БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Лукаш Калюга

Ні госць ні гаспадар

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
IX
Х
ХІ
ХІІ
XIII
XIV
XV

 

 

І

Цалюткія два тыдні крукам гнуўся Хвядос Чвардоўскі над кніжкамі, чытанымі дагэтуль многа разоў. Усё ў іх знаёма. Усё чута й бачана ў свой час. Але потым баяўся, каб не падвяла памяць, каб не вярзці лухту на экзамене. Трэ было не сесці куццёю. Як жа ж бы тады на вочы найці каму знаёмаму ці бацьку, што гэтулькі страціўся на яго? З сораму толькі згарэць, не кажучы пра тое ўжо, што дома бэсціць будуць, як якога злачынца.

Але на што наважыў, тое й спраўдзіў: папытаюць чаго — нібы секачом адсячэ, гаворыць — што рэдзьку скрыляе. Ні ў чым не зачапіўся. Гладка скончыў сямігодку.

І адпала прыкрасць чакання нечага няяснага (як вол доўбні) і надвае варожанага: добра будзе ці блага?

Толькі пашэрае на дварэ, валакуцца з розных вуліц мястэчка сямігодскія выпускнікі ў тутэйшы нардом. Штукуюць. Смяюцца. (І ўсё затым, што хутка ростань.) Горне ў гурт, у таварыства сябрукоў, з кім тры гады цёр локці апранахі аб сямігодзскія скамейкі.

Абегаўшы кватэры сваіх сяброў па класе, калі пастушкі прагоняць каровы па канцавых сялянскіх вуліцах мястэчка, шырока сігае Хвядос калі тратуарам, а калі сцежкаю па загароддзі на сваю кватэру. Вячэру ж там яму рыхтуюць. Бывае, параніцца каторы раз. Тады ценжар на яго там навальваецца. Жадункі бяруць некуды пайсці, нешта зрабіць. У такі момант, яму абы таварыства, дык пайшоў бы к каму ў сад не садавіны прыдабыць, а так... голле паламаць, платы разбурыць; палез бы дзе ў чужы гарод... Каб таптаць, пляцаваць... Каб хто лавіў... Каб уцякаць... Каб весела было! І следам за гэтым ідзе сум. Падаецца, як бы страціў нешта дый забыўся, што й дзе, а знайсці яго, канечне, патрэбна. Затым і збрыдалі, як горкі яблык-дзічка, пабяляныя сцены яго кватэры. Ужо зардзелася чырванню сонца на захадзе, а не відаць яго (толькі адчуваецца, што гэта — так), бо на падаконніках — ражэрня вазонаў.

Гаспадыня гэтыя дні ласкавейшая стала. Час-часам частуе яна Хвядоса чым-небудзь панаднейшым з свайго стала. А ён калі скажа:

— Дзякуй! Нешта не хочацца.

А калі:

— Пакаштуем!

І, як павіннасць адбываючы, зачэрпае лыжкі дзве.

— Дзякуй вам!.. Будзе з мяне.

— Чаму ж гэтак мала?

— Хопіць.

Ды потым павявае халадком ад усяго, што толькі ёсць местачковага, абрыдлага яму.

Упадзе Хвядос на свой ложак, што ў парозе стаіць. Заплюшчыць вочы — ану, можа, сон зморыць. Дык — не. Вярзецца жвавая, што пяецца пад скок, прыпеўкадрындушка:

 

 

Дзе ён чуў! Адкуль яна яму навярзлася? — У Жыздрыцы. У сваёй вёсцы гэтак маладзеж пяе.

Няма на сон ахвоты. Не ляжыцца. І, калі няма нікога ў хаце, дык з нейкаю рашучасцю ўсхватваецца ён з ложка, адразу на ногі становіцца. Здаецца, узяў бы ўсе гэтыя вазоны й ручнікі з паперы, што над абразікамі вісяць, папяровыя фіранкі над вокнамі ды пабіў бы, парваў, каб і шныру нідзе не засталося. Але няхай! Не ён парадак тут уводзіў — не яму й руйнаваць.

За хатаю ў Хвядосавых гаспадароў ёсць называны сад. Цукровая яблыня і дзве бэры ў ім растуць. А збоку — хлеў і ток пад аднэю страхою. І ўсё багацце тут, толькі шчэ за мястэчкам папоўшчыны тры дзесяціны й шнур сенажаці, што некалі ў арэндзе трымалі, цяперака — уласнасць іх.

У сонечны дзень возьме Хвядос кніжку з сабою і йдзе ў гумно. Сядзе ў цяньку старое бэры ды чытае. На яго твары варушыцца рабацінне — цень дрэва. Адсюль відаць, як над мяшчанскім токам, цераз тры платы, распасцерлася падгалістая бяроза з белым камлём, як у прышчэпы ў добрага садоўніка.

Што раўня тут свайму, хатняму?! Тамака ўсё харашэй. І бярэзнік за сажалкаю ў поплаве званчэй з ветрам гамонку вядзе. Свая хата ветлівей. Весялейшы й поле мае погляд.

Каб хаця ж баржджэй!!

Ужо спеюць цукроўкі ў Жыздрыцы. Да долу звісае голле з вінёўкамі, антонамі, па гарбузу велічынёю.

А калі тыя дакументы дадуць? — ліха іх ведае! Баржджэй каб хаця! Толькі б тут яго й згледзелі.

Гаспадар Хвядосавай кватэры шнапарыцца каля дому. Свае тры дзесяціны ўжо даўно ўсеяў, а цяпер чакае касавіцы. Убачыць Хвядоса, усміхнецца ды й папытае:

— Нешта маркотны ты стаў... Пра дом думаеш?

— Хутка выберуся ад вас.

— Абрыдалі, мусіць?

— Не!.. так сабе...

Хлопцы-таварышы хваляцца не нахваляцца, хто куды падацца надумаў. А Хвядос маўчыць. Хто — у настаўнікі, хто — у каморнікі, меліяратары... Адзін ён — гаспадар («мужык» бы даўней сказалі). Трохі — крыўда (ці ж ён горшы за ўсіх?). Крыху і прыемна. Вёска — цёмная. Вёска — бацькаўшчына. І ўсе ўцякаюць з яе. Толькі працёр каторы свае, у таку закураныя, вочы, дык і махнуў у горад: у гэты вір-болбацень. А хто зямлю капаць будзе? Хто без вас застанецца хлеб рабіць?

Не бяда!

Сам сябе разважыць Хвядос, і лягчэй яму стане.

Хаваецца сонца за гасударавым паграбцом. Пастушкі з захлюпанымі калошамі вядуць на павадках і гоняць каровы з гасцінца. Рыкаюць па хлявах цяляты. У свіных хлеўчыках неспакой. Жывёлы яды дамагаюцца. Гаспадыня, падаткнуўшы верхнюю спадніцу з абодвух бакоў, нясе пад хлеў у адной руцэ вядро памыяў, а ў другой дайніцу цеста. З коміну стужкаю ўецца дымок. Вецер збівае яго на зямлю. Гэта гаспа-

рова дачка вячэру варыць.

Спаражніў Хвядос скавараду смажанкі, сваёй любай яды. Ужо й змерклася. Не заснеш у веснавы вечар.

Ідзе ён у нардом.

Там за доўгім, на скарбовыя кары падобным стале шасцёра чалавек звесілі галовы над чытаннем, у газеты пазіраюць. А за шашачным столікам адзін-адным сядзіць Пракоп Капцэвіч ды лістае «Лапаць». Хвядос

адразу да яго:

— Каторы раз ты гэтых разявакаў глядзіш?

— Калі ж іншых няма.

— Тут больш хлапцоў не было?

— Не было.

Капцэвіч у «Лапаць» загледзіўся. Хвядос жа, па старому свайму звычаю, аглядае сцены нардомскія (ці няма чаго новага?). Усё на іх тое самае, што з восені застаў: ленінскі куток, дабрахім з нор мышы псюрыць газамі, чалавечак з шырокім ротам крычыць, каб куплялі сялянскую пазыку й шчэ што збольшага. І на ўсіх іх відаць мушыная праца й вынік яе: адменны колер.

— А нашы выпускнічкі й носу сюды не пакажуць.

Гонару набраліся. Гэта ж трэба ведаць: сямігодкі прайшлі?!

— Сёння на месце бачыў Марылю з Волькаю. Каля вазоў швэндаліся.

І іх гаворка пайшла штораз шпарчэйшым тэмпам. Набягалі ўсё новыя й новыя тэмы. Мацнеў голас. У адказ на гэта з-за доўгага стала толькі крыва зірнуў адзін чытач, сталы ў гадах. А супрацоўнік камсамольскага райкому недатрываў-такі, каб не адазвацца:

— Ціха, хлопцы!

— Ша!.. Дзверы вунь шырокія,— адкуль ён толькі зарваўся, чарговы камсамолец, што гэтага вечара за парадкам у чытальні наглядаў.

Толькі яны не вельмі палохаліся апошняга. Пакуль той іх прапсюрыць, дык можна б было з ім паспрачацца ў ахвоту гадзін са тры. Але й у нардоме, што й на кватэры,— ані не лепш. Парашылі выйсці, вочы прахаладаць.

— Ды ўжо ж... хіба пацягацца...

— ...і найлепш...

Электрычны ліхтар, што вісіць над нардомскім ганкам, клаў бляды паўкруг на шырокую, з абодвух бакоў высаджаную ў «дзень лесу» маладымі клянкамі ды асінінамі, местачковую вуліцу, на твары й вопратку спацыраваўшых мяшчан — было гэта ў нядзелю ўвечары. Надвор’е пагоднае. Крыху яркавата, хто лёгка апранут ці ў адной кашулі.

Жвава пайшлі хлопцы ў той бок вуліцы, што канчаецца яўрэйскімі могілкамі й пераходзіць у гасцінец. Паваротна разміналіся, выпярэджвалі.

— Хутчэй бы дамоў,— што было наўме, тым Хвядос і хваліўся. Гарэлі б яны з дакументамі... толькі злосць. Абрыдзела...

— І без дакументаў нельга. Куды ні паткніся — дакументы пакаж!

— Бацька й так паверыць.

— Не дзеля бацькі яны робяцца. Вось паспрабуй: падайся куды...

— Куды мне падавацца?

— Як куды? Зайдзі ў Рык. Там табе ў культаддзеле пакажуць, куды можна падацца, сямігодку скончыўшы. Я быў ужо: многа школ...

— Дома пакінуць няма каго,— з горыччу кажа Хвядос.

— Чаму так — няма? Бацька — мядзведзь Жыздрэцкі, што не ўсякі сілач здолее абзурыць. Сястра — самая страйніся, толькі па вячорках і бегае, як вечар настане. Гэ-э-эт!..

Падцмокнуў Хвядос ды кажа:

— Не выпадзе, браце!

— Хіба не хочаш сам?

— Чаму не хачу?!

Капцэвічу робіцца шкода сябра свайго, й ён некаторы час маўчыць ды за ім ісці паспявае. Потым пераказуе яму яго долю ціхім голасам, як бы ў студню знянацку ўляцеўшы, ратунку адтуль просіць. Гэтакаю яна здаецца Пракопу:

— Растрасеш сваю навуку за плугам, за бараною. З пылам пойдзе яна... развеюць вятры па полі. І навекі прапашчы ты... „

— А самаадукацыя! — як не крыкнуў Хвядос.

І ўспомніў Горкавы «Мои университеты», чытаныя гэту зіму. «Родныя былі кнігі» — піша там. І ён з «роднымі кнігамі» дома сваяўство завядзе. Каторыя пазычыць, каторыя прыкупіць і возьмецца са смагаю каля іх.

Капцэвіч жа не чуе, ці мо не хоча чуць. Ён кажа далей:

— Пройдзе год-два часу... можа, адумаешся, захочаш дзе паступіць. Ды толькі завузкі дзверцы табе будуць. Ты, у сваім сялянскім кажусе, з густою воўнаю, каўняром-заслонкаю й шырокімі крысамі не ўціснешся туды. Там пачуеш грознае слова, што цябе ў дрыжыкі кіне — экзамен.

Затым Капцэвіч трохі змоўчаў і другі раз паўтарыў:

— Экзамен, брат!..

— Самападрыхтоўкаю навярстаю, што трэ будзе, калі толькі захачу куды. Але гэта ўсё дарма! Нікуды мне не трэба. Дома няма каму... Але я й так хачу што-небудзь ведаць. Прыдабуду кніг ды ў свабодны дзень ці хвіліну й засяду...

— Лепш маўчы! Смяяцца будуць, хто пачуе.

— А ты шчэ тое ведай, што я камсамолец.

— Дык пішчы ў ячэйцы, каб далі камандыроўку, калі ты камсамолец.

Пайшла спрэчка ў іх. Дуду-дуду — й прасігалі ўсю, як вялікая была, вуліцу. Мінулі брук і шырокія дашчаныя тратуары й выйшлі ў сялянскі канец яе, дзе жывуць называныя «агароднікі». Абодва бакі «агародніцкай» вуліцы былі рэдкавата ўстаўлены звычайнымі вясковымі хатамі закотам на вуліцу. Толькі ў тым тутака й прымета мястэчка, што з аднаго боку паложан тратуар, як аднаму прайсці, ды ў большасці хат па сценах уецца павой і ля вуліцы перад хатамі ёсць агародчыкі з краскамі. У канцы гаем здаваліся яўрэйскія могілкі. Гэта хлопцы тутака й заўважылі ды вярнуліся назад.

— Пяць вёрст адлегласці нічога не значыць на маладыя ногі. Улетку сойдземся пагаварыць.

— Да ўжо ж!.. будзем бачыць.

А ідучы назад, Капцэвіч бубніў:

— ...я б ніколі!.. табою быўшы!..

Тым часам заблішчалі ліхтарыкі з паказаннем нумара дома й назвы вуліцы на сценах хат — пачалася жыдоўская частка вуліцы, блізшая к месту. Сірочым сваім агеньчыкам трапечуць газніцы ў сярэдзіне ліхтароў.

Бубніць Капцэвіч. Бубніць — не заўнімецца. Хоча Хвядос ўсе дашчэнту свае меркаванні пераказаць. Думае навучыць яго, як ціснуцца туды, адкуль гоняць назад, дзе дзверы вузкія, але ўсярэдзіне хараство. Кажа, як яму самому даводзілася, калі сядзеў у чацвёртай групе сямігодкі, лгаць настаўніку па гісторыі. Крута тады прыходзілася — кватэру ў мястэчку наняць, дорага абыдзецца. Сваякоў у мястэчку няма. Дык завёз яго бацька ў адну вёску, што за паўтары вярсты ад мястэчка стаіць, і тамака ўсталяваў на кватэру ў стрэчнай сястры. Пакуль узімку дабярэцца туды — змеркнецца на дварэ. А кніжак сваіх няма, папрасіць зноў няма ў каго (каб у мястэчку — расстараўся б!). Дык калі-нікалі выпрасіць у сальнікавага сына сабе падручніка на дзень. Вывучыць сваю лекцыю, як верш які, дый ранейшыя прагледзіць і наперад зірне, што там будзе. А тады ўжо тыдзень-паўтара яго галава за гісторыю не баліць. Толькі словы кніжныя бярэ, а сам гэтакія «гісторыі» здумляе, што вучні (ведаючы яго знароўку) толькі сцішка пасмейваюцца ў рукавы, а настаўнік паглядзіць праз сінія акуляры асавелымі, вечна заспанымі вачыма. «Калі не заўнімаецца, дык ведае нешта»,— падумае й закрыецца нейкаю тоўстаю кнігаю, якую носіць заўсюды за сабою ў класы, каб самому чытаць. Выходзячы, настаўнік скажа свае заўсёдныя словы: «На ўрок вазьмеце пяць чарговых карт і дайце мне падручнік, каб у журнал запісаць». Смяюцца потым вучні. Рад і Пракоп — падашукаў настаўніка! Не падашукаць бы яму, каб па «Елпаціеўскім» вучылі, а ў «Ігнатоўскага» ці «Пакроўскага» той, па сваёй заядласці да ўсяго цяперашняга «бальшавіцкага», не хоча й глядзець: от вучыць дый не так вучыць, як вучні самі вывучваюць.

Яго доўгія апавяданні пра сябе паспелі ўжо азыраць Хвядосу. Усё гэта ён чуў ад яго, а чаго не чуў, тое бачыць даводзілася. «Старыя ракашэды», думаў ён пра Пракопаву гаворку. Каб чым-небудзь зрабіць прыкрасць свайму сябру, пусціў Хвядос па тратуары шырокія крокі, як сажням сцягнуць. Куртаты Пракоп ледзь паспяе за ім, подбегам бегучы кароткімі ножкамі, што калодкі на адно шурковае палена, дробна борздзенька цюпкае; аж засопся! Хвядос жа усё папраўляецца. Яму робіцца пацешна, асабліва калі назад азірнецца. Але зірнуў на бокі, некага заўважыў. ...сцішыў свой ход.

— Пракоп!

— Што?

— Ці не Вінька гэна?

— Такі ён!

З другога тратуара прама на іх садзіў, таксама сёлетні выпускнік, Вінька. На яго губах ззяла прыветная ўсмешка.

— Чаго вы швэндаецеся? — кажа ён, перайшоўшы брук.

— Спацыруеце?

— Мяшчаннём пастрыбучаем... А ты куды?

— На кватэру. (Якраз ён і кватараваў на гэтай самай вуліцы ў аднаго «агародніка».)

І адразу стаў расказваць самую цікавую школьную навіну, якой толькі й чакалі яны.

— Быў надвячоркам у загадчыка.

— І што?..

— Казаў, што дакументы ўжо спраўны. Заўтра можна будзе браць.

Радасці іх меры не было. Гэтак хутка! Гэтак добра!

— О, гэта я ведаю!..— сказаў Капцэвіч.

Хвядосу дзецца не было дзе. У ім абудзіўся той шасцігодні хлапчук, што гатоў быў на адной назе скакаць, калі бацька з торгу гасцінца прывёз.

— Заўтра трэба будзе... Збяру свае манаткі з самай раніцы. А там бацька пад’ехаць павінен. Збрыдала ўсё... Тры гады быў — нічога не запамячаў, а цяпер агінула. Стукаюць, бразгаюць, крычаць... Абы баржджэй!.. каб хаця ж бацька дома не забавіўся!..

* * *

Чакаў і дачакаўся. У Хвядосавых руках крамяны ліст з аднаго боку друкаванай паперы з пяцерма подпісамі й пячаткаю ўнізу. Апошні раз ён у вучнёўскай грамадзе. Усе дакументы бяруць. Адны другім даюць наказы.

— Хто блізкі — гуляць прыходзь, далёкія лісты шліце.

Чаго больш хацець?

Разышліся... Раз’ехаліся. Пад саламяныя стрэхі вясковых хат (ці надоўга?!) накіравалася большасць, як тыя вераб’і ўзімку.

Хвядос бацькавай хурманкі чакае. Прыкра аднаму на кватэры сядзець. Пайсці б куды? — раз’ехалася яго таварыства. І з гаспадарскай сям’і ў хаце — каб душа: за работаю пайшлі. Прабуе заснуць, ды не ліпнуць вочы. Тады дастаў з-пад лавы скрынку з кніжкамі. Стаў складаць — сартаваць.

Трэба «Новую зямлю» ў бібліятэку аднесці. Чаго яна будзе ў мяне валяцца.— Успомніў свой абавязак, убачыўшы яе.

Разгарнуў спачатку.

«Пачытаю трохі».

Прабег вачыма па знаёмых радках. Узяў з стала аловак, а з скрынкі сшытак, у каторым запісана два вершы Купалы, трохі з Бядулі, Чарота й «Нёман» Каганца, туды ж і выпісаў:

 

 

— Гэтак-гэтак!.. Мілы родны кут — бацькава хата! Нельга забыцца пра яе. Магнэс — яна. З далёкіх краёў цягне к сабе, на чужыне ў думак супакой адбірае.

«А можа, каб не аднёс. Глядзі, што тыя запісы згубіліся, дзе ўкрэмзан я. У нардомскай бібліятэцы гэта не наўда»,— сам сабе ён разважае.

Ды й палажыў кнігу на раней прызначанае ёй месца ў свой сакуяш.

Зноў няма чаго рабіць. Зноў сум.

Адно жаданне, адно імкненне: дамоў бы баржджэй. Доўга чакаць. Трудна прычакаць.

«Што цяпер тамака робіцца?» — думае Хвядос і, здаецца, чуе:

— Цуку — цуку — цуку!..— дробненька, ласкавым голасам склікае маці куранят на дварэ.

«А бацька чым заняты?»

«Нарады падмазуе: хутка ж сена будзем вазіць. Ходзіць глядзець, як жыта красуе, ці густа й высока сенажаць зарасла, ці шырок у пер'і ячмень, як угару бордза прэцца».

«На вуліцы ж што робіцца?»

«Ад песень яна разлягаецца. Жартаў у меру й зверх яе».

— Цсь — сь — ся!.. — чуваць знаёмы голас.

«Ці не па мяне?» — цікнула Хвядоса.

Борздзенька зірнуў у вакно — бацька. Тады бягом рушыў на двор. Нават забыўся за сабою ў хаце дзверы зачыніць (гэтага ж гаспадыня цярпець не магла: у хату мух наляціць знадворку).

— Але ж і позна вы! — упікае бацьку.

— Чаго табе позна? Як паснедаў, дык запрог і паехаў.

Зайшлі ў хату. Услед за імі прыйшоў і гаспадар. Следам за мужыком адчыняе дзверы й гаспадыня ў падранай шарачковай куртцы й падперазаная скарачом з махрамі (яна перабірала бульбу ў паграбцы, што ад насенніцы асталася). Ідзе сабе, на Хвядоса адным вокам заглядае й пасміхаецца.

— Дачакаўся-такі!

Жвава пакуе Хвядос свае манаткі: кніжкі, адзежу, пасцель. А спакаваўшы, бацьку не даў у хаце завярнуцца, з гаспадарамі сёе-тое пагандзюрыць, што ў іх чуваць, распытацца, за кватэру рахункі звесці; раз-поразу ганяў яго:

— Татка!.. едзьма!..

— Барджэй — не рассасулюйце!

Гаспадыня пакрыўдзілася за гэта:

— Бачыш, як мы табе азыралі!

— Прыказка й праўда: дзе воўк радзіўся, там і куст яму міл.

— А вось і няпраўда,— запярэчыў гаспадар.— Я ў Ігумені радзіўся, а тутака як абжыліся, дык калом не выганеш.

Хвіліну за гадзіну Хвядос палічыў, што ў хаце яму давялося прабыць. Калі ж бацька пачаў развітацца з гаспадарамі, ён без памяці паляцеў на двор, як галавы не зламаў. Старая «каштанка» стаяла ў аглаблях, адвесіўшы губу, як той лубок, што некалі на Вялікдзень па ём яйцы качалі.

— Газеты чытаеш,— звярнуўся да яе Хвядос любым выразам свайго бацькі (той вунь да чаго раўнуе кабыліну адвісшую губу).

— Ты б хаця развітаўся з людзьмі, як чалавек,— шапянуў яму бацька з дакорам.

— Шчэ папраўлюся,— адказаў.

І толькі выйшлі гаспадары на ганак, з капыта рушыў да іх.

— Ну й жваў жа ты! — казаў гаспадар дзівячыся.

А на бацькаву драбінку так спрытна скакануў, бы яго хто спрунжынаю ўскінуў.

— Бывайце здаровы!.. Жывеце вясёлы!..— крычаў з воза.

— Аставайцеся здаровенькі!

— Паедзьце здаровы!

І гаспадар з гаспадыняю датуль глядзелі на іх хурманку, пакуль яна не прапала за павароткаю. А тады моўчкі пайшлі кожны за сваю спынёную працу.

* * *

Дарога сухая, як мур. Па ёй коціцца Хвядосава хурманка, а за імі ўслед даганяе — не выперадзіць доўгі хвост пылу. Сцелецца ён на малажавую рунь ярыны, на людзкіх плячах, шапках. Даўно як тутака дажджы былі. Людзі чакаюць іх — не счакаюцца. Кусок папары, што адзін-адным чарнее ў моры зяленіва, як цегла зрабіўся і пакалоўся нават. Многа калдабаноў у каляінах. Драбінку трасе, у бакі носіць. Не пускай, падарожны, языка на зубы: ураз адляціць. Бацька «нокае» і мацае пугаю ў «каштанкі» мякчэйшае месца, дзе б горш балела (лянуецца — бо цягнуць, старое шэпшала).

Пад узгорак цішэй паехалі. Абодва маўчаць, абглядаюць сенажаць каля маленькай рачулкі, абапал густа ўросшай дробнаю лазою й алешнікам. Бацькава кемкае вока зялёны мурог кладзе на вазы. «Колькі ж гэта будзе?» Хвядос мяркуе, што ў гэтай луцэ можна добрую калекцыю па заалогіі й батаніцы падабраць.

«Дрэнь — усё»,— падрэшту дае цану сваім меркаванням. Не яго гэта цяпер справа. Людзі рогат справяць, калі стане блазнаваць ды валачыцца дзеля кветак і розных там шалупаек пад рэчку. З гэтага дня ён сталы чалавек, гаспадар.

І абодва перабіраюць вачыма саўхозскую сенажаць, завідуюць, што добрая.

Пачынаецца ціхая гаворка падарожных. Бацька гэтак доўга распачаў, што, мусіць, хопіць да самага дому.

— ...Я ўсё аб табе... Усё ты ў мяне наўме. Кепска табе выпала... Што ж зробіш? Нельга начай... няма чаго маркоціцца. Зямлі будзе з нас... пяць дзесяцін... аж надта! Толькі рабі... абы здароўе!

А потым:

— Што вучоны? Добра — дык пан, не раўня нашаму брату. Спракудзіўся ж у чым крыху — дык і пастух. А ў галодныя гады, у самую заваруху што рабілася? У гаспадара таго чорнага, карэлага ўсе гэтыя панкі й палупанкі скарынку цвілую прасілі даць... калі то голад прыскічыў! Гаспадар жа,— і пры гэтым бацькаў голас, як можа, урачыста звініць: —Гаспадар, крый божа, толькі бяды якой ды напасці, дык ніякага чорта не хоча знаць. Адно да турмы не ведай дарогі.

— Ат! Што казаць?! — кажа ён пасля кароткага перапынку.— Будзем працаваць, дык і хлеб будзе свой на стале. Прыказка й праўда: няма лепшага панства, як гаспадарства. Не дурныя людзі казалі.

Яшчэ доўга йдзе бацькава гамонка (адкуль толькі яна й бярэцца?!). Многа ў старога планаў, як жыць. Ён хоча сына на век вечны пусціць па калдабаністай гаспадарскай дарозе.

Хвядос усё на вум бярэ. Часам урэдкую перапыніць бацькаву мову пацвярджальнаю заўвагаю ці адным толькі словам «але!», «гэтак!». Слухае ён. Што па яго выходзіць, а што й не: напроціў яго думак. Ды не хочацца Хвядосу бацьку пярэчыць, урачыстасць яго сумнай радасці перабіваць. «Ат! хай сабе й так будзе». Слухаць — слухае, а сваё наўме трымае:

«Каго ж дома пакінуць? Маці, бацька, сястра ды ён, і па ўсёй сям’і. Пакуль стары крапіцца, жывецца як ось як. А калі брыкне ці заняможа — дрэнь справа тады. Бацька зычыць усё кінуць, усё забыцца. Не! не за гэтым ён едзе ў бацькоўскі дом. За гаспадарства шчыра возьмецца, але й кнігі не выпусціць з рук. Бібліятэкі абходзіць, у знаёмых што-колечы зарве да часу. А толькі калі надарыцца вольная хвіліна, дык ён і зірне ў іх мудрыя лісты.

Курыць ад пылу дарога. Духам імчыцца ў Жыздрыцу іх драбінка, маляваная ў вішнёвы колер. Мінулі кудзерку бору. Далёка ззаду засталіся пясці прыместачковых палёў. На сустрэчу ім расчынілі свой калідор прысады, што шылам сходзяцца перад самаю Жыздрыцаю. Клянкі паабапал паспляталіся сваім голлем над дарогаю, засланіў неба іх зялёны навес. Зацень на дарозе ад іх лапушыстай зеляніны. Ледзь знаць па лістах, што вецер вее.

Дома на пастаўніку першы з імі прывітаўся белашывы сабака з добрае цялё. Перадкуе каля Хвядоса, лезе лашчыцца.

— Лыска, дай лапы!

Пагладзіў трохі, а тады к бацьку падбег:

— Тата, можа, вам памагчы?

— Ідзі сабе ў хату. Я й сам выпрагу.

Толькі згледзела і йдзе на гумно маці. Сястра з хаты ў вакно паглядзела. Як бы яны яго ў першы раз бачаць!

«Вясёлы — значыцца добра сышло»,— здагадваецца маці.

— Ну як?.. Здаў? — пытае.

— А як жа!

На вуліцы Мікалай — аднагодак з ім — стрэўся. (Некалі ў пачатковай школе ў адным аддзяленні сядзелі.) Усміхнуўся нечага.

— Як справы?

— Добра!..

Надвячоркам прыходзіць Базыль на іх двор вады з студні ўзяць, бо ў сваёй кот надоечы ўтапіўся. Спусціў з каромысла вёдры. Бярэцца за вочап. Ды згледзеў Хвядоса.

— Не зрэзалі?

— Чаго яны зрэжуць, калі ведаеш.

— І гэта праўда.

Усё даўно знаёмае. Усё міла й дорага.

На дварэ два клянкі, да баравікоў падобныя, зялёнаю стрэшкаю ківаюць. Ад ценжару яблыкаў, ігруш у дрэў пазвісала голле ў садзе. Падгалістыя бярозы за сажалкаю драцянымі цыбінкамі звоняць, шапацяць лістам-драбязою, аж заходзяцца, пахінуліся на ўсход.

— Дзе-дзю-дзю!.. цкі-цкі-цкі,— без канца на суседнім двары кліча Параска падсвінкаў, што з хлява дропнулі, як карміла.

— Ці не бачыў ты дзе часам падсвінкаў двух? — папыталася яна ў Хвядоса, праз шчакеты яго ўбачыўшы ў садку.

— Не! не бачыў.

— Толькі што вырабіліся з двара і як у воду палі.

Дзю-дзю-дзю!..

Роднае ўсё. Свая дамоўка тут.

 

ІІ

Ні піску, ні крыку-гоману: ціха ў хаце. Крыху парушае ўрачыстасць сціхаты рой мух, што таўчэцца на вакне пад слонца, б’ецца ў шыбы, натрусам укрывае жоўтую хварбу рам, але ўсё гэта — дробязь.

З паўкапы мух шчакоча Хвядосу твар да прыкрасці, залазяць у нос. Можа затым ён і прачнуўся. А прачнуўшыся, не ўслед расплюшчвае вочы, а перш адным махам рукі ўзнімае слату мух з твару й шчэ ляжыць сціхатою, цешыцца з цішыні бацькаўскага дому: не зварухнецца. Слухае, як мушыны рой гудзе на вокнах, як шпакі з вераб’ямі сварацца за старое сваё гняздо на клёне перад акном. А мухі счуліся Хвядоса: па аднэй злятаюцца на твар, спацыруюць па павеках, смокчуць яго ссохлыя губы, драсуюць шчокі. Яму зараз жа гэта абрыдала, і ён зірнуў.

У хаце, апрыч яго, каб душа жывая.

З двух акон ідуць бліскучыя палосы. У іх цярушыцца мяцеліца пылу. У спрэс чорнага ката, што на лаве «хурню» пяе, шэрсць усыпана зоркамі драбней макавага зярняці. Вось ён стаў на лапы. Выгінае спіну, пацягваецца. Тады спакойна спацырам ідзе па лаве к сталу, як добры гаспадар, збіраючыся снедаць. Гальдануў на стол: уваткнуў морду ў міску з нейкаю страваю, што маці за работаю забылася па сняданні прыняць. Хлебча сабе, як бы гэтак і трэба.

Хвядос усё чыста бачыць, але не гукае; чакае ён: што тут будзе?

— Апсічак, каб ты здох! — не выцерпеў-такі. І кот кумільгам шмыгнуў з стала. Апынуўся на печы. Сеў сабе й мыецца (а гэта па матчынай прымеце паказвае, што госці маюць быць).

Зноў ціш, спакой... як дома.

Ніхто не прымушае — свая воля. Няма дзевятай гадзіны й журнала прысутнічаючых. Сам сабе гаспадар.

Хвядос падзівіўся з добрых парадкаў у бацькаўскай хаце, устаў ды пайшоў пад студню мыцца з цэбра, сёе-тое ўздзябурыўшы на сябе.

Бачыць: цень ад кляноў на паўночны захад пахінёна. Зірнуў на слонца — такі ж высока.

«Пэўне лекцыі дзве праспаў бы»,— падумалася.

Сам сабе ўсміхнуўся.

«Ведама першы дзень дома — здарожыўся».

Пайшоў у агарод шукаць мацеры, каб паядаць дала. У садку, у зацені трава Хвядосу ў калена. Красак у ёй як у касавіцу на канюшыне, толькі рознага колеру. Над імі пчолы завіхаюцца, цягнуць з рыльцаў салодкі сок. Ценькімі галасамі ад пчол звініць зямля наўкола. Кулямі сігаюць яны, лецючы ў суседні вулей. Хвядосаў жа стары хоць мёд і густуе, але не любіць пчол, што кусаюцца моцна, дык затым і не трымае пчэльні. А варта б было: блізка рэчка з вялікімі лукамі, на полі грэчкі многа высяюць, і лес блізка.

Зайшоў у адчынены ток. Там бацька пратае староны, куравае сена — астачу ад зімы — верне на перадточча. Хутка жыздраўцы пойдуць канюшыны-бардзаспейкі касіць, дык трэба ж месца даць. Убачыў той Хвядоса:

— Цяперака ўстаў?

— Але. Можа памагчы?

— Невялікая праца. Упраўлюся й сам.

Маці з Ксеняю (сястрою Хвядоса) за токам агарод палолі: поркаліся каля капусты. Ксеня толькі згледзела Хвядоса, дык і адазвалася.

— Выспаўся?

Хвядос змоўчыў.

— Позна ж, паніч, адпачывалі! — зноў пакеплюе яна.— Хацела за нагу з ложка сцягнуць, ды на першы раз уважылася.

— Я б цябе сцягнуў, нябось!.. Мамка, ідзіце ўлійце чаго есці.

Доўга чакаюць вечара, калі ніякага занятку няма. Абрыдзены тады зробіцца дзень... канца-краю яму нямашака. Маркоціцца Хвядос. Без дай прычыны швэндаецца нага за нагу па дварэ, гумне, каля будынку. Потым дай, думае, схаджу на поле збожжа пагляджу. Як сказаў, дык і пайшоў. Прайшоў мяжою навозную ніву, як доўга была. Аўсы добра ўрунялі й колерам удаліся зялёныя, як не чорныя, што — знак на добры ўраджай. Картаплянік на картоплі ўжо ў калена парос, а як сама картопля ўдасца — невядома. Зрабіўшы гэтакія назіранні, Хвядос выйшаў аж на папярочную сцяну. Ісці ў другі палетак не было ахвоты, і ён завярнуўся пад дом. Пад ціхі шопат аўса з бакоў думалася, дзе б знайсці які занятак.

«Трэба дзе паблізу хоць хату-чытальню апароць ды пашукаць у ёй чаго добрага з кніжак»,— парашыў ён на гэты раз.

А тым часам сонца паднялося на паўдня. Дома, пэўне, за стол палуднаваць селі — тое ведае Хвядос і прыбаўляе кроку, хоць і дом — рукою падаць адсюль. Зараз жа апынуўся там.

Узышоўшы на гумно, бачыць: полюць маці з Ксеняю ўжо мак, бацька рэзьгінамі носіць куравае сена ў гной. Як сціскае вязку, дым з яго верне, нібы ў пяску дзе качалася гады са тры. Перш бацька вязку падыме на страху току, а ўжо адтуль злаўчыцца й на плечы ўзяць: усё мадыгуецца як сабе лепш ды лягчэй. Хвядос к яму ў час падаспеў: толькі што той вязку ўціскаў. Дык паддаў яе бацьку на плечы й памалу пайшоў у хату.

Трохі пачакаўшы, за ім сабраліся й усе сем’яніны на полудзень. Спаважна й моўчкі селі за стол. Бацька заняў сваё спрадвечнае месца з канца стала ля хлеба, які яму заўсёды выпадала рэзаць на лусты. Сеўшы, ён ціха, але ўпэўнена прагаварыў:

— Лі там, старая, капусты крыху!

І пакуль развесяліліся, дык выменцілі цэлую міску капусты. Падліваць яе ніхто не пажадаў, і маці паставіла другую міску затоўчанай куцці з картопляю. Тады толькі разгаварыліся. Перш маці папытала Хвядоса, куды ён хадзіў. Хвядос адказаў:

— На навозы.— І пры гэтым пераказаў зробленыя тамака назіранні над аўсом і бульбаю.

Тады маці з Ксеняю ўдзвёх паведамілі, як да іх у агарод падышла Параска. Села ў баразне. Выняла з-пад паясніцы мяшэчак з тытуном і, звярцеўшы «суслу», давай пэхкаць ды казаць, што Мікалай Ярмак з качалкаю на жонку насядаў за невашта, а яна яму чапялою адпор давала, які там вэрхал быў узняўся і што за словы чулі людзі з вуліцы. А пра самую Параску маці зазначыла:

— Я б яе за гэтыя «суслы» з прадзелаў Беларусі праштырыла б, як тыя суды судзяць.

Бацька ж толькі пасміхаўся й з вэрхалу ў Ярмаковай хаце й з Параскі з яе суслаю. А вылазячы з застолля, сказаў:

— Пашалелі людзі.

І потым, надзеўшы шапку на галаву, з парога дадаў, як бы раздумаўшыся:

— Яно й даўно гэтак было.— Ды пайшоў за дзверы.

Зноў па полудні пайшлі хто куды віда за работаю. А Хвядоса ў хаце пакінулі. Неяк неўзапаметкі адбіўся ён ад другіх. Няма яму ні дзела, ні работы, дый годзе. Дык давай капацца ў скрынцы, лепшыя й навейшыя парадкі ў ёй устанаўляць. А тамака ўсё падручнікі ды падручнікі. Адна «Новая зямля» завалялася. Дастаў яе. Борзда знайшоў «Дзядзька ў Вільні» — свой аблюбаваны раздзел. Стаў услых чытаць (балазе ў хаце, апрыч яго, няма нікога. Не любіў Хвядос, каб хто збоку слухаў, калі ён што сам сабе чытае).

Дачытаўся да канца раздзелу й палажыў кнігу, дзе ёй месца ў скрынцы гэты раз прымеркаваў.

Зноў хата-чытальня ўзбегла на вум.

«Трэ было б дзе паблізу схадзіць...»

Але пасля нядоўгай развагі парашыў, што «будны дзень... усе працаю заняты, а ён, як які бяздомны, павалачэцца чортведама куды ў дзесятае сяло».

Цвёрда й канчаткова сам сабе сказаў:

«Не! не трэба. Хай другім разам...»

Гэтак яно й асталося.

І па поўдні да самага вечара хадзіў-блудзіў Хвядос па сваёй сядзібе. Памог бацьку двое рэзьгін курава ў хлеў на подсціл затарабаніць, а пра рэшту бацька сказаў:

— Я ўжо гэта сам... сам зраблю.

І больш сам насіў.

Ледзьве вечара дачакаўся Хвядос.

— Сёння па коні я пайду,— апавясціў тады.

— Як сабе хочаш.

Пачуўся слабы халадок, як сонца спусцілася за жыздрэцкія стрэхі. Зараз за гэтым і пусціў у вёску авечак пастух.

— Авечкі! авечкі, авецкі!..— загукала дзятва на вуліцы.

Кінула маці картоплю ў цэбры перамываць пабегла на вуліцу. Ёй у помач з-за каліткі ў садок выскачыла й Ксеня.

— Ашкіра дамо!.. ашкіра дамо! — ужо чуваць іх галасы з вуліцы. .

Хвядос у сенцах на цвіку знайшоў вобраць, ускінуў на плечы свой картовы фрэнч з паадрыванымі ўнізу кішэнямі, на борздую руку зірнуў у люстэрка, паправіў шапку ды выйшаў на двор.

Зірнуў цераз шчакеты ў адзін канец вуліцы, у другі — нікога не відаць па коні йдучы.

«Пачакаю крыху»,—сабе думае, дый узапёрся на шчакеты (добра, што нізкімі бацька загарадзіў і з круглымі вярхамі).

Нікога на вуліцы не відаць. А калі зірне Хвядос на навозную сценку — ідуць туды гуртам мужчыны, відаць, нешта гамоняць, калі пальцамі паказваюць туды, дзе дзелася сонца.

«Мусіць, згадуюць пагоду на заўтра»,— здагадваецца Хвядос і адчыняе вароты, каб дагнаць іх, вінаваціць сам сябе за прастой — гэта ж так і коні б людзі дамоў прывялі б, а ён усё таварыства чакаў бы.

— Гэй!.. куды ты? — чуе Хвядос збоку.

Абярнуўся туды, дык гэна ж Мікалай тож з вобраццю пад яго шыбуе. Прысланіўся к хаце да часу.

— Па коні?

— Але. І ты?

— Як бачыш.

— Дык баржджэй жа! Мужчыны даўно па навозах пайшлі.

— Паспешымся.

— Ідзем і мы на наша гумно ды па навозах.

— А там сцяною... Бліжэй будзе.

Калі выйшлі з гумна, відаць быў толькі акраец сонца з маладзік велічынёю і штораз глыбей уязджаў за небасхіл, а наўкола яго неба й хмары крываваю чырванню ірдзелі. У пагонца з вярсту ўдаўжкі пастух гукаў на каровы:

— Адо-о-ду-ум!.. Куды, га?! Чарна! Каб цябе вывалаклі! Куды га?!. Куды-ы, воўчае мяса!!. Раба!..

А наперадзе стадку йшоў падпасавіч, памахваючы пугаю, збіваў кветкі з падбелу, спрабаваў пугу, ці спусная: свішча, падла, добра; а дзе сустракаў вароты адчыненыя, дык зачыняў.

Уперадзе хлапцам відаць было шырокае балота, што належыць сваімі кускамі пяці вёскам, якія абступілі яго з усіх бакоў, а ад залеташняга году, як падзялілі панскі двор і завялі саўхоз, дык яшчэ да вёсак і тры пасёлкі прыбавіліся на краёх гэтага балота. Цяпер яго, дзе ні кінь вокам, было ўсыпана гуртамі коней і людзей. Людзі сядзелі вялікімі кучамі ды гаманілі нешта спрэчнае, бо здалёк час-часам чуваць былі іх моцныя выгукі. Да гэтых прыстанішчаў па залёных грудах і па ўкрытым жоўтымі кветкамі балотных ваўчкоў куп і мокрых мясцін валакліся мужчынскія і жаноцкія постаці. А па берагах пакапаных некалі графам канаў, цяпер заплыўшых тванню і ўросшых зялёнаю спакусліваю травою балот, якая часам падманьвае збродлівых кароў, каб яны ўгразлі, палезшы за спакусаю,— па берагах канаў стаялі кудзеркі алешніку.

Ідуць сабе хлопцы грудам ля поля сярод шырокіх, але затое рэдка паросшых купін з пахучым чабаром і сцішка гамоняць аб сваіх інтарэсах.

— Кажаш, скончыў сямігодку,— пытае Мікалай,— а цяпер куды?

— У Жыздрыцу.

— Чаму ж ты гэтак?

— Не выпадае начай. Трэба быць дома.

Потым маўчаць.

Ізноў першы пачынае Мікалай:

— Выходзь сягоння на вуліцу — субота ж (тое ведай).

— Ды ўжо ж.

— Незаводня выходзь.

— Дзе цяпер збіраюцца?

— Дзе зарвуць... Пройдзеш вуліцаю — убачыш. Дзе дзевак застанем, там і зборня ў нас.

Пры конях яны засталі гурт мужчын з хлапцамі-падшывальцамі. Трохі водалей ад іх на куп’і сядзела тры малыя дзяўчынкі. (Сталейшыя трохі саромяцца па коні хадзіць, а злашча ехаць конна дамоў. Калі ж па якой прычыне й давядзецца каторым гэты абавязак, дык мяркуюць ісці так, каб адразу ўзяць каня й дадому весьці ў руках пазадзе гурту.) У мужчынскім гурце спіраліся аб патравах. Антось казаў:

— Як пусціць каторы, скраўся ды штырхануў якім ражном, каб скіпела здыхата на месцы. Тады, нябось!.. схадзіў бы ў...— і тутака ён назваў сваім імем адну вельмі несамавітую рэч,— па розум: не пусціў бы другі раз.

А яму пярэчылі:

— Хаця й не парні! Як парнуць цябе гадкоў на тры, ды шчэ калі прыпякаюць за ўрон спагнаць, дык дзесятаму закажаш...— а «што закажаш», так і не сказаў, толькі па выразу яго твару можна было здагадацца, што дужа кепска таму будзе, хто адважыцца штырхануць.

— Што трэба прасадзіць, закажаш? — яму дапамагаючы, адазваўся Антось.

— Тады інакшае запяеш. Гэта табе не жэрдку ў лесе спусціць.

— Трэба ж рабіць, каб сляпыя не бачылі.

— Дудкі!

— Патрубіш у кулак (не трэба будуць дудкі), як бяда прыпрэ.

І сонца няма ўжо, а ўсё спіраюцца мужчыны. З пярэстых хмарах кроў даўно сцякла, а калі — ніхто не ўгледзеў, у свой шараваты колер увабраліся яны. Пачало змяркацца. Даль штораз цямнее, і плошча, як вокам згледзець, саступаецца ўсё вузей і вузей наўкола іх.

Дагэтуль усё ішлі-брылі, хто спазніўся, па коні, а ўжо кінулі ісці: значыцца, усе тут.

— Ідзем, мужчыны, коні браць!

— Пара!

— Да ўжо ж...

Такія аказаліся галасы.

Паўставалі, хто сядзеў ці прылёгшы быў. А хто стаяў, дык адразу й рушыў к каню. Заварушылася й дзятва. Яна ўжо наперадзе, толькі як большыя крануліся.

— Дзядзечка, падсадзіце трошкі! — просіцца нейкае малое ў табуне людзей і коней.

— Зараз, толькі паджаробка злаўлю.

— Кось, кось, кось!..— крычыць малы, ідучы за простым канём, выставіўшы шапку, каб падманіць, што дасць аўса. А конь (няма дуру) і блізка не дасца падысці, іграе па куп’і, паставіўшы дудою хвост.

— Кось, кось, кось!..— ужо з плачам у голасе кліча малы, утаміўшыся бегаючы.

— Дарма гойсаеш. Ідзі дамоў, а конь сам за гуртам уляжа да дому, воўк яго не возьме.— Гэтакую параду дае яму нехта з сталейшых мужчын.

Хлапцу давялося паслухаць. Надзеў шапку на галаву, насунуў брыль на самыя вочы, каб слёз яго, ад злосці што, не было відаць, шчэ грозіць наравістаму свайму каню:

— Я ж цябе, ваўчына, пачастую!.. Ты ж у мяне пападзеш!..

Збоку едуць конна гэтакія ж самыя падшывальцы як і той, што ідзе.

— Гэ-э!.. Як табе собіла?

— Не ўлавіў, не ўлавіў!.. Але ж і брыдка: ...не ўлавіў!

— Сядзь пад’едзь!.. Гэ-э!..

Злосці тут малому, як не разарвецца, але трывае і маўчыць.

Доўгі хвост конных выцягнуўся па сцежцы, утоптанай у некалькі радоў, якія то сыдуцца блізка адзін к другому, як рукою падаць, то на паўганей разбягуцца ў бакі, абмінаючы ямы й густое куп’ё. Мужчыны і цяпер абзываюцца адзін да другога кароткімі заўвагамі. Там жа ў гурце нехта паскардзіўся, што мала травы на балоце — й жыздрыцкі набытак ды коні дамоў ідуць, а кішкі марша ў іх іграюць.

— Мала табе — на начлег едзь,— адсек яго Антось,— няма чаго пухнуць ад сну.

Хвядос моўчкі неўзапаметку ўзяў на вобраць «каштанку», хвацка прымайстраваўся з добрай купіны гальдануць ёй на спіну і ехаў у сярэдзіне табуна. Ніхто нічога да яго не прагаварыў, і ён нікому нічога не сказаў-адказаў. Гэтак і ехаў да самага дому.

У варотах свайго двара яго стрэў бацька і ўслед за ім зачыніў вароты. Ужо было цёмна. Вобмацкам знайшоў вароты ў загарадцы й зачыніў іх, упусціўшы на сваё месца кабылу.

У хаце ўжо гарэла лямпа. Маці вілкамі цягала з печы гаршкі з страваю. Хвядос, нічога не чакаючы, сеў на зэдлік ля стала, каб вячэраць. Маці зараз яму падставіла гліняную міску капусты. Высербаў паўміскі капусты, трохі пакаштаваў забеленай куцці ды й вылез, пакінуўшы за сталом двое старых. Глядзіць, дзе ж Ксеня. А таей ужо даўно й след прастыў, недзе к таварышкам пабегла.

Успомніў Хвядос сваё слова, што даў Мікалаю, стаў збірацца на вуліцу. З лавы ўзяў картовы свой фрэнч, уздзябурыў на плечы. Шапку знайшоў на ложку ў парозе.

Выйшаў на двор.

Было шчэ вораней пары. Вуліца пуставалай сцішылася на гэты раз. Яшчэ людзі вячэралі, у знак чаго й гарэлі агні амаль не ў кожнай хаце.

«Куды б пайсці?» — паставіў сам сабе Хвядос пытанне. Нідзе нікога не чуваць, не відаць.

Па-старэчаму ўзапёрся ён на нізенькія шчакеты з круглымі вярхамі каля хатняга вугла. Чакае, пакуль хто з яго таварыства будзе па вуліцы йсці. Хто — як хто, а Мікалай павінен пад яго падысці: ён дружны хлапец. Цераз гумно відаць, як неба на поўначы чырванню наліта, пасмамі відаць яно паміж фіранкамі хмар.

Хвядос то ў адзін бок зірне, то ў другі: каб дзе хто зварухнуўся на вуліцы, цёмна — чорна, як у невыпратаным коміне.

А калі трохі ён пачакаў, дык і дазнаў, што сваё гаданне праўдаю сталася: запамеціў у цемрадзі Мікалая. Борзда той сігаў па сцежцы каля шчакет з другога боку вуліцы. Падышоў бліжэй і ўжо намерыўся быў свіснуць, ды ўгледзіў Хвядоса.

— Чаго ты чакаеш?

— Так сабе... Выйшаў вот ды, думаю, пачакаю трохі, ці не ўгледжу каго. Хто там ёсць на вуліцы? — папытаўся.

— Каб душа дзе жывая.

— Яно шчэ рана, павячэраць не ўправіліся.

— А Ксеня дома?

— Як прывёў кабылу, дык толькі яе й бачыў. Шмыгнула недзе.

— Ідзем,— кажа Мікалай.

— Куды ты пойдзеш ад гэтай пары?

— Недзе некага знойдзем. Зараз павыходзяць на вуліцу...

Хвядос адчыняе вароты й выходзіць на вуліцу. Садзіцца на прызбу і кажа на Мікалая:

— Сядай. Можа хто акажацца, тады пойдзем далей.

Мікалай яго паслухаў.

Тымчасам на ўзгорку з-за вугла выйшла чарада дзяўчат у белых хустках. Селі на прызбу. Нечага выскіляюцца. А як сцішыліся, запелі:

 

 

— Пойдзем, Хвядос, у наш канец.

— Што ж тамака, у вашым канцы?

— Не гэтакая глуш, як у вашым.

— Якая табе глуш?! Чуеш, як пяюць!

— Што з іх песень? У нас лепш... тамака меншыя дзеўкі збіраюцца, хлопцы свае; а мала табе сваіх, дык яшчэ й хатніцкія падыходзяць.

Ідучы, пахвалілі Язэпа за яго тратуар, адзін на ўсю Жыздрыцу. І хоць сцежка была,— што камень на магіле: сухая й гладкая, але хлопцы звярнулі на тратуар. Калі высока падымаць ногі й цяжка ступаць, дык гэтыя дзве дошкі, паложаныя толькі сваімі канцамі на пакладох, стукаюць, аж ляха йдзе па вуліцы. Хлопцы гэта ведаюць і, йдучы па Язэпавым тратуары, так заляпалі, гэтак застукалі, што, пэўна, прачнуўся Язэп і скляў цяжкаю клядбою той дзень і тую хвіліну, калі сабе гэту бразгалку пад акном палажыў. Ужо даўно, кажуць, ён збіраецца вылучыць вольны час і прыняць гэту людскую выгаду, а свой неспакой.

— Толькі каля гэтага бабздыр’я,— навучыў Хвядоса Мікалай, гэтак завучы сталейшых дзяўчат, што на ўзгорку сабраліся,— ніколі не занімайся. Хлопцы нашы з імі ў злосці. А павядзеш лады, дык і не ўгледзіш, калі з-за вугла памыямі апалошчуць.— Пачакаўшы крыху, шчэ дадаў: — Гэта добра, калі памыямі, а то гатовы гэтакую штучку выкусіць, што й брыдка, й гадка будзе.

— Ды ўжо ж... Дзе ты, там і я буду вяртацца.

Гэтак спрадвеку вядзецца тут: б’юцца, злуюць, спасцігаюць адны другім, хто чым можа: адны языком, другія пошвыркам з-за вугла.

На гары яны й не заўняліся. А пра «дабрывечар» і казаць няма чаго: моўчкі пасунуліся. Толькі азірнуўшыся назад на Мікалая, Хвядос заўважыў, што той знарок удаў выгляд храбрага ваякі, а як мінулі гару, дык і ён асеў, й задзёр прайшоў.

— Чаго вы зеваеце, каб вам пазаймала! — гукнуў і ў той бок не гледзя, ужо мінуўшы.

— Яркія, бачыш, сталі.

А потым ні з таго ні з сяго Мікалай заўважыў.

— Будуць вам пераплясы.

— Але не праз тваю ласку.

— А можа, і праз маю.

— Слабо!

— Не саслабіць, калі наважым,— ужо з трэцяга грунту гукнуў Мікалай.

На прызбе чацвёртай хаты з канца, па правым баку ў вёску йдучы, валаводзіцца моладзь. Калі падышлі туды хлопцы, там ужо, хто зарваў, сядзелі з дзяўчатамі. У гамонцы іх не было агульнасці, толькі быў вялікі гоман на ўсю вуліцу. Збоку нельга было ніводнага слова разабраць і магло падацца, што ў пчэльні канцавога Ігната высыпаўся рой (толькі што вечар). Тамака былі два сталейшыя, яшчэ нежанатыя, хлопцы і Хвядосава таварыства да апошняга хлопца, як бы ім хто загадаў сабрацца ў гэтым месцы. З яго сяброў перадаваў у гурце Платон Ліняўскі. Ён смяшыў сваімі выхілкамі і ўтыкаў свой язык усюды, дзе толькі можна.

— Добры вечар! — прывітаўся Хвядос.

— Дарыць нечым.

— Дабрывечар.

— Добра білі — добра енчыў.

На розныя лады й галасы адказалі з гурту.

Хвядос перш-наперш стаў пазнаваць, хто ёсць у гурце. А Платон, галоўная асоба тут, тым часам падбліжыўся к быдлячым пастушкам, што асобна сваім кагалам сядзелі ў канцы прызбы. Тамака йшла сур’ёзная гамонка пра саўхознага паплаўнічага. Вельмі ж ён за саўхоз бярэцца. Каб дзе малечка што перапусціў, дык не. Гэтага ад яго не заробіш. Толькі прыпусціся дзе ў сенажаць ці ў сакаўную маладзенькую канюшыну-лазоўку — зараз жа прапсюрыць (калі пад лад яму), а не — дык і ў хлеў забярэ ў саўхоз. А адтуль ужо без трох рублёў не возьмеш набытку дамоў. Крані толькі што, дык і ён ужо падаспее на той час з стрэльбаю. Міхалку Донькаваму калі шлейнуў поўху, дык і звіўся хлапчына. Каторы раз яго ганяў паплаўнічы, а ён (няма дуру) пішчаліцаю лезе з сваёю кароўкаю.

— Дайце, падшывальцы, закурыць! — зачаў з імі гаворку Платон.

Адзін пастушок вывернуў кішэню з капоты й вытрас усё, што было ў ёй, на крысо.

— Дай, Бладзік, паперы! — загадаў другому.

— На,— падаў той рог «Беларускай вёскі», што заўчасне з сельсавету сцібіў.

Платон, як знакаміты па часці курэння, зараз перамацаў тытун у крысе і выняў адтуль крошку хлеба, як вераб’ю на раз пад’есці.

— Што гэта за тытун?! Гэта ж можна й накурыцца, й наесціся. А каб ён гарэў! — І даў кулаком з-пад нізу ў крысо з тытуном.

Малы як не заплакаў, але ўважыўся на кепікі і толькі злосна зірнуў на Хвядоса (а Платон у цемрадзі й не бачыў таго).

— Чаго ж высыпаў? Не хочаш — не трэба.

У гурце моладзь з нечага справілі смех. Усе, хто ведаў яго прычыну, як не качаліся.

Спахваціўся й Платон. Шпарчэй маланкі ён апыніўся там, дзе рогат. Цікнула:

— Чаго вы? З чаго смех.

— Нам ведаць.

— А мне?

А Хвядос перш пастаяў з паўгадзіны ля гурту, а потым, загледзіўшы пустое месца, як аднаму сесці, каля Ганькі Анцішэўскай заўчасне прысеў. А то стой чорт ведае чаго сярод вуліцы: гатоў хто наехаць ды аглаблі ў патыліцу загрэць. К пастушкам падсесці — смяяцца будуць. Хлапец мае семнаццаць гадоў (жаніць хоць у пятніцу можна) ды з падшывальцамі гешэфты вядзе. Куды гэта падобна!

 

 

гуртам пела моладзь.

— Што ж ты ім не ў помачы? — пытае Хвядос у Ганькі.

— Не ўмею.

— Ілжы каму другому, а не мне.

А потым перайшоў на другую гаворку:

— Хваліся, што тут рабілася, як мяне не было.

— Ат! Што тут добрае будзе?

— А казалі, добрае йгрышча на Міколу спраўлялі.

— Якое там чорта — добра. Пазвалі музыку. Паперадзі ўсё добра было. А потым за невашта задраліся ды давай біцца. Мікалай з Змітрам і згрэбліся. Мы ходу дадому, а хлапцоў шчэ там пакінулі. Чым тамака скончылася — хто яго ведае. Толькі потым, кажуць, міравую пілі ды, упіўшыся, па вуліцы хадзілі, пяючы.

— Ганька!— клікнула яе таварышка й перабіла мову.

— Чаго?

— Памажы!

— Давай!

А хвіліну змоўчваўшы, папала ў такт песні:

 

 

Тым часам з дарогі ўзышоў на вуліцу Бладзік Мотуз, адзін камсамолец на ўсю Жыздрыцу. Цалюткі вечар у Хатніках праседзіў на нейкім камсамольскім сходзе, ці паседжанні, і вельмі каяўся, што дома, у сваёй вёсцы, гульню прапусціў. А ўбачыўшы, што на прызбе шчэ сядзяць, каля гурту пусціўся ўпрысядкі, падпяваючы :

 

 

— Каго ж ты там жаніў? — папытаў у яго Платон.

— Каго я жаніў... Доўгая гаворка гэта.

Гэтым часам дзяўчаты шапянулі адна другой, што дамоў пара. Згаварыліся разысціся. Разам, як па якой камандзе, усталі й пайшлі ў бок вёскі, а адна на двор пайшла, і чуваць толькі было, як бразнула завалка ў сенцах і скрыпнулі хатнія дзверы.

— Дзе ж вы дзевак дзелі? — пытаецца Бладзік, гэтага не згледзеўшы.

— Цябе збаяліся: уцяклі.

— Чаму ж ты не патрымаў?

— А ты чаму мне загадзя не аказаўся.

Позны быў час. Месяц справіўся перакаціцца цераз рухавыя хмары на захад і паказваў хлопцам адзін свой рог з-за маладых вішань, што растуць у агародзе ўдавы Лявоніхі.

Пад яго святло й угледзеў Бладзік, што Хвядос ёсць тут на прызбе.

— Хвядос!

— Чаго?

— У сераду зайдзі надвячоркам па мяне — пойдзем у Хатнікі на бюро ячэйкі.

— Добра. Зайду.

— А хто дзе болей ёсць на вёсцы? — папытаўся з гурту некаторы хлапец, што не любіць рана спаць.

— Які чорт дзе табе будзе да гэтай пары.

І праўда апошняга: на вясковай вуліцы была гэтакая ціш, што каб у гэтым канцы пераламаў частаколіну, дык, пэўна, у тым пачулі б трэск.

— Што, цяпер дадому?

— Толькі ж хіба...

 

ІІІ

Школа стаіць наводшыбе. З канца вёскі да яе ганей са двое. Ад хат вясковых заможнікаў яна толькі тым розніцца, што гонтамі крыта, ды вокны ўвышкі, як чалавеку стаць, і з форткамі, чаго ніколі ў вёсцы не ўбачыш. Увечары тутака сціхата. Толькі калі-нікалі вясковы хлапец падладзіцца правесці дамоў з пагулянак дачку школьнага вартаўніка, ды пашэпчуць самі з сабою, стуліўшыся дзе ў цемрадзі. Дарэчы сказаць: каля школы дарога ўслана накатам ад тых дат, калі вайна з немцам была. У памяць падарожным гэты накат. Кожны раз ходзяць сківіцы ўпрысядкі ў таго, хто едзе сюдою. Каб тое ставалася, што яго выкліналі, дык даўно б трэ было праваліцца гэтаму месцу скрозь зямлю. Ужо каторы раз гандзюрылі камсамольцы, і аднаго разу на іх сходзе стаяў даклад пра гэта, што трэба суботнік зрабіць і сюды вазоў колькі пяску падвезці; але як сталі меркаваць, каму пяхотам на працу прыйсці, а каму з канём прыехаць, дык сход зацягнуўся ад паўдня й да цямна, пасварыліся ў ахвоту, ды без ніякай рэзалюцыі разышліся па адным дамоў.

У гэтай самай школе й атабарылася камсамольская ячэйка Хатніцкага сельсавету. Толькі прыйдзе нядзеля, сыплюцца хлопцы сюды з усёй акалічнасці, абы звярнула слонца з паўдня. У два тыдні раз серадамі з агнём маленечкай газніцы тутака пацее над абежнікамі з райкома бюро.

Сёння — серада. У плане працы піша, што мае быць паседжанне бюро.

Жыздрыцкія камсамольцы, Хвядос з Бладзікам, ужо тут.

— Шчэ нікога няма,— кажа Бладзік, абмацаўшы на дзвярах замок з арэх велічынёю.

Звечара гэтыя дні цёмна: не відаць ні зямлі пад нагамі, ні тэлеграфных слупоў, кучаю зваленых проці школьнага ганка на той бок дарогі. Усё чорна, не чэрнячы. Кусты вішэнніку здаюцца кучамі гною, вывезенымі на школьны агарод. Неба, што дапрызыўніцкая мішэнь, пабіта на бліскучыя дзіркі. Голасу людскога не чуваць. Толькі за двое ганей ад школы на вясковым вішэнніку ўгары сакочуць конікі.

— Заўтра пагода мае быць,— угадуе Хвядос.— Конікі ўверсе сакочуць.

— Ты верыш?

Хвядосу не было чаго казаць.

— Ну й камсамолец з цябе! — У бабскія «казалы» верыць.

— Я так сабе... Гэта ж прыкмета такая ў жыздрыўцаў ёсць.

— А хіба!..

Селі хлопцы на ўсходках ганка, паспускалі босыя ногі на росную мураву, дробненькі рамон ды трыпутнік. Хвядос замармытаў сам сабе пад нос нейкую «хурню», як не галодны кот у цяпле. Калі Бладзік прыслухаўся, дык выходзіць:

«Цары паілі нас маною...»

Сядзяць пораўне й маўчаць сціхатою, пазіраюць у цемень вясновай начы. А ў цемрадзі ўсе прадметы трацяць акрэсленасць сваіх формаў і абрысу ды не то расплываюцца ва ўсе бакі й запаўняюць прастор сваім месівам, не то робяцца драбней макавага зерняці й збягаюцца ў адзін камяк. А ўжо ты глядзі на гэта ды сартуй паводле свайго густу, што й да чаго, як табе хочацца, ды глядзі, да чаго можа яго дараўнаваць.

У настаўнікавай кватэры чуваць ціхі авечы кашаль: перш сціхне, а хвілін колькі пачакаўшы, зноў усходзіцца дробненька пярхаць, аж здалёк здаецца, што тамака капусту шаткуюць вострым нажом.

— Табе не даводзілася ў гарадскіх камсамольцаў быць? — пытаецца Бладзік.

— Не.

— А ты ж надоечы казаў, што летась на экскурсію ездзіў.

— Ездзіў. Быў у музеі, тэатры. Бачыў, як шкло, як кнігі робяць. На электрастанцыю хадзілі.

— А ў клубах моладзі не быў?

— Не даводзілася.

— А я сёлета нагледзеўся... на курсы камсамольскага актыву камандзіравалі мяне. Два тыдні дулі тамака на ўсе застаўкі. З самай раніцы дзве гадзіны напяваюць палітграмату, а сама што ўвечары за электрычаствам яшчэ дзень у дзень тры даклады. А так цалюткі дзень вольны. Дзе хочаш швэндаешся. Куды табе люба валачэшся. Тады я йнагледзеўся. У горадзе не тое, што ў нас. Там камсамол... ого, што там камсамол! Калі сход пачнуць, дык сход за маё-маё, а не зборышча, не брахалка. Ідзецца парадкам: даклады, спрэчкі... актыўнасць! А на іх камсамолак каб ты паглядзеў — баявыя дзеўкі. У нас жа ўжо каторы раз прэ райком паперкі «аб працы сярод дзяўчат». Сакратар іх нам на сходзе чытае. Прачытаем... зірнём адзін аднаму ў вочы: «Ці не скажаш ты (знай дзела) чаго». Перш маўчаць усе. А потым, як стане сакратар кручкі загінаць, дык і хлопцы палягчэюць на язык. «Ты яе, дзеўку каторую, на ланцуг вазьмі,— кажуць нашы хлопцы,— і то нават блізка пад ячэйку не падцягнеш. Іх толькі на выскількі й здало і ўрода гэтакая». На гэтым і канцы ў нас.

— Куды там вёсцы да гораду раўнавацца.

— А ведаеш што?! — ужо хапіўся Бладзік за другое.— Як вярнуўся я з курсаў, дык хлопцам так і сказаў: «Я бачыў, як у людзей што робіцца. І жыў не буду, калі сваю ячэйку не налюдзяю. А хто мала-веля што закуражыўся, дык, браце, у парадку камсамольскай дысцыпліны — аруйс вон! Яны, я ведаю, каюцца, што тады на курсы выправілі, але цяпер — позна, я ўжо парадкі ўвазнаў. Палавіну ячэйкі трэ будзе пад мятлу. Незаводня палавіну! А хто спрацівіцца, і таго вон, каб і шныру не было. Я, брат, калі чаго наважу, дык здохні, а дайду, і па-мойму выйдзе. Бывае, калі ў райкоме мне асою ў вочы кінуцца. «Ты, таварыш, памыляешся». «Трэба ўчытваць палажэнне». А я кулаком з пляча па сталу калі ўрэжу, каб аж чарнільніцы павыкульваліся, ды «вот,— кажу,— палажэнне. Я нізавы таварыш. Я ведаю лепш за вас». Дык нябось зараз яны назад, назад і ўжо мне ў руку гавораць. Бачаць: «калі хлопец на чым цвёрда стаіць — яго праўда».

— Яны можа цябе баяцца?

— Чаго ім баяцца? Але ведаюць, што слова свайго я на вецер не пускаю.

Дарэчы ўспомніліся яму й жыздрыцкія карцёжнікі. Даўно на іх добрага вока не мае Бладзік. Здаецца яму, што немаведама што б зрабіў, каб вывесці іх.

— А мужчыны нашы,— кажа ён,— над чым па вечарах гібеюць? Каб у газету зірнуць ці кніжку якую прачытаць, дык яны ў «ачко» да паўночы рэжуцца.

— Бо дурні!

— Але як падаткну калі ў міліцыю, што «азартныя ігры» ў нас не зводзяцца, ды калі наскочаць каторага вечара на малайцоў — от паморгаюць, яшчэ й штрафу прымажуць рублёў пяць.

— Гэта калі рабіць, дык трэба спатайка.

— А няўжо ж, ты думаў, я буду ў адкрытую.

І так дудукаюць: усё час баржджэй бяжыць. А потым збрыдала, чакаючы.

— Халерыя іх душыць там недзе,— бунуе Бладзік.

— Каго гэта? — пытаецца ў яго Хвядос.

— А хатніцкіх... на бюро больш не йдуць.

— Але ж праўда!..

— Тутака, браце, каб на добры лад, ды палавіну... незаводня палавіну трэба пад мятлу! Я вазьмуся... а то... ну іх к... мацеры! А ты Агусту Сялібовіча ведаеш?

— Адкуль той Агуста?

— З пасёлку... тутака водалей жыве... наш камсамолец.

— Чорт яго ведае!

— Дык во гэнага самага гэрца ўжо два разы на бюро выклікалі. Чаму на сходы не ходзіш? — пыталіся, ды выгавары, папярэджанні выносілі. Я яму ў вочы казаў, што даўно варта гэтага «індывідуала» пад мятлу ды вон з ячэйкі. Злуе за гэта. А што мне яго злосць? — нюх табакі. Сёння зноў, казаў сакратар, будзем яго разглядаць. Выкінем, мусіць... ды й незаводня выкінем! А хто будзе брацца за яго — й той паляціць. Я ў райком схаджу. Гэтакім хлопцам спісы пэцкаць. Яго ж, як плюнуць...

І Бладзік плюнуў.

— Ведаеш што, Бладзік?

— А што?

— Давай спектакль уладзім!

І гэта я бачыў у адным клубе. Там штосуботы яны робяцца. Я быў на дзвёх. Паначэплююць, брат, бароды сівыя, як добры мочаны кужаль, вусы, бакі, ды калі стануць дзівачыць, дык, бывае, бакі падарвеш со смеху. А яны выходзяць на высокіх палатках, дык што ні скажа слова, то й ляж, лопні з рогату. Потым пакажуць, каторыя ўсе ўходы там ведаюць, таго самага дзеда ў людзях, дык — малады хлапец, вачам сваім не верыш, што той самы гэта. А добра б было, каб і ў нас гэтак. Толькі — не! А дзевак дзе возьмеш? — З Мінску не выпішаш. Іх, брат, з ланцугом...

— Хлопцу спадніцу й каптан адзенем, завяжам хустку — й пярвейшая дзеўка будзе.

— Не, брат,— не тое. Але абы крыху.

— Ды й добра будзе.

— Дык ты ведаеш што? Стаў свой даклад на бюро.

— Можна будзе.

— Ты нічога не чуеш? — трохі пачакаўшы, пытаецца Бладзік у Хвядоса.

— Не. А што?

— Ідуць, здаецца.

З гэтым словам хлопцы сцішыліся, услухоўваюцца.

Такі ж чуваць, што з вёскі нехта босы ідзе і, мусіць, не адзін, бо вельмі дробненька. А цёмна-чорна: убачыць нельга, хто там. Калі хлопцы шчэ хвілін колькі пачакалі й тыя, што ідуць, наблізіліся, дык чуваць стала, што тыя нешта паціху гамоняць самі сабе.

— Ідуць,— шэпча Хвядос.

— Яны,— адказвае Бладзік,— на бюро.

— Эх, каб цябе халерыя!

— Што табе?

— Ногі аб накат пазбіваў, пальцамі рэзнуўся.

Галасы былі знаёмыя.

— На бюро валакуцца,— адзначыў гэта Бладзік з радасным хваляваннем голасу.

Пад іх падыходзіць сакратар з двумя хлопцамі з Хатнікаў: сябрам і кандыдатам бюро.

— Здаровы, хлопцы! — кажуць два галасы.

Рука за руку вітаюцца.

— Гэта ты, Мотуз? — пытае сакратар у Бладзіка.

— А няўжо ж хто.

— А гэта хто з табою? — зноў той самы пытае, абмацаўшы Хвядосаў картовы фрэнч.

— З Жыздрыцы адзін хлопец.

— Ён заяву нам падаваў?

— Начорта яму заява, ён дагэтуль вучыўся ў мястэчку й там у камсамольцы паступіў.

— Хіба гэтак! На лета дамоў прыехаў? - пытае ўжо ў Хвядоса.

— Сёлета скончыў,— адказаў Хвядос.

— Трэба, мусіць, к настаўніку па ключ схадзіць? — пытаўся шчэ не знаёмы Хвядосу хатніцкі камсамолец, мацнуўшы замок-арэшак.

Гэтым часам сакратар ужо шнапарыўся нечага ў кішэні і тое, чаго шукаў, выняў адтуль.

— Ключ у мяне,— кажа ён, адмыкаючы.— Школу на нас настаўнік павярае да самых Пакроў. «Толькі,— кажа,— не рабіце псотаў». Каб скамейкі былі цэлыя ды вокны з шклом — прасіў.

У класе цёмна, мусіць, мудрэй, як у той турме: ледзь шыбы вакон блішчаць. Неяк зачапіўся Бладзік за нядэшлую скамейку, што па авечаму бляе, як толькі хто да яе прыкранецца, і вечкамі груку нарабіў. Памянуў «яе маць» у бруднай лаянцы й пайшоў услед за хатніцкімі, больш хаджалымі тут. Сакратар бордза знайшоў на падаконніку газнічку, зробленую з вялізнай чорнай чарнільніцы, шаргануў запалку, і бліснуў агонь, запаліў газніцу.

Тым часам Бладзік сядзеў на скамейцы й пароўся ў кніжках-блінах, да часу зложаных тамака ў скрынцы. Зірнуў на сакратара, на хлопцаў — тыя глядзелі ў нейкія пакамечаныя паперкі, і самыя галоўныя іх месцы сакратар паказваў пальцам. А заўважыўшы, што ніхто ў той бок на яго не пазірае, скруціў самую грубейшую кніжку ў трубу й увапхнуў у кішэню ў штаны.

Недалёчка ад яго сеў і Хвядос.

— Слухай! — звярнуўся Бладзік да сакратара.— Трэ было б тутака якую чытальню на лета дзеля моладзі адкрыць.

Гэта незаводня зробім, абы толькі час быў. На чарговым сходзе паставім такое пытанне й пагаворым, як бы лепш зрабіць. Тады каго-небудзь з хлапцоў-камсамольцаў у раён па кніжкі выправім. Гэта добра, што ты ўспомніў, а то я даўно тое самае думаў, ды на гэты час вось з памяці сышло.

— Ты хаця гэтым, што тут ляжаць, прытон дай.

— Па гэтых няма чаго бедаваць.

— Зараз не будзе па чым бедаваць.

— Не твая, я табе кажу, галава будзе балець.

— Паглядзім чыя!

— Вот і паглядзім!

Так яны трохі й не пасварыліся.

— Даўно б трэба было гэта зрабіць,— дадаў Бладзік, падумаўшы.

— Усяго, браце, за раз не паробіш,— услых падумаў сакратар.

Паветра ў класе тухлінаю аддае. Чуваць сырая гліна ад летась замаразкамі вымураванага стаяка, непаленага ад самых «хрэсцаў».

Пад святло газніцы — «смаркача» (гэтак яе камсамольцы прадражнілі), Хвядос разглядае хатніцкіх камсамольцаў. Круглы ў твары, шырокі ў плячах ды ў шчэ шыршай непадперазанай кашулі — «таўстоўцы», сакратар перагортваў абежнікі, друкаваныя на такой паперы, што вельмі б падобна была да курэння; прачытае нешта-нейкае, выме з кішэні карандаш і запіша сабе на паперку альбо на благім баку абежніка зробіць запаметку. Сябар бюро, схаваўшы вочы пад шчацінне броў і проці носа на лбе палажыўшы два буйныя зморшчы, сядзеў на адной скамейцы з сакратаром з самага канца і ўпарта вартаваў дзверы, дзе слаўся густы змрок. Здавалася, што ён чакае прыходу нейкага канешне патрэбнага тут чалавека: можа дакладчыка ці шчэ каго падобнага. А кандыдат выняў з кішэні толькі што куплены ў кааператыве карандаш ды маляваў ім на скамейцы пузатага разяваку на ценькіх нагах, з носам-бульбачкаю, кісла адвісшаю ісподняю губою й да немагчымасці вытрашчанымі вачыма. Джоргае...— квэцае... кіне. Адверне галаву, як можна толькі гэта зрабіць не ўставаўшы з месца, пацікуе адтуль. Добра! Зноў стукае, шуршыць карандаш па слаістай сасне.

— Мотуз, хадзі сюды! — падклікае Бладзіка сакратар.

Ён падышоў. Глядзяць удвух паперку з позву велічынёю. Бладзік перш нешта шапянуў ціхенька, а потым услых дадаў:

— Чаго ж? Добра.

Сакратар паказвае яму шчэ другую карталюшку.

— А гэта добра будзе?

— Валяй!

Тады сакратар паправіў на галаве кепку з скураным брылем, усёю пяцярнёю закінуў за левае вуха пасму валасоў, каб не лезлі ў вочы, ды кажа:

— Усе, значыцца, сабраліся?

Гэта было сказана да таго моцна, што кандыдат устрапянуўся, кінуў пэцкаць разяваку, вылупіўся на сакратара. Хвядос тож трошкі крануўся з месца, Гучны сакратароў голас здаўся незвычайным у сціхаце школьнага класа, падобнага на склеп з бульбаю.

— Значыцца, пачнём!..

— Калі значыцца, дык і ацеліцца,— нібыта з сур’ёзам у голасе адазваўся сябра бюро.

— Цяленне — адна справа, а паседжанне бюро — другая. Трэба парадак трымаць і дысцыпліну. Дарма трапацца няма чаго. Я вось зрабіў вунь якую павестку дня. Слухайце:

Першае...

Другое...

— Які табе дзень? — гэта ж вечар,— не ўнімаўся сябра бюро з сваімі жартамі. Ён добра ведаў порсткую натуру сакратара й любіў падражніцца. І сказанае цяпер слова папала куды трэба.

Сакратар зарымеў:

— Ты, Андрэй, свае жарты пакінь. Уляціш з імі! Тое й ведай: на чарговым сходзе стаўлю аб табе пытанне ва ўвесь рост. Перш-наперш выдалім з бюро...— Уплоць да выключэння з касамэ. Дык май на ўвазе, таварыш! — скончыў сакратар.

— Паглядзім... спанялы які!..

— Паны ў Варшаве... вунь дзе! І няма чаго балабосціць. Дык, значыцца, павестка гэтакая:

Першае...

Другое...

Трэцяе...

Чацвёртае — бягучыя справы.

А дайшоўшы да гэтых самых бягучых спраў, ужо мерыўся загадаць, каб рукі паднялі, але наспяшыўся Бладзік.

— Во гэты хлопец,— паказаў ён на Хвядоса,— мае сёння даклад зрабіць. Запішы там!

— Як яго прозвішча?

— Чвардоўскі,— сам за сябе адказаў Хвядос.

— Значыцца, пятае — даклад таварыша Чвардоўскага. Хто за гэта — падыміце рукі!

Кандыдат і Хвядос з Бладзікам адразу й памкнуліся тыцнуць рукі ўверх, ды Андрэй нешта запярэчыў, і яны аселі.

«Што ж ён рэкне?» — зацікавіла іх.

— Ты паглядзі, каторая пара! Раніца на носе, а ён з дакладамі раз’ехаўся на цэлую ноч. Па-мойму, трэба толькі «бягучыя справы» пакінуць, а рэшту на другі раз. А яны, бараны, нічога не разбіраючы, ужо й падымаюць...— аблаяў ён хлапцоў.

Бладзік ці то з таго, што й яго ўпікнуў дрэнным словам, ці можа з-за нялюбасці да Андрэевага спрадвечнага спірання з усім, хто да толку што скажа, адсек яму:

— Да дзяўчат не паспееш, мусіць?

І яго твар скрывіўся ў кіслую, зняважлівую ўсмешку, як бы ён глядзеў не на камсамольца-актывіста, а на гнілую падлу сярод поля.

— Не твая справа. Я кажу як трэба.

— А годзе табе, Андрэй! Хлопцы, значыцца, галасуем?! Хто — за! — узніміце рукі!

— Прыняць і квіта,— раіць Бладзік.

— Карацей хаця... поўнач ужо.

— Як трэба.

З гэтага й пачалі.

Сакратар разгарнуў паперкі, што на курэнне добры б былі. Цэлую кукамяць выняў іх з таўстоўкі. Чытае адну за другою. Хоць і трэці раз бачыць іх, але ўсё ж капыціўся троху. На словах з «слоўніка замежных слоў» ён занімаўся, слібізаваў па складах і наракаў на члена бюро:

— Чорт цябе ведае, Сцёпка, калі ты слоўнік аддасі. Гэта ж з райкому прысланы, і трэба, каб умелі ўсе хлопцы, а не ты адзін.

А як дойдзе да таго месца, дзе сакратар з справаводам чырвоным параспісаваны, дык казаў:

— Вось што, хлопцы!

Андрэй час ад часу патакаваў яму:

— Вось маем, а загваздку па дарозе згубілі.

Толькі сакратар не браў увагі на яго словы, і паседжанне йшло рэгулярна.

Калі-нікалі давалася сакратаром і яшчэ адна заўвага:

— Працы, таей працы! — не ацерабіцца.

Пра Агусту Сялібовіча гутарка каротка.

— Як з ім зрабіць?.. Выкасаваць, значыцца?

Андрэй пацвердзіў:

— Вон яго, і ўсё з усім.

А Бладзік у злосці быў.

— Паслаць яго пад...— тутака ўжо не абышлося без «мацеры» з пэўным эпітэтам.

— Пэўне!

— Вядома што!

— Значыцца, буду пісаць: пастанавілі... Агусту Сялібовіча...

Хто дыктаваў, той сам і запісваў.

А тым часам дайшла чарга й да Хвядоса пра спектакль казаць. Ён перш быў, па школьнаму звычаю, устаў і, пачаўшы з слова «таварышы», засыпаў даклад. Успомніў, што не вучань, а гарадскі працаўнік і не лекцыю настаўніку здае, а даклад ячэйцы робіць — і сорам яго ўзяў: не выпадае яму ў струнку выцягвацца, уставаць. (Чаму шчэ шапкі не зняў? — сам з сябе кепік састроіў.) Гэта ж гэтыя скамейкі спакусу робяць, школьныя парадкі напамінаюць. Тады ён падаўся на хітрыкі: перш узапёрся на ўзлакоткі, а потым і зусім сеў. Седзячы, пачувалася добра, па-гаспадарску.

Гаварыў шмат. І гэта мела школьныя карэнні. Тамака класкомы, вучкомы, агульны сход. Усюды за тры гады пабываў Хвядос, да ўсяго налажыўся. А шчэ ж тамака ў мястэчку штонядзелі агульны камсамольскі сход у народным доме, ды кампаніі розныя. І Хвядос усё гаварыў. Адкуль толькі яно ў яго бралася. Сказаў, як у мястэчку з спектаклямі камсамольцы ўладжваліся, (не без таго) свой удзел у іх выставіў напаказ. Падахвоціў хлапцоў, выквацаўшы ў фарбу твар, людзей смяшыць. Давёў гэта такімі прыкладамі, што ўсе як не паехалі са смеху. А калі сказаў, што праз спектаклі ячэйка мае ўзрасці дый сярод дзяўчат можна будзе працу павесці. Першым чынам залучыўшы больш разбітных у драматычны гурток, дык твары ўсіх (не выключаючы й Андрэя) прасвятлелі, а ў некаторых, менш самаўпэўненых, і губы ўсмешкаю зашавяліліся.

— Хто за? — пытаўся сакратар, як толькі Хвядос сказаў: «я скончыў».

— Я за!

— Дзвюма буду галасаваць!

— Ты ж па татку не галасаваў.

— Як захацеў.

А сакратар кажа:

— Аднагалосна. Пастанавілі... выслухаўшы даклад... таварыша Чвардоўскага...

Сам дыктаваў, сам і пісаў.

— Пачакайце,— захліпаючыся кажа Хвядос.— Можа каму на сцэне й плаксівую ролю давядзецца йграць, дык тады й пагаласуе, як бацьку пахаваўшы.

— Пагаласуем.

— Паглядзім, што ў вас будзе.

А трохі й не ўгадаў Андрэй: разыходзіліся а поўначы. Услед за хлапцамі сакратар узяў школу на замок і ключ сабе ў кішэню палажыў.

— Доўга будзеш дома? — пытае ў Хвядоса.

— Буду й буду... на гаспадарцы застаюся.

— І самы раз. Цяпер не даўнейшае — паны зводзяцца.

Рука за руку аддалі «бывай здароў» ды пайшлі ў розныя бакі, куды каму трэба было.

Жыздрыцкія цераз зрыты свіннямі выган узышлі на сценку паміж саўгасным яравым палеткам, дзе трамціць зялёная шчотка аўсу пад павевамі вятроў, і шнурамі хатніцкага жыта ў самай красе. Не так даўно на небе выплыў месяц і цяпер дае нырца ў лёгкія, пуховыя хмаркі, праз іх марлю цікуе на дол. Яркае надвор’е. А на сценцы парасла высокая дарожная трава з дробным лісцем і драцянымі сцяблямі. Цяпер на ёй стаіць раса. І хлопцы, каб не зарасіцца, мусілі падкасаць трохі калошы ў галіфэ.

— Пэўне, нікога ў Жыздрыцы на вуліцы не застанем,— кажа Бладзік да Хвядоса.

— Чорта. Няміл свет каму сядзець да гэтай пары,— адказвае Хвядос.

У лагчыне над рэчкаю стаўпіўся туман, схаваў у сваёй белі кусты алешніку, што растуць абапал на беразе. Белы пас яго выкручваецца ў розныя бакі, абыходзіць — закручваецца каля большых узгоркаў. Наўкола па абшары, як вокам сцягнуць, відаць вёскі ў садах, хутары, саўгасныя стрэхі з даховак на мураваных пакоях, дзе некалі жыў эканом, на аборы, на стайні. Агурыліся яны, не адзавуцца, голасу не ўкажуць: спяць людзі ў іх, спіць і жывёла па хлявах сваіх. Ледзь запаметна адсюль Жыздрыца: яна здалёк — лясок маленькі. Толькі добра ўбачыш тамака поверх дрэў дзве страхі — Язэпаў ток і Міхалкавых хата з канца.

Ідуць хлопцы ды разглядаюць акалічнасць пад святлом месяца. А сценка перагнулася ўжо на ўзгорку і спусціста пайшла ў лагчыну, дзе ў самай нізіне туман сцелецца па луках. Бладзік ловіць рукою жытнія каласы, асморгуе сабе ў жменю іх красу, потым сее яе перад сабою.

— Жыў, кажа, не буду, калі Андрэй з ячэйкі не вылеціць.

— І трэба гэтак,— пацвярджае Хвядос.

— Думаеш, яму камсамол трэба? Ніколі. Ён нядаўна за краўца павучыўся, дык хоча, каб у калектыў як убіцца. Але — дудкі! Жыў не буду, калі ён дзе ўваб’ецца.

Гэтак гамонячы, сышлі пад самую рэчку. Туман пачаў штораз радзець, чым бліжэй падыходзілі да берага. Ужо й мурава згінула сярод каляін і збоку, ды ступіўшы два разы й сценка прапала. Пад нагамі зашастаў буйны чвыр, густа ўсыпаны дробнымі каменчыкамі.

— Падкасацца вышэй трэба,— кажа Хвядос і тое робіць, што сказаў,— вада ў калена тут.

Як буслы, з голымі лыткамі ўвайшлі хлопцы ў брод. А вада, што луг,— цёплая. Недалёка бурбаліць яна моцна і пераліваецца. Хлопцам знаёмы гэты голас ракі. Па ім можна смела ўгадваць, што блізка броду нехта вязовішча зрабіў ды нераты на рыбу заставіў. Каб гэта было ад Жыздрыцы ганей са трое, дык варта б было патрэсці іх. А тут гэта зрабіць — боязна неяк: гатоў хто пільнаваць ды злавіць, тады і пападзеш на абаранкі дый брыдка будзе, папаўшыся ў рукі к таму, хто знае цябе. І хлопцы, на ўсё гэта ўзяўшы ўвагу, толькі заўважылі, што:

— Нераткі блізка стаяць недзе.

— Можа й рыба ёсць.

— Можа й ёсць.

Перайшоўшы брод, за хвілін колькі хады апынуліся хлопцы сярод свайго, жыздрыцкага, поля. Мінуўшы яго, хлопцы сцежкаю па сенажаці выйшлі на выган, а адтуль у вёску рукою падаць.

— Сёлета добры год на сенажаці,— паказвае Хвядос на лагчынкі, якія ўвясну, як снег зганяе з поля, залівае паводка.

— Тут няма таго году, каб няўрода ўдарыла. А вот на нашым шнуры ёсць узгорачак-лабэціна, дык я таго году не помню, каб не выгараў ён.

І ў даказ сваіх слоў, як толькі міналі Бладзікаў шнур, ён і паказаў гэту самую «лабэціну».

— Бачыш, як згарэла.

Дый праўду казаў. Узгорак той выгараў і падпражыўся, аж жоўты стаў.

У Жыздрыцы на вуліцы ніводнай душы. Сціхата й спакой. Усе ўжо дамой разышліся й храпуць, пэўне, як прыбітыя, у сваёй пасцелі.

Бладзікава хата бліжэй к канцу, чым Хвядосава.

Як падышлі пад яе, дык яшчэ на хвіліну заўняліся проці варот. Бладзік ледзь дастаў з кішэні запратораную туды кніжку.

— Глянь, што я спёр,— паказвае яе Хвядосу.

Хвядос узяў у свае рукі і пад месяц прачытаў.

Карл Маркс. «Гісторыя грамадзянскай вайны ў Францыі».

— Добрая кніжка,— кажа ён, абглядаючы яе з усіх бакоў.

— Хай будзе. А тамака б усё роўна нехта спёр,— кажа Бладзік, а потым дадае: — Давай у Жыздрыцы якую чытальню зробім. Я тады гэту аддам, ды яшчэ прыстараемся з ячэйкі. А як мала будзе, дык мне дваццаць вёрст ні туды — схаджу ў райком — дадуць, быць не можа.

Можа з гадзіну шчэ стаялі ля варот і гутарылі пра чытальню: як бы яе ў Жыздрыцы адкрыць. Некалькі разоў збіраліся разысціся, ды загаворацца, й сон тады не наўме.

Урэшце Хвядос пазяхнуў ды кажа:

— Пагаворым потым... пара спаць.

Так яно й сталася.

 

IV

— Трэба налажвацца добра работу рабіць. Трэба прыглядацца, як што людзі робяць. Косіць хто здатна, ты йдзеш каля яго, заўніміся й паглядзі, заўваж, як ён стаіць, як касу ў руках трымае. Гэта згодзіцца.

Клепле косы Хвядосаў стары, у такт мацае іх лязо малатком; навучае сына. Дзе ні пойдзе, што ні возьмецца рабіць — калі Хвядос пад рукою — пакажа яму, да ўсякай драбніцы пры рабоце наложыць, як малога.

Часам абрыдае Хвядосу.

— Што вы, татка?! Гэтакае глупства мне дзеўбіцё, дзе ні ступлю.

— Што ўмееш, за плячыма не будзеш насіць.

— Дык я ж больш забыўся, як вы...

— А трэба не забывацца,— настаўніцкім голасам у адзін зваг тлумачыць бацька, нібыта й не цяміць сыновага кепіка.— Не забывайся, а шчэ больш у галаву бяры.

— Ці ж мне гэта першыня? Я ж з малых год у працу пайшоў.

У таку сойдуцца калі. І тутака стары паказвае розныя таямніцы хараства і спрытнасці ў гаспадарскім жыцці так, як стары вядзьмак перад смерцю адказвае свае замовы аблюбенаму чалавеку, каб лягчэй было паміраць (як людзі кажуць). Адным звагам звініць яго голас:

— ...Вучыся! каб чыста было, хораша, людзі каб не смяяліся. Калі салома на гумне натрасецца ці камяк сена выпадзе з рук і не трэба табе яно — дармо! — падымі потым, дай прытон. Тады й самому добра будзе зірнуць, калі парадак у гаспадарцы ёсць, усюды чыста прыбрана, што тарчыць — падаткнёна. Людзі ўбачаць — пазайздросцяць.

Бацька гаворыць доўга-доўга, пакуль хто не нойдзе, ды не пяройме іх мовы.

— Мяне слухай. Мне патурай... Сорак гадоў ужо, як хараства ў працы гляджу, да чаго змалку даложан.

Хвядос маўчыць. Дый што казаць яму, блазну, шчэ проці бацькі. Той за сорак год толькі ў войску і быў, а то ўсё глядзеў сваіх ганей, што ад бацькі ў спадкі прыйшліся. І каб з раз хто выскіліўся з яго — дык ніколі. Яму толькі й ведаць хараство ў спрытна зробленай працы. Затым і гаворыць, спавядаецца перад сваім памочнікам. Слоў не сыпле каб як найбольш, а яны коцяцца адно за другім, не капыцячыся па ўбітай гадамі сцежцы. Кажа — душу сваю пластам перад ім высцілае. Пра адно толькі маўчыць. Маўчыць, што па фунту соды ідзе ў тыдзень на яго сарваны жывот, што да сто разоў нанач з боку на бок пераварачваецца, косці баляць у гэтакім веку — усяго сорак год. А Хвядос гэта ведае. Карціць папытацца. І туды й сюды думкі двояцца. Скажаш — сэрца старога вострым лязом кранеш, урачыстасць яго споведзі парушыш. Злоўчыш — а што на гэта бацька скажа? — будзе карцець, каб уведаць. Аддае Хвядос першаму перавагу і маўчыць. Маўчыць ды слухае.

Паўстае ахвота бацькаву долю спазнаць. Толькі бярэ сумненне, што ўвесь час яна глыне, нельга будзе кніжку ў рукі ўзяць, газету час ад часу прагледзіць. Маладыя гады яго марна загінуць. Нічога ён не будзе знаць на свеце, не будзе ведаць. Ноччу піліпаўскаю павісне цемра над ім. «Што ён ведае?! Над чым вярэдзіцца яго кудлатая мужычая галава?» — будуць думаць чужыя яму і яго ўкладу жыцця людзі аб ім. За стоптаны падносак будуць яны яго мець. Стане сваё будучае жыццё меркаваць — і жаласна зробіцца, ценжар успадзе.

Падумае ды маўчыць Хвядос: бацьку слухае. Урэдкую сваю заўвагу ўставіць, у патрэбным месцы клічнік падасць.

Адзін калі дзе застанецца, тады ўжо другое наўме.

«Кніжак каб па гаспадарцы прыдабыць. Аграномаў трэба хоць праз друк паслухаць. У школе ж не кранулі гэтай навукі, патрэбнай гаспадару».

Потым была нядзеля. Выпагадзілася з самай раніцы пасля ўчарашняга дажджу, што ішоў надвячоркам. Сабраліся к Хвядосу яго сябрукі, засталі яго шчэ снедаючым за сталом. Быў там і Бладзік, і Мікалай, і Платон, ды шчэ двух. Ксеня дома ў святы дзень толькі ёсць, а так, як Вялікдзень, на сяле гуляе з таварышкамі. І гэту нядзелю яна толькі з раніцы завярнулася дома, нават снядання разам з усімі не чакала. Па сняданні і бацькі недзе высунуліся з дому суседзяў праведаць. Засталіся хлопцы ў хаце адны. Дурэй, гуляй, ламі сваю галаву, абы знаку не зрабіў, каб старыя шкоды не пазналі. Пра тое-сёе разладэдзіліся. А Хвядосу не да гуляў, не да таварыства. Няма ахвоты з сябрукамі ісці ў размовы. Нешта карціць, нешта рупіць. Некуды б ішоў. Нешта б зрабіў такоўскае. Не выпадае хлопцам сказаць: «ідзіце вы дадому», і з імі няма разгарнення.

Ледзь дачакаўся, калі хлопцы пайшлі. А было тады ўжо роўна паўдня. Прыйшлі дамоў старыя. Крыху пачакалі Ксені. А як толькі яна, вясёлая й па-святочнаму ўбраная, сыскалася дамоў, маці ўзяла вілкі й палезла ў печ па полудзень.

Папалуднаваўшы, ізноў усе разышліся, хто куды відна. Аднаго Хвядоса пакінулі дома. Не ўрачыстасць свята, а маркотнасць ад недастачы работы апанавала яго. Узяў з паліцы «Новую зямлю», разгарнуў на сярэдзіне, прачытаў уголас радкоў шэсць ды ізноў злажыў. Зірнуў у скрынку. Там «Фізіка», «Алгебра», «Сінтаксіс» на яго глядзяць з зашмальцованых асадак.

«Хай ляжаць сціхатою»,— падумаў.

Ляснула века ад скрынкі. Падсунуў яе пад лаву.

«Трэба дзе схадзіць... праветрыцца», заманулася яму.

Думае, куды б пусціцца, і ўздумаць не можа: няма куды. На сяло пайсці, там тое самае, што і дома. Схадзіць к катораму, што разам у школе сядзелі,— далёка.

Пайшоў у садок, абарваў штук колькі спелых цукровак. Прыйшоў на двор, сеў на ганак, пакаштаваў цукровак.

«Трэба было б выпісаць газету»,— успомнілася яму, і Хвядос аж рад стаў, што знайшоў сабе сякі-такі занятак. Каб гэта зрабіць, трэ было ісці ў Хатнікі, дзе мелася пошта на тры сельсаветы.

Раз сказана ў яго, дык усё роўна як і зроблена. Апрануў свой картовы фрэнч не дзеля холаду, а ад ветру і выйшаў на двор. Паправіў трохі брыль на шапцы, падаткнуў пад каўнер кашулі рубец з сарочкі (высунуўся быў) і памалу, бо да вечара шчэ далёка, пабрыўся на поплаў. А адтуль можна было, не робячы кругу, па межах выйсці на сценку паміж хатніцкім жытам і саўгаскім аўсом.

А цяпло на полі самае прыемнае: ні спёка, ні холаду няма. Роўнымі пруткамі стаіць жыта. На бакі не скалыхнецца авёс. Поле маўчыць сціхатою, бы з волава вылітае ці намаляванае на паперы.

«Трэба паперадзе зайсці к катораму камсамольцу,— парашыў Хвядос,— а то адзін не патраплю».

К каму б яму зайсці?

Ведае Хвядос аднаго толькі Андрэя ў гэтым канцы Хатнікаў, што пад Жыздрыцу, ведае яго самога й яго хату.

«Давай зайду».

За нядоўгі час быў Хвядос там. Здалёк пазнаў браму з новых, яшчэ белых, дашчок, шчыльна прыпушчаных лоб у лоб, вокны з жоўтымі пявунамі на шалёўцы.

Знайшоў закрутку ў дзвярах з двара ў сенцы і кавальскую клямку з сянец у хату. У хаце з першага разу не ўбачыў нікога. Хацеў вярнуцца на двор, пасядзець трохі на прызбе, чакаючы гаспадароў. Ажно калі зірне на куткавы ложак, у галовах заложаны сціртаю падушак маль не пад самую столь, дык заўважыў, што нехта ляжыць, у нагах, скруціўшыся ў столькі пагібеляў, колькі трэба, каб стаўпіцца ўсяму целу на кароткім ложку, не крануўшы сцірты падушак. Ужо адны гэтыя падушкі гавораць тое, што ў хаце павінна быць не адна дзяўчына, калі меркаваць па іх мноству. Што ў Андрэя ёсць сёстры, можна было бачыць і па тым, што навогул у хаце чыстата ў пашане: падлога падмецена, на стале хлеб аздобны ўкрыт абрусам, ложкі пазасціланы, і прыпек у печы завешан.

Хвядос не менш хвіліны стаяў ціха ў парозе і не ведаў, што яму рабіць. А потым адважыўся.

— Дзень добры! — сказаў ён да таго голасна, каб з адным заходам і прывітацца, і соннага пабудзіць.

І праўда: прахапілася пажылая кабета. Лупнула вачыма на Хвядоса. Бачыць — незнаёмы. Тады нацягнула сабе белую хустку, з беражком у кветкі, ад патыліцы на сваё належнае месца, падаткнула пад яе свае чорныя, як смоль, валасы; абцёрла далонню сліну з левай шчакі, падцягнула фартух наперад і толькі тады адказала Хвядосу на яго «дзень добры» й папытала:

— Адкуль жа вы самы?

— З Жыздрыцы, Ігналя Чвардоўскага сын.

— Ігналя знала некалі... Сядайце ж у нас.

Гэта была Андрэева маці. У святы дзень па адным уся сям’я звалаклася на сяло. А яна пакуль агледзелася з свіннямі, карміць якіх у свята й у будзень — абавязак вясковай кабеты, дык ужо ў хаце не было ніводнага чалавека.

«Пазганяў чорт...» — падумала ды лягла адпачыць на хвілінку, а тая хвілінка зацягнулася аж за паўдня; ужо і сонца аж у заходніх вокнах стала.

— Сядайце ж! — клапоціцца яна.

Хвядос перш адмаўляўся, кажучы, што дома ўсё сядзеў і дарога невялікая, а потым і без нічыёй просьбы сеў з канца лавы.

Кабета пазяхнула ды пытае:

— Мусіць, да Андрэя прыйшлі? Камсамолец, пэўне?

— Але.

— Вот недзе з раніцы як сышоў з дому, дык і палуднаваць не прыходзіў. Мае зараз быць дома. Нябось вымерхаўся аб адным снеданні.

Зірнула ў акно:

— Вунь ён і ідзе!

Зараз адчыніліся дзверы з сянец, увайшоў Андрэй.

— А, здароў жывеш? — прывітаўся ён ад самага парога.

— Качаемся памаленьку.

І ў сваёй хаце, як дзе на старане, не зыходзяць з яго ілба маршчакі-патарчакі проці палазком выгнутага носа, як бы штылем ён увагнаны ў лоб. Таксама, як і заўсёды, вочы варушацца пад густым шчаціннем броў. Некалі нарочна вызверваўся, каб злосным здавацца, а цяпер у прывычку ўвайшло.

— Чаго ты прыйшоў? — пытае ён.

— Гуляць да цябе.

— Ілжэш!

— Не ведаю, дзе пошта ў вас. Завядзеш мяне.

— Цяпер шыльду павесілі. Але сходзім. Толькі папалудную.

— Гэта ж ужо падвячорак, а не полудзень.

— А ў мяне полудзень.

— Ну, маці! — казаў ён, сеўшы за стол.— Дай чаго крыху.

— Чаго ж табе, мачання, капусты ці куцці?

— Дайце мачання!

Маці адхінула занавеску, адчыніла заслонку і выцягнула з печы патэльню з скваркамі ў мачанні. Андрэй тым часам адкрыў абрус і, зняўшы з кастра з паўтузіна бліноў, завінуўся каля мачанкі.

— Хаця б ты шапку скінуў. Як нехрысць які...— наракала маці.

— А йдзеце вы: няма часу.

Борзда пад’еў.

— Пойдзем! — сказаў, вылазячы з застолля.

На вуліцы, амаль не на кожнай прызбе, сядзелі гурты старых мужчын і кабет, дзе разам, а дзе і паапрыч. З канца быў сабраўшыся маладзеж. Спявалі нешта. А прайшоўшы добрую палавіну вуліцы, заўважыў Хвядос у аднаго гаспадара на шуле ў варотах паштовую скрынку.

Да яго яны і зайшлі. Па шырыні сядзібы паштара можна было палічыць за чвартковага. З правага боку стаяла яшчэ новая хата з надзвычайна тоўстых плышчакоў (відаць было, збудавана ў час рэвалюцыі, за бальшавікамі, калі над лесам усякі быў паўнамоцны гаспадар). Проці яе цераз двор, як з калёсамі праехаць, быў свіран — аднагодак хаце на высокіх штандарах. А за ім ішлі ўсцяж хлеў быдлячы, стайня і пры ёй хляўчук на свінні.

У хаце яны засталі за сталом пажылога чалавека з сівымі ў чорных валасах. Па падлозе льга было пазнаць, што тутака многа бывае людзей — вельмі ж яна ўчэрнена.

Хлопцы прывіталіся:

— Дзень добры!

— Здраствіця!

І ім быў дадзены падвойны адказ.

Затым паштар унізе лісту прывёў рыску на ўзмах рукі, перакінуў нешта на рахаўніцы й борзда пад рыскаю вынік падпісаў.

— Што, хлопцы? — па газеты?

— Давайце маю «Звязду»!

— А мне каб выпісаць.

— Можна. Чаму ж не?!

Гэта справа — абычайная ў паштара.

— Якую? — борзда пытае ён Хвядоса, падцягваючы да сябе маленечкую кніжыцу з квіткамі, і разгарнуў яе, і нарыхтаваў карандаш, каб запісаць.

— «Беларускую вёску» пішыце.

— Якое выданне?

— З «Плугам».

— Прозвішча?

— Чвардоўскі.

— Імя?

— Хвядос.

— Куды?

— У Жыздрыцу.

— Тэрмін?

— Тры месяцы.

А Андрэй не чакаў нічога. Ён ведаў тутака ўсе парадкі, як і сам паштар. Выпараў, дзе газеты ляжаць, вывалак з іх хатніцкі звязак і пасартаваў іх: сельсавецкія асобна, кааператыўныя апрыч, а з людскіх вывалак дзве «Звязды» свае.

— Чорт іх ведае з кітайцамі! Калі яны сціхнуць душыцца? — сам дзеля сябе кажа ён, захінуўшыся «Звяздою», як посцілкаю, а другую ўваткнуў у кішэню.

— Ты ўжо там парадкі навёў!

— А няўжо ж чакаць буду?

— Ага! Я ледзь не забыўся. Давай і ты падпіску, ужо тэрмін сходзіць.

—. Дам шчэ.

— Табе трэба і з сялян сабраць падпіску: камсамолец жа ты. К чацвяргу па нядзелі тэрмін. Не спазніся.

— Добра. Калі хто выпіша, дык і падпіска будзе. А ўрэшце — бывайце здаровы!

— Бывайце здаровы! — пацвердзіў і Хвядос.— Толькі каб газета добра йшла.

— Будзе ісці. У нас пошта наладжана.

На дварэ хлопцы разышліся. Андрэй на вуліцу выйшаў, а Хвядос паштаровым гумном у Жыздрыцу накіраваўся.

— Я пайшоў,— кажа Хвядос, падаючы руку Андрэю.

— Гуляй. Ты ж казаў: «гуляць прыйшоў».

— Дзе там. Няма часу.

* * *

Аднаго разу з чацвярга на пятніцу ўвечары запозніліся Чвардоўскія з вячэраю. І толькі яны палажылі лыжкі, як чуюць, што перад хатаю ў агародчыку перш моцна закапала па лапушыстых лістах віргіні ды гонкіх, прудкіх кавалерах, а штораз буйней-буйней. Разышоўся дождж. Зазвінелі ўгары шумкі, ды такія галосныя, што ніводзін жыздрыцкі рызыкант не чапляў сабе гэтакіх на каня, едучы за кавалера. У хаце, дзе кіт абваліўся, зазвінелі ім у такт звонкія шыбы. Бліскавіца раз-поразу мігцела ў насунутай цемры, толькі на сценах выгіналіся агністыя бісагі — бляск. Шугнула цурком вада з капяжа.

Зірнуў Хвядос у вакно — раздажджылася.

«Трэба пачакаць — можа, перасціхне»,— падумаў.

Бацька шчэ старых звычаяў не выракся. Перад тым як спаць класціся, яму пацеры згаварыць трэба. І цяпер пад грымоты-стукоты ўзяўся свае модлы марматаць.

— ...Прыпанцісты-пілатым,— злавіў Хвядос, крыху прыслухаўшыся, але і гэтага было даволі, каб здагадацца, што гаворыцца «верая», і, значыцца, будзе зараз канец.

І ўспомніў Хвядос сваё маленства. Гаворыць, бывала, гэту самую «верую» борзда-борздзенька. Сон цісне абячайкі воч. Плюшчацца яны. Гаворыць — мармоча, а потым і сам не заўважыць, калі кіне модлы ды ўздумае, што сёння маці вораней паклікала яго вячэраць, а ўсе хлопцы-аднагодкі шчэ асталіся «ў белку» гуляць, павячэраўшы, як ні прасіўся, як ні пішчаў мацеры — не пусціла; а бацька й папругаю ўгразіўся, каб спаць клаўся ахвотней. Гняце злосць-гадаўка малое сэрца.

А ўпомніцца, дык як ні ў плач кінецца. Маці яму утлумачыла, што грэх, пацер не згаварыўшы, класціся спаць. Разам хваціць з пачатку ад самага «ваймяцца», як той конь з глыбокай каляніны цяжкі воз у бок на бітую ўезджаную дарогу.

Успамянуў даўнейшае, свае дзяціныя леты й сам з сябе смяецца.

«Дурны тады быў».

Ваймяцца й сына...— кажа бацька, ужо сеўшы на свой ложак. Пазяхае і лезе пад коўдру.

— Хвядос! — кліча бацька, падняўшы з падушкі галаву.

— Чаго?

— Заўтра каб вораней прачнуўся: пойдзем з расою канюшыну касіць.

— Добра.

— Глядзі ж, каб устаў. Будзіць не пайду.

— Як будзеш адыходзіць, пагасі лямпу,— загадвае маці, лезучы на печ.

Перасціх дождж, і выйшаў Хвядос на двор, а лямпу задзьмуў. Глянуў Хвядос на вуліцу — нідзе нікога ні душы. Дождж пераняў звечара моладзь, дык з самага вечара спаць паляглі. На шапку капнула некалькі буйных кропель з клёна.

Шамуль-шамуль... пайшоў у ток. З боку падскочыў Лыска. Трэцца аб ногі то з аднаго, то з другога боку: лашчыцца захацеў. А Хвядосу не ў галаву яго пяшчоты, яму трэба адпачыць.

— Вон, псіна, каб ты здох!.. каб ты...

Скрыпнулі завесы ў варотах раз — другі раз, і з току заскочыў на сваё месца крук: зачыніўся Хвядос.

 

V

Завідна ўстаў Ігналя. Зачэрпаў кубак вады, памыўся, уцёрся й пайшоў у вадрынку Хвядоса будзіць.

Гумно толькі пазаўчора як скошана. Сена нанач былі ў копы злажылі. Памацаў Ігналя адну-другую капу: ці не сагрэлася? А яно хоць бы што! Толькі пах сенажатні чуваць: чаборам, купаллем і рознымі другімі краскамі.

Жанкі яго высушаць за дзень.

Дзе сцежкі таптаныя штогоду, там каса не возьме малой травы — муравы ды трыпутніку. Цяпер яны па пакошы зялёнымі межамі ад варот да кожнага будынку разыходзяцца па гумне, а самая шыршая з іх, зрэзаная глыбокімі каляінамі, вядзе на навозы ды адтуль на сядзібную ніву й паваротка на пыльную папярочную сцяну. Цяпер на сцежках дробная раса. Босыя ногі прыемна адчуваюць слабы халадок.

— Хвядос! — клікнуў Ігналя, тузаючы варота.

Адказу не чуваць.

— Хвядос! — мацней гукае, стукае кулаком.

— Хто там? — пытаецца голас з адрынкі.

— Зараз! — мацней кажа, раскурстаўшыся.

— Не зараз, а ўставай! Баржджэй жа! Кабылу на пашу завядзі.

Зашастала за дзвярыма салома. Чуваць — пазяхнуў. Тады падаліся дзверы ўсярэдзіну. З грукам выскачыў крук з прабою. Адчыніў Хвядос адну фортку дзвярэй. Ідзе гумном, паціраючы вочы, а яны, неслухі, спаць хочуць — позна ўчора ўвечары з вуліцы прыйшоў.

З двара чуваць, як бацька косы клепле.

Узяў на вобраць кабылу. Памалу паехаў.

На дварах дзе-нідзе праходзяць адзінокія сонныя мужчыны, хлопцы, кабеты... Наперадзе ў Хвядоса выехаў з двара малы на сівым кані з гарчыцаю ў адзнаку старасці. Сцішка на язык вытылінгуе сам сабе пад нос нейкую гульню, чутую на вяселлі ці дзе на зборні моладзі. Толькі з вуліцы ў пагонку выехаў Хвядос, перавалок путам каштанку па рэбрах і патрухаўся. Ззаду пакінуў малога. Напаткаў двух мужчын. Пораўне едуць яны і жарабята пры боку на вобратках вядуць. Мусіў і Хвядос цішэй за імі паехаць. Паабапал пагонкі, пораўне з ёю ідуць нівы рознай шырыні ўдаўжкі да самага балота. З правага боку блішчыць на сонцы росны авёс. З левага — палетак мяшанага збожжа: там і бульба, і ячмені, гарохі, віка і ўсякая рознасць на патрэбу гаспадару.

Спуталі коні ля самай пагонкі. Пастух пачародні гэты раз вораней на балота свае коні прывёў (што варта ў газеты запісаць, як вялікую рэдкасць).

Дамоў ісці сабраўся гурт. Вядзе перад Ігналя (не Хвядосаў бацька, а той, што з канца ля самай пагонкі жыве). У шарачковай капоце, трымаючы рукі ў кішэнях, спаважна пэхкае ёй папіросу. Калі ж толькі ззаду зачынаюць гаворку пра цікавае што, дык паварачваецца бокам і на хаду выказуе, што мае. Толькі ногі, хворыя на раматус, не высока ў гору йдуць. Тонкім туманам ідзе пыл з-пад іх ды за плот на аўсы сцелецца.

У гурце адзін мужчына казаў, як яму надарылася на соннага зайца найці, а той:

— ...Калі гальдане вышэй маёй галавы ды кулём на балота ў хмызнёг...

З пагонкі ўсім гуртам, апрыч канцавога Ігналі, павярнулі на навозную сцяну, што каля самых гумён. На гумне вышчыкнуў Хвядос з грады тры пярцы цыбулі і еў, ідучы да хаты. Па ўсёй вёсцы з комінаў валіць густы дым. Ад суседняй хаты вецер сцеле яго па Чвардоўскім гумне.

У хаце маці ломіць лучыну на чатыры часткі кожную, у печы ёю толькі што падпалюе. Ксеня з злосным адбіткам недакончанага сну на твары, наравіста ададзьмуўшы губы, скрыляе скрэбеную бульбу ў гаршчок.

Хвядос адкраіў скібку хлеба, разламаў яе на чатыры часткі ды ў кішэню кладзе.

— Бацька не казаў, куды пайшоў?

— Хто яго ведае — не казаў.

А Ксеня мацеры паправіла:

— Пад рэчкаю, татка.

Зняў з шастка пад хатаю толькі што паклёпаную касу. Ускінуў на плячук і пайшоў вуліцаю.

Чэрвень месяц настаў. Самая касавіца. Пякучае сонца не сушыць потных кашуль на спінах касцоў. Сенажаць кішыць людзьмі. Куды ні зірні — там і касец. Адзін касу запускае ў мурог. Другі менціць, толькі звон наўкол ідзе. Хто спазніўся прыйсці, ставіць тычкі па межах, роўную сцежку, як пад шнур, вытоптуе ад суседа. З рэчкі чуваць, як плюхае нехта, купаючыся. У беразе на кустах дробнага алешніку вісіць, сохне нейчая адзежа. Мяняюцца ўваччу рознакалёрныя кашулі касцоў. Збоку відаць саламяны Мікалаеў, Хвядосавага сябрука, капялюш.

Ігналя скінуў на першы пракос сваю, у блізны тканую, кашулю. У адной белай сарочцы, расшпіліўшы прушчыновыя каўнерыкі і каўнер, завіхаецца каля сваёй паласы. Да Хвядосавага прыходу шэсць пракосаў прайшоў быў.

А потым — бацька ідзе наперадзе. Хвядос за ім. Удвух і баржджэй і ахватней. Раса шчэ не спала, дык лёгка касіць. Слова не прамовіць Ігналя,— толькі як заходзіць, каб новы пракос заняць, дык зірне на сына, лёгенька зварухнецца вус ад усмешкі. Паменціць касу ды зноў за сваю працу бярэцца.

На тры качаргі сонца ўвысь узнялося, як згледзелі касцы Ігналіху з спарышкамі ў адной руцэ і невялікім вандзелкам у другой. Нясе жанка снеданне. Зварачуе з дарогі на сцежку, утоптаную па сенажаці. Дае таму-сяму, хто бліжэй к сцежцы.

— Памажы божа!

Падышла да сваіх. І ім кажа тое самае пажаданне.

— Дзінькуем! — адказвае Ігналя.

Яна ставіць спарышы ля пракосу. Побач з імі кладзе касцёр бліноў, увязаны ў скарач.

— Хадзеце, мужчыны, сюды! — кліча.

— Пракос хаця скончым,— адзываецца Ігналя. Шчэ разоў колькі замахнуў касою. Абцірае на ёй прыліпшую траву — драбязу ды кладзе на пракос.

Падыходзіць бліжэй:

— Што ў цябе тут ёсць?

— Зацірка й яечня.

— Развязуй!

Услед за бацькам, паўтараючы яго рухі, моўчкі падыходзіць к спарышам Хвядос.

Ігналіха пазірае ўсцяж свае паласы, азіраецца назад. Дрыжаць яе блядыя шчокі, шырай рассовуюцца.

— Але ж вы й многа аблажылі! Да паўдня маеце да рэчкі пракасіцца?

Ігналя адказу не дае. Шчэ й сам прамярае на вока: праўда гэта ці не?

— Чаму ж не? — скосім,— харобра пацвердзіў Хвядос.

Гэта самае й бацькі хацелі казаць.

Прыляглі касцы наўкола стравы. Збоку сядзіць Ігналіха ў сінім паркалёвым каптане, на тым тыдні набраным у местачковым кааператыве, пакручвае ў руках цыбінку травы-званца. Вецер кудлачыць кароткую польку на Ігналевай галаве. У спарышы з яечняю хутка дно стала відаць. Асталося шчэ чатыры бліны і дзве палавінкі. На зацірку гарт адсеў. Павальней ходзяць лыжкі, не з спехам сёрбаюць.

— Ну і гарачая! — толькі што з печы, мусіць?

— Але ж! Засланку засланіла ды панесла.

— А Хвядос злосці набраўся, пакуль снядання прычакаў, свеціць бацька кплівымі вачыма ў сынскі бок.— Аж дрыгва ля канавы ходырам ходзіць, гэтак бярэ.

— Гэта ж я, каб за вамі паспець: надта ж вы жвавыя!

Ігналя смяецца.

— Добра! Добра, сынку, йдзецца ў нас. Збоку зірнуць — любата. Глядзі ж, каб гэтак і надалей было.

Не шырок, але довяг прасцяг Чвардоўскіх сенанаці.

— Гэтакая дэўж!..— кажа Ігналя.— Ахвота шыбе пры дружнай рабоце. Дзе б я адзін насілу-насілу да вечара пракасіўся к рачной луцэ, а то да палудня гуляючы сапстрыкаем.

Уцеха бярэ старых, што лад ёсць у гаспадарцы. Здаецца Ігналісе, што яна сама мужыковы словы гаворыць.

Па сняданні падабрала рэшту стравы. Ідзе дамоў, мінаючы пракосы, й так, аж пакуль за густым плотам жыта не хаваецца яе шэрая хустка.

Па сняданні прылеглі касцы на ўзлакотках адпачыць, выбраўшы сабе сухі грудок. Пракосы агарнулі іх. Там яшчэ сочны мурог, званец, белыя краскі-купалле, а радзей — прастрэл. Скачуць жвавыя конікі рознага колеру: большыя, даўгалыгія — зялёныя, а што драбнейшага сорту, дык тыя рудыя, як руда на балоцістай сенажаці ў равах. Па зямлі, у сене поўзаюць, варушацца масці рознай і ймяноў, а то й проста мошкі, дый толькі. Ад дарогі, шчэ зялёнае, але ёмкае ў саломе й ядранае ў коласе жыта пад павевамі ветру шуміць, думы навявае рупнаму гаспадару...

 

VI

Сабрацца першы раз на рэпетыцыю было назначана ў суботу ўвечары на гэтым тыдні. Прыстарацца патрэбных кніг падрадзіўся Хвядос. Гэта яго абавязак і ў пратакол завялі.

— Схадзем, Бладзік, у чытальню да Камлёва! — сказаў ён аднаго разу ў прысвятак Мотузу. Можа тамака й расстараемся чаго. Аднак час ёсць.

Той памеркаваўся. Сена сушыць не было. А ад хатняй работы льга адкосніцца на адзін дзень. Падумаў дый кажа:

— Пойдзем!

Да Камлёва дарога невялікая: усяго восем вёрст. Што значыць на маладыя ногі? У гаворцы прайшлі, як прабеглі.

На чвыраватай камлёўскай вуліцы каб душа дзе была! Няма ў каго хлапцам папытацца, як у чытальню патрапіць. І ў хату к каму зайсці не добра. А тут, як наліха: выткнецца дзе хто з двара, праскочыць на другі бок вуліцы ці ступіць у дарогу хлапцом крокаў колькі й прападзе за вуглом незнаёмае хаты.

Ідуць яны ды па баках раззіраюць: ці не будзе якой запаметкі?

Бачаць — вывеска белым па чырвоным напісана: «БССР, Камлёўскі сельскі савет».

— Зайдзем папытаемся.

— Давай.

У савеце гурт мужчын каля стала трэцца. Нізенькі, чарнамазы, з суконнаю жакеткаю на апашку, хлапец спіраецца пра свой інтарэс:

— Ну добра!.. Добра! Сенажаць абчэсцвеная?

— Абчэсцвеная! — сцвярджае сельсаветчык з-за стала.

— Дзяліць трэба на бедных, а ніякім там цясцём, кумом...

— Братка!.. дзе ж ты ўсім?..

— А я хто! Ну хто я? — не бедны? Калі карову аблезлую й каня-дэрбу маю ды зямлі тры дзесяціны, дык не бедны я?

— Ну трэба!.. і табе трэба!.. Але ж сенажаць не гумаляст — не расцягнеш,— хрыпіць сельсаветчыкаў голас. Абрыдла яму. Каб адчапіцца, выпраўляе хлопца: — Ідзі, братка, з свамі справункамі ў камітэт узаемадапамогі. Ён жа старшыня бядняцкі, абаронца ваш.

Другі, маладзейшы крыху за яго, збоку сядзіць. Піша нейкую карталюшку памерам — як скруціць чатыры разы па памяркоўнай папяросе. Пад локцем — «Справа № 14 — адноснікі з РВК». Да таго яна напакована, што абы крануў з месца, дык і пасыплецца папяровая мяцеліца. Да маладзейшага сельсаветчыка і падступіліся жыздрыцкія хлопцы. Пытаюцца:

— Дзе гэта ў вас чытальню знайсці?

— Цераз сенцы ў другія дзверы,— коратка адказаў. Ужо хлопцы й паціснуліся паміж людзей каб выйсці. Хвядос за нечым паправіў у хлапца брыль. Ажно пісару нешта ў галаву прыйшло. Ля парога заўняў іх сваім запытаннем:

— Адкуль самі?

— З хатніцкай ячэйкі касамэ.

Гэта пачуўшы, к ім абярнулася некалькі цікавых галоў з натоўпу. А дагэтуль і не бачылі! І што ж? Хлопцы, як хлопцы. Зірнулі й адвярнуліся ў другі бок.

Цераз сенцы ў вялікім камары, абстаўленым каля сцен доўгімі, шчэ не замурзанымі зэдлямі, загадчыка чытальні яны засталі ядучы. Густая пара з міскі фіранкаю захінала яго твар.

Прывіталіся хлопцы. Часу не марнуюць. Адразу кажуць, чаго прыйшлі.

— П’ес хочаце расстарацца? Ёсць!.. ёсць у нас крыху.

— Ці нельга б было выбраць?

— Чаму ж не? Чудныя вы! Дам тыя, што самі ставілі.— Гэтак гаворачы, спаражніў міску. Тады адчыніў шафу й паставіў міску ўнізе, разам з вокладкамі ад кніжак рознага колеру й памеру. Потым парыўся на высшых паліцах. Дае на выбар дзве кніжкі «сцэнічных твораў». Адну, больш пакудлачаную, дзе у п'есах менш людзей бярэ ўдзел, і п’есы самыя карацейшыя. Хвядос адлажыў сабе.

— Гэту возьмем.

— Дык трэба запісаць. Як прозвішча? — пытае, расстараўшыся алоўка й паперы.

— Гэта на ячэйку.

— Дармо! Трэба на таго, хто бярэ.

Потым пытаюцца хлопцы:

— І сабе можа можна ўзяць што?

— Чаму ж не?! Можна. Толькі, чорта!.. Няма добрага нічога. Вось якое стар’ё! — стаў перабіраць адну паліцу. А тамака: некалькі рудых, што кара альховая, брашур выдання Заходняга камітэта РКП з 1918-19 гадоў. Трохі кніжак — бліноў з зашмальцованымі лістамі. А пачынаюцца каторая на дванаццатай старонцы, каторая на дваццаць сёмай. Гэтулькасама не хватае й з канца. Самая лепшая й чысцейшая сярод іх «Думкі аб рэлігіі» Сцяпанава.

— Можа, каб пакапаўся, дык і знайшоў бы што. Але, чорта! — паразбіралі,— жаліцца загадчык, перакідаючы сваю мізэрную бібліятэку.— Не ўловіш у чытальні ніводнай. Калі прынясе каторы здаваць, дык з ім прыходзіць і другі, што ўзяць ахвотнік.

Узяў загадчык у рукі адну іржавую брашурку. Пакруціў. Паглядзеў. Ды прапусціў уніз, дзе міску толькі што паставіў. У яго руках папера мела трохі кніжную форму, а зляцела ўніз мяцеліцаю, абсыпала міску па лістку.

— Толькі гэта балота й засталося,— у той бок рукою павёў, гэта кажучы.

— Выбірайце самі! — дазволіў хлапцам.

«Думкі аб рэлігіі» ды шчэ па пары ўзялі яны сабе. Загадчык перш Хвядосавы запісаў, а потым у Бладзіка пытае:

— Як цябе па прозвішчы зваць?

Бладзік добра адказаў. Зірнуў на запісы, Хвядоса локцем у бок таўхануў. Скіўнуў галавою ў загадчыкаў бок. Неўзапаметку ўсміхнуўся. Толькі Хвядос у гэтым не разабраўся. Бладзікавых знакаў не зразумеў.

Калі ж загадчык папытаўся, адкуль ён, Бладзік упэўнена адказаў:

— З Хатнікаў.

Хвядос ужо быў і рот адчыніў, каб паправіць яго. Думаў, што Бладзік недачуў. Загадчык вёскі пытае, а ён яму адказаў, якога сельсавета. Ды заўчасне Бладзік яму даў зразумець. Локцем гэтак пад бок пачаставаў, што аж калаццё закалола. Падмаргнуў — маўчы!

Толькі дамоў ідучы, ужо ў паўдарогі ўспомнілі пра гэта.

— Я сваіх кніжак не панясу здаваць.

— Ат!.. каб што добрае. А ўрэшце, ты думаеш, што калі вёскі не сказаў, дык і не знойдуць?

— А ці ж я — Котуз?

— Ён гэтак запісаў?

— Але.

— Малайчына, Котуз! — засмяяўся Хвядос, а за ім і Бладзік.

Вырагатаўся ён ды й кажа:

— Дармо! Чорт казны не возьме. Ды хай і сам дурань не будзе. Трэ было б яго не гэтак навучыць. А мы вось збяром крыху сякіх-такіх кніжак ды ў Жыздрыцы сваю чытальню зробім. Чорт яе бяры з ячэйкаю.

— Хіба чырвоны куток? Не разганяйся ты вельмі!

— Хай сабе й куток... Не ўсё адно?!

— Паглядзім потым.

— І глядзець няма чаго.

Прычакаўшы суботы і павячэраўшы, ахінуўся Хвядос у свой картовы фрэнч. Зняў з трамы «Сцэнічныя творы». У лямпе падкруціў агонь.

Ігналя схадзіў замкнуць хлеў. З ключом вярнуўся ў хату. Бачыць — зачытаўся сын.

«Пэўне, нешта цікавае, калі гуляць ці спаць не йдзе»,— падумаў і спаважна пайшоў к ложку.

А той прагледзеў збольшага «Збянтэжанага Саўку» — п’есу з зборніка. Скруціў кніжку ў скрутак, як у кішэню ўлезці, уваткнуў яе ў штаны. К дзвярам падаўся.

— Куды ты?

— Выйду дзе...

— З кніжкаю... поначы?..

Тым часам Хвядос апыніўся ў сенцах. Бацькавых слоў не пачуў і адказу не даў.

Аддаў «дабрывечар» на вуліцы двум гуртам моладзі, а сам джгае далей.

— Куды спяшаешся? — папыталіся былі з аднаго гурту.

— У вадно месца.

— Зайдзі сюды!

— Нямашака часу... потым!

К Мотузавым за агнём прыйшоў. На ложку ў запеку сядзіць стары Мотуз, Бладзікаў бацька. Пакуруе папяросу ў доўгім папяросніку. Мотузіха з вілкамі палезла ў печ па гаршчок. Бладзік сядзіць у канцы стала. Спусціў галаву на булку хлеба. Падапёр яе кулакамі. Шапку на вочы насунуў: нечага надзьмуўся. І жакетка на яго плячах накінута.

— На, злоснік, еж ды ідзі сабе, куды збіраўся,— прагаварыла да яго маці. Паставіла міску стравы пад самы нос. У століку знайшла лыжку і палажыла яму пад рукою. А Бладзік — каб крануўся!

— Бадай на цябе ўпадак! — жартам скляла Мотузіха.— Што ты шчырым постам наважыў гэту суботу спасціць, ці што? Калі канечне наважыў, дык трэ было б учора, як пятніца была, а то ўчора скароміліся, а сёння — арст у цябе. Гэта ж не перад Вялікаднем: богу даходна не будзе! Еж! На нас не ўважай. Нам хваціць часу. Трэба шчэ картоплі ў куццю наскрэбці й у бліны садраць. Сёрбай ды бягай, куды табе трэба.

— Адыдзеце к чорту! — ні з таго ні з сяго голасна рыкнуў Бладзік, пэўне, на навозах чуваць было, а што на вуліцы — нізаводня. Падняў вышэй галаву. Нямашака яму на ком злосці спагнаць. Грозным поглядам абгледзеў усё, што было наўкола. Бачыць — міска стаіць пад рукою. Капянуў яе, што доле аж на сярэдзіну хаты апынілася. Шчэ добра, што ліміневая была, а то б на друзы пасыпалася; каб гліняная, і чарапкоў бы не сабраў. Услед за ёю й лыжку папусціў... пацяклі па гразкай падлозе белыя рагі забеленай куцці. Кошка-рыска счула пажыву, кулём кінулася з печы, каб злізаць. І ўсё гэта ў вадзін момант.

— Каб ты здохла! — у другі раз рыкнуў Бладзік. Раптоўна саскочыў з лавы... так капянуў кошку нагою, што тая пабіла бок аб парог і супэнду перш кінулася ў дзверы, не ведаючы, дзе дзецца, а раскурстаўшыся, драпянула, як ногі вынеслі, у куток пад ложак.

Што больш рабіць — не ведае Бладзік. Хвілін тры прастоіў сярод хаты. Шырокімі вачыма, бачачы адну-адным белую пляму на падлозе, паглядзеў на міску, на разлітую страву. Унурыўся і памалу пайшоў к сталу. Сеў на ранейшае сваё месца. Звесіў галаву над укрытаю абрусам булкаю хлеба.

Не чакала гэтага Мотузіха. Не затым закідала жарты яна. Думалася старой, што развесяліцца Бладзік перад чужым хлапцом і не ўдасць, што хатняя спрэчка ў іх гэтак зацята йшла ад самага змроку. Надзеі потым не трапіла... Як была, гэтак і скамянела, трымаючы ў адведзенай убок руцэ фартух, каторым бяруць гаршкі. Само па сабе вырвалася з грудзей:

— Во-о!..

Стары як сядзеў, так стаіць. А калі ўстаў, ні напамкі нікому. Выпрастаўся, быццам з-за людскога натоўпу хоча зірнуць, што наперадзе робіцца. Злосна на сына глядзіць. Пусціў дыму, колькі ў роце льга было змясціць, як зацягваўся. Тады давай сварыцца:

— Добра, сынок! Старайся! Але дзе ж цябе дзець, кабыліна, пасля гэтага?!.

Карцела й Хвядосу нешта сказаць. Ні ў старых — ні ў Бладзікаву руку, а так... каб да міру ўходзіла яго слова. Рупіла ўткнуць язык у чужую кашу. Ды адумаўся.

«Не праз мяне пачалося, не канечне мне й цешыць».

Змоўчаў. І добра зрабіў, бо не на смех распачалі.

— ...пад’еў!.. пад’еў!.. сваё,— дзяўбла старая.

І стары разбубніўся як мае быць: сыпаў лаянкі, праклёны...

— ...чаго табе трэба ад нас? Ідзі к чорту з маёй галавы. Не дуры яе. І так яна надурана. Ідзі, каб і не смярдзеў тут на гэтым грунце, на праклятай Мотузаўшчыне. Бачыш? — разбухаўся!.. Нейкай яму халерыі трэба! З ядою хаваешся ад яго... не добра садзяеш... Гад ты кручаны!.. кабыльнік ты! Не сцягнуўся з дому без пары. Садзіся за стол... вужака ты!.. ды еж тое, што маці нагатавала. А дзеля цябе ніхто гаршкоў асобных ставіць не будзе, не захоча дроў дарма паліць. Многа ты іх навазіў?! Каб цябе на могліцы вывезлі! Ды не чакай, каб на могліцы!.. на выгане, як сабаку валачашчага, дзе завернуць. А садзяваць... Сам бачыш... Каб ты сцежкі не бачыў! каб панавалакала! каб панацягавала!.. не ў шоўку ж ходзім.

— Агні вас хай спаляць з вашым з усім!!! — праз слёзы кажа, але голас моцны ў Бладзіка. Нехта вуліцаю йшоў у гэты час. Заўняўся. Паслухаў і далей памалу пасунуўся.

Потым Бладзік:

— Эх-х! — сашчапіў зубы.

— Чаго ж усхадзіўся?! — харобра ступіў стары Мотуз на два крокі бліжэй к сталу.— Зараз гукну людзей. Звяжым рыштанта.— Сышліся бровы ў яго над пераносіцаю. Глядзіць на сына, што грош дае. Не жарты былі дагэтуль, а цяпер зусім усур’ёз увайшло. Усхваціўся й Бладзік. Грудзі наперад і правую руку адвёў. Адно слова толькі патрэбна і ў загрудкі ўзяцца гатовы.

У мацеры слёзы... коцяцца па бабовым каліве. Выцірае рогам хусткі мокрыя вочы. А яны не высыхаюць.

— Хай цябе аднаго, сынок, перуны спаляць дзе сярод чыстага поля, водалей ад добрых людзей.

— І не ўважыў бы Мотуз. Але жончын плач... Узяў на яго ўвагу стары. Асядае гарт яго злосці.

— Ды вельмі й не разбухавайся! А то як панду ды заяўлю, дык ураз рыштанта забяруць. Нябось! На бацьку лепшая паверка.

— Не той час. Скулу табе.

— Чуеш, маці? Скулу сынок зычыць.— Злосны смех дрыжыць на яго губах.— Што садзяваў яго, што карміў, на руках насіў малога... во! — маеш.

— А чаго ж ты надта?! — усхапіўся Бладзік зноў на ногі. Твар парабіўся на пляшы: шатанская злосць яго шыбе.

— Патыкаўся, рубля не прапіўшы! — усё не сыходзіць з бацькавага твару дрыгучы смех.

Дваіцца агонь у Бладзікавых вачах. Зноў сеў. Узапёрся на булку хлеба.

Папытаюся: хто, разам у ваднэй хаце жывучы, не сварыцца пры нашай бытнасці? Аб’едзь — абыдзі ўсе вёскі Беларусі нашай і не знойдзеш той хаты, дзе б злагада штодзень была. Спрачаюцца, сварацца... ды ўсё сцішка, каб у чужыя вушы не ўнесці хатнія спіранні, каб не разбрахалі людзі, у дзесяць столак далгаўшы. Раззлуюцца, разбрэшуцца, бывае, у далёкае — трацяголедняе палезуць, успамінаючы. А скрыпне хто дзвярыма — і сціхнуць. Потым, калі чужы ўвайшоў, маўчаць сціхатою, а як свой — вінаватага нанава пачынаюць шукаць. Кожны сам за сябе апраўдаецца. Пачынаецца сварка зноў. І ў Мотузавых гэтага не купіць. Сварыліся, дый ці раз, а назаўтра забываліся й злагадна жылі. Толькі ў апошні час мае Бладзік закалец на Змітру, старэйшага брата свайго. Раз’еліся адзін на аднаго, што каты. Малячка што, дык і выкідаюць на вока. І гэты вечар пачалося з Змітром, а з бацькамі канчаць Бладзіку давялося.

Ды збрыдала яму слухаць бацькава спавяданне-брахню. Так і карціць: ой, даў бы!.. Ды трэба ўважыць. Як сабе не было, а бацька яму прыходзіцца.

— Н-ну! — скрыгнуў ён зубамі і пайшоў на двор. З усяе сілы калі бразне дзвярыма, за сабою зачыняючы, што аж вокны звонам сваім паўтарылі, заматлялася лямпа над сталом.

— Зубамі, кабыліна! — прасоп бацька, як пасля цяжкай працы.

— Бладзік, Бладзік, што ты гэта людзей смяшыш? — апомніся ты,— аказалася маці.

А ён адазваўся з сянец:

— Хвядос, ідзем! — і апошнія дзверы зачыніў шчэ шчыльней, як перша.

Хвядос усхапіўся з лавы. Борзда рушыў к дзвярам. У парозе яго за рукаў сутрымала Мотузіха.

— Бачыў, што робіцца? — зірнула яму ў вочы, папытаўшыся, як бы вінаватая была.

— Што ж? — паціснуў ён плячыма.— Я тут ні пры чым! Не ведаю, што й сказаць вам на гэта.

— Яно гэтак чужому чалавеку.

— Самы бачыце.

На дварэ, узапершыся на вароты, яго Бладзік чакаў.

— Дык гэта вайна ў вас сёння?

— А маўчы ты!

Ідуць у садок цераз вуліцу, а адтуль на сцежку па загароддзі ды ў Хатнікі. Бладзік — наперадзе, Хвядос— за ім. У Мотузавых садок невялічкі: усяго два рады дрэў, па сярэдзіне сцежка. Велікаваты хто йдзе сюдэю дык і ўгінаецца, каб не зачапіцца ды вачэй не павымаць. Кучарыстыя яблыні паспляталі голле. Ігрушы — тычкі над імі. А ўнізе ў зацені мучаная трава. Касу ў яе запусціць і думаць няма чаго.

— Хвядос! — вось дзе салодкая! — спераду заве Бладзік, сышоўшы з сцежкі набок. А сам тым часам завіхаецца кішэні напіхаць.

— Каб цябе халера! Што ты з іх пажывішся? Гэта ж завязь яшчэ.

— Чорт яе бяры, што завязь. От рві!

Бліжэй падыходзіць Хвядос. Поўна галля пад яблыняю. У ногі муляецца.

— Кінь, Бладзік! Ты, дык — ты, а й на мяне будуць маракаваць.

— І... іх маць! Я ім пакажу.

— А ну цябе! Я пайду адзін.

— І каціся к чорту на вячэру.

Хвядос пайшоў. Ды зараз чуе — Бладзік гукае, астаўшыся:

— Пачакай, я іду.

Заўняўся. Азірнуўся назад. Бачыць — нечага порыцца той у сцірце кулёў, што страхою суседняга току. Па плячо ўсуне руку ў адно месца, у другое, а ўсё нямашака таго, чаго трэба.

— Прапала,— у голас Бладзік падумаў.

— Што прапала?

— Штучка адна.

— Украў нехта?

— Украсці не ўкраў, але ціхенька ўзяў, жартам спярша Бладзік адказаў, а потым:

— Н-ну! — сашчапіў зубы.— Папомніш!..

Хвядосу цікавасць: нешта ж было там! Карціць, каб вынайдаваць — што.

— Можа, я ў каго тваю штучку бачыў. Скажы, што за яна!

— Глупства.

— А такі ж што?

— Адразанка ў мяне тамака схована была. Адабраў яе летась на Пятра ў Чыпаўскага хлапца.

— Спрытны ты хлапец! — пахваліў Хвядос.

— А чаму ж не?!

Мінуўшы брод, стаў Бладзік расказваць, як гэта было:

— Пайшоў я на Пятра ў Чыпаўшчыну. Тамака фэст у гэта свята. З фэсту пазвалі сваякі ў госці. Трохі падчубэрыўся я ў іх. А ўвечары ў адной хаце музыку зрабілі. Зайшоў і я туды. Перш ішлося ўсё як трэба: ігралі, гулялі. А потым і сашчапіліся ўдвух хлопцы за гулі. Адзін быў закамандаваў польку йграць. Не даўшы й злажыцца музыку, падбягае другі раскол. Хвайт за цымбалы зверху рукою. «Іграй мне казака!» — крычыць. Дый той, што польку йграць загадаваў, хлапец не прамах. Гэтага загрудзі ды поўху. «Сядзь,— кажа,— сысун!» А гэты яму назад смальнуў. Той ямчэйшы, потым — удвая аддудзенчыў. Што казака хацеў, узад падаўся. Бачыць — крапок непрыяцель. «Сюды, хлопцы! На помач!» — давай сяброўства ззываць. Дый полячнік растаропны па гэтай часці. Смаргануў сяго-таго. «Знай дзела, паможаш, калі не паўздужаю». А сам як у воду пайшоў: недзе прапаў у людзях. Неўзабаве вярнуўся назад. У руках адразанка. «Разыдзіся! — гукае.— А то зараз мяса нараблю». Ды ўсё гэта на маіх вачах. Бачу — файная штучка ды ў дурня ў руках. Кароценькая такая (самы раз пад крысо ўзяць), з прыкладам, магазіннаю скрынкаю... Усё як мае быць! «Каб гэта мне падхваціць?» — думаю. Ды ўсё роўна як хто шэпча: адбяры! І не адважуся: шчэ зубы паб’е. Урэшце расхрабрыўся. Папробую! што б там ні было. Можа б гэтак і не зрабіў, каб ад сваіх выйшаў цвярозым. Добра там падчубэрыўся. За стол не пайшоў: «Не п’ю,— кажу,— я камсамолец!» Але дзядзька на выхілкі здацен. Скеміў, як мне пасуліць. Трохі пачакаўшы, за мяне ды ў кухню. «Пойдзем,— кажа,— пагаварыць. Я нешта маю да цябе». Не ўпіраюся, іду. Тады ён карафінку з паліцы. Наліў. Абяцае да мяне. Пробаваў я адказвацца. «І слухаць не хочу»,— замахаў дзядзька рукамі. Так мы памаленьку й асушылі з карафінкі кварты паўтары на двух. Мера не малая, але на нагах устоіць льга і языком куды трэба шчэ паўздужаеш пакіраваць. Ад гэтага мне й падпаў такі настрой, што ўсё пабок і сам — губернатар. За гэтым і ў кашу на музыцы ўлез. «Дзе ваш калавурны?» —пытаюся ў малых. Паказуюць мне. Я яму свой камсамольскі білет пад нос. «Вось хто я такі!» Потым кажу: «Хадзі сюды на помач». І ўсё гэта гавару такім голасам, бы загад аб мабілізацыі на вайну чытаю. Не цёрты чалавек Чыпаўскі калавурны: слухае мяне. «Стой!» —кажа ён расколу, толькі той адвёў руку, каб аплявуху загрэць. І я ў помачы: «Пакаж дазвол на права нашэння аружжа!» Бачыць той: не мужыкаюцца з ім. Мусіць, мае права: начальнік нейкі. Прайшоў яго задзёр. Прапала адвага. Збялеў хлапец. Слова не прамовіць. Аддае адразанку. А рукі трасца носіць. Я ўзяў. «Прыйдзеш,— кажу,— у сераду ўвечары ў Хатнікі, зойдзеш на бюро ячэйкі. Тамака зложым пратакол і справу накіруем у гапаву. А тут на зборні п’яных не месца гэтакія сур’ёзныя справы разбіраць». І сам тым часам не сапу надта, каб не ўсякі дурань чмыхаў, чым дышу. У гаворку словаў як найбольш палітычных умешую. Ану, можа, падумаюць, што з цэнтру які прадстаўнік. Трэба ж холаду задаць. На гэтым і канец быў. Прайшла адна серада, ідзе другая, за ёю трэцяя — не паказуецца на вочы Чыпаўскі раскол: пасмялеў, мусіць! А я, ад тых дат, нікому нічога не кажучы, і трымаў яе дома. Гэта ўвесь мой спрат быў у кулёх, дзе шукаў. Ды, мусібыць, паехала, падгледзеў...

— А на што яна табе сёння спатрэбілася? — папытаўся Хвядос.

Бладзік як і не чуў.

— Папо-омніш! — скрыгнуў зубамі.

Тым часам ужо відаць быў і сірочы агонь у вокнах школы, дзе хатніцкія камсамольцы чакаюць іх. На дарозе, пад бляск месяца, убачылі хлопцы нейкі гурт.

Тамака гукаў адзін:

— Баржджэй бяжы, а то баяцца будзеш.

Другі цішэйшы крыху голас казаў:

— Начорта ты казаў яму. Яшчэ спалохаецца, як будуць што страшное датвараць.

Першы голас ізноў гукаў:

— Вярніся, Анцік! Гэта ж недалёчка. Пастукаеш у вакно — маці дзверы адапрэ, у хату пусціць. Вярніся! — просьбаю прасіў.

— Не хацю! — адазвалася здалёку малое дзіцянё.— Пацякай кліську!

— Позна ж яны збіраюцца, халера на іх,— вылаяўся Бладзік, пятае цераз дзесятае пачуўшы з галасоў.

— Дзе ж гэта ваш Змітра? — собіла Хвядосу папытаць.

А таго не ведае ён, што Бладзіку такія словы, як на больку соль. Не люба яму мова пра брата.

— Пацягнуўся,— нездаволена адказаў.

— Куды?

— Не ведаеш куды?

— А хто яго ведае!

— Да паненкі. Гэта ж другі год ужо пайшоў, як у Юзікавых днюе й начуе. І як гэта ты не ведаў?

— Ды такі ж, што не ведаў! Хто яго. Не прыглядаўся.

— Два гады ўжо, браце... Ды мусіць прыстараўся... нахадзіў, бо аднаго разу ў таку я найшоў; як у бацькі прасіў, каб заручыны зрабіць. Наверх выходзіць! суду баязно!.. Га-га-га-а!

З ума тронуўся хлапец — можна было падумаць, збоку гледзячы. Гэтакі дзікі быў яго смех. Спалохаліся малыя, што йшлі пад акно глядзець рэпетыцыі. Далі дзёру яны з-пад школы.

— Ага!.. Цюга!.. Лаві іх!..— гукнулі хлопцы. А тыя гэта самае чулі ўжо. Такім здаўся ім Бладзікаў рогат.

Не маўчаць камсамольцы, сабраўшыся ў школу. Штукуюць. Выскіляюцца. Жыздрыцкіх чакаюць — не счакаюцца. Няма занятку без іх. Забавіліся недзе дома ці не думаюць прыйсці. У многіх гэта на вуме. Асыкаюцца нецярплівыя:

— Каго ты прычакаеш сёння?

— Не тая пара.

— Каб думалі, дык даўно б тутака былі. Нябось тыя разы першымі прыходзілі.

Андрэй жа з двума хлапцамі больш рашуча хацеў зрабіць. Па слову прыкінуўшы, к дзвярам падаліся. Ды папалі на вочы сакратару. Бачыць той: непарадкі, дысцыпліны няма.

— Куды гэта вы?

— Мы так сабе.

— Ведаю гэта «так сабе»! Трэба чакаць. Раз ім загадалі і ў пратакол завялі, чаго трэба, каб расстараліся, дык з-пад зямлі вырві — а споўні абавязак і на рапярціцыю з’явіся. Што гэта за не прыдуць! Не прыдуць, дык і мы па іх не пойдзем, і пасланцоў не пашлём. Выкасуем з ячэйкі, й квіта!

Сакратаровы словы такі мелі павагу. Адступіўся ад дзвярэй Андрэй. За ім следам яго дружакі, бы на шнурку знізаныя.

Бладзік з Хвядосам адчынілі дзверы ў класны пакой такім часам, калі іх ніхто не чакаў. Але згледзелі хутка.

— Тут яны!

— Прыйшлі!

— А я што казаў?

Так хлопцы дуду-дуду, ды штораз мацней. Усякі нешта мае сказаць. Кожны нейкім словам хоча адазвацца. І нарэшце хоць вушы затыкай. Аж мусіў сакратар пра сваё вяршэнства ўспамянуць.

— Хлопцы! — гукнуў.

Нікому не чуваць, што сказаў ён. Тады шчэ ў другі раз паўтарыў:

— Хло-опцы!

— Чаго цябе дрэнчыць? — не ўцерпеў Андрэй. Трохі быў у яго на сакратара закалец.

— Хай вас халерая! Цішэй вы крыху. Не раз жа казаў, што на мае рукі школа здадзена. Я за яе адказ даю. Мы ў гэтым камары равём як на жывот, а там,— паказаў рукою на сцяну,— спіць настаўнік з сям’ёю.

— Распанелі вельмі, ліханька ім!

— А каб я твайму бацьку ў сенцы прыйшоў ды гэтакі вэрхал узняў, дык паглядзеў бы ён на цябе?

— На гэта ў майго бацькі чапяла ў качарэжніку стаіць.

— Вось бачыш!

— Але ж то яго хата, а тутака казённы дом!

— Усё адно: захоча — прапсюрыць і адгэтуль.

— Не мае права. А ячэйка — нашто?

— Такое й права.

Далей апраўдвацца сакратар не захацеў. Падсеў к жыздрыцкім. Усё, чаго не забыліся, расказалі тыя яму. Чытальню з надворку й з сярэдзіны апісалі. Бладзік яшчэ такое заключэнне зрабіў:

— Няма нічога такоўскага. Дур нам свае не мець.

— Трэба будзе пастанову зрабіць ды прасіць райкома.

Гэтым часам нейчае кемнае вока згледзела, што у Мотуза паадтаркаўшы кішэні. Перш шэпты былі. Потым сцішка памацаў адзін, другі...

— Яблыкі,— сцішка перадаюць адзін другому.

Потым моцна сказалі:

— Адабраць!

— Ізноў узяліся? — зазлаваў сакратар, Зараз выштыру!..

А да Бладзіка мякчэй загаварыў:

— Дзялі, Мотуз! — наставіў прыгаршчы.

Таму й просьбы не трэба. Усім дае. Гуртам абступіў яго маладзеж. Бяруць, ядуць, хваляць, што:

— Смачныя!

— Салодкія!

— Цукровыя!

Некаторыя здагадуюцца.

— Дзіва, што забавіліся: па садох чмарылі.

— Зірні! і яблыкі з лісцем.

— Ірвучы, спяшаліся.

Сакратар скончыў тыя, што ад першага разу прыйшліся. Просіць:

— Дай яшчэ.

А як даў, дык і кажа:

— Кепска гэтак, хлопцы, рабіць. Гэта добра, калі за ўдачу вышлася. А ўвабраў бы хто...

— Не хочаш — і трасцу! Болей не дам,— з касою ўсмешкаю на твары перабіў Бладзік яго мову.

Сакратар тады ўзад. Не рад свайму слову.

— Я не тое... абы толькі ніхто не застаў.

— Што ж той маўчыць? Ці многа ў яго, давай паглядзім,— кажуць на Хвядоса.

Памацалі ў кішэнях, за пазухаю.

— Няма.

— Хаты, мусіць, вартаваў, каб не выйшаў хто.

На руку Бладзіку, што веры не даюць, каб з дому гэтулькі садавіны прывалок. Злосная ўсмешка здаволенасці кранула вуглы губ. «Хай ведаюць, от!..» Ды смяецца з хлапцоў:

— Гэта ж нашы яблыкі, з дому. Казаў і яму,— матнуў галавою на Хвядоса,— дык не захацеў. І чорт яго бяры! А можа даць? — раптам стаў ласкавейшым, спакусліва пакруціў, у два пальцы ўзяўшы, зялёны яблык перад Хвядосам.

— Давай, калі раздабрэў вельмі.

— ...дома чорт лысы скарыстае... хай лепш хоць таварышы з’ядуць.

— Гэта па-камсамольску,— пахвалілі Бладзіка.

Табе толькі сёння ў галаве закруціла, як дома...

Ды не даў Бладзік Хвядосу больш казаць.

— Маўчы лепш... Заўсёды я цяпер...— І гэтага не скончыў, другое закамандаваў: — Годзе! Чытай, Хвядос, тое, што мне паказваў, каб усе чулі. Раніца нас тут агорне.

— Праўду кажаш.

Дастаў Хвядос з кішэні ў скрутак скручаныя «Сцэнічныя творы». Разгарнуў на таей карце, дзе рог з дому заламаў. Прабег вачыма пад загалоўкам. Паглядзеў на хлапцоў. Нешта замарматаў сам сабе пад нос.

 

VII

У нядзелю раненька, не даўшы Чвардоўскім паснедаць, прыйшоў да Хвядоса Пётра Хвалісін.

Ігналя, адказаўшы на «дзендобры», папытаў, ці высушыў ён сена на луках.

— Не. Шчэ ў завоіне разбітага ёсць вазы на два,— адказаў.

Ігналіха падзівілася:

— Але й раннія людзі ёсць: ужо вось Пётра й агледзеўся дома. А мы з Ксеняю дык да паўдня спім.

— А якая там воглядка мужчыну ўлетку! Каня вывеў на пашу, паснедаў і хоць на край свету да вечара сыходзь.

Ксеню трохі кальнула мацярына слова. Спаць да паўдня — не гонар вясковай дзяўчыне. Круціся сабе на сяле як ноч вяліка, да пявуноў, да ранку; а толькі развідневаць стане, дайніцу ў рукі й бяжы ў хлеў каровы даіць, каб у пасту не выгнаць нядоеных. Па задзе ж за пастухом гнаць — нязручна: людзі будуць за гультая мець, хлопцы пальцамі паказваць, калі ўгледзяць.

— Што вы, мамка, кажаце! За вамі ніколі хвілінкі лішняй не прыкархнеш. Ад поўначы самі ўстанеце дый возьмецеся.— «Уставай!.. раніца!.. вунь!..» — праводзіць.

Смяецца Ігналіха.

— Маладзец ты ў мяне! — пахвалілася перад хлопцам.— Дасужая!..

— Альбо ж Пётра каму адкажа?

— Альбо й не?

— Пётра, адкажаш? — Як сядзела перад сталом на столку, дык палажыла лыжку на стол і абярнулася к яму тварам Ксеня.

Той быў заняты. На падаконніку апароў нумар «Беларускай вёскі». Тады, як Ксеня пыталася, прачытваў «Што робіцца на свеце» — свой любы аддзел.

— Як сабе хочаш! — ляпнуў, не падумаўшы, не чуўшы пытання: абы адкасніцца.

Ксеня ў рогат. Усміхнулася ўсё застолле людзей. Падняў на іх вочы Пётра, скончыўшы запаметку венгерскага селькора. На другіх глядзя, вяла ўсміхнуўся й ён.

— Ці не любіцеся вы, ліха вас ведае? Чаму ён цябе гэтак слухае? — смехам папыталася ў Ксені маці.

— А хто яго ведае? Папытайцеся ў самога.

Зноў пашавяліў Пётра губамі.

-----

А цяпер будзе мова аб тым, што за хлопец Пётра Хвалісін.

Перш-наперш падак ён да ўсяго друкаванага. Дзе б ні трапілася яму што якое, што можна прачытаць, дык не выпусціць з рук, ці не адойдзецца, пакуль не прачытае, што толькі можна: ці то кавалак газеты леташняга, пазалеташняга, васемнаццатага, дзесятага году, або якая абвестка ці вывеска. За гэтыя гады праз яго рукі прайшло мноства ўсякіх лісткоў і брашураў на палітычныя тэмы. Мае некалькі штук і сваіх, што прыйшліся яму шчэ да прыходу палякаў на Беларусь.

Тады пашыраліся кнігі не за грошы, а дарам. Хто трохі цёрся каля розных камітэтаў, дык цягаў іх дамоў па пачку. Быў і з Жыздрыцы адзін чалавек, выбраны ў валасны рэўком за дэпутата. Завяліся і ў яго палітычныя кнігі. А пашла заваруха. Пусцілі дзейкі пра палякаў: вельмі ж яны камуністаў не любяць і з людзьмі — гады. Памеркаваўся жыздрыцкі дэпутат:

— Кепска будзе!

І меўся пусціць з дымам сваю бібліятэку, каб за камуніста не палічылі. Сказаў гэта ў сакрэце двум-тром павяроным сваім прыяцелям. Ад некаторага з іх і падчуў Пётра пра гэта. Тады шчэ малы ён быў: у пачатковую школу толькі што кінуў хадзіць.

Зарупіла малому сабе кніжак прыдабыць. Можа й з цацкамі шчэ! Шэраю гадзінаю аднаго разу прыходзіць ён к дэпутату і просіць:

— Аддалі б можа мне, дзядзька, кніжкі! Нашто іх дарма паліць.

Падумаў той. Памеркаваўся дый кажа:

— Бяры сабе. Толькі глядзі, каб дома не сварыліся на цябе.

— Не, не будуць.

Адчыніў дэпутат шафу. У ёй зверху на паліцах сякі-такі пасудак стаіць і пляшкі з-пад самагонкі, а на ісподняй — пад адзежаю кніжкі.

— Бяры, каторыя хочаш!

Выбраў Пётра тыя, што таўсцейшыя й з вокладкі аздобныя альбо з малюнкамі ўсярэдзіне.

— Гэтыя,— кажа,— забяру.

— Можаш і ўсё браць. Мне не шкода: не куплёныя.

— Хваціць. Хаця гэтыя прачытаць.

Дома ў пячурцы за печчу схаваў сваю бібліятэку. Ды не доўга яна там палюцкавалася. Нечакана іх апарола й тамака Пётрава маці. Шукала гэта яна суконак на печы, каб Язуку, музыку свайму, у лапці абуць. Памацала ў пячурцы.

— Што гэта тут?

Маўчыць Пётра сціхатою, усё роўна як і не ведае нічога.

Нягодная маці яго, век вечны на некага ўсё злуе. Нешта ёй не па душы Язуком як хоча, так і камандуецца. Загадае калі на поле ехаць, калі гной вывезці, на зіму пазябліць. І з суседзямі сама сварыцца: нікому й злажыцца з брэхнямі не дасць. Пярэч ці вінавата слухай — усё адно, ніхто тваіх слоў за яе звонкім, моцным голасам не пачуе. А Язук крапіўся-крапіўся ды на сорак трэцім годзе свайго жыцця й аблёг. Крываўка тады хадзіла. За тыдзень і даўся, бядак. Хваліся перад людзьмі ўсяго разоў два бралася прыказваць. А каля работы шчэ жарчэй пайшла. Ад тых дат нічога не змянілася. Камандатарства так і асталося ў Хвалісіных руках.

Агледзела сынаву бібліятэку — і ўсхадзілася... усшурмавалася.

— Гад ты!.. Цераз цябе прападзём! — доўга-доўзазна прыказвала, лепш як па мерцвяку.

Потым зняла скарач з шастка над комінам. Пётру прэнзлямі высцебала. Кажа:

— Нясі туды, дзе ўзяў. Каб і шныру іх не было.

Неапранутага, без шапкі высунула за дзверы. Падаткнула кніжкі пад паху. У каршэнь кухталя на дарогу дала. Пайшоў Пётра, усхліпуючы. Давіцца горкімі слязьмі.

А было гэта пазнавата, увечары. Восень находзіла. Дзьмуў сярдзіты вецер. Шастае на хлапчуковых шчупленькіх плячах шырокую кашулю. Дрыжыкі прабіраюць. Іголкамі дацінае холад яго неапранутага.

Паглядзеў на вуліцу. Нямашака нікога нідзе. Азірнуўся на бліскушчыя вокны свае хаты — не прызыраюць за ім.

Борздзенька на дыбачках, каб у хаце не пачулі, пабег у гумно. Да часу падаткнуў кніжкі пад страху ў калашні. Тамака трохі шчэ пасядзеў на саломе ды вярнуўся ў хату.

— Аднёс? — з пытаннем яго стрэлі, толькі пераступіў парог.

— Але,— панура адказаў. А ў горле солана ад слёз. Палез на печ. Сеў адзін-адным у куточак. Гэтак і вячэры прычакаў.

Назаўтрае паехалі сталейшыя на поле картоплю капаць. Хацелі й Пётру павезці з сабою: патом накапае кашэль які! Але памеркаваліся й сказалі:

— Хай хаты папільнуе, а то толькі змерзне ў полі. А яму гэта й наруку. Узяў жалезняк. Пайшоў у калашэньку, узадраў памосту дзве дошкі. Выкапаў ямку невялічкую. На гары найшоў стары куфэрак без завес. Спакаваў у яго сваю бібліятэку. Закапаў. Замасціў. І прызнаў:

«Нідзе знаку няма».

Гэтак было датуль, пакуль палякаў не прапсюрылі. Тады прыйшлі бальшавікі. З палякамі замірыліся. Смялейшы стаў Пётра. Адкапаў магілу ў калашні. Бачыць: цэлыя.

Перахаваў на гару, далей ад матчынага дасціпнага вока. Калі мае час, дастане адну каторую ды чытае сам сабе, што праз саломінку ў гарачы летні дзень цягне з светлай крынічкі сцюдзёную ваду. Добра тады. З календара за дзевятнаццаты год вывучыў жыццяпісы правадыроў рэвалюцыі. Ведае, як тульскі мужык вуму-розуму навучыўся, і шчэ шмат чаго.

Увясну і ўлетку надвячоркам збіраюцца на вуліцы мужчыны каля чые прызбы. Трэба ж аб тым-сім пагаманіць. Падыдзе туды й Пётра. Заўнімецца збоку дзе. Наперад не лезе, каб сталейшым у рот пазіраць, як тыя гавораць. Не мае ён гэтай дзяцінай моды. Не, канечна, каб усюды ўтыкацца.

У гурце спрэчкі йдуць альбо лагодная гамонка.

— У бальшавікоў у васемнаццатым годзе добрая была праграма. Зямлю, значыцца, усю на сялян падзяліць. А цяпер вунь што! — саўхозы. І начорта яны — каб хто папытаў? — лагоніць каторы з разумнікаў жыздрыцкіх, бывае, што й даўнейшы дэпутат.

Слухае Пётра. Сам сабе ціхенька ўсміхаецца. Маўчыць. Каменем на языку вісіць тое, што трэ было б сказаць. Ды зацяжак ён, падла, гэты язык. Не слухае хлопца сарамяжага. А ўдругое: ці ж малому хто веры дасць? Дый боязна неяк перад сталейшымі. Смяяцца, накпіваць будуць:

— Разумнік знайшоўся!

— Дай ты рады! І, здаецца, гэтакі даматур.

З Хвядосам затаварышкаваў. Маль не аднагодкі яны абодва. Ну, можа, Пётра старэйшы гады на два. Сыдуцца дзе разам — ад гаворкі не ацерабіцца. Нават і гулі сабе новыя, не такія, як у другіх дзяцей, задумалі. Збяруць дзяцей ды:

— Слухайце, малыя! Вы будзеце эсэры, а мы бальшавікі. Будзем гэтак гуляць.

— Давай гуляць! — згаджаюцца.

Толькі нарвецца каторы пухнач. Развядзе рукавом рагі па шчоках, як вусы ў даўнейшага паліцэйскага.

І той просіцца:

— I я буду за бальсавіка!

— Дзе ты будзеш. Гэтакаму малому толькі за эсэра й быць. Мы большыя, дык і бальшавікі.

Паробяць з лучыны шаблі.

— Давай у вайну гуляць.

І пабеглі на выган.

А падраслі крыху, ужо брыдка ў вайну гуляць, дом — бацькі смяюцца. Хвядос больш двух слоў і гаварыць саромецца з блазнамі, сваім былым «войскам».

Пётра лепшага характару. Калі папросяць, дык і пакажа, як выштукаваць ваўчок з шпулькі ад крамных нітак ці як стрэлку ўвясну з маладой хвойкі спусціць. Толькі пасміхацца з іх стаў, чаго ніколі не запамячалася.

Потым аддалі Хвядоса ў навуку. Бацька ў мястэчка адвёз. Урэдкую на нядзелю прыедзе ці прыйдзе дамоў. А ў панядзелак з самага ранку, шчэ зацемна, бацька ў мястэчка з хлебам і да хлеба замчыць на каштанцы.

Убачыць ці пачуе ад каго, што дома Хвядос, прыбяжыць да яго Пётра.

— Можа што прывёз? — папытае.

— Прывёз крыху.

У местачковым нардоме кніжкі чытаць даюць дадому. Калі сам спадабае Хвядос каторую, дык, дома быўшы, й Пётру да часу дасць.

«Хай чытае, калі ахвота ёсць».

У гэтым ліку многа чаго было. Там і: «Што дала сялянству Кастрычніцкая рэвалюцыя», й «Стэнаграфічная справаздача кангрэсу Чырвонага Профінтэрну». Ды больш усяго шыбе Пётру ахвота да «Гісторыі партыі». Расстараўся яму Хвядос кніжку Бубнова. Прачытаў.

— Добрая,— кажа,— але малая.

— Можа поўную «Гісторыю партыі» прывёз? — усё папытуецца.

— Няма, братка, цяпер.

— Глядзі ж расстарайся!

— Ды ўжо ж! Другім разам...

Яго маці, Хваліся, падка на работу. Дзе йдзе, дык усё подбегам. Некуды ёй трэба заўчасне паспець. Крычыць, дзе нарвецца на свайго сем’яніна, калі той што зрабіў ці як ступіў не па яе нораве. Ходырам ходзіць скура ў такі час на ілбе. Бэсціць яна Пётру за чытанне :

— Зноў распасцер свае кантычкі?!

На сына гляне, як падатак за пабочны заработак аддаючы. Толькі той сцягне кніжку з трамы, каб разгарнуць, раіць:

— Трушанкі лепш на заўтрае страсі.

На яе словы Пётра ўсміхаецца доўгаю цялячаю ўсмешкаю сваёй. Спагадна на матку зірне шырокімі вачыма.

— Трушанкі заўтра страсу. Нашто яна дарма будзе на таку ляжаць.

— Добрыя людзі на цэлы месяц наперад натрасаюць, а ў гультая заўсёды гэтак: «Ат! я потым», а той «потым», як жыдоўскі «пачакай».

На гэта Пётра адказу не дае. Збрыдала ўжо. «Добрыя» ды «чужыя» людзі даўно прыслухаліся яму. Многа гаворкі пра іх. Толькі ні разачку бачыць іх на свае вочы не траплялася.

Пётра ўжо сядзіць за сталом і ціхенька сам сабе губамі мыляе.

— Ідзі лапці мне падшый!.. аборы паві спярша,— дае Хваліся пільнейшую работу.

Цяперака не адкаснешся. У Пётры жвавей забегалі вочы з радка на радок. Баржджэй замыляў губамі. Не ўслед, а датуль, пакуль датычаецца да запаветнага месца, каб у другі раз адразачку знайсці,— яго й пугаю не адгоніш ад кнігі. Што маці ні лепіць, як клясці ні дадумляецца! — няма дуру.

Бывае, што й малодшая сястра асыкнецца. У мамчыну руку слова закіне.

— Во нурэц! Не кіне модлаў...

Каму дык спусціў бы слова, а ёй не папусціцца Пётра. Дзе гэта відана, каб усякая жаба вучыла! Калі толькі зачэпіць, дык хоць па прапорцыі: адно слова да дзесяці, але не змоўчыць ён.

— На, сучка, на!..— перадражніць, свой голас пад сястрын падвёўшы.

А дойдзе да запаветнага месца, загорне кніжку. Памаленьку на траму паложыць ля абразікаў. Тады шукае пянькі. Уе аборы лапці падшываць.

Не помач бывае просьба, дык гразьбою Хваліся думае вяршэнства над сынам узяць.

— ...скрадуся калі, ды ў печ усе «кантычкі» калі ўпраўлю! Трасцу!.. Тады й Чвардоўскага кружадух не дасць другіх.

— Вы гэта кожны раз пляцеце. А вось каб з раз...

Далей Пётра сястры не дае гаварыць.

— Тут яна!.. На-цю-на! Без цябе не абышліся.

— Спалю... падзяру!..— грозіць старая.

— Гэта й не Хвядосава кніжка,— спакойна тлумачыць сын матцы.

— Чорт яе бяры! А чыя ж?

— Казённая. З бібліятэкі.

— Не пагляджу, што з бібліятэкі,— не можа Хваліся выгаварыць апошняга слова,— адно ёй месца будзе.

— Паспрабуйце толькі!

— І спрабаваць няма чаго — з трамы ды ў полымя.

— Спаліце, дык заплаціце, колькі варта будзе, ды шчэ штраф прыложаць, к таму за самаўпраўства,— страшыць мацеру Пётра.

Глядзіць тая ў сынскія вочы, утаропілася. Але гэта не доўга... Раскурсталася і пачынае:

— Каб цябе, маё дзіцятка!..

І так, пакуль не абрыдае ці за работаю дзе не адвернецца.

Бывае, разгорне Пётра кніжку, а ў Хвалісі й чароднай працы напагатове няма. Думае — не здумае. Па добрасці раіць яму тады:

— Ідзі, сынок, засні крыху! Весялейшы будзеш.

— Не хочацца мне,— адкажа. І памалу перагортуе ў кнізе карту за картаю.

Рускі месяц пасядзеўшы за сталом, паснедалі Чвардоўскія. Гэтак у свята й мае быць, калі пільнай работы няма й страў наварана ды напечана многа. Пазадзе ўсіх вылез з-за стала Хвядос, хоць і першы палажыў лыжку. Раней бацькі не хацелася трывожыць, што на перадзе яго сядзеў.

— Ну што? што добрае знайшоў? — папытаўся ў Пётры. Цераз яго плячук зірнуў у разгорненую газету.

— Кітайцы ўсё ваююць. І канца ім няма! Узяліся б дружна ды й прапсюрылі б навалач замежную. А яны цацкаюцца! Ад самага Вялікадня ў руках газеты я не трымаў. Тады толькі ў Аляксандравых зяця, што з гораду прыязджаў, падхваціў быў тры «Звязды» за сакавік месяц. І ўсё адно: што тады, тое й цяпер. Усё кітайцы душацца. Але потым у гэтай вось пішуць, што рэвалюцыя пераможа. І добра б было!.. Кітайская ССР ды шчэ наша...— падаўся Пётра ў доўгую гаворку.

Пераняў яго мову Хвядос.

— Гэта ж я выпісаў сабе «Беларускую вёску».

Зірнуў Пётра сябру ў вочы.

— Добра! — зазначыў ды йзноў пачаў перапыненую мову: — А што? Я такі думаю, звернуць буржуям галовы! Гэта ж кітайшчына,

— А як жа ж!

З цвіку над ложкам зняў Хвядос шапку. Пазваў Пётру з сабою:

— Хадзем на двор пад сонца.

— Я газету вазьму.

— Бяры сабе.

Услед за імі выйшаў на двор і Ігналя. Заўняўся каля варот на вуліцу. Прыскіліўся. Паглядзеў, як высока сонца, ці далёка да паўдня. Кажа:

— Пойдзем, Хвядос, копы разаб’ём.

— Пабудзь тут. Я зараз прыйду,— папрасіў той Пётру.

— А дзе я дзенуся? Ідзі куды трэба!

На гумне тры капы мурагу, прывезенага з лук, і копка асакі з завоіны. Сенажатнія кветкі чуваць. Усярэдзіне копы сагрэліся крыху. Адчуваецца парнасць, як бярэш рукамі пласт. За забаўку разбілі Чвардоўскія сена сваё па пакошы. Няхай насыхае. Пад вечар зложыцца ў старану.

— Ты ж, Хвядос, не ўцякай сёння нікуды: з паўдня будзем сена з кліну вазіць. Бабы вунь разбіваць пайшлі,— паказаў бацька Ксеню з мацераю, якія ішлі на вуліцы ў напрамку лук.

— А ты звазіў з кліна? — папытаўся стары ў Пётры.

Той падняў галаву ад газеты:

— Учора скончыў.

— А што яму значыць з дзвёх дзесяцін...

— Пэўне!

Узышоў Ігналя на двор. Заўняўся каля студні. З хвіліну пастаяў, пачакаў. Нечага падумаў. Зірнуў у студню, заросшую воўчымі грыбамі. Потым раптоўна смаргануў брывамі ўгору. На твары павесялеў. Зачыніў за сабою вароты ад вуліцы. Пайшоў на вёску.

Хлопцы селі на бярвеннях пад сонца.

Пытаецца Хвядос у Пётры:

— Што ты думаеш пра камсамол?

Не раз, ходзячы ў Хатнікі, гаманілі пра Пётру. Перабіралі па адным усіх жыздрыцкіх хлапцоў. І выходзіла ў іх:

— Пётра — добры хлапец. Яго і ў камсамол ільга б было...

— І палітычна разбітны.

— Толькі маці — вужака з вужак.

— Трэба з падходам, спакваля.

Колькі раз пачынаў з ім Хвядос гэтакую гамонку, як і цяпер, ды ўсё з выхілкамі, не выказуючы адразу ўсяго. Давай кніжкі чытаць, у каторых пра камсамол пішацца. Думалася: «Ану, можа, зацікавіцца». Ды б толку з гэтай турбацыі не відаць было.

Усё адказваў, як і цяперака:

— Што ж? Добра! Гэта ў нас, дык... а вось у Заходняй Беларусі ці Кітайшчыне — тамака патаемна ўсё.

Далей з Пётрам гаварыць — будзе вялікая мова. Толькі запамячае Хвядос, што ён змест прачытаных кніжак пераказуе па-свойму, як зразумеў. Не ахвота слухаць чутае ўжо не раз. На бліжэйшае зварочуе мову Хвядос.

— А ў Хатніках, ты думаеш, нічога не робяць камсамольцы?

— Што ж яны за камсамольцы былі б, каб не рабілі нічога? Бладзік казаў, што сходы збіраюць, пасяджэнні бюро ў два тыдні раз у сераду ўвечары.

«Ужо й Бладзік яго падгаварваў»,— падумалася Хвядосу.

— Цяпер вунь спектакль ставіць будзем,— хваліцца.

— Стаўце,— зусім не зацікаўлена адказаў яму Пётра. Цяпер ён заняты. Падрад гоніць зверху «Запытанні й адказы».

Хвядос, не тоячыся, папытаў:

— Можа б ты, Пётра, запісаўся?

Той як і не чуў.

— Во дзе нехта пытаецца: «Ці можна адсудзіць у суседа грошы, што я пазычаў яму ў 1923 годзе?» Ёсць чаго пытацца?! Падаў бы заяву ў народны суд — і квіта.

— Пётра! падай ты заяву ў камсамол! Добра б тады было. На сходы ўтрох бы хадзілі: ты й я з Бладзікам.

Нясмела, бы рот жвакаю заняты, пачаў Пётра:

— Па мне можна б было.— На гэтым і суняўся. Вяла спусціў галаву бліжэй к газеце.

— Дык чаго ж там! Я дам паперу — накрамзоль заяву!

— Што там крамзоліць.

— Так не прымаюць. Трэба заяву... А раз хочаш, дык нашто чакаць?

— Па мне нічога, але вось...— Доўгая цялячая ўсмешка пры гэтым слове скрывіла яго ўніз нахілены твар.

— Плюнь на ўсё гэта!

— ...дзень у дзень удзвёх агрызаць будуць.

— Пайшлі іх з раз па крайняй меры! — з прыціскам сказаў Хвядос апошнія словы.

— Бывае.

— Пасылаеш ужо?

— Як падчас,— не сваім языком адказаў Пётра,— абы адкасніцца.

Тарокаліся, аж пакуль Ігналя не вярнуўся з вёскі. Тады сонца бралася пад поўдзень. Чвардоўскія пайшлі сена варочаць на гумно. Пётра паджгаў да дому палуднаваць. Неўзабаве вярнуліся й бабы з лук.

А па палудні загадуе бацька Хвядосу:

— Катні, галубок, на пашу па кабылу! — будзем сена вазіць.

Паглядзеў Хвядос на сонца — пара яму ў Хатнікі брацца. Просіць бацьку:

— Татка, схадзеце самі! — ды гэтак хораша, па ласцы.— Мне ў вадно месца трэба.

— Куды ж гэта табе прыспела?

— Тата!.. схадзеце!..

— Ну, ідзі сабе! — уважыў яму Ігналя.

Сам тым часам зняў у сенцах з крука вобраць. Рушыў у сваю дарогу.

Хвядос яшчэ раз на сонца зірнуў.

«Цяпер самы раз»,— сказаў сам сабе. Пусціў шырокія крокі па вуліцы. Па Бладзіка яму шчэ трэба зайсці.

На балоце стары не забавіўся. Хутка паказалася старая салдацкая шапка з абламаным гіверам з-за вугла Цімохавай хаты, што на паваротцы вуліцы стаіць. Першыя ж жыздраўцы ставілі хаты там, дзе чорт колле паўтыкаў. Потым: каторы агародчык сабе перад акном адгарадзіў, другі толькі прызбу ад вуліцы абсыпаў, каб з суседам было дзе ў святы пасядзець, яго паслухаць і самому слова — два прыкінуць. Затым і вуліца не на нацягнутую струну, а на несабранае вужышча падобна.

Трохі сагнуўшыся сядзіць Ігналя на каштанцы, спаважна паглядае на людскія двары.

— Хвядос прыйшоў? — папытаўся ў Ксені, толькі ўз’ехаў на свой двор. У цэбар уліў два вядры вады. Поіць кабылу.

— А куды яго пагнала?

— Недзе прасіўся збегаць. Я што ведаю — куды?

— Нямашака дома.

— Збегай, Ксенька, к Мікалаю, пазаві! Можа ён там.

— Добра! — адазвалася тая з вуліцы.

Сынова непаслушэнства ўстурбавала Ігналю. Усякую драбязу да сэрца прымаў. Першая прычына была дуга, круглая й залішне цяжкая й сталаму чалавеку. Узяў яе стары ў руку, каб у гуж залажыць, а яна круць у руках. Другім бокам перавярнулася і дзёўб у зямлю канцом.

— Гэх-х!.. Каб цябе агні высмалілі! — прагаварыў, рота не раззяўляючы.

А Хвядоса ўсё няма. Усё не йдзе дамоў. Загуляўся недзе... Прапала й Ксеня.

«Я ж яму пакажу! Я ж яго адучу, сабаку, рабочы як час марнаваць: па вёсцы валачыцца. Я ж яго палаю — папагрызаю!» — загадзя смакуе Ігналя сваю ўладу.

Ксені (толькі згледзеў, што вярнулася) і блізка да сябе не падпусціў. За паўганей папытаўся:

— А дзе той сабака валачашчы?!

Не ўспела супэнду дзяўчына бацьку адказ даць. У другі раз папытаў:

— Хутка прыйдзе?!

— Няма нідзе на вёсцы.

Казала Змітручыха, што бачыла, як з Бладзікам Матузавым недзе па загароддзі павалакліся.

— Гэх-х! Таварыства знайшоў!

— Садзецеся! — загадаў бабам, сеўшы на біле ў драбінцы, узяўшы лейцы ў рукі.

Ксеня паслухала, прысела ззаду, спусціла босыя ногі далоў.

— А я й так зайду! — адказалася Ігналіха. Узяла сабе граблі. Пайшла па межах нацянькі.

— Но! — гукнуў стары на каштанку.

Забарабаніла жэрдка па лёстках. Расківалася ў бакі драбінка па выбоістых каляінах сценкі да самай павароткі на навозную сцяну. У бакі матляюцца Ігналя з Ксеняю. А за павароткаю памацаў стары пугаю ў кабылы рэбры з абодвух бакоў, шлёпнуў па спіне. Мацней колы пайшлі, больш груку... Вецер у дарогу наровіць. Хаваецца хурманка ў пыле, разам з ім імчыцца на сенажаць.

 

VIII

Пасля двух дзён дажджу выпагадзілася надвор’е. І адзін дзень ясны сонечны. І другі — спёка. Падсушылі людзі сена. А назаўтрае, толькі спала раса, спаважна папаўзлі пад дом накладзеныя, як каню павезці, вазы. А з дому ў поле з стукам кол, няшчыльна ўстаўленых лёстак, жэрдак імчацца як сцягнуць на сенажаць ужо спарожненыя ад сена. Вузкія сценкі пасярод жыздрыцкіх ніў. Усё зямлі людзям мала. Паўздзіралі межы, паўмежкі. Сценка стала толькі як аднаму праехаць. Размінаюцца цяпер на чыю ніву з’ехаўшы. Плянтуюць ад краю ячмені, гарохі, градкі з картопляю. На сенажаці грабуць, пласты пластуюць, на вазы кладуць — завіхаюцца. Пагода — няпэўная рэч. Ясна на небе — харашо. А нагоніць вецер хмару — ліне дождж. Ізноў рабі нанава, сушыся з сенам. І цяпер яны, хмары-спакусніцы, стоўпіліся на захадзе, самы край неба сваёю коўдраю завесілі. Пагражаюць з далёкай засады цеменню й пахмур’ем.

Чвардоўскім адзін шнур усяго й асталося ўпыніць. І ўсё сена тады ў старане будзе. З раніцы забавіліся былі дома, дык апошні воз турылі дамоў пазней за ўсіх папацёмку. Ігналя ўзяў каштанку за павады й павёў, мяркуючы на паваротках, каб не аббурыцца: воз не так ушыркі, як увышкі накладзены, за што і злаяў быў бацька Хвядоса. Хвядос з Ксеняю не пайшлі гэты раз услед сцяною падоўжнаю й папярочнаю, але нацянькі мяжою, каб бліжэй было. Ігналя перш бачыў, як плыла поверх жыта белая Ксеніна хустка і разам з ёю пара грабель. Потым пакрысе ўсё змяшалася з сіняватым вячэрным туманам, патанула, распусцілася ў ім.

З навознай папярочнай сцяны звярнуў Ігналя на гуменную сценку. Каляіны на ёй глыбокія ды выбоістыя. Носіць то ў той бок, то ў той... А на самай паваротцы не заспяшыўся збоку плячом падперці, як нахінуўся воз і абурыўся на грады з капустаю. Толькі ляха глухая наўкола пайшла.

Хвядос з Ксеняю на перадточчы сядзелі, бацькі чакалі. Бачыць не бачылі. А як пачулі, выскачылі на гумно. Згледзелі — услана сенам капуста. Подбегам кінуліся памагаць.

За няма што наваліўся бацька на іх. Калі ў бядзе сам сабе помачы не суладаеш даць, абы на ком — вінен ён ці не вінен — тады трэба ж злосць спагнаць.

— Паляцелі недзе!.. А ты — бацька, душыся адзін, чорт цябе возьме.

Загадуе, што рабіць:

— Выпрагай кабылу! — чаго стаіш?

Рыміць:

— Ніхто па тваёй старасці спогадзі не мае. Ніхто не стрэне, не выправіць...

Гэтак з хатняю спрэчкаю, неабходна патрэбнаю ў злосці і ў добрасці, выпраглі каня, распусцілі вужышча. Сена ўсё ўтраіх знасілі ў ток, да заўтрага пакінулі на перадзе. Усяго тое й бяды, што паўграды капусты роўна з зямлёю зломана было ды ў шырозных драбінах, што некалі купілі ў бежанцаў на снапы й сена, дзве лёсткі ад кола ад крутога павароту напал пераляцелі.

У хату за агнём прыйшлі. Ксеня такі не ўмоўчыла, першая мацеры пахвалілася пра прыгоду ў гумне.

— Туркнуў жа чорт! — засмяялася Ігналіха, пакуль не дагаварыліся да псотаў капусты. Выплянтаваныя паўграды нешта значаць у гаспадыні. І гэтага старая ні пад якім відам не можа нікому дараваць.

— Стары дурань! Каторы год ездзіць па сценках — і трэ было выкуліцца! Каб дзе ў полі сярод канаў, а то на сваім гумне не сумодаў выкіравацца.

— Ты сумодала б надта! Каб так у цябе рукі служылі, як язык, я б азалаціўся даўно.

— Трасцу вам налета, а не капусту. Хваро-обу! — бубнячы, цягала з печы гаршкі.

І толькі на стале задымілася ад пары міска гарачай затоўчанай куцці й пах расцёртай кілбасы счулі насы Чвардоўскіх, дык спрэчкі як і не было.

-----

Маль не цэлую ноч і ўсю раніцу ліў дождж. Толькі пад паўдня выпагадзілася надвор’е. Гразь шчэ не размякла, толькі пыл прыбіты. Блішчаць лужы на сцежках. Дно ў іх бы з бляхі выгнута. На вуліцы перад акном стала возера. У гумне на ранняй пакошы, дзе адскочыла мяккая сакаўная атава, мяняюцца пад слонца кроплі расы па бабовым каліве на лістах — дробязі.

Ігналю цяпер вольны час. Бабы ўправіліся жыта зажаць. Жменя яго ўжо трэці дзень як стаіць на куце пад абразікамі. Ды больш жаць няма чаго: шчэ зелена.

Шукаючы сабе занятку, абышоў Ігналя ток і адрыну. Памацаў сена ў старане. Папрабаваў церці канюшыну на далоні: ці не перасохла, ці не курыць.

Пашукаўшы, і работу знайшоў.

«Трэба ў калёсы лёсткі ўставіць, што выламаліся».

Ды няма матар’ялаў на пашэве. Строс ўсю сядзібу, шукаючы бярозавага палена. Усе закануркі, усе падстрэшкі абшукаў — няма нідзе падобнага. Пазалетась былі клён за паграбцом спусцілі. Знайшоў ад яго некалькі курдавалкаў. Пядзяю прамераў. Не выходзіць! — Як наліха каротка тады адрэзалі. Парашыў:

«Схаджу к Юзіку. Ану можа расстараюся ў яго».

Што падумаў, тое й зрабіў. Памалу пасунуўся па загароддзі ў другі канец вёскі. Было тады з паўдня слонца звярнуўшы. Спала раса дажджавая. У градах агуркі гараць. Галоўкі капусты панямі сядзяць, бы ў пярыне, у шырокіх лапошыстых лістах знізу. Гарбузнік адзін-адным далёка выкаціўся з град па скошаных паўмежках, адзінока павыстаўляў на пякучае сонца свае шурпатыя лісты. Ломіцца ды закругляецца сцежка каля такоў.

Юзік, стрыечны брат Ігналяў па мацеры, з сітцом на твары падглядае пчол у рамавіку. Пагода добрая. Сама што яны носяць мёд. У гняздзе толькі адны маладыя, не кусашчыя пчолы засталіся на варце. Гэтакаю парою толькі й падглядаць. Не так борзда джалу зробіш. Выняў ён рамку. Падняў на ўзровень вачэй. Нечага ўглядаецца. А наўкола круцяцца паўкрыўджаныя пчолы. Гудуць. Некалькі штук іх поўзае па каўняры, шукаючы голага цела, дзе б спрытней джалу ўсадзіць. Рап’ём ляцяць у вочы. Стукнецца каторая ў сітцо й назад адскочыць. Збоку на адкіненым убок вечку куродым курыць. Тонкая стужка дыму ўецца ўвысь ад яго.

Згледзеў Юзік, што Ігналя йдзе. Здалёк аказаўся:

— Пачакай там, браце! Я зараз... Надта ж іх раздражніў сягоння.

Той паслухаў добрай рады. Заўняўся каля град.

Юзік доўга не забавіўся. Борзда ўпарадкаваў рамавік. Па дзве рамкі ў вадну й другую руку ўзяў ды панёс да хаты. На дварэ сышліся з жонкаю. Заўняліся абое. Пагаварылі. Жонка перш рукі развяла. Потым уніз матнула галавою. На тым і разышліся. Юзік у хату. Яна ў свіран. Назад ішоў — убачыў жонку на пераклеці. Моцна на хаду загадаў:

— Ты там прыстарайся чаго!

З Ігналем закінуў слоў пару пра пчолы, пра мёд:

— Вось трэ было б адзін рамавік разагнаць, а то зачарвілі палову рамак. Ужо тры матачнікі быў выразаў, а яны ўсё лепяць.

— Мёд-та смачан, але ж кусаюцца затое! — усміхнуўся Ігналя.

— Я прызвычаіўся ўжо. Толькі як іголкаю... Ні болі, ні пухліны няма ў мяне.

Гэта кажучы, згледзеў Юзік, як пабегла ў хату жонка з нечым у хвартусе. Чакаць дальш не было чаго.

— Зайдзем у хату.

— Некалі мне. Я за патрэбаю...

— За якою? — скажы.

— Можа ў цябе кавалак бярэзіны во гэтакі,— паказаў рукамі,— знойдзецца. Гэта ж сена возячы, дзве спіцы выламаў у калёсах. Трэ было б паправіць, аднак час выпадае.

— Калі ж выпадае, дык зайдзем у хату. А бярэзіны колькі хочаш...

— Зайдзем... зайдзем, калі так наважыў.

У хаце на стале мужчыны засталі бутэльку самагонкі й дзве талеркі абапал яе: адна з сырам, другая мёду наліта роўна з берагамі. Яны наўкола абложаны тонкімі скрылікамі хлеба. Каля стала выцірала відэльцы аб абрус нізкая вастраносая кабета.

— Сядай, Ігналя! — у адзін зваг папрасілі абое гаспадары.

— Ат!.. Што вы гэта?..— Ігналя пробаваў адказвацца. Але затым што мёд на стале, ён уважыўся на просьбы. Залез за стол.

— Ну! Будзь здароў! — абяцае да яго гаспадар.

Пайшла чарка радом. Перш Ігналя каля сыра з відэльцамі заварушыўся. Потым, як з бутэлькі крыху надпілі, і за мёд узяўся. Юзік, як у гэтай бяседзе выявілася, умеў не толькі пчолам добры догляд даць, але і на смаку знаўся. Самагонка-пяршак язык падварушыла. І так ён спрыцен у Юзіка. А падпіўшы — удвае.

Бяры, сусед, сыр ды з мёдам прабуй,— дакладваў гаспадар.— Гэта надта ж мае сыны любяць. Дальбог!.. Каб даў катораму на волю, дык, не адыходзячы, паўнюсеньку міску вымачае й цэлы сыр як ёсць утрубіць. Але баязно, каб, перадаўшы, не зашкодзіла. Вось што!.. А так — еж, хоць сабе вазьмі ды напіся. Ёсць, дзякуй богу (хоць цяпер маладыя й не любяць гэтак казаць), і сабе й добрым людзям.

— І ты ведаеш, сусед, што? — казаў ён больш.— Вот пчолы!.. І якая ў яе каторай галоўка маленечкая! Дзе б там і розуму быць?! І тыя, падлы, дух гарэлачны любяць. Напіся сабе па дзюбу... колькі душа прымае, ды прыйдзі пад самым лятком ляж,— і каб адна кранула! Будуць поўзаць па табе, у рот — калі раззявішся — паналазяць... і ніводная!.. нават не намерыцца джалы пякануць. Што да чаго ўваходзіць?!

Ігналю тое самае закруціў трохі пяршак галаву. Што ні кажы, а без малага кварта на двух прыйшлася. Які там чорта з жанкі піяка?! Толькі ўсяго разоў двойчы й памачыла Юзічыха губы. Як пакаштуе, скрывіцца, зморшчыцца...

— Моцная, падла!.. агнём пячэ!..

— Чысценька!.. Чысценька, суседка! — прымушае Ігналя.

Праўду яна такі кажа — пайшла самагонка па жылах разбіраючы, цёпленькая. І чуваць нават. Ігналю перш было не то млосна, не то ў галаве добра зрабілася. Вясёласць апанавала чалавека. Здаецца доўга-доўга гаварыў бы нешта ды ўсё ў руку, усё па злагадзе. Пачаў перш-наперш братні мёд выхваляць:

— Я, праўду кажучы, люблю мёд. І пчолы б завёў. Але піску іх не зношу. Калі пісне мне каторая над вухам, дык трапею: і рукамі, й нагамі цераблюся (збоку гледзячы, смех!), шапку з галавы ды ў руку і ўсё стараюся, каб на зямлю назолу збіць ды прытаптаць. Боязна, каб не ўкусіла!

Юзіку новая думка набегла на вум. Прасвятлеў твар. Вочы іскрамі аздобіліся.

— Але каб ты пакаштаваў!..— І ад захаплення не мог дагаварыць, у горле голас засеў. Толькі жонцы закамандаваў:

— Схадзі, старая, агуркоў прыстарайся ў градзе. Я надоечы два дужаватыя такі выпараў быў. Рві ўсе, якія толькі можна.

Не спагадна зірнула Юзічыха на мужыка. Ды што рабіць? Не сварыцца ж перад чужым чалавекам. Схадзіла й прынесла ў хвартусе пяць агурочкаў як на разы два добра ўкусіць.

Скрыляюць іх мужчыны на маленькія скрылікі. Мачаюць у мёд. Ядуць. Хваляць — не нахваляцца, што:

— Добра!

што:

— Смачна!

Ды тым часам дуду-дуду! Тое-сёе гамоняць. І дайшло да таго, што стаў Юзік казаць, як надоечы ў Хатніках быў, у кааператыў заходзіў. Там гаворка была са знаёмымі мужчынамі. Што чуў ці бачыў, пераказаў. Да слова прыйшлося сказаць:

— Надта ж твой Хвядос улёг у Хатнікі хадзіць.

— Я бо бачу: часам будзе дома, потым — хвайт! — як скрозь землю праваліцца. Шукай, расшукайся, усю вёску ператрасі — прапаў, дый годзе хлапец.

— Спяктакалі, казалі, рыхтуецца з камсамольцамі прыстаўляць. Здумаюць жа нешта, работы не маючы. І ў гэту суботу мае быць адзін.

— Гэта не навіна. Ён, як і вучыўся, у гэтым дзеле быў.

Рад Ігналя, што людзі сына маюць не за раскола якога, што, хістаючыся па вуліцы, як набярэцца калі, людзям вокна шкліць. Пачне што гаварыць, будуць глядзець на яго ды папытавацца:

— Чый гэта?

— Чвардоўскага... Ігналеў,— адкажа, хто пазнаў.

Пра сына гаварыць будуць, а бацькава імя добрым словам успамянуць.

Можа б накшым манерам яго думкі шлі б. Але самагонка... Смешную натуру на гэта мае ён. Другі, здаецца, і не задзіра, а як пападзе яму горасць на язык, дык і давай прычапкі шукаць, каб сабе й другому кроў з носа спусціць, каб сварыцца, перакорыць. Ад Ігналі ж гэтага не пападзеш. Толькі давядзецца яму з шкляным богам павесці лады, дык ад першай чаргі мякчэй пакачанай анучы робіцца: куды заўгодна круці — камечыцца. Як бы з ім ні йшоў хто на перакор — а ён усё ў руку, усё па добрасці гаворыць. Гэта датуль, покі падобнага месца не знойдзе, дзе бы легчы можна было. Калі ж толькі гэта зрабіць выпадае, дык ужо больш не кампанейскі Ігналя чалавек. Засне. Ці ты над ім рэпку пей, ці з гарматы над вухам страляй — усё адно не прачнецца. Толькі гэты раз не дайшоў да гэтакага п’янства, каб храпунца даць. Утраіх: ён і Юзік з жонкаю, як ні браліся каля кварты, ды не змаглі. яе. Мусілі ўзяць увагу на Ігналевы ўпрошаванні. На тры пальцы засталося самагонкі ў пляшцы на дне. Гэтакую й схавала Юзічыха ў насценны шкапчык.

Доўга забавіўся ў іх Ігналя. Затое ж бярэзіны разжыўся. Дома ў хату не пайшоў. Адразу ў падпаветку накіраваўся. Там прыняў з вярстата шаснастку падазаднага аўса, згарнуў далоў габлюшкі. Разрысаваў палена, каб надвае распілаваць. Ушчаміў яго ў вярстат. Зняў пілку з крука. Пачаў майстраваць.

Не першыня яму сталярская работа. Не заробіць ад яго ні сталяр, ні бондар, ні каляснік... Шчэ малым быўшы, хадзіў гуляць к Якуковым. У іх быў хлапчук — аднагодак яму. А стары Язук у бандарстве ўслаўлены быў, рабіць умеў вёдры, цабры, кадзі... Загледзіцца на яго Ігналя й на свае дзіцячыя гульні забудзецца. Стане водалека ад бондара, каб не замінаць, і выгледзіць усё, што трэба. Утаропіцца. Вачэй не звядзе з Язуковых жылістых рук, прушчыновых габлюшак, што віда-віда лезуць ад жаляска, уюцца чарвякамі ў скруткі, у маністкі. Як што робіцца, чым і з чаго пачынаецца, заўважыць. А дамоў прыйдзе — бацьку праходу не дае. Просіць-моліць:

— Татачка, купі мне гэблік! Я слухаць вас буду. Пабегчы куды ці зрабіць што — адразачку!..— ды гэтак харашо, жаласліва ў вочы глядзіць, бы ратунку просіць у грознага крыўдзіцеля. Увесь да таго бедненькі, ліслівы зробіцца, што каменнага за сэрца кране й спагадаць прымусіць маўклівым выглядам сваім.

— Нашто табе? — усміхнецца той, калі пад лад. А бывае, скажа ў такую часіну, калі бацькава галава па гаспадарскім чым баліць ці сумнымі надаядлымі думкамі занята, дык так гукне, скляне ці аблае, што холад у пяты пойдзе малому. Блізка стаяць будзе, дык куксака заробіць.

— Гарнец хачу зрабіць мамцы на промешку, нясмела прызнаецца Ігналя.

— Во ён што задумаў!! Гарцы рабіць!.. Мал ты шчэ. Падрасцеш крыху, тады й куплю, й рабіць будзеш.

— Што мал? Я бачыў вунь у Язука,— падвяселюецца Ігналя.— І як габляваць клёпку, каб жалабатая была, ведаю. І як састаўляць... Гэта ж — глупства! Няўжо не зраблю?!

— А йдзі ты!.. Як будзе пара, куплю.

Тады Ігналя на хітрыкі кідаецца. Пабяжыць к Язуковым. Няма яму часу з малым — сябруком сваім гешэфтаў весці. К старым падыходзіць. І «дзендобры» нават скажа, чаго ніколі не рабіў. Адразу пачынае, як сталы.

— Ведаеце, чаго я прыйшоў?

Сур'ёзнасць старыць малады твар. Відаць, што не так сабе, а за патрэбаю прыйшоў.

— А хто цябе ведае, чаго ты прыйшоў.

— Можа б вы пазычылі гэбліка? Я не надоўга.

— Што ж ты будзеш рабіць ім? — пакеплюе з яго Язучыха.

— Татка прасіў... Вароты ў хляве паламала цялушка. Каб яе воўк!

Нягодны Язук, калі хто яго ад працы адрывае. Ссуне бровы над пераносіцаю. Блядыя вочы ўглыб убярэ. Шукае гэбліка ў скрыні з начыннем. Сам сабе пад нос бубніць. Доўга шчэ што не адкажацца, не прапсюрыць з хаты.

— Панства!.. Вароты трэба габляваць... і ад сякеры б чорт не ўзяў, пазнала б цялушка, дзе сцяна, а дзе вароты.

Каецца Ігналя. Сылгаць не сумодаў як следня. Ды надзея ёсць. Другім разам паправіцца. Лепшую прычыну прыставіць. Гэты выпадак — навука яму.

Язук рыміць. Нешта ў скрыні перакідае. Звоніць зялезам. Знойдзе ламаш які, у каторым жаляска год пяць як не точана. Пазычыць Ігналю.

— На! Глядзі ж, каб не вышчарбіў толькі.

— Не!.. дзе вы бачылі!..— ад радасці сіпка чуваць у голасе малога.

Не ведае Ігналя, дзе дзецца ад радасці. Кулём дамоў ляціць. Толькі снег храбусціць пад лапцямі лыковымі. Гэблік пад крысо схаваў, каб не застыў, як што жывое.

А дома дрэва цішком дабярэ, якое трэба. Адвернецца дзе з хаты бацька — ён за майстэрства бярэцца.

У хату прыйдзе — гэблік пад падушку схавае, габлюшкі ложак змяце. Не знаць нічога, не ведаць. Маці маўчаць згоду дала. Бацька й бачыць калі — прыстаўляецца, што не ведае.

Змайстраваў гарнец. Адважыўся. Бацьку паказаў.

Смяецца той.

— От, з горам напал... Але як гэта бы скраўся, злодзей? — жартуючы лае сына.

— Сумодаў, бачыце.

Маці гарнец забрала сабе.

— Добра будзе курам ячменю прынесці.

Ад тых дат стаў на яго просьбы й бацька ўвагу браць. Пакрысе прыдабыў сабе Ігналя начыння. За паўцаны трапілася ў ваднэй удавы вярстат стары купіць. Меў да сталярства хэнць і здатнасць. Сам праз сябе зрабіў святочную драбінку (з гора й брычкаю льга назваць), у малатарню пад коні выладзіў станок... Гэтак і да ўсяго налажыўся.

Цяпер габлюе Ігналя. Гоніць гэблік тонкую габлюшку-лісцінку. Многа іх назбіралася на вярстаце, й пад ім на зямлі рассыпаліся мяккім натрусам на буйныя трэскі-аскабалкі.

Заходзіць туды Хвядос папытацца нейкай патрэбнай на гэты час дробязі.

— Тата, дзе гэта?..

Суняўся Ігналя габляваць. Падняў з зямлі тонкі ашчабак. Выкалуплюе ім з жалязка фуз. Калупаць калупае, з сына кплівых не спусціць ачэй. Углядаецца. І не першы раз бачыць. Гэта зразу заўважыў Хвядос. Не скончыў пытання свайго. Пытае пра другое:

— Чаго вы, татка, глядзіцё?

— Хіба ж я сляпы, каб не глядзець?

— Я ж і не кажу, што сляпыя.

— Так сабе гляджу.

— Дзе гэта наш жалязняк? — пытаецца Хвядос таго, чаго прыйшоў.— Трэ было б з вуліцы спад вадзе даць у гумно, а то гразь надта вялікая.

— Паглядзі за гэтаю плашкаю,— паказаў бацька на куток.

Потым пытае:

— Чаго ты ў Хатнікі ходзіш?

Натапырыў Хвядос вушы. Бровы ўгору смаргануў. Благое што думаў пачуць. Ды раптам у вадзін момант прыставіўся незацікаўленым да бацькавай мовы. Спакойна кажа:

— Хаджу, дый толькі таго.

Бачыць: у бацькі далей на шчокі пасунуліся.

— Ілжэш! Не так сабе ходзіш! Я чуў... Кажуць, спяктакаль з камсамольцамі робіш.

— Ну, раблю... А што?

— Нічога. Рабі сабе. Толькі глядзі проці бога нічога не датварай. Не будзь першым. Хай другі хто. Людзі— сабакі: зараз адкажуць. А бацюшка шчэ мяне за чалавека мае. Брыдка будзе, калі што... Чорт жа яго ведае!.. каб яно гэтак і заўсёды было, дык — дрэнь гэта. А часам што якое дык і згодзіцца. Нашто першым быць... Хай другія...

Цьмяна бацькава мова, ды сэнс яе Хвядосу вядом. Сваю жыццёвую практыку адказуе сыну. Праз гэта ўмеў Ігналя з малых дзён усім унаравіць, ува ўсіх быць у ласцы: і ў паноў, і ў жыдоў. Затым яшчэ і пацеры гаворыць, хоць значна скарочаныя, але старасвецкія. «Можа калі згодзяцца»,— думаецца старому. «Хто яго ведае, можа дзе што й ёсць»,— другая загвоздка ў яго. Шчэ з папом свае парафіі знаёмства не так даўно зайшло. Любіць час-часам бацюшка ў кілішак зірнуць. І калі з рукі толькі, дык Ігналя — яму кампанія. Не за тым гэта, каб:

— Колькі я, толькі й ты гані.

Але каб:

— Ты слова, а я — два.

Навогул жа:

— Ты,— кажа поп на Ігналю,— дарагі чалавек.

 

IX

Хвядоса паслалі з поля, каб прынёс халоднай вады. Тую, што была ў жней, выпілі амаль не ўсю. А што на дне асталася, дык напал з крошкамі хлеба; і сагрэлася: усё роўна як з балота дзе ўзядзена.

Выцягнуў ён з студні вядро. Наліў паўнюсенькі збан.

Толькі цяпер яму ўзбегла на памяць... а быў траха не забыўся.

«Трэба к вечару чаго прыстарацца».

Як уздумаў, дык паставіў збан пад пограбам на калодцы, каб сабака не напіўся. Пад ганкам знайшоў ключ ад сянец. Адапёр завалку. На кароткі час заскочыў у хату.

У раздум’і на ўзлакотках узапёрся на стол. Тупы зірк кінуў на вуліцу. Мікалая там убачыў. У адзін момант перамяніўся ў твары хлапец. Гэтакаму здарэнню рад.

— Гэй! — пастукаў ён у вакно.—Пачакай!

Выскачыў на двор:

— А братка! Падай нашым жнеям ваду — аднак ідзеш. Яны тут недалёчка, на навознай ніве.

— Давай! Не вялікі ценжар.

На руку гэта Хвядосу, што Мікалай нагадзіўся. Нечага жанкі маракаваць не будуць, калі забавіцца дома.

Вярнуўся ў хату.

Стаў на ложку. Расхінуў адзежу на шастку. Ці няма там патрэбнай рэчы? Перасунуў з месца на месца бацькавы шарачковыя штаны, пашытыя на гной і жыта калаціць, Ксеніну трацяголетнюю сукенку, другія латы. Стаў на прымурку. Паглядзеў на печы. Мацерына спадніца ў блізны, патыканая сукном, папалася ў рукі. Узяў. Памераў, ці добра прыйдзецца. Пашпарыў на ложак.

«Згодзіцца, калі лепшага не знайду».

З цвіка над ложкам зняў сястрын каптан. Адзяе на сябе. Вот каб хто падгледзеў! З смеху пэнкнуў бы альбо падумаў бы чортведама што.

«Шчэ прадражніць гатовы, прыкладку даць? Ат! Дрэнь. Я гэтага не баюся. Падбрэшуць дый сціхнуць».

Смел Хвядос.

Хоць доўга мадыгаваўся, але ўладзіўся добра завязаць на галаву хустку-манічанку: акурат як на дзяўчыне. Люстэрка на акне знайшоў. Сам на сябе ўгледзеўся. Аздобная дзяўчына б выйшла. Маці гэтакая, як ён, з твару некалі была ў маладзейшыя гады (людзі кажуць). Над ілбом крышку «полькі» выпусціў. Гэтаксама і каля вушэй... Аж палепшаў ад гэтага, калі люстэрка не лжэ.

«А каб стрыжкі гэтыя напячы?» — усміхнуўся Хвядос, што дзяцініцца стаў. І ўсмешка яго пяшчотная, прывабная: дзяўчына, дый годзе.

Сам сябе агледзеў з бакоў, ззаду, як толькі можна было гэта зрабіць, галаву павярнуўшы. Ці йдуць да яго строі — пераканацца хацеў. Не раўнуючы, як паненка на фэст збіраючыся. Усяго толькі, што яны цёплыя, цяжкія, як на зіму пашытыя. Але ж гэтак і трэба старой бабе — Магрэце.

«Трасцу! Не пазнаюць»,— гэтым словам Хвядос скончыў сябе аглядаць.

«А што, каб ува ўсім гэтым прайсці вуліцу з канца ў канец? — бярэ спакуса — ці пазналі б?»

З акна відаць, як проці хаты на сядзібнай ніве жнеі гоняць свае постаці з узгорка ў лагчынку. У той час, як Хвядос зірнуў на іх, прынёс Мікалай ваду. Паклалі жанкі сярпы на снапох. Адна за аднэю падыходзяць к збану смагу прагнаць. Іх трох там: маці, Ксеня й Ганька Анцішэўшчынка за віннае аджынае. Летась Ігналя з кабылаю ўсеяцца ім памог. Тады бяда была ў іх хаце: конь мінуўся.

Весела жнеі памагаюць рукамі сваёй гаворцы.

«Схаджу туды. Ото смеху будзе»,— няцерпіцца-такі Хвядосу.

Ізноў узяў з падаконніка люстэрку. Перш нерашуча зірнуў. Потым смялей глянуў. Выйшаў на двор у чым быў у хаце. Замкнуў сенцы. Схаваў ключ. На поле падаўся спаважнаю паходкаю. Няхай бачаць, што мае яна — гэта дзяўчына — тут нейкі інтарэс, калі й дома не жне і на шляхта не едзе.

Многа далі Хвядосу работы жнеі за гэты час. Шмат снапоў ляжыць нязношаных, у мэдлікі не пастаўленых. Трэба ж іх у парадак прывесці.

Ганька на постаці разагнулася перавясла скруціць. Нажаты сноп за сабою палажыла. Азірнулася назад: дзе хто што робіць на полі — паглядзець захацелася. Ажно бачыць: незнаёмая дзяўчына выходзіць з Чвардоўскіх гумна. «Куды ж яна гэта?» — зацікавілася Ганька. Ага! узыходзіць на сценку. Ідзе пад іх. Не пазнае Ганька — хто яна. Не тутэйшая нейкая. А як цёпла адзета: усё роўна як картоплю капаць выбралася. І хустка як у Ксені: сівая з чорнымі фрэнзлямі.

Глядзела — не пазнала. Кажа на Ксеню:

— Ці не сваячка к вам якая прыйшла? Зірні ты! Вунь ідзе пад нас.

Кінула Ксеня жаць.

— Няма ў нас гэтакіх сваячак.

Хада ёй як бы знаёмая. «Няўжо ж? А можа». Да таго ні к толку падумала Ксеня, што й пабаялася ўслых сваёй згадкі сказаць. Смяяцца гатовы б былі.

Палажыла Ігналіха жменю на перавясла. У дзявок пытаецца:

— На каго вы ўгледзеліся?

Кажуць:

— Вунь ідзе нейкая сюська.

Пальцам на дзяўчыну паказалі.

— Далібог, усміхаецца! Ты бачыш, Ганька?

— Ну але ж — усміхаецца!

Тады няўздагад падумала, а зблізку паглядзела, дык — праўда Хвядос! Ён. Але ж рыхтычкі! Шапянула таварышцы:

— Гэта ж Хвядос наш.

Ганька прыглядаецца.

— Няўжо? — але ж праўда!

Дзеўкі ледзьві сутрымлююць смех.

Бліжэй тая дзяўчына падыходзіць. Пад жанок зварочуе. Кажа:

— Памажы божа!

Пырснулі дзеўкі со смеху: голас пазналі.

— Паляжым можа?! — гарэзліва адзываецца Ганька. Свецяць вочы яе прынадным агоньчыкам.

— А каб ты прапаў! Як прыстроіўся? — вось аж калі пазнала маці сына.

Тузаюць Хвядоса дзяўчаты. Штукуюць з яго.

— Каго вы там, сучкі, апанавалі? — цікавасць узяла жней з другой нівы.

— З гораду, бачыце, нейкая прадстаўніца прыехала.

Прыгледзеўшыся, здагадаліся і чужыя.

— А каб ты запаветрыўся! Вось штукар! — сярод дня хацеў баб напалохаць.

— Як ты хустку завязаў? як баба цяпленская,— знайшлі-такі ганьбу на хлопцу.

Зараз ім Хвядос і пахваліўся:

— Гэта ж сёння ўвечары ў Хатніках спяктакаль мае быць. Я там, гэтак прыбраўшыся, буду прыстаўляць.

— А нас пусціш паглядзець? — пытае Ганька. На Ксеню глядзіць. Тая галавою скіўнула — пойдзем.

— Чаму ж не? шчэ першае месца вам дам.

— Глядзі ж! ці ўбачым мы цябе там.

Гэтага дня з поля жнеі раней дамоў прыйшлі: шчэ пастух кароў не прыгнаў. Выпала так, што спялейшае жыта на навозах зжалі ўсё, а пра рэшту Ігналя сказаў:

— Хай шчэ пастаіць — зелена.

Узяў на зубы каліў колькі — мяккае.

Перайсці на дальшую ніву сэнсу не было: пакуль зойдзеш, дык і жаць не пара — змеркнецца.

Вячэраючы, з Хвядоса смяяліся, як ён, прыбраўшыся, на поле хадзіў. Ігналя слухаў-слухаў дый кажа:

— Гэта ж трэба так. Што ж тады за смех, калі выйдзе хто спяктакль прыстаўляць ды ўсе і ведаюць ад першага разу, што за ён. А вот калі хлопец перапранецца ў дзявочыя строі ці малому — ростам аршын з шапкаю — ды бараду прычапіць. Вось тады бокі падарвеш. Чаму на вечарынцы ці на вяселлі, як стануць абрусы паласкаць, жанкі ў штаны прыбяруцца ды калі ўсходзяцца разыдаваць.

«І то праўда»,— падумалася тым, хто слухаў.

Ксеня з Ганькаю, вылезшы з-за стала, нечага пашапталіся. Хвядос толькі залавіў:

— Каб хто болей, а то ўдзвёх.

— Цудная ты!

Потым падзываюць яго.

— А пусці жа? дык прыйдзем, толькі больш дзеўкам акажамся.

— Я ж вам казаў.

— Ну глядзі! — угрозілася Ганька. Паказала кулак : вось чаго пападзеш, салжы толькі.

Неўзапаметку зірнуў Хвядос на мацяру. Тая кешкаецца нечага на печы, анучы перакідае з кутка ў куток, на хату не глядзіць. Запамеціў гэта Хвядос. Бліжэй к Ганьцы падступіўся.

— Дзеля цябе на ўсё гатоў.— Ды хвайт яе за грудзі ўсею пяцярнёю. (Ужо й дужаваты ён хлопец, а саромеецца з дзеўкамі дурэць на мацерыных вачох ці на бацькавых.)

Ганька зірк яму ў вочы.

— Не дурэй! — ціха, ласкава пасварылася на яго.

— А як добра пашарэла на дварэ, звязаў Хвядос свае строі ў клунак. Узяў пад паху. Па Бладзіка пайшоў. На аднэй прызбе сядзеў маладзеж. Там перанялі яго. Ганька з дзвюма таварышкамі ўрэпіліся за рукавы, уцягнулі ў гурт. І не пачуў, калі выхвацілі клунак з-пад пахі. Мацаюць, што ў ім.

— Далібожа, хустка!

Развязуюць.

— Войсь дзе спадніца.

— А во каптан.

— Ану вас к чорту! — траха не ляпнуў Хвядос мудрэйшага слова (ужо й на языку было). Хлапец зазлаваў. Сабраў свае строі, звязаў.

— Ты ж яшчэ Марылю з Агатаю ўпусціш. І яны з намі прыйдуць,— папрасіла Ганька.

Ужо й знаку няма Хвядосавай злосці. Давай штукаваць. Але за гэта папаў, шкадуючы выцятую, аплявуху.

— Ідзі, йдзі! — кажа.

— Нехаця трэба, калі так.

З гэтым словам ён далей падаўся.

Бладзік быў на вуліцы, чакаў.

— Хадзем,— кажа,— баржджэй.

— Ты ж глядзі, жыздрыцкіх дзяўчат так прапусціш, што з Ксеняю прыйдуць. Іх усяго чацвярых.

— Прапушчу,— сказаў Бладзік сваё слова,— закон.

Гэта ж яму прыпаручана білеты продаць. Вось як яно было на першай рапетыцыі. Сталі хлопцы ролі разбіраць. Гэта не дзяўчаты — прасіць не трэба, самі падахвоціліся. За Саўку Бладзік быў падрадзіўся. Тады давай пробаваць, як выходзіць будзе. Ажно ніштавата. Бладзік таксама стараецца. Рукамі гаворцы сваёй памагае. Бізунамі яны ў яго не вісяць. Падказчыка гэтаксама добра ловіць. Толькі той слова-два прачытае, дык Бладзік і ведае, што трэба далей казаць. Калі добра ўгадае, а калі і сваіх слоў колькі прыкіне — не спракудзіцца.

Бывае, што яму гэта на вока выкінуць хлопцы ці настаўнік. Раяць Бладзіку.

— Ты прыслухоўвайся лепш.

Ды мала ўвагі на гэтакія парады. Бладзік бярэ.

— Добра будзе. Такія то бо знакамітыя сюды збяруцца, што пазнаюць.

Спрачацца больш няма чаго. Усё адно яго ніхто не перапрэ. Пакуль Бладзік на сваім не паставіць, не ўнімецца.

— Няма чаго вучыць,— кажа.— Я быў... бачыў... ведаю...

Вось з голасам ужо не тое. Адным звагам дзяўбе, бы чытае па-славянску. Паслухаў быў дарадчыкаў, папрабаваў адзін раз здзіўленне выказаць. Выйшла з гэтага нешта такое, што з людзкім голасам ніякага падабенства не мае.

Пасаймікаваліся хлопцы з настаўнікам — добры ён чалавек — і парашылі другіх выпрабаваць у Саўкавай ролі.

— Можа, хто больш нарвецца за Саўку быць? — пытаюцца.

— Я буду за Саўку,— коратка й выразна адказаў Андрэй з кутка.

— Паглядзім. Хадзі бліжэй.

Не ў нос гэта Бладзіку, чаму змясцілі? Не такая б крыўда была, каб каго людзкага на яго месца паставілі, а то — Андрэя, самага непрыяцеля. Біцца не біліся, сварыцца не сварыліся, а здэцца б, прыкупіў чаго, каб толькі ведаў, што яно пашкодзіць яму. Адзін Андрэяў нос — палазок, штылем увагнаны ў лабаціну,— агідзен Бладзіку. А да гэтага й самаўпэўнена-зняважлівы голас, звераваты зірк з-пад броў упрыдачу. Бладзік жа дружны хлапец. Засябрыцца з кім, дык пад нож ідзе за таварыша. Ну калі запамеціць, што хто з ім нос пачне задзіраць ці глядзіць ягнём ручным, а сцішка пасмейваецца,— зарэз тады! усякая таварыскасць прэч ад першага разу. Бладзікаў вораг — такі чалавек. Хто б сабе ён ні быў, усё адно. Гэтак было і з Андрэем...

«А пайшлі яны...— у думках вылаяў Бладзік хлопцаў.— Што яны дурня знайшлі?» Услых кажа:

— Рабеце што хочаце. Я тут ні пры чым.

Адышоўся. Сеў на скамейку пазадзе ўсіх. Унурыўся. Не пазірае, што робіцца наперадзе. Не слухае, што гаворыцца там.

«Чорт яе бяры з рапярціцыяй. Дамоў бы баржджэй... Кіну зараз усё ды пайду. Пазаву Хвядоса. Трасцу! нічога і не зробяць без яго. Вось вазьму ды наперакор...»

У гэты час яго сакратар запамеціў. Благі кірунак Бладзіковых думак адгадаў. Падыходзіць ласачкаю. Слоў колькі закінуў саўсім на пабочныя тэмы. Бладзік калі на тры пытанні адзін адказ дасць, дык і гэта добра. Патроху сяк-так развесяліўся хлапец. Тады сакратар і сваю мову змяніў.

— Ты,— кажа,— будзеш у дзвярох білеты продаць ды парадку глядзець.

Пасвятлеў Бладзік. Хмара цёмная сышла з твару яго.

— Я быў... ведаю...

Як сядзеў, дык ўстаў. Бліжэй да. гурту падаўся.

— У мяне, брат ты мой, ніводзін мацыяш без білета не праскочыць. За каўнер і вон.

Не з рызыкі, а само па сабе, падцвердзіў ён свае словы, кулаком па скамейцы гасянуўшы.

Вот як тады было.

Цяперака ж у школе хлопцы засталі адных камсамольцаў. Так людзі шчэ не прыйшлі, бо рана. Дзе камсамольцы, там і настаўнік. Неабходны ён хлопцам чалавек, дарма што непартыйны. Чаго самі не расшалопаюць, дык:

— Сходзем па настаўніка,— кажуць.

Малечка што прыпрэцца, просяць:

— Парай, дзядзька Турчак, як гэта...

— Растлумач, што гэта...

Так за ўсякаю ўсячынаю. Ні разочку не адмовіўся. Што работы многа, перад хлопцамі не бедаваў.

Там тое лета пад восень прыехаў быў у Хатнікі інструктар з павятовага камсамольскага камітэта (тады шчэ акруг не было). Сабраў сход маладзяжу ў гэтай самай школе. Гаварыў — гаварыў... Дагаварыўся да таго, што ў Хатніках канечне патрэбна камсамольскую ячэйку згарнізаваць. Падахвоціў хлапцоў. Гэта ж трэба ведаць, былі хлопцы як усе: пелі, гулялі, ламалі платы, калі з кім біцца зграбуцца; а то ўсё гэта набок — партыйныя будуць. Што ж? Каторыя смялейшыя, дык тут жа і запісаліся. Не той цяпер свет, каб у бацькі пытацца, як лепш зрабіць. Цяпер і ў сваты йдуць без папытання, гаспадыню ў хату бяруць. Улада старых не моцная стала.

— Прыходзьце ж,— кажа інструктар,— яшчэ і ўвечары,— на тых, што пазапісваліся.

Лёгкі ногі на парозе ў невядомае. Жвавы хлопцы да новай работы, што (як казаў інструктар) цяпер на ўсём свеце йдзе. Апроч ад непартыйнага маладзяжу зрабілі свой сход. Тыя на вуліцы горла дзяруць:

 

 

Камсамольцы ў школе сабе сакратара выбіраюць (ён і дагэтуль не зменены). Шчэ раз яны паслухалі інструктара. А назаўтрае толькі яго і бачылі: заехаў туды, адкуль і прысланы быў.

Ці колас на сенажаці, ці камсамольцы ў Хатніках — усё адно! Што далей рабіць — хлопцы не ведаюць. Яно так: раз партыйныя, дык трэба сякіх-такіх сваіх устаноў глядзець. Ды што за яны, гэныя ўстановы — туман для хлопцаў. Адно толькі зразумела. Пра гэта і інструктар найбольш гаварыў. Самагонка ў вёсках вялікую шкоду робіць. Праз яе і хуліганства разводзіцца, і пажары здараюцца... ды і шчэ шмат чаго. Загэтым і забаронена. Сказана, каб не толькі самому гэтага трунку і ў зуб не браць, але шчэ партыйнаму чалавеку высвятляць патрэбна такіх аляментаў, што гоняць.

Пачаць вось гэта валаводства собіла-такі сакратару.

У Змітрука, сакратаровага бацькі, завалялася саладушнай мукі ў торбачцы ад вялікага посту так хунтаў з пятнаццаць. Папалася яна яму зусім выпадкова: збіраўся ў млын ехаць і не было ў што хлеба ўзяць у дарогу. Стаў торбы шукаць. Знайшоў, ды толькі з мукою. Развязаў. На руку ўзяў, паглядзеў...

«Саладушная мука»,— прызнаў.

«На што ж бы яе спатрэбіць?» — сам у сябе папытаўся.

Памеркаваўшыся, парашыў ён, што:

«К піліпаўцы другую зросцім, а з гэтай трэба выгнаць, а то сапсавацца гатова».

Пайшоў з гэтакімі думкамі ў хату. Жанатаму свайму сыну сказаў. Той падахвоціўся:

— Дык чаго ж вы? Зарабеце.

«Яно,— думае стары,— нам і баяцца не трэба — у сваёй хаце камсамольца маем: хто гэта падумае на нас?!»

Загадаў жонцы, каб заўтра, у печы палячы, уставіла лішні гаршчок вады.

Як таго дня сказана, дык так назаўтрае досветкам і зроблена было. Таей раніцы і расчынілі, і выстудзілі, дрожджы ўкінулі. Пакуль сакратар з пасцелі ўстаў, дык і ў камору вынеслі, паставілі. Устаў ён і нічога не ведае, што ў хаце было.

Аж на трэці дзень — зараз бы й гнаць пара — зайшоў ён у камору. Дастаў з кубельца кавалак сала, сабе дужаватую скварку адрэзаў. Ажно дзе — нешта дражджыла чуваць, брагаю трохі аддае. Пах знаёмы! Зірк у куток.

— Эгэ-э!

Стаіць цэбар, коўдраю накрыты, а зверху шчэ й кажухом. Сакратару й глядзець больш не трэба — ведае што за яно.

Кінуў ён скварку на кубельцы. Ні да яе цяпер партыйнаму чалавеку. Нікуды не заходзячы, баржджэй папёрся ў сельсавет.

«Ну,— думае йдучы,— хоць ты й бацька, але чорт цябе бяры».

Узяў з сельсавета старшыню й двух панятых.

— Ты гэта чым займаешся? — кажа на бацьку ў іх прысутнасці.

З кутка цабэрак пад парог выцягнуў. Уцягнуў у вушкі кол.

— Бяры, татка, панясём. Бачым яго! — самагоншчык знайшоўся.

Так і пайшла ўся працэсія цераз вуліцу ў савет. Збоку глядзець — любата! Бацька з сынам паперадзе цэбар нясуць. Куртаты Змітрук ды шчэ прыгінаецца; сын і высшы крыху, але роўна йдзе, барада аж залішне паднята. Панятыя ўслед за імі йсці паспяваюць. Людзі на двары павыходзілі — сцішка пасмейваюцца.

Пайшлі дзейкі на ўсёй акалічнасці. Суседзям і знаёмым гэткаю чуткаю хваляцца людзі.

Трохі пачакаўшы, у суседні саўгас быў прыехаў на пабыўку курсант вайсковай школы. Праз людзей дачуўся, што ў Хатніках камсамольская ячэйка ёсць. Разам з гэтым паведамілі яму, што сакратар бацьку з цэбрам на плячах гнаў у савет. Яшчэ да гэтага далгалі, што, кожныя пяць хат мінуўшы, сунімаўся й повуху старому шлеіў. Курсант усё гэта ўважна выслухаў. Чаго трэ было, дык яшчэ распытаўся ў доўгіх на язык баб саўгаскіх. Ва ўчынку сакратара курсант, як камсамолец з дабраватым стажам, знайшоў знявагу арганізацыі. Не доўга чакаючы, прыскочыў у Хатнікі. Забег к сакратару. Загадаў сабраць сакрэтны нечародні сход. Як прыйшлі ўсе камсамольцы, узяўся ён іх навучаць камсамольскім паводзінам. Трэба сказаць, што курсанта ўтрапёны поп хрысціў. Вёртак яго язык, а словы шчэ шпарчэй к губе налятуюць. Захліпуецца хлопец. За адзін раз хоча ўсё, што на розум набяжыць, слухачом расказаць. Разумейце толькі! Гэтаксама сабака зацірку хлебча. Аж шум стаў у хлапцоўскіх вушах. Зразумець і пятага цераз дваццатае не ўправіліся. Толькі й карысць зрабіў, што «Праграму і статут ЛКСМБ» на ячэйку пакінуў, аднак у кішэні завалялася.

Абзадачыў ён хлапцоў, аглушыў. Нешта накшае патрэбна,— ведалі ўсе, а што патрэбна — ніхто не здагадаваўся.

Тым часам з павету ўсё паперкі шлюць. Адну за аднэю... Прачытае перш сакратар. Тады хлапцом-камсамольцам пакажа. Пагамоняць. Патарокаюцца. І выходзіць што:

— Нічога не будзе.

Альбо:

— Хто яго ведае.

На гэтыя самыя паперы сакратар, нават з Явангілі, што падхваціў, як з школы старыя кнігі разбіралі, асадкі прыладзіў. Лісты гэтай кнігі даўно з дымам да боскай хвалы пайшлі. Асадкі й да гэтай пары за абразікам заваляліся. Ёмкія яны й пакаўныя. Ды за тры месяцы да таго растапырыліся, што давялося ніткаю іх звязаваць, каб не згубіць чаго.

Збіліся хлопцы з тропу.

На начлег едуць ці на вуліцу выйдуць — у іх свой гурток. Непартыйныя пасмейваюцца, трохі й баяцца к таму. Хто ж іх ведае, якія камсамольцам правы даюцца. Вось аднаго разу й дадумаліся гуртам:

А каб к настаўніку схадзіць? Можа, ён памог што?

— Чорта!

— А можа?

— Дык гэта ж недалёка. Але — наўрад. Захоча ён на сваю галаву чужы клопат браць.

Так увечары гаварылі. А назаўтрае, толькі развіднела, сакратар зайшоў па хлапцоў. Утрох рушылі к настаўніку. Меліся дома застаць, пакуль таму йсці на заняткі.

І праўда. Адчынілі хлопцы дзверы... У пярэднім пакоі настаўнічыха з апалонікам каля дзежкі завіхаецца. Вёрткая яна кабета й да простай работы. Сцірта бліноў усё расце на табарэціку ля прыпечка. Спраўна ходзіць у руках чапяла. Хлапцом на «дзіндобры» адказала. Пытаецца, чаго прыйшлі. Як яны сказалі, павярнула блін, на заршку паставіла, а сама ў дальшы пакой выйшла. Кажа:

— Пачакайце крыху.

З-за дзвярэй хлопцы пачулі толькі:

— Уставай, Віктар!

Далей шэпты пайшлі.

Вярнулася настаўнічыха назад.

— Ідзеце далей,— просіць.

Там, у другім пакоі, куды хлопцы трапілі, у рагу вялікага гаспадарскага стола сядзеў трохі паднядзеліўшыся неабуты настаўнік. Нізенькі, шчупленькі ён чалавек — на пагляд.

Так і так, скардзяцца хлопцы. Памагай, значыцца, ім бяду бядаваць. Просяць рады якой. А нарэшце развязуюць асадкі.

— Вось гляньце.

Узяўся настаўнік іх канцыляру перакідаць. Каторую карталюшку з канца ў канец прачытае. Другую толькі збольшага вачыма прабяжыць. Бывае, што сустрэне «сакрэтна» ўверсе напісанае. Весела брывамі зварухне знізу ўгору і зноў уніз: ён жа — непартыйны чалавек.

— Чаму ж вы мне раней не аказаліся? — бэсціць хлапцоў.

— Каб жа ж мы ведалі!

— На што ж бы што.

Так памалу й разгаварыліся. Здэцца, й сустракацца ім не першыня. Ужо настаўнік іх увечары прыйсці к сабе просіць і тых, што гэты раз дома асталіся, прывесці кажа.

Зірнуў ён на вялікі насценны гадзіннік. Зараз пара будзе ў школу йсці, пад дзевяць падбіраецца.

— Трэба збірацца,— кажа сваю думку ўслых.

Хлопцы бачаць — дарма час чалавеку нашто займаць. К парогу памалу адыходзяцца, як згаварыўшыся. Сакратар ужо й на слясак палец палажыў. Заўважыў гэта настаўнік і пераняў:

— Пачакайце крыху.

Сам папароўся на маленькім століку перад акном. З сцірты кніжак адлажыў сабе патрэбнейшыя. Знайшоў адну з сіняю вокладкаю. Дае хлапцом.

— Вось гэту палітграмату вам трэба прайсці. Яраслаўскага. Сама лепшая.

Ішлі хлопцы дамоў на лёгкіх нагах. Гаманілі. Смяяліся. Шастаў асенні вецер іх непадпяразаныя кашулі. Цёпла, добра... Чорт яго бяры з надвор’ем, якое яно ні ёсць!

Добры чалавек настаўнік. Турчак, няма чаго казаць, прыветлівы.

Толькі ўбачыў, што жыздрыцкія хлопцы дзверы ў клас адчынілі, жартуе:

— Вось вам і Магрэта.

Узяў Бладзік ад сакратара самаробны квітаруснік, увесь злеплены сельсавецкаю пячаткаю, дзе трэба й дзе не трэба.

— Цяпер я тут глаўны камандатар,— смяецца ён.

Гэты вечар класа стала многа адменнаю, чым усе тыя разы. Лаўкі перадам пастаўлены не к дзвярам, а на кут. Ля сцяны ў глыбі пакоя на крыжох пасланы памост з аполкаў. Посцілкамі адвешан ад цікавага вока гэты прыблізны мадэлек сцэны. Камсамольцы знеслі іх з дому, якую хто меў: хто арцабовую, хто ў кругі тканую, палосістую, ператыканую анучамі... Як што зрабіць, чаго прыстарацца к спектаклю іх дакладаў Турчак. Жыздрыцкія прыйшлі на ўсё гатовае.

Хвядоса, Андрэя й Міхася з Пагулянкі настаўнік на сцэну павёў. Паказуе. Хваліць нікчэмнае сцэнічае абсталяванне.

Тым часам сталі збірацца людзі. Паперадзе — як вядома — малыя прыбеглі. Тыц у дзверы. А Бладзік на сваём месцы стаіць і свае абавязкі ведае.

— Куды гэта?!

— На спяктакль,— тым самым голасам, якім бы вымаўлялася «На вяселле»,— жвава адказалі. Такі век дзяціны: усюды пасовуюць сталейшыя. Малы й на вечарыну не патыкайся, малы сваркі не слухай, на бойку не глядзі... Дзе цесна — малых прэч! Дамоў спаць усё іх выпраўляюць. Але, памеркаваўшыся, й з гэтым гора мала. Выганяюць, а ты пад рукі і ўскочыў. Толькі ў гурт дапасці, а там — трасцу! Не знойдуць.

— Гані па пяць капеек! — Бладзік загадуе сярдзітым голасам. Ён добра ведае — што карысць з малых.

— Пяць капеек?! Які ты разумны? Дам яму пяць капеек,— дражніцца смялейшы, што спрыцен ўцячы.

— На печ, малыя, спаць, вунь маці кліча.— За каўнер і адкідае за дзверы самага ўпраўнейшага. Другія не чакаюць просьбы.

Ад вуліцы да школы пыліць дарога. Ідуць болей. Там ужо хлопцы самі ў сабе, белыя хісткі відаць здалёк. Малыя бягуць у вуліцу. Каго знаюць, каго не — усім пераказуюць, каб дзесятку нарыхтавалі.

— Так не пусціць,— у адзін зваг пішчаць.

Бладзік агітацыю вядзе:

— Купляйце білеты танна. Па пяць капеек.

Надоечы быў ён у мястэчку. Там пажарная на места латарэю вывозіла. Дай дзве залатоўкі, дык выцягнеш шпільку і цукерку... калі насоўка пападзецца, дык вялікае шчасце! Дураць людзей!

— Наваліся, у каго грошы завяліся! — на манер песні мацней гукае ён. Гэтак і той латарэйшчык у мястэчку горла драў.

Папярэднія на задніх азіраюцца. Штораз больш людзей прыбывае. Чуваць грубыя галасы старых мужчын. А яны, паважаючы сваю сталасць, заўжды глядзяць, каб пярэднімі не выскакваць. Паддае гэта надзеі, што нешта мае быць. З карталюшкаю ў руках уваходзяць па адном у клас.

А за палосістымі посцілкамі хлопцы вусы з кажурыны ніткамі за вушы прычэплююць. У лапці паабуваліся. Чэрняць бровы й бароды сажаю. Хвядос жаночыя строі надзеў, нацёр шчокі ружоваю папераю, што дома ад ручніка над абразікам адарваў. Пакуль яны тое ды сёе, дык у клясу мнагавата людзей найшло. Розныя гамонкі... А з усіх галасоў такая каша, што хоць ты вушы затыкай. Бразгаюць вечкі скамеек ім у помач.

— Гатова ў вас? — памаўчыць-памаўчыць ды запытаецца настаўнік. Ужо й прыстараўся двух камсамольцаў, каб заслону расхінулі, як пачнецца.

Калі ж артыстыя далі згоду пачынаць, з кніжкаю сышоў настаўнік з сцэны. Камсамольцы ў бакі посцілкі расхінулі. Самі ўкруціліся ў іх стаяць.

— Вунь, вунь!

— Пазірай!

Шчэ мацнейшы гоман стаў у людзях. Не маўчаў і Саўка: хадзіў па сцэне, бедаваў, што жонка многа работ загадала. У натоўпе ўбачылі, што й на сцэне нешта гаворыцца. Патроху, памалу, дый сціхлі. Толькі калі слова смешнае ці рух зловяць — раптоўна рогат справяць. Адзавуцца ды змоўкнуць.

Хлапцоў хатніцкіх адразачку пазналі па голасе, як тыя ні песцілі язык у нос, як ні зацягвалі.

— Во гэны, што з рэшатам бегае,— кажуць, Андрэй.

— А той, што з торбаю,— Міхась.

Магрэты ж ніяк ім не пазнаць.

— Чыя ж гэта?

— Вот смелая і вытлук...

— Не тутэйшая, мусіць.

— З гораду. Дзе табе тутэйшая! Тамака многа ўсякіх валанцеяў. Што ж будзе рабіць каторая, ніякага занятку ў руках не маючы.

Стаяць у людзях жыздрацкія дзяўчата. Спазніліся яны, каб сесці. Чуюць гэтакія гамонкі. Смех ім.

— Бачыш, як ваш Хвядос? — Ганька кажа Ксені. Які там Хвядос? Гэта ж адзін Андрэй, другі Міхась — нашы хлопцы.

— Аздобная дзяўчынка,— не перасціхае Ганька.

Апрыч Хвядоса, усе хлопцы прадстаўляюць, што першы раз. Ні па сабе ім гэтакі збор народу. Ды ўсе, колькі ёсць, пазіраюць, што ты рабіць будзеш і што скажаш — слухаюць. Дурны смех бярэ называных артыстых. Ні з таго, што робіш, ні з таго, што гаворыш, а ад таго, што ва ўсім гэтым сам удзел бярэш.

К Хвядосу хлопцы лезуць, абы ён выйшаў з сцэны.

— Хадзі сюды, паненачка!

Сакратар як напраўду давай абнімацца. Хвядос перш усё гэта за жарты прымаў. Потым абрыдала. Паслаў далей аднаго-другога... Пэўне яго лаянку ў людзях пачулі. Настаўнік і той не ўмоўчыў:

— Брыдка, таварышы! Публіцы чуваць.

— Ганарыстая, падла! — выскіляюцца хлопцы.

— А што ж бо! Калі ж азыралі з сваімі жартамі.

Тут хвайт — канец. Моцна гэта слова прачытаў Турчак. Збегліся разам камсамольцы, ссунулі посцілкі. Сакратар наперад заслоны выйшаў.

— Сягоння,— кажа,— скончана. Прыходзьце другі раз.

Шугнулі людзі і к дзвярам. Толькі й гаворка што пра спектакль. Не сходзіць гэта слова з языка.

Артыстыя свае клункі звязуюць. Абмываюць твар хто ад сажы, Хвядос ад паперы. Камсамольцы посцілкі разбіраюць кожан сваю. Узлез на сцэну старшыня сельсавета. На яго вачах дзеўка ў хлопца перадзяецца. Гэтым зацікавіўся ён. Падыходзіць к Хвядосу. Хваліць.

— Сапраўдная паненка. І ўхваткі ўсе дзявочыя, й голас. Ну — рыхтычкі! — Чуваць аўтарытэтнасць ў яго словах. Старшыня знакаміты па гэтай часці чалавек.

 

Х

Зарыпелі колы вагонаў на пераездзе, расціскаючы дробныя каменчыкі. Пакаціліся яны штораз цішэй-цішэй... Ужо будынкі відаць вакзальныя нізкія, бляхаю крытыя. Будачнікава хатка, невялічкая знадворку на погляд, але памяркоўная на адну сям’ю, памаленьку пайшла назад к пераезду.

Прыехалі на станцыю. Пасажыраў нямнога ў вагонах. Яшчэ менш злазіць іх.

Сышоў на цымянтовую пляцоўку й Яська Корабач, дутаваты з вуграмі на мардатых шчоках хлапец. Памалу ідзе. Па бакох раззірае. Некуды спяшацца яму.

«Лепш,— думае,— у вакзале пачакаць, чым у райкоме на ганку гнуцца».

Нясе яўрэйка два каранёвыя кашалі ў руках, нечага поўна напакованыя. За ёю мяшчанка ў старасвецкім доўгім палітоне вядзе за руку маленькага хлапчука ў шапцы-матросцы. Не паспяе малы за сваім павадыром. Раззірае на бакі. Маль не поцягам цягне мяшчанка цікаўнага хлапчука.

— Ідзі баржджэй! Вунь тата чакае.

Усе ў адны дзверы ўходзяць, праз другія выходзяць.

Следам за імі выйшаў і Корабач на брукованы вакзальны пляц. Там бачыў, як села мяшчанка з дзіцем на вузенькую доўгую каламашку. Не стары шчэ мужчына, хурман яе, сеў на лаўцы ўперадзе, сморгнуў лейцамі каня, й паехалі. Павезлі гандляроў з кашалямі, вандзэлкамі ў мястэчка дзве хурманкі балаголаў. Стук-грук ад кол па бруку. Што яны гаргэчуць, Корабач не разабраў.

Ён паглядзеў ім услед. Запамеціў дарогу ў мястэчка. Недалёка яно адгэтуль. Вярсты са тры будзе, калі не менш. З вакзалу відаць дамы, сады. Белая цэркаў з сіняю вежаю й тычкі радзіва (як у нас гавораць) вышай над усім.

Пастаяў Корабач, паглядзеў. Потым завярнуўся й спацырам пайшоў на вакзал.

Высока жаваранкі ўзлятаюць у ранішнім чыстым, звонкім паветры, адтуль нырца даюць траха ні да самай зямлі. Цурыкаюць свае несканчоныя песні. Цёпла. Парнасць. Хараство на дварэ ў гэту пару.

Службовыя людзі ходзяць каля машыны. Далёка чуваць стук іх цяжкіх ботаў на цыменце. Рыхтуюць у ход цягнік. Раптам, бы хочучы перамагчы птушыныя галасы, напудзіць іх, даў свісток перш станцыначальнік. Яшчэ мацней яму дапамог машыністы. Званіць не было дзеля каго. Абышліся і без гэтай фармальнасці.

Выскачыў у гэты час з вакзалу Корабач, каб апошні раз паглядзець на цягнік. Памалу пакаціліся ўдаль перш зялёныя пасажырскія вагоны, за імі таварныя пусціліся даганяць. Корабач усё стаяў і глядзеў. На паваротцы доўгі чырвоны хвост таварных вагонаў выкруціўся ў паўкруг. Скрутнуўся й прапаў за высокім насыпам з левага боку.

Згледзеў Корабач лаўку каля шчакет. Сеў.

Сонца нядаўна толькі што ўзышло. Поверх нізкіх кустоў елак відаць быў усяго акраец яго чырванейшага за першамайскі сцяг. Водалей збоку зіхацеў свежым зяленівам невялічкі лясок. Праз яго рэдкі частакол відаць мноства пней — гэта на памяць людзям ад васемнаццатага году. За пасекаю стаіць засценак — хат шэсць — увесь відаць, як на роўным дзе полі.

Пасядзеў Корабач. Паглядзеў. Але не сядзіцца таму чалавеку, каторы мае які-небудзь інтарэс ды шчэ не справіў яго. Памалу ў вакзал пасунуўся.

Сеў на канапе з гардзістым сядзеннем. Пазяхнуў разоў колькі. З кішэні дастаў блакнот. У ім знайшоў службовую запіску ад Цэка Камсамолу Беларусі. Прачытаў усю з канца ў канец. Апошнія словы:

«...прапануецца паслаць Я. Корабача на нізавую працу ў вёску вашага раёну. З камсамольскага боку ён актыўны працаўнік».

Гэтыя словы прачытаў яшчэ разоў два. Падумаў:

«Чорт яго бяры — папрацуем».

Злажыў дакумент у чатыры пагібелі. На ранейшае месца ў блакнот палажыў. Пасядзеў хвілін колькі сагнуўшыся, бараду кулакамі падапёршы.

Нічога цікавага ў вакзале няма. Сцены старыя, чорныя. Палякаў адгэтуль так добра паштыралі, што не ўправіліся іх спаліць, як гэта ў другіх месцах зрабілі. На сценах зрэдзь вісяць розныя абвесткі закураныя, ад старасці парыжэлыя. Самай свяжэйшай сышоў тэрмін летась перад першым маем. Захаваўся тут яшчэ плакат к «дзізярцірам», каб ішлі ў Чырвоную армію добраахвотна, каб грудзьмі баранілі маладую савецкую краіну. Даўно музей рэвалюцыі ў Мінску чакае яго, а плакат наперакор правом даўнасці вісіць на гэтай сцяне. Мала значыць усё гэта таму вандроўцу, што параніцца прыйсці к цягніку. Хай сабе ён тут на тыдзень два разы ці й больш вяртаецца па гэтым вакзале,— усё роўна прачытае ўсё на сценах, што толькі льга. На дзвярах вісіць абвестка, каб рабочыя 11 сакавіка прыйшлі на перавыбары мясцкому — і яе не праміне. Усё як трэба зрабіў і Корабач. Абрыдала — пахадзіў з кута ў кут.

Хацеў быў зноў пачынаць сцены абглядаць, ды як падумаў, так і сказаў моцна (апрыч яго на вакзале ні адной душы не было).

— Пайду. Хто яго тут будзе марнець.

На дварэ вецер лёгкі й цёплы. Насыхаюць на нівах крыжыкі аўса. Травы многа на іржышчы. Будзе паядак быдлу, як звозяць снапы ды пастух сюды статак прыгоніць. Не цікава гэта Корабачу — ідзе ўнурыўшыся. Вёска ўжо ўправілася аддаліцца ад яго. Цэлых шэсць год у горадзе вучыўся. Улетку прыедзе дамоў, дык спіць у пасцелі да паўдня. Прачнецца. Маці есці наліе. Пасёрбае чаго збольшага. Возьме кніжку. Зойдзе пад яблыну й чытае. Збрыдае, чытаючы,— кіне кніжку, на рэчку ідзе. Большым хлапцом, яго адногадкам, няма калі будным днём купацца йсці, дык Яська сабе малых чараду падгаворыць, каб ахвотней было. Ад купання йзноў за кніжку бярэцца. Стане горача — зноў на рэчку. Так на дзень разоў пяць сама меней пакупаецца. А вечар настане — ухваціў стравы якой лыжкі дзве, ды на вуліцу да дзявок. Пявуны запяюць — дамоў тады прыходзіць.

Зімою і ўдзень хоць работу робячы, але ў хаце застанеш сваіх сябрукоў. Увесь дзень Яська на сяле сядзіць. Увечара скудзельніцы па хатах збіраюцца. Без яго там не абыдуцца. Шнур скінуць ці кудзелю ў прасніцы падпаліць — самы мэт Яська.

Айчымага зямля — рабі айчым. Айчыцаў набытак — ты й даглядай яго. Яська вучань. Яму толькі адзежу спраў, харчы ў Мінск завязі, кватэру наймі і кніжак купі, якіх скажа. За ўсё за гэта, як выйдзе за нейкага начальніка пасынак, табе астанецца яго часць зямлі.

За айчымам астаноўкі б не было, выйшаў бы Яська за начальніка. Але вось бяда — мае ён зямлі дужавата: цэлую паўвалоку. Колькі падзялілі, як паншчыну скасавалі, толькі й цяпер у іх ёсць. І ў айчымавага бацькі, і ў айчыма самога не было братоў. Ні разу не было падзелу на іх грунце ад самай паншчыны.

Дачуваецца Корабач праз сваіх старшых сяброў, што кепска з такім «сацыяльным становішчам» убіцца дзе. Неабходна ж яму ўбіцца, трэба апошні год агульнаадукацыйныя курсы хлапцу праходзіць.

А ён — камсамолец. Даўно спадабалася Яську праца ў арганізацыі, яшчэ як у сямігодцы быў. Шчыра ўзяўся за яе. Перш у вучком, а потым і ў бюро ячэйкі правялі былі яго. Мае стаж...

Умеў змалку цвёрда на сваём стаяць, дабівацца сабе выгады. Бяда прыперла — наўчыўся пішчаць, прасіцца. У апошні год стаў парогі адбіваць у Цэка. Бедаваў, што кепска жыць з айчымам. Там не жалезныя людзі, чужому гору ўмеюць спагадаць. Спярша трохі ўпіраліся, не хацелі... Потым уважыліся, напісалі яму тую карталюшку, што ў вакзале сам сабе чытаў. На раён паслалі.

Дрэннае адзенне на Яську. Колькі раз пытаўся айчым:

— Табе можа паўсукна набраць на жакетку. Чорт цябе ведае. Ходзіць абарваны, як бабак. Людзі падумаюць шчэ, што шкадую на цябе грошай.

— А можа я не хачу.

— Што за не хачу?! Дзе быў дурань!

— Цяпер не строяцца надта.

Агідны былі Яську строі, спраўленыя за айчымаў кошт. Тады й на курсах сябры скажуць.

— Чорт яго не бярэ — багата жыве.

Няма горшага пудзіла за гэтыя словы ў наш час. Вялікая ганьба — багацце. Тым болей таму, хто дома сядзець не думае, хоча чалавекам быць, як кажуць.

Паглядзелі ў Цэка на яго зрыжэлую жакетку, на штаны з фрэнзлямі ўнізе. Шкода хлопца стала. Узялі дый выпатрабавалі дарэмны білет на дарогу.

Дома айчыму Яська лішняга слова не прамовіў, куды едзе й чаго. Нават грошай ні рубельчыка ў дарогу не папрасіў. Як стаіць, так і паехаў.

«Астануся дзе, дык за свае грошы, што будзе трэба, куплю. Паперадзе зарабіць трэба».

«Пабуду,— думае,— да таей восені, а там ў Віцебскі ветэрынарны інстытут камандзіроўку дастану. У анкеце грамадскую працу ўпісаць ільга будзе. І гэта многа значыць. А самае галоўнае — пралятар тады буду, без уласнасці чалавек. І самому лёгка ад гэтага й другім прыемна, ды к таму — усюды першае месца тваё ».

Сёння не кірмашны дзень. На гасцінцы хурманку згледзець — рэдкасць. Ніхто не грукае, Корабачу думак не перабівае.

Пакуль ён райком апытаў, дык той ужо адчынены быў. У першай камары з прыходу нікога няма. Там толькі два крэслы й стол стаіць. На стале чарнільніца пасярэдзіне й пяты том твораў Леніна проці крэсла ляжыць, расхінёны на 45-й старонцы. Відаць па ўсём, што нехта быў тут сёння ды недзе выйшаў.

Зайшоў у другі камар. Там не то хлопец, не то мужчына ўзлёг грудзьмі на стол. «Чырвоную змену» чытае на трэцяй старонцы. Спадцішка зірнуў, хто там увайшоў, ды йзноў чытае, быццам ні на што і ўвагі не бярэ. Доўгія валасы ўніз звіслі, захінаюць твар. Відаць толькі ніжняя палавіна яго густа ўросшай шчаціннем барады — галіўся даўно.

— Ці не ты будзеш сакратар райкому?

— Я. Сакратар камсамольскага райкому. Чаго трэба?

Адлажыў набок «Чырвоную змену». Распытуецца ў Корабача, хто ён такі, адкуль, дзе дагэтуль быў. Далей-болей гаворка ў іх пайшла. Паглядзеў камандзіроўкі. Дзе б хлопцу работу даць заклапаціўся. У райкоме свой тэлефон на сцяне вісіць. Пазваніў у Рык.

Давай пра Хатнікі перагаварвацца. Не адзін пратакол адтуль хлопцы прыперлі, каб хату-чытальню сваю мець. Вот і цяпер успомнілася гэта сакратару райкома.

— Я згодзен, і хай будзе па-твойму,— апошні раз сказаў ён у тэлефон і павесіў трубку на цвік.

Да Корабача звярнуўся з гэтакаю моваю:

— Гатова. Усё наладжана. Паедзеш у Хатнікі, дваццаць вёрст адгэтуль. Там за хатніка астанешся. Працы будзе. Хатніцкая ячэйка — самая горшая ў раёне, так што — на цябе надзея. Далёка ад цэнтру... Бядовыя хлопцы там ёсць, асабліва Мотуз. Ад першага разу з ім пасварышся, я табе кажу.

— Дык чаму ж у вас гэтакія склочнікі сядзяць у ячэйках? Выключыць бы Мотуза, вам што значыла?

— Так то так! Але не трэба, брат, раскідацца людзьмі. Што — Мотуз? Над яго баявейшага камсамольца няма. Толькі ўсяго, што закону нейкага свайго даходзіць. Па-мойму, ён палітычна мала разбітны хлапец. Яраслаўскага шчэ трэба прайці з гэткімі таварышамі. Твая гэта работа.

За сваё сакратарства ў райкоме ўсяго разоў тры давялося яму быць у Хатніках, але Бладзік даўся ў знакі. Шчэ помніць гэтаксама, як за мост, што думала ячэйка паправіць, прыходзіў Бладзік у райком званіць. Раззлаваўся быў на сваіх камсамольцаў. Агусту Салібовіча дамагаўся, каб выключыць і Андрэя з Хатнікаў, сябра бюра.

Узяў сакратар райкома з стала паперку. У рукі асадку ўплёў. Стаў перш пяром пісаць. Потым палажыў асадку. Прачытаў. Пакамячыў. Падраў.

— Трэба друкаваныя табе дакументы даць. Пісаным не павераць. Мотуз, брат...— хацеў шчэ нешта пра Бладзіка сказаць, ды заспяшаўся выйсці ў другі камар, дзе партыйны райком. Толькі ўзяўся за клямку, дык і сціх. Чуе Корабач — заляскала машынка за сцяною.

Як пан, рассеўся Яська за райкомскім сталом, «Чырвоную Змену» к сабе падцягнуў — чытае. Лезуць неслушны валасы, што пад шапку не ўвабраны, прама ў вочы яму. Закінуў іх за адно вуха, за другое, канцы пасмы пад кепку падаткнуў.

Сакратар неўзабаве вярнуўся назад з гатоваю карталюшкаю ў руках.

— Маеш,— падае карталюшку Корабачу.— Цябе сакратаром Хатніцкай ячэйкі прапануе райком. Глядзі... там добра!.. Адным словам, выкінь чалавек колькі, калі трэба будзе. Мотуза пакінь: з яго камсамолец будзе на яць.

Таго самага дня борзда справіў Корабач што трэба было ў культаддзеле ў Рыку. Шчэ перад паўднём гатоў быў к ад’езду.

Загадчык культаддзелу начальнікам выглядае. Носіць ён акуляры на носе. Ці затым, каб не пабіць шкла ў іх, як скопяцца з пляскатай пераносіцы, ці затым, каб, хто гаворыць з загадчыкам, мог назіраць багатую расліннасць яго носа,— заўсёды служыць загадчыкава галава ўгару. Гаворыць трохі ў нос — ціснуць акуляры. Да гэтага году настаўнікам ён быў. Ну й яго баяліся дзеці! Шчэ й за царом не меў загадчык моды даваць «лапы» вучням, каторыя ўроку не вывучаць. Нават і крычаць не крычыць, а толькі зірне старчма ўніз. Трапее ад гэтакага погляду дураўное дзіця. Вось гэты самы загадчык спрыяў Корабачу. Дармо што ён пазірае поверх людзей, але ўсё патом добра бачыць.

Таго самага дня нагадзіўся ў Рык старшыня Хатніцкага сельсавета. Скончыў у падатковай часці свае рахункі, ідзе к дзвярам. А ў гэты час загадчык культчасці нёс папер цэлую «Справу № 17». Узяўся быў за клямку ў дзвярах кабінета старшыні выканаўчага камітэту, як убачыў хатніцкага старшыню.

— Таварыш Закапіцкі!

Той заўняўся. Зірнуў, хто яго кліча, ды чакае, што далей будзе.

— Я маю справу да вас.

— Кажыце.

— Вы з хурманкаю?

— Пад’ехаў з адным чалавекам. Яму ў крэдытнае таварыства трэ было. Сячкарню на выплат хоча ўзяць.

— А назад як? пяхотам?

— Паеду.

— З кім?

— З тым самым чалавекам.

— Вазьмеце падарожніка з сабою. Ён у Хатнікі. За ізбача ў вас астаецца.

З сяброўскай гаворкі загадчык борзда перайшоў на начальніцкую:

— Вы там дапамажэце. Ну, кватэру, абсталяванне... усё, адным словам.

— Да ўжо ж! — не любіць таго Закапіцкі слухаць, што й сам добра ведае. Пытаецца: —А дзе ён? Хай ідзе, дык паедзем.

— Пачакайце крыху. Я яму зараз скажу.

Не пайшоў загадчык у старшынёў кабінет, а з усімі паперамі ў свой камар вярнуўся. Выходзіць адтуль і хлопца за сабою вядзе ўслед.

— Вот з гэтым дзядзькам паедзеш,— загадчык Корабачу паказаў Хатніцкага старшыню.

Краткам ды збольшага абгледзелі яны адзін ад-наго.

«Дзядзька» шчэ цёткі не меў. Увалгаўся загадчык, Закапіцкага гэтак назваўшы. За гэтыя гады беларусізацыі ў нас такая мода пайшла. Член сельсавета у Жыздрыцы ёсць адзін, дык каб сыну свайму падалікаціць і піянерскага звання яго не зняважыць вучыцца хлопец у мястэчку — дык «дзядзькам Міколікам» заве перад чужымі людзьмі. Гэтак у першыя гады рэвалюцыі слова «таварыш» было ўведзена. Навогул жа Закапіцкі не стары хлопец — сама што наглядае добрую дзеўку, каб у прымы прыстаць. А на погляд дык ён і рызыкоўным кавалерам выдае: зграбны з цела, прыгожы з скуры, пагляд ачэй патаемны нейкі — заўсёды ўніз ці дзе на бакі яны накіраваны, а твар з самым вясёлым выразам.

Корабач ізноў... Высокі хлопец. На курсах па фізкультуры мудрэй усіх умеў штукі даказваць. Каб не вугры на мардатых шчоках, дык і з твару аздабнейшага не трэ было б. Усяго што гарнітур не пазорны: у адным чаравіку кашы просіць насок, у другім знадворку бок распароўся. Старая жакетка суконная ад сонца й доўгага веку парыжэла, локці папраціраліся. Штаны-клёш з фрэнзлямі ўнізу.

Прыйшлі яны на места. Стаіць драбінка. Хрумкае сівы конь у торбе аброк. Хурмана няма пры возе. Пацягнуўся ён каля вазоў пахадзіць. А іх не так і многа на месце — ільга ўсе пералічыць. Не кірмашны гэты дзень. У крамах таксама трэба ж сяго-таго патрабнейшага патаргаваць — можа калі й купіць прыйдзецца. Як дорага купіць — трэба ўвазнаць. Якая цана прадаць — трэба ведаць. Дамоў прыехаўшы, сусед прыйдзе. Трэба ж яму, што чуў-бачыў, расказаць.

Не так далёка адышоўся быў хурман. Згледзеў, што Закапіцкі з некім незнаёмым ля воза стаіць. Вярнуўся назад. І так жонка кожны раз крычыць, што дамоў ён у пору не прыедзе, як добрыя людзі. Дзе яны ёсць тыя добрыя людзі? А сама на сваім вяку ўсяго разоў з пяць ездзіла ў мястэчка да торгу. У горадзе й саўсім не была, толькі чула-чула, што гарады на свеце ёсць. П’яніца вялікі яе бацька быў. Прадаўшы што мае, перш з падсябрычамі — дзе іх няма! — зложыцца на кварту. Павесялее, чарак колькі перакуліўшы. Тады бяда! Усю дарогу пяе:

 

 

З боку на бок перакочваецца пад тахт песні. Убачыць на гасцінцы карчму. Так з ёю не развітаецца, каб не зайсці. Гадкі быў да гэтага чалавек! Дзе з ім ездзіць па кірмашах. А зайшла замуж. Зараз дзеці малыя з’явіліся — зноў няма як.

Падыходзіць хурман к возу. Гэта ж Мотуз Жыздрыцкі, бацька Бладзікаў. Зірнуў у твар ізбачу. Паглядзеў на жакетку, на чаравікі. Нават «дзіндобры» не даў. Моўчкі ўзапёрся на білу. Пытаецца ў Закапіцкага:

— Можа, запрагаць?

— Па мне можна. Як сам уважаеш.

— Да й мне няма чаго тут вісець.

Бярэ Мотуз лугі ў рукі. Кабылу ад перадка адвязаў. Зняў недаедзены аброк. Заводзіць у аглоблі.

Закапіцкі кажа:

— Вот гэтага хлопца хатнікам у наш сельсавет прыслалі. Можа б, і ён з намі пад’ехаў?

Мотуз з аднаго боку залажыў лугі ў гуж. Заходзячы на другі бок, украдкам шчэ раз зірнуў на Корабача.

— Хай садзіцца.

Што за шышка гэткая — хатнік, не ведае Мотуз і дапытвацца не стаў. Не цікавіць старога. Запрог, і паехалі. Сам з Закапіцкім узадзе селі. Корабач сагнуўся ў перадку: Мотузаў конь худы. Бладзік, як быў меншым ды часу больш меў, лепш яго прыпасаваў, на саўгаскую цімахвейку ўночы ездзіў на начлег. Дый старасць многа значыць. А ўдругае: які там наедак на жыздрыцкім мокрым балоце. На грудох жа выгарала трава ад гарачыні. Рэбры на кані палічыш. А і ўбоіна ж ён к таму! На пугу й увагі не думае браць: хвастом не скіўне ніто, каб пабегчы. На яго хварасціна ў Мотуза прызапашана, каб паганяць. Цераз Корабача пацягнуў ён разоў тры, толькі скіраваў ён на сваю вуліцу. Патрухаўся каняка... Брук — паскудства: трасе, падкідае, грукаціць.

Яшчэ й за мястэчкам з вярсту выбрукавана дарога, аж покуль не будзе павароткі на вакзал. Але ніхто смышлёны не ездзіць па ём. З аднаго й другога боку па голай зямлі два сляды знаць. Выбірай, каторы любы, дзе сушэй ехаць ды калдабаноў менш.

— А як жа з сячкарняю? — пытаецца Закапіцкі ў Мотуза. Той хуць гаваркі чалавек, але маўчыць усю дарогу.

— Узяў. Толькі прыехаць па нядзелі й забраць. З сіндыкату ім прышлюць на гэтым тыдні.

— На многа?

— На паўтара года выплачаваць.

Так падарожнікі й развесяліліся! Закапіцкі расказаў смешнае здарэнне на адным падзеле. Дзялілі бабы гаршкі ды калі возьмуцца іх малаціць. Ніводнага нікому не прыйшлося. Зайшла мова пра цяперашні закон аб падзеле й даўнейшы. Тут рука падышла й Корабачу сваё слова ўмяшаць. Не прапусціў ён дарма гэтакага здарэння. Вельмі ж Корабачу падабаецца, як відаць па яго гаворцы, што цяпер сын без бацькавай згоды можа падаць у суд і ўзяць сабе часць.

— Які чорт хто сам, дык за такіх і бярэцца,— перапыніў яго Мотуз цмяным недаказам. Потым ні з таго ні з сяго пытае: — Самога, мусіць, з дому праштырылі?

— Чаму так? Па чым вы пазналі?

— А так... па ўсім.

Не любіць Корабач казаць, адкуль ён і хто. Тут ілгаць крыху прыходзіцца. Блутаныя выходзяць адказы. А цяпер яму й пагатоў няма чаго спавядацца, тым болей што ніхто й не дапытуецца надта.

Звесіў Мотуз уніз галаву. Перад самым яго носам вышчарыўся Корабачаў чалавек. З дзіркі відаць павытаркаўшыя дзеравянныя цвікі, як іклы ў малага шчаняці, толькі што многа іх.

Старога Мотуза зга**дзіла такая карціна. Адвярнуўся ўбок. На пасялкоўскім полі пажылая кабета сама ўціскае воз аўса. Накладзен ён то добра — няма чаго казаць. Толькі не йдзе кабеце гэта мужчынская работа. Гадка глядзець, як яна падперажыцца па грудзях вужышчам, упрэцца нагамі ў снапы, джэгаючыся спушчаецца аж да зямлі плячыма.

Корабач гэтым часам сказаў слоў колькі, але да толку, аб тым, што даўней закон быў у панскую ды багатырскую руку, а цяпер у бядняцкую.

Мотуз нехаця заслухаўся. Падняў галаву.

«Дык ты, патом, панімаесся трохі»,— падумаў.

Ніхто Корабачавай мовы не перапыняў. А ён — карыстаючыся людзкою ўвагаю — траха ні дайшоў у гаворцы аж у прынадную даль сацыялізму. Туды ад забароны драбніць гаспадаркі — прамы гасцінец. Але, у гэтакую дарогу выбраўшыся, без камсамольцаў не абыдзіся. Толькі ж ён гэта слова ўспамянуў, аказуецца зноў Мотуз.

— Гультай каторы ўдасца, дык і камсамолец.

Ні да спрэчкі Мотузава слова ўходзіць: гэта — перакананне. Абрыдала Корабачу гаварыць аднаму. Рад ён у гутарцы старонняму чалавеку. Усё лепш як свае погляды бароніш, чым як на вецер балабосціш. Давай даводзіць, што камсамольцы ў вёсцы — перадавыя, культурныя гаспадары. У яго руку й Закапіцкі памагае.

— Вядома што! Гэта вы, дзядзька, так кажаце, што нідзе не былі, нічога на свеце цяперашняга не бачылі,— угаваруе Мотуза.

Таго не так лёгка пераканаць. Прывык змалку на сваём поглядзе стаяць, хоць сабе ён і глупства.

«Чорт за д’ябла, патом! Не быў бы то начальнік, хоць і Закапіцкі».

Свая ў яго галава на карку. Свае і думкі ў ёй.

— Чорта! — кажа.

Угадзіў сівому каню па каленцах хварасцінаю. Паехалі мацней.

Збольшага пераказаў Корабач свой даклад «Праца камсамолу ў вёсцы», што не так даўно рабіў у сваёй ячэйцы на курсах.

— Праца? — трэ было гэта слова нейкаму дурню прылажыць чортведама да чаго. Напрацуешся, бацькоў душачы.

Спусціў уніз Мотуз сваю галаву. Паглядзеў на колы, як яны расхінаюць сабе дарогу ад гразі аж да цвярдога. Шчэ дадаў да раней сказанага.

— Як напрацуешся, але ўтомішся: спацець гатоў. Корбача тут нешта ціўкнула.

— Ну! Тады я не ведаю. Хіба ў вас такія камсамольцы,— з прыціскам сказаў ён словы «ў вас».

— А няўжо ж якія? У сваёй хаце нават маю гада аднаго: жыць не дае.

Давай Корабач распытвацца, як і што. Мотуз пачынае расказваць з дробязі, маль не ад самай раніцы таго дня, як Бладзік ў ячэйку заяву падаў, каб прынялі.

— А як вашага сына завуць і прозвішча скажыце. Гэта трэба запісаць. Я пагляджу, прыехаўшы.

Мотуз сказаў, якое прозвішча.

— Мотуз, кажаце? Добра. Я і так помніць буду.

Падсмакуе Корабач.

— Гэта чорт яго ведае што такое. Трэба будзе ціснуць на хлапцоў.

«Эгэ! — думае Мотуз.— Дык ты не з простай мукі спечан, калі націснуць можаш». З’яўляецца ў яго некаторая павага да хлапца.

— Нізаводня трэба націснуць. Вы там паглядзеце ды ў людзей распытайцеся.

Што тут скажаш. Гаворыць «вы» ўдвая ці й таго больш малодшаму за сябе. Дый кепска без гэтага абысціся. Вочы ў хлапца, калі стане гаварыць: чыстыя, гараць... У кожным слове чуваць захапленне ці рашучае абурэнне.

Тымчасам пад’ехалі к крыжавым дарогам.

— Тпр-у-у! Вот вам і дарога ў Хатнікі,— паказуе хурман хварасцінаю.

Саскочыў Закапіцкі. Злез далоў Корабач. Падзякавалі хурману.

— Няма за што,— адказаў Мотуз, смаргануў сівога лейцамі, перавалок па кумпяку хварасцінаю.

Ідуць Корабач з Закапіцкім. Ідуць і маўчаць. Кожан сваю думу думае.

Страшная праца стаіць перад маладым ізбачом. Напалохаў яго стары дарогаю як мае быць. А пачуваецца шчэ хлапец на свае сілы. Здаецца яму — усё па-свойму перайначыць, усё добра зробіць.

«А дрэнна райком зрабіў, што дагэтуль Мотуза ў ячэйцы трымае. Які з яго чорта баявы камсамолец? Мусіць, у іх шчэ мала матар’ялу аб ім ёсць. Хіба я дам... Тады паглядзеце, якую мае хлапец характарыстыку».

У самыя Хатнікі баявейшыя думкі прынёс:

«Узяцца за ячэйку. Не менш паловы пад мятлу! Нізаводня!»

Першую ноч начаваць астаўся ў Закапіцкіх. У іх старая хата нядаўна ашалёвана. Пароблены к вокнам цёмна-чорныя аканіцы. Усярэдзіне плойма сям’і: маці, два браты жанатыя, тры сястры незамужнія й чацвёртая зусім малая — пастушка на свінні, ды шчэ трое братніх дзяцей (двое ў калысцы). Меншы Закапіцкі — старшыня сельсавета — жыве дома на асобных правах. Трэба сказаць, што ў савет яго выбралі сёлета на другі год. Бярэ сабе за гэта дваццаць дзевяць рублёў пенсіі. Справіў палатняны партфель. Без бараніны альбо ялавічыны ніколі не садзіцца есці. Без яечні ні разу не снедаў перад адыходам на службу. Колькі ні блішчыць вачыма малая, старшынёва сястра,— усё роўна не скажа абабраць лёстачку ці пазбіраць блінам крошкі яйца на скаварадзе. У гэтай справе Закапіцкі шчыры прыхільнік чыстаты й парадку. Праўда, заўсёды ён адчувае гуляшчае месца ў жываце пасля сваёй панскай яды. Тады пытаецца:

.— Мамка, што вы сёння варылі?

Маці пералічыць, што ў яе ў печы ёсць.

Старшыня выбера сабе страву па свайму густу, а таксама не забываючыся й пра сваю апетыту. Добра хочацца шчэ есці, дык скажа, каб маці ўліла юшкі або капусты; таго, што з хлебам ядуць. Трошкі, але потым хочацца, дык закажа ўліць крупніку альбо куцці; таго, што без хлеба ядуць.

Маці падыдзе к печы. Выцягне гаршчок на ўсю сям’ю вараны. Проста з гаршка й наліе ў міску, чаго было папрошана, толькі попел з бакоў абадзьме.

Першая — панская яда не гэтак даецца. Там робіцца з цырымонямі. Калі старшыні пара есці, дык ён спярша зірне, ці дома маці. Калі дома, дык падыходзіць к лыжачніку, вымае сваю лыжку. Маці, вядома, заўважыць яго турбацыю: гэта ж яе павіннасць, можна сказаць. Выме з печы гарнушак, абатрэ анучкаю й паставіць на стале, гнушку пад дно падлажыўшы. Калі трэба старшыні снедаць, дык пакуль ён знайдзе свой відэлец у століку, ужо яго чакае на гнушчы скаварада з яечняю. Бывае, што мацяры ў хаце няма, а старшыні есці трэба, тады ён пытае:

— Дзе гэта мамка?

Нехта выйдзе з хаты і нізаводня пакліча:

— Мамка, ідзеце ў хату. Пётру есці даць.

Маці прыйдзе. Зробіць усё па ад леташняга ўведзенаму трафарэту.

Корабач, толькі заявіўся к Закапіцкім, адразу папаў у панскі стан. Тут прызвычаіліся бачыць людзей пралетарскага паходжання й на дзіравыя локці апранахі ці скалазубыя чаравікі не бралі жаднай увагі. Першы дзень Закапіцкі — старшыня — падзяліўся сваёю «панскаю» вячэраю з Корабачам. Вячэры выйшла мала — далілі простай яды. Назаўтра ж маці паставіла ў печ яды на двух.

На другі дзень, пакуль ісці ў савет, Закапіцкі завёў Корабача к сакратару ячэйкі. Дома сакратара не засталі. Павёз ён на рэчку маніцы мачыць.

Дома быў сакратароў бацька — надзьмуты, нялюдскі чалавек. Не мог ён цярпець у сваёй хаце лішніх непазываных людзей. Хто зойдзе выпадкам, дык стараўся знайсці які-колечы прыклеп, каб уцячы баржджэй, чужога ў хаце пакінуўшы. Сам ні к кому не хадзіў. Так страшан быў гаспадар сваею маўклівасцю, калі сам-насам з кім у сваёй хаце аставаўся, што чужы чалавек стараўся зрабіць сам тое, чаго не ўдалося гаспадару: уцячы з хаты. Дык не дзіва, што Закапіцкі толькі хату паказаў, а сам мацней прыціснуў партфель пад пахаю ды прыбавіў кроку, у савет спяшаючыся.

Сам-насам астаўся Корабач з пакрыўджаным дзедам (так выглядаў сакратароў бацька). Колькі ні пяўся Корабач, каб што сказаць яму, каб пачаць пра што гаворку, й не знаходзіў такоўскай тэмы. Пра пагоду стаць што плявузгаць — лічыў, што дрэнна ўжываць самы танны спосаб пачатку гутаркі. Па яго: альбо гаварыць, альбо часу не траціць. Сялянскія інтарэсы былі даўно чужыя Корабачу. Сама б што рабіць работу хлопцу пара была, у гады ўходзіў — аддалі ў навуку да Мінска. На вакацыі прыехаўшы, брацца ні за што не хацеў. Можа хто падумаў, што рук сваіх белых Яська парабіць баяўся? Не. Не гэтакая была ў яго прычына. Яно добра б было й работу рабіць, каб адразачку ўзяўся за яе ўмеючы, нічога на людскі смех не зглуміўшы. А што, як не ўдасца? Дык сораму цярпець Яська не хацеў. Гэта ж смех: хлопец сам у сябе, а работу горш за малога робіць. Так што з гэтай часці ў яго тэмаў не знаходзілася, дзе б можна было што-небудзь да толку сказаць. А абы-што размандыкаваць Корабач не любіў.

Сядзіць ён сабе, локцем на стол узапёршыся. Чакае, покуль стары што-небудзь пачне. Дзіва Корабачу. Чалавек першы раз яго бачыць, ды шчэ ў сваёй хаце, мае часу даволі й не папытаецца, хто ён такі.

Скруціў сакратароў бацька папяросу. Паставіў на падаконніку манерку з тытуном. Бляшанаю лыжкаю дастаў з ямкі агню. Прыкурыў. Вугольчык ізноў у ямку кінуў. Жар попелам загроб, каб было назаўтрае, чым у печы падпаліць, запалкі не глумячы. Сеў на ложку — курыць. А ўсё гэта так памаленьку, так старанна, як бы хочучы больш мець асалоды ад курэння.

...Курыць і маўчыць.

Добра што не доўга забавіўся сакратар каля рэчкі.

— Прыехаў ужо,— паведаміў Корабача пакрыўджаны дзед, толькі той на двор уз’ехаў.

— Сакратар прыехаў?

Зірнуў Корабач на двор — праўда! Зарадаваўся гэткаму шчасліваму здарэнню.

— Гэта сакратар?

— Ён,— праз вусы прапусціў толькі адно слова пакрыўджаны дзед.

Не па бацьку пайшоў сакратар — хлопец жвавы, да гаворкі ахвотнік.

Корабач пра ячэйку распытуецца. Ён адказы дае. Думае, што інструктар прыехаў. Паказуе свае асадкі.

Корабач перакідае, перачытуе... Дастаў з кішэні блакнот. Што патрабнейшае там запамячае. Не спомніш жа ўсяго, што згадзіцца можа. У блакноце лісты невялічкія, спісваюцца борзда... Гісторыя хатніцкай ячэйкі складаецца на іх.

Сакратар жа думае:

«Равізія».

Таго дня была якраз серада. Пасяджэнне бюро на гэты дзень прыпадала. Сакратар і гэта Корабачу сказаў. А таму й наруку.

— Прыйду,— кажа.— Пад вечар па цябе зайду ды разам і пойдзем.

Распытаўся, дзе будуць яны збірацца, у якім месцы.

— У школе,— кажа сакратар.— Мне настаўнік да самых Пакроў яе прыпаручыў,— хваліцца.

Гаварыць яны многа ўдвух гаварылі. А пра тое, хто ён такі, адкуль прысланы, у каго цяпер жыве, й забыўся сакратар у Корабача папытацца. Сышло й таму гэта з памяці. Трэ было б самому прызнацца перад сакратаром, што ў Хатнікі за ізбача быць прыслалі. Успомніў сакратар пра гэткае ўпушчэнне, але дагэтуль чаму было не паглядзець яму хаця ў каторы бок, да каго пойдзе «інструктар», выйшаўшы ад іх. Як апомніўся, было ўжо позна тропу шукаць. Толькі й засталося чакаць на вечар.

Сваё слова Корабач спраўдзіў: прыйшоў да сакратара, толькі пашарэла на дварэ. Услед за ім пачалі збірацца да сакратара й хатніцкія камсамольцы, каторым ісці на бюро трэ было. Ціханька пытаюцца яны ў сакратара.

— Хто гэта ў вас?

— Інструктар з акругкома прыехаў.

Тым і досць такога адказу.

Сакратар павячэраў. Тады, гамонячы, пайшлі ў школу.

— Які гэта вы мост думалі паправіць? — дапытуецца Корабач у хлапцоў, што сам у пратаколах вычытаў.

— А вот зараз пакажам.

Дайшлі да таго мосціка цераз невялічкую канаўку (ён каля самай школы), кажуць:

— Во гэты.

Кепскі мосцік. Скіданы з паўздзіранага пакату абы-як, да часу. Жэрдкі не папрыбіваны — качаюцца пад колмі падарожнікаў.

У школе запалілі газніцу. Хваляцца хлопцы чым маюць. Кніжкі свае паказваюць. Не ў парадку іх бібліятэка. За катораю хто лаўкаю сядзеў ды чытаў, там і кніжку пасля сябе кінуў. Каб сабраць іх у адно месца, трэба ўсе лаўкі ператрэсці.

Корабач пераглядзеў загалоўкі й прозвішчы аўтараў.

— Трэба іх будзе ў чытальню забраць,— парашыў.

Зірнуў кандыдат на сакратара. Сакратар — на кандыдата. У абодвух думка адна:

«Забярэ. Трэ было хваліцца. Падшахнуў жы чорт».

Што б сабе ні думалі, але маўчаць: «Ён з цэнтру, яму сказана гэтак рабіць».

Андрэй сядзіць пазадзе ўсіх. Маўчыць як палена. Толькі, каб ніхто не бачыў, пасмейваецца ў нос. Жартаваць цяпер не месца тут, перад прыезжым таварышам. Сам сабе толькі гэтым нашкодзіш. Каб к толку гаварыць, таксама не варта: актыўным тады палічаць. Можа выкруціцца куды трэба будзе з хатнікаў, дык не спадзяваўся тады, каб памог камсамол. Пакінуць у вёсцы папрацаваць, раз ты актыўны работнік. Былі такія здарэнні ў Каранёве. Расказвалі знаёмыя хлопцы адтуль.

«Будзьце вы ўпраўнейшыя»,— зычыць у думках ён сакратару з кандыдатам.

Прыходзіць зараз і Бладзік. Разгледзеўся, хто ёсць у класе. Новых усяго два чалавекі: Корабач і яшчэ адзін хлопец з Хатнікаў, што толькі што заяву падаў у ячэйку, каб прынялі.

— Алевіч, хадзі сюды! — Бладзік адазваў к сабе сакратара.

Сакратар паслухаў. Падыходзіць.

— Што за ён? — сцяляпнуў галавою ў Корабачаў бок.

Толькі цяпер і ўспомніў сакратар, што йзноў забыўся папытацца.

— Інструктар здаецца. А ўрэшце, чорт яго ведае!

— Ты не пытаўся?

— Думаў папытацца.

— Пачакай, зараз мы ў яго дакументаў папытаем.

З гэтым словам ён бліжэй к Корабачу падышоў.

Карціць Бладзіку папытацца, што за хлопец такі ў іх ячэйку заявіўся. У акругкоме быў, як на курсы ездзіў. Не бачыў там такога. Сама лепш — хай скажа.

— Хлопцы, калі ж пачнецца ў вас? Ужо ўсе сабраліся? — няцерпіцца Корабачу.

— Да ўжо можна й пачынаць. Бюро ўсё тут.

У «абвестцы дню» паставілі былі ўсяго адзін Корабачаў даклад. Бо ён з цэнтру толькі што прыехаў, дык была ў хлапцоў надзея, што й аднаго дакладу на ноч хопіць.

Далі яму слова.

Выняў з кішэні свой блакнот. Адкрыў на тым самым месцы, дзе ў сакратара запісваў. Хлопцам давай пераказваць, калі й што ў іх было. Чым болей гаворыць, тым мудрэй іх прабірае. Там і мост успомніўся, і сакратароў арышт свайго бацькі з самагонкаю. Закапіцкі расказаў яму гэта здарэнне. Восцер хлапец на язык. Так дацінае, што аж Бладзіку аднаму на ўсіх брыдка зрабілася.

— Ат! — махнуў ён рукою.

— Не перабівай, таварыш! Потым сабе слова возьмеш.

— І вазьму! А ты думаеш, так пройдзе? Я быў, брат!.. Мяне ў лапці не абуеш!

«Мотуз! Пэўне ён»,— угадваў дакладчык.

— Потым, таварыш, потым! Дай скончыць.

На гэтым і канец быў пакуль што іх спрэчцы.

Далей стаў Корабач гаварыць пра тое, што чуў у дарозе, сюды едучы. Хоць і не выказваў, хто і што, але да таго ўсё было ясна, што й здагадвацца не трэ было: бэсціў у адкрытую. Нельга ж бацькі заганяць, брату йсці наперакор, не рабіць работы толькі затым, што ты камсамолец. Па яго мове відаць было, што многа прылгаў стары Мотуз у сваю руку, абы сына горшым, як мага, выхваліць ды сваею крыўдаю перад людзьмі пахваліцца. Корабач жа паверыў бацькаўскаму слову і надумаў сам сабе немаведама які страх. А вынік з усяго гэтага: аздаравіць ячэйку, не месца такім (разумелася — як Мотуз) у камсамоле; з новымі свежымі сіламі прызываў хлапцоў рушыць на заваёвы моладзі.

— Вось тут нам будзе шырокі ў працы разгон! — так і сказаў Корабач. Многа яшчэ чаго ён гаварыў, усяго не ўспомніш. Потым хлопцы не памыліліся, што на гэты вечар усяго адзін даклад паставілі.

Бладзік разоў колькі паскураўся гаварыць, ды сам сябе трохі сутрымліваў. Толькі тады, як стаў Корабач пажаданні розныя зычыць, не ўтрымаўся ён у межах парадку. Ні ў кога не пытаючыся — сабе слова. Узяўся пытлю даваць.

— Таіцца няма чаго,— было яго першае слова.— Нейкі чорт прыезджаму таварышу наплёў кашалёў пра мяне, а ён і веры даў. Толькі гэта ўсё глупства, бабіны «казалы». Я не баюся!

Ведае Корабач парадак на сходах. Заўсёды прытрымліваецца яго, але бываюць гарачыя моманты, калі дысцыпліна нікчэмна.

— Памыляешся, таварыш! Не бабіных «казалаў» я наслухаўся, а мне сам твой бацька скардзіўся. Здаецца, сам — Мотуз?

— Дзе? калі? А пайшоў ты к чорту!

— А я, можа, ехаў на яго возе.

— Эгэ-э! Вот чорт стары! Дома: каб слова, каб рэкнуў... Ні пахваліўся.

У іх спрэчку й сакратар улез. Ён за Бладзіка, за свайго хлопца. Трэба ж ад напасці абараніць.

— Ты, таварыш, веры не давай розным аляментам!

Рука была тут Андрэю жарт прыкінуць к сакратароваму слову. Але яго сёння як і няма на пасяджэнні.

Сакратар тымчасам гаварыў болей:

— У нас розныя людзі ёсць. Некаторы дык зусім проці ўсяго йдзе.

— Як гэта: ідуць проці ўсяго? проці чаго? хто? як тваё слова разабраць?

Сакратар дапамог Бладзіку. А той цяпер дапамог сакратару. Вось як вытлумачыў.

— Ты, скажам, у камсамоле, а дома ўсе да аднаго проці цябе. Расшалопаў?

— Ага-а!..

У «бягучых справах» паказуе Корабач паперку з райкома, што яго сюды ў ячэйку сакратаром назначаюць.

Дык скажы ты мне, што ты за шышка гэтакая? — пытае Бладзік з здзіўленнем.

— Мяне ізбачом сюды прыслалі.

— Ага-а!.. А што, хлопцы? я ж казаў: толькі націснуць на райком, дык і чытальня будзе.

— Таварыш сакратар, я заўтра ад цябе прыму ўсе справы.

— Прымай,— адказаў сакратар безудзельна і нават трошкі са злосцю. Прыкідаецца ён, што як бы й не мае інтарэсу да гэтых спраў.

Бладзік ужо з Корабачам гаворыць:

— А нашы думалі, што ты інструктар які ці ад Цэка прадстаўнік.

 

ХІ

Апошнюю ніву аўса зжалі на жмені. Спяшаліся вельмі. Вот як учора быў дождж, а як сёння жаць пайшлі. І каласы, й салома — усё адбіраўшы. Была тады пятніца. У суботу жменькі павярнулі. А ў нядзелю дык вязаць ды вазіць пара была, трохі зраніцы пачакаўшы.

Загэтым Ксеня гэты раз і гуляць нікуды не пайшла. Гэта не работа. Выйдзі куды, завярніся з гадзіну дый дамоў збірайся, а — не, то пасланца прышлюць. Пераходкі толькі шкода на гэтакую гульню.

Зраніцы, агледзеўшыся, заслала яна ложкі і паклала падушкі, падбіўшы іх, каб большыя былі, на тым ложку, што ля акна, дзе сама спіць. Няма болей дзяўчыне занятку. Прылягла задрамаць, пакуль ісці на поле.

Усе сышлі з дому, як згаварыўшыся, хто куды. Адну Ксеню пакінулі дому вартаваць.

Толькі яна вокам звяла, дзяўчаты-таварышкі прыходзяць да Чвардоўскіх.

Далі «дзіндобры». Ніхто не адказвае.

— Мусіць нікога дома няма,— знарок моцна гавораць.

Ніхто не аказуецца.

Хацелі ўжо заварочвацца ды дамоў ісці, ажно згледзела Волька, дзе соня ляжыць.

— А бадай цябе!..— хацела тая склясці нарокам. А Ганька яе хвайт за руку.

— Ціха! Пачакай!

— Моцна спіць, не чуе,— Волька ўжо шэпча: — Давайце, дзяўчаты, мы ёй падстроім што.

— Давайце.

— Што ж бы лепей?

— Вусы давайце зробім.

Згода ў дзяўчат: вусы зрабіць, вось што падстроіць. Ганька пайшла к печы, адкінула фіранку над прыпякам, пальцам у коміне павяла. Ідзе к дзяўчатам. Захлынаецца ад рогату — каб хаця б не пабудзіць! Таварышкі круга ложка сталі, як над дзівам якім. Расхінула іх Ганька. Над Ксеняю нагнулася. Далікатненька павяла з-пад носа маль не да самага вуха на аднэй шчацэ. На другой Ксеня спала, нельга было гэтак размазаць, дык Ганька толькі пад носам вус пачапіла, як гэта некаторыя шляхта носяць.

Ксеня пачула. Луп вачыма.

«Дзеўкі прыйшлі».

Прачнулася. Борздзенька села на ложку. Абцірае сліну з шчакі, на каторай спала. Дзяўчаты ў рогат.

— Чаго вы? Чаго вы зарзалі, жаробкі?

— Казак прачнуўся.

— Ху-ху-ху-у-у! — паехалі сосмеху. На нагах ні астояцца.

— Ужо гадаўкі нешта падстроілі.

Ксеня як бы й здагадуецца. Злазіць з ложка. Ідзе ў століку люстэрка шукаць.

Бачаць дзеўкі праз акно, што хлопцы ідуць па вуліцы. Пэўне смех пачулі — зойдуць. Іх трох там ідзе: Мікалай, Платон і Пётра Хвалісін.

Няма часу дзеўкам кепікі з сваёй таварышкі строіць. Трэба ад насмешышча хлапцоўскага дзяўчыну выратаваць.

— Бяры, Ксеня, брытву ды галіся баржджэй. Хлопцы шчэ зойдуць — смяяцца будуць.

Ксені цяпер і люстэрка не трэба.

— Ах вы — гадаўкі! А я й не чула.

Ідзе пад парог. Там збоку вядро з чыстаю вадою на калодцы стаіць. Чэрпае кварту. Абмывае твар. Зняла з цвіка ручнік — уціраецца.

Адчыняюць хлопцы дзверы. Тут яны ўсе ўтрох.

— Вось дзе гультай быў! Да каторай пары не мылася!

— Мы прыйшлі, дык спадніцы пашукаць прасіла,— аказалася Волька.

— Чаму ж вы мяне не клікнулі, я б надзець памог,— дадаў Платон.

— Ці ўмееш? Гэта каб Хвядос, дык веры льга б было даць, а ты — наўрад!

— Ого! шчэ й як добра.

Гэтым часам у Жыздрыцу прыйшоў Корабач. У канцы вёскі стрэўся ён з Хвядосам. Удвух зайшлі к Бладзіку.

Не так даўно прыехаў Корабач сюды, а ўжо з Бладзікам не толькі камсамольскія, але й наладзіў сяброўскія адносіны. Калі б Бладзік не быў у Хатніках, дык даведаецца чытальні. Там людзей заўсёды мала, а бывае, што й саўсім нікога няма. Ніхто ім не замінае, каб пра свае ячэйкавыя інтарэсы пагаварыць.

Бладзік аднаго разу кажа:

— Ведаеш што, таварыш Корабач? Прыйдзі ты да нас у Жыздрыцу. Сход правядзём. Там, брат, многа добрых хлапцоў ёсць: угаворым — камсамольцы будуць.

— Трэба будзе. Не толькі ў Жыздрыцы, а і ў другіх вёсках...

— Нізаводня!

Даўнейшаму сакратару цяпер хэнць да камсамолу адпала. На сход рэдка калі пакажацца. Калі й прыйдзе, дык не вельмі язык трудзіць, як гэта было раней. Урэдкаю сам ад сябе слова якое скажа. Найбольш хлопцы самі ў яго пытаюцца, як бы лепш што зрабіць. А ён калі скажа:

— Не ведаю.

А калі:

— Як сабе хочаце.

Абы адкасніцца. .

Раней быў «сакратар», а цяпер — проста Змітра Алевіч. Праз яго даўнейшае сакратарства, хлапцы былі траха яго імя й прозвішча не забыліся.

— Ты як сам прыйдзеш, дык і Алевіча прывядзі у Жыздрыцу. Ён разбітны хлапец — нешта скажа, так Бладзік Корабачу загадзе наказваў.

— Ну яго з Алевічам! Кіслы ён нейкі.

— Гэта што ты не ўвазнаў яго добра. Ого, што за хлопец Алевіч быў! Цяпер толькі асеў нешта. Разгарнення ў ячэйцы яму няма.

— Ось дадзім нагрузку — раскурстаецца.

Гэту нядзелю Корабач сам прыйшоў, а Бладзікавай просьбы не ўважыў — Алевіча не прывёў.

Бладзікава першае слова было, толькі Корабач уступіў у хату:

— Дзе ж Алевіч.

— Не захацеў. Кажа: «Чаго я пацягнуся за блізкі свет».

Стары Мотуз адразачку пазнаў Корабача. Той, каторага з мястэчка падвозіў. Толькі ўсяго адказаў на «дзіндобры». У большую гаворку не палез.

«Чорт чорта пазнаў і па піва пазваў»,— ёсць у старога прыказка пра запас на такі выпадак.

Бачыць: ізбач гаворыць з Бладзікам па-добрасці. Некуды йсці збіраюцца. Стары, іх не чакаючы, знайшоў сваю шапку на лаве й выйшаў з хаты.

Нядоўга й хлопцы ў Мотузавых завярнуліся.

Корабач усё дапытваўся, у каго б тут лепш моладзь сабраць, каб і дзяўчат, і хлопцаў — усіх разам. Бладзік вось як прапанаваў зрабіць:

— Пойдзем па вёсцы. Убачым, дзе дзеўкі гуляюць. Зойдзем туды й сход зробім. Скажам малым, каб яны хлапцом аказаліся. Дзяўчата прыйсці на сход усё роўна не паслухаюць, пасаромеюцца. Ім і загадваць няма чаго.

Выйшлі на вуліцу. Там убачылі гурт малых. Падзываюць к сабе. Бладзік у іх пытаецца:

— У каго дзеўкі гуляюць?

Ужо калі гэтыя падшывальцы не ведаюць, дык і ніхто не ведае.

— У вас,— кажуць тыя на Хвядоса,— паўнюсенька хата. І хлопцы там.

— Няўжо?

— Папраўдзе.

— Пойдзем,— не церпіцца Бладзіку.— Малыя!

— Чаго?

— А хто там з дзявок?

— Волька там.

Ведаюць падшывальцы (каб на іх упадак!), хто Бладзіку трэба каб быў.

— Хадзем, хлопцы.

Пайшлі.

У Чвардоўскіх Мікалай ушыўся паміж дзвёх дзявок. Ён ілжэ, якія на фэсце з ім прыгоды здараліся. Так там Мікалай разгасціўся, што аж на трэці дзень па свяце дамоў прыехаў. Дык мала што можа здарыцца, гэтак доўга ў чужой вёсцы пабыўшы. Дзіва бярэ слухачоў: гэтакі Мікалай дужы, смелы, адважны.

Ігралі там увечары музыкі. Сабралася была поўна хата моладзі. Прыйшоў туды й Мікалай. (Ён дык каб астаўся!) Пайшоў з аднэю дзяўчынаю польку. Скрутнуліся разоў колькі ды й селі на ложку. Не дачакаліся, й пакуль музыка кіне йграць. Сядзяць. З дрэні на глупства пераходзіць гаворка іх. Тут зараз падыходзіць хлопец з таей самай вёскі п’яны як гразь, на нагах не астоіцца. Стаў у Мікалая перад носам. Дрыгае нагамі й зубамі скрыгіча.

Раптам калі раўне: «Ты чаго каля яго трэсся?» — на тую дзеўку, што з Мікалаем сядзела. Кулакі камечыць. Мікалай думае: «Толькі папрабуй ашлеіць! Я ж тады табе...»

Тут не пярэліўкі. Чакаць Мікалаю няма чаго. Ён раптоўна калі ўсхваціцца з свайго месца. Таго хлопца калі хопіць за грудзі:

— Сядзь, дрыгун!

Толькі ўсяго й страсянуў адзін раз, але па крайняй меры: аж пашчэнкі заляскалі й з каўняра два гузікі пакаціліся па падлозе. Страсянуў і пусціў. Сам ізноў каля дзяўчыны сеў. Гаворыць спакойна, як бы нічога й не было. Дзяўчына дзівіцца.

— Гэта ж наш самы першы задзірака. Як то вы так разышліся.

Той хлопец перш быў адышоўся. Мікалай думае, будзе яму: пайшоў таварыства збіраць. Ажно ж не. Толькі ўсяго схадзіў к вядру — вады напіўся. Ды прыходзіць назад. Каля Мікалая гуляшчае месца было — ён садзіцца, маўчыць. Ні той Мікалаю, ні Мікалай яму. Слова не прагавораць. Толькі таго вечара, як сталі дамоў разыходзіцца (пад раніцу гэта было), адазваў ён убок Мікалая. „

Ідзе Мікалай і думае: «Дасць». Але не баіцца. Раз ён Мікалаю, дык і Мікалай сумодае яму. Ажно ж не. Адазваў ён ды кажа:

— Выбачай на гэты раз. Я тады не помніў, што рабіў.

Можа, што трохі падобнае й было ў іх, але многа потым Мікалай ілжэ. А дзеўкі слухаюць,— абы гаварыў не мыляючыся.

Платон сабе месца не знойдзе, дзе б прытарнавацца. Стаіць перад гуртам. То ў адзін бок кінецца, то ў другі. Усім ён у помачы. Толькі ўкіне ў чыю мову сваіх слоў, дык тым і гаварыць няма чаго, калі сорам маюць, а калі не, дык шчэ больш гаворкі, Платонавы словы раскусіўшы. Што хто ні скажа, дык у яго асвятленні мае брыдкі сэнс. На гэтакія неспадзяванасці — мэт ён. Быў і к Мікалаю прысляпіўся з сваею адваротнаю моваю. Нешта быў прыкінуў, каб уславіць Мікалаеву сілу. Але той добра не прычуў і, толькі здагадуючыся пра гэна, заўгадзей асыкнуўся.

— А пайшоў ты! не перабівай, дай мне расказаць да канца.

Платон не перасціхаў.

— А ты таго краю адрас ведаеш, куды мяне выпраўляеш?

— Ідучы, у людзей папытаешся.

Аднаго Пётры як бы і ў хаце няма. Не аказуецца ён. За дзеўкамі дык сябры й забыліся, ці ёсць ён на свеце. Толькі Пётра ўвайшоў у хату, дык падняў угару вочы, на траму зірнуў. Бачыць: таўставатая кніжка там ляжыць. Падышоў бліжэй. Зняў. Чытае загаловак:

«Жыццё й праца Леніна».

«Добрая»,— сабе думае. За яе... падышоў к акну, сеў на лаву й чытае з першай старонкі. Не любіць Пётра ў кніжках нечага лепшага шукаць, як гэта робяць другія — ён гоніць усё спачатку. Так, покуль прыйшлі камсамольцы, пятнаццаць картаў Пётра перакінуў. Засталі на 31-й старонцы.

Бладзік у хату ўвайшоў самым пярэднім. Перш-наперш Вольцы Хвалісінай належную ўвагу аддаў. Яна меншая сястра Пётрава: тая самая, каторай толькі адной Пётра і не баіцца. На погляд нізенькая, але ў целе дзяўчына. Вочкі хоць маленькія, але жвавыя — яны падміргнуць і ўгрозяцца, за адзін раз на двух чалавек і ўсё з накшым выразам пазіраць могуць. Злосцю бывае Волька зарыміць, а зараз і ўсміхнецца, як бы нічога й не было.

Бладзік да яе зразу.

— Як маешся, мая жоначка?

Такую моду ён паняў, да дзеўкі зварачацца не йначай, як «жонка», хто б сабе яна ні была. Папаўся быў Бладзік аднаго разу на вакзале з гэтым сваім словам, як ехаў на курсы камсамольскага актыву. Рап’ём кінулася яму ў вочы нейкая гарадская ў палітоне. Сварыцца да таго тоненькім галаском, што Бладзік не вытрываў — зарагатаў. Потым так мудра адказ даў, што аж людзі, якія былі пры тым, зачырванеліся, а дзяўчына ў палітоне й пагатоў. Вот ты,— кажа,— хто, калі не жонка.

Бладзік Корабачу Вольку захацеў паказаць. Крыху падняў далонню ўверх яе бараду. Пытае:

— Ну, як табе мая жонка? рэкні!

— Потым ты троха знаешся на дзяўчатах.

Бладзік усміхнуўся. Гэтак і трэба зрабіць, калі хваляць у вочы.

Вольцы не спадабалася агляднае. Тропнула кулаком па Бладзікавай руцэ: не давай, значыць, лішняй волі. Сама намружылася. Бладзіку ўнянчыць яе не было калі. Нават і Вольчынай злосці гэты раз не запамеціў.

Увечары гэтага дня падышоў ён да дзявочага гурту. Давай каля паненкі круціцца. Дык спярша надзімалася. Нечага злосць была Вольцы. Пазнаў гэта Бладзік па твары. Тут зараз рассунуў моладзь. Сеў пры боку.

— Ты чаго зморшчылася, як ападак з’еўшы?

Прыхінуў к сабе.

— Што табе падалося? — вясёлая ўжо Волька. Хутка ў яе робіцца такая перамена.

Але гэта было потым — увечары. А за гэты час, як прыйшлі камсамольцы к Чвардоўскім, малыя абегалі па падоканню ўсе хаты, паіменна зазываючы на сход к Ігналю. Зрабілі ўсё, як ім казаў Бладзік. Прыйшоў усяго Арсей Анцішэўчык. З меншых хлапцоў гэтаксама чатырох прыйшло. Арсей зараз да камсамольскага гурту далучыўся. Меншыя далі «дзіндобры» ды селі на лаве каля стала, чакаюць, што далей будзе. Камсамольцы сваім гуртком пашапталіся нешта й парашылі, што больш не збярэцца — вёска малая. Льга было й сход адкрываць.

Бладзік без ніякага выбару ўзяў на сябе старшынскія абавязкі.

— Слухайце! гукнуў ён так моцна, што ўсе (хто хацеў, хто — не) паднялі вышэй галовы й сціхлі. Пётра і той сваю кніжку на калені спусціў. Праўда, усярэдзіне ён трымаў патом палец, каб барздзей расхінуць на таей старонцы, дзе кінуў чытаць. Заслухаўся.

— Вось гэты,— паказвае Бладзік на Корабача,— таварыш нам нешта скажа пра камсамол. Плятуць людзі: камсамол — тое, камсамол — гэта. А што гэта значыць — камсамол! што за слова такое, дык трасцу ведаюць, а плявузгаюць нешта. Вы вот паслухайце лепш! Гэты таварыш вам як мае быць раскажа. Пачынай, Корабач!

— Пачакай. Што пачынаць? Трэ было б прэзідыум перш-наперш выбраць, каб усё па форме...

— А праўда! — я й забыўся.— Хвядос, хадзі сюды!

Хвядос Бладзіка слухае.

— Садзіся. Бяры карандаш, паперу — пішы пратакол. Яго сакратаром выберам?

Ніхто не аказуецца. Адзін аднаго чакае, каб хто першы аказаўся...

— Дзеўкі! Што вам, як жабам у Пятроўку, раты пазарасталі? Чаго маўчыцё?

— Хай сабе й ён будзе,— адна за ўсіх аказалася Ганька.

Хвядос зірнуў на смелую дзяўчыну. Размахнуўся па аркушы.

ПРАТАКОЛ № 1 агульнага сходу моладзі вёскі Жыздрыца...

— Каго за старшыню сёння асадзім? — пытае Бладзік.

— Будзь сабе й ты,— аказаўся Мікалай. Ніхто не пярэчыў, дык яго слова й пастановаю стала.

Корабач як сядзеў, дык устаў, падышоў к сталу бліжэй. Стаў у рагу. Узапёрся на стол леваю рукою. Кажа:

— Падыходзьце бліжэй; пагаворым крыху.

Ганька першая ўстала — яна смялейшая над усіх жыздрыцкіх дзяўчат — азіраецца на таварышак, тыя з месца й не думалі кратацца.

— Што ж, дзевачкі, мне аднэй трэба? — папыталася яна ў іх. Маўчаць тыя. Ганька ўзяла ды й села на сваё месца зноў.— Ведайце мяне! Вы саромеецеся, а я перадкаваць толькі не хачу.

Тут адкуль ні зарваўся Бладзік. Прыскочыў у гурт. Ухапіў Ганьку з Волькаю пад пахі (яны разам сядзелі), бягом цераз усю хату перамчаў на другі бок, селі на лаве ўтраіх. Абапал Бладзіка дзеўкі. Дурыць ён ім галаву.

— Натапыруйце вушы, жонкі! Што будзе гаварыцца, каб чулі. Вот возьмеце ды запішэцеся ў камсамолкі. Хай яны тады аблізуюцца,— пальцам паказуе на другіх дзяўчат.

Тыя пакрыўдзіліся.

— Бладзік! Гэта ні ўгадана: можа, мы раней шчэ за тваіх «жонак» запішамся. Ты не смейся.

— Чуеш, Корабач, што ў нас робіцца? Во дзе — культура! Гэта табе не Хатнікі.

Да дзявок звяртаецца з кпліваёю ласкавасцю:

— Падыходзьце ж бліжэй, камсамолкі, у гурток збірайцеся, вушы натапыруйце. Вам праз хустку не добра чуваць.

— Пачуем, што трэба будзе.

— Падыдзем, дзяўчата,— смяюцца яны,— гэтак хорашанька нас сягоння Бладзік заве — трэба паслухаць.

І праўда — паслухалі, падступіліся к сталу.

Корабач паправіў каўнер у жакетцы, каб гладзей ляжаў, у нос дзьмухнуў — гаварыць нарыхтаваўся. Даклад перш суха йшоў. А чым далей, тым болей развясельваўся сам дакладчык, забаўляў слухачоў смешнымі здарэннямі, каторыя ці на свае вочы бачыў, ці ад другіх давялося пачуць. Успамянуў і пра ранейшага сакратара Хатніцкай ячэйкі, як той з бацькам сваім абышоўся, з самагонкаю яго злавіўшы. Зазначыў, што кепска рабіць так. Ды хто за гэта пахваліць?!

Як Корабач скончыў, Бладзік і пытае:

— А пастанову якую зробім! Я б казаў запісацца ўсім у камсамол, і квіта.

— Ну цябе, таварыш Мотуз! Не абыдзешся ты без жартаў,— упікнуў дакладчык.— Можа, пытанні якія будуць? Пытайцеся, хто што мае.

Разышоўся быў з пытаннямі Арсей Анцішэўчык. Ён увесь даклад выслухаў з патаемнаю ўсмешкаю. Спадабалася хлапцу. І дакладчык, відаць, добры таварыш, і гаворыць да толку. Перш Корабач адказваў на Арсеевы пытанні так, каб усе чулі. Потым бачыць, што моладзь даўно кінула яго слухаць, заняліся сваімі інтарэсамі. Тады ён падсеў к Анцішэўчыку й сталі гаварыць па-сяброўску ўдвух. Ад тэмы дакладу даўно за сем міль адышлі маль не да самай кітайскай рэвалюцыі.

Бладзік тым часам падышоў к Хвядосу. Схіліўся над яго вухам. Шэпчуць адзін аднаму. На Пётру зірнуў Бладзік. І Хвядос зрабіў гэта самае.

— Давай,— кажуць яны мацней,— о то смех будзе.

— Пішы, Хвядос, заяву,— пад рэшту загадаў Бладзік.

Хвядос паглядзеў, ці многа прынёс Корабач з сабою паперы на пратакол. Не перадасць — дзе гэта відана! — усяго адзін аркуш, ды й той знізу ўрэзаны. Тады выцягнуў Хвядос з-пад лавы куфэрак з сваімі вучнёўскімі прычандаламі. Знайшоў у ём няспісаны сшытак. Выдраў сабе на заяву. Сеў за стол і піша.

Марыля Андрукова цікавая вельмі: схілілася цераз стол, каб паглядзець, што ён крэмзае, выцягнула наперад галаву. Ды ўбачыў гэта Хвядос. Рукою захінуў напісанае. Пагразіў на Марылю алоўкам.

— Гатова,— кажа ён Бладзіку, падпісаўшы ўнізе, каторага чысла пісана.

Бладзік падыходзіць к Пётру.

— Ну, што вычытаў, скажы мне? Ты каб слухаў, дык больш бы чаго ў галаву ўзяў.

Пётра скончыў абзац. Злажыў кніжку. А палец трымае ў тым месцы, дзе трэба будзе расхінуць.

— Я й чытаў, і слухаў — усё зараз.

— Пайшоў ты!

— Уг-гу!

Бладзік памаўчаў трохі ды зноў пачынае. Збоку каля Пётры прысеў.

— Пётра!

— Што?

— Запішыся ты ў камсамол. Чорт цябе ведае, што за чалавек. Пень ты асінавы. Што ні гавары табе — маўчыш. Хоць сказаў бы, што «не хачу», дык нечага не чапіўся б ніхто к табе, а то маўчыць... Ты ж такі кніжкі палітычныя чытаеш. Разбітны хлапец па гэтай часці, калі з табою пагаварыць.

Не так хутка ад Пётры адказ пападзеш. Усміхаецца толькі сцішка сам сабе. Ізноў расхінае сваю кнігу.

Бладзіку здаецца, што Пётра дражніць яго. Думае, што таму хочацца, каб болей прасілі.

«Пачакай жа,— сабе думае,— я з табою доўга цацкацца не буду».

— Хадзі сюды! — паказвае Бладзік «к сталу».

Пётра яго паслухаў, але не надта спяшаецца. Бладзік жа марудзтва не любіць. Хватае яго пад паху і сілаю валачэ бліжэй, хоць той і не ўпіраецца, а толькі за Бладзікам ніяк не ўправіцца йсці.

— Распісвайся!

— Дзе распісвацца?

Нагінаецца Пётра над заяваю, чытае. Потым падымае ўверх галаву. Перш зірнуў Бладзіку ў вочы, а тады — Хвядосу. Нечага здзівіўся. Хацеў нешта сказаць у сваё апраўданне, ды выйшла вяла. Загадзе ён ведае, што не пераканае нікога.

— Я ж казаў...— вось і ўся апраўдальная яго мова тут.

— Дрэнь! Глупства ты тады казаў і цяпер кажаш. Ось толькі распішыся, дык і камсамольцам будзеш. А там неўзабаве й білет з райкому прышлюць.

Пётра шчэ раз сваю заяву прачытаў. Дае Бладзік яму аловак — узяў.

— Што распісвацца? — паціснуў ён плячыма. Зноў падняў на хлапцоў свае здзіўленыя вочы. Да таго яны невінавата глядзяць, што пашкадаваць хлапца хочацца.

— А! Што з бараном пацяры гаварыць! — аж зазлаваў Бладзік. Быў нават памкнуўся заяву ўзяць ад Пётры. Але той больш не спіраецца. Слініць канец у карандашы і пытае:

— Дзе ж гэта чаркануць?

Хвядос паказвае:

— А войдзе во!

«Пётра Рудзька» стаў на тым месцы радок буйных літараў, дзе Хвядос паказаў. Распісаўся Пётра й усміхаецца сваею доўгаю, цялячаю ўсмешкаю — мусіць, рад.

Дзе была Волька — дзеўка з доўгім языком і кемным вокам,— пачула, што Пётра на нечым распісаўся. Трэба ж было й ёй сюды свой язык уваткнуць. Добра шчэ, што ўсяей мовы хлапцоў не пачула, а толькі пятае цераз трыццатае, ды й то ці залавіла. Затое давай на брата шурмаваць:

— Што ты там крэмзаеш? Нашто табе. Чаго там надта лезці першаму. Хай хто нашы. А табе чаго. Дому вот лепш глядзі.

Па кім як па кім, а па ёй Пётра не шманае.

— Хто з табою гаворыць? Разлякаталася лякотка. Доўгі нос маеш, усюды яго ўваткнеш: дзе трэба й не трэба.

— А што ж бо! Каб каму вешацца прыступіла, дык і ты адвяжаш ад рэзьгін павадок ды ўслед за ім пабяжыш. Жыві сваім розумам.

Можа, й далей-болей іх сварка б пайшла, каб Бладзік не нагадзіўся. Наперадзе ён у дзявочым гурце апыніўся. Вольку сморг за рог хусткі, развязаў.

— Ану цябе, Бладзік, з тваімі жартамі! — асыкнулася Волька. Сама і ў той бок, дзе ён, не глядзіць. Завязала хустку на галаве. З бакоў па закладцы зрабіла, як мае быць. Ззаду абцягнула, каб харашэй было. Тым часам і гарт у дзяўчыны адсеў. Паспакойнела.

— Ну й злосная ты, жонка! — вужака ты, й годзе.

Ловіць Бладзік яе правую руку, а яна прымае к сабе, не даецца. На стол глядзіць. Ёй цікава, што там робіцца.

— З вамі нельга,— кажа,— накшай быць, як толькі злоснай.

— Што ты кажаш?

Корабач з Анцішэўчыкам загаварыўся. Сядзяць удвох пораўне й гамоняць. Блізка іх дзявочы гурт. Бывае, што й туды Корабач сваё слова закіне. Там Ганька самая ўпраўнейшая. Трохі Ксеня ёй памагае. Урэдкаю прыкіне сваё слова й Волька. А рэшта маўчаць перад чужым хлопцам.

Пачуў Корабач, што Волька сварыцца — у Анцішэўшчыка пытае:

— За што яны?

— З братам за невашта.

Зараз Хвядос падклікае:

— Таварыш Корабач, хадзі сюды.

Паказвае яму Пётраву заяву. Тут і Бладзік. Корабач зірнуў на верхні радок і на подпіс, ды кладзе яе сабе ў кішэню.

— Чаго ж? — добра! Во што значыць агітацыя. Малайцы ў вас хлопцы. Пакажэце хаця каторы ён.

— А вунь той, што каля акна сядзіць — чытае.

— Гэта добра. Будзе ў сераду бюро — разгледзім. Ты,— кажа Бладзіку,— як будзеш ісці, дык і яго з сабою вядзі. Трэба будзе трохі чаго папытацца.

Далей Корабач гаворыць... Голас яго глухім становіцца. Як ні захліпуецца хлапец ад захаплення. Любая тэма яго: што далей ячэйцы рабіць трэба. Карціна вялізная выходзіць з яго словаў.

— Цяпер, браце, у нас трэба, каб былі што серады пасяджэнні бюро. Сходы штонядзелі, і кожны раз у другой вёсцы ці пасёлку. Спяктаклі, кажуць, вы ставілі?

— Рабілі.

— Дык цяпер трэба, каб уладзіцца ставіць іх штосуботы ўвечара. Больш моладзі ўцягнем. Грошы на чытальню пусцім.

— Далёкі разгон у цябе вельмі,— кажа Бладзік. Сам ён верыць у тое, што спраўдзяцца сакратаровы словы. Толькі хочацца шчэ, каб Корабач падмацаваў яго перакананне.

— І трэба здалёк разганяцца. Тут так: ці паслізнесся, ці пераскочыш, куды наважыў. Ды ці адно гэта ў вёсцы можна зрабіць. Ужо восень. Зараз самая тая пара прыйдзе, што будуць сельсавет, капераціў перабіраць. Вось куды трэба будзе сваіх хлапцоў уперці.

Бладзік ужо верыць. З дружным хлопцам усё магчыма зрабіць. Што ў думках, тое ў яго й на языку:

— Хіба мы возьмемся!

Хвядос пацвярджае:

— Раз наважым, дык і зробім.

А за гэтым вэрхалам забыліся й пратаколу падпісаць. Корабач хацеў ужо яго класці ў кішэню. Быў нават злажыў у восем столак. Потым нечага паглядзець яму заманулася. Распасцёр. Угледзеў недагляд і кажа:

— Трэ было б у пратаколе распісацца, а вы й забыліся.

Хоць гэтыя словы былі сказаны толькі спаміж Бладзіка з Хвядосам, але іх і дзяўчаты пачулі. Страх ім дурны здаўся. Гэта ж толькі распішыся, дык тады ўжо ў камсамолкі самі ўвядуць, хоць сабе б і не хацела. А хітрыя жыздрыцкія дзяўчаты — з чорта! Зараз адна аднэй шапянулі. Кінуліся ў вакно глядзець.

— Хто гэна гэнакі ў Трахімавых на вуліцы стаіць?

Споздрыў Платон дзявочыя хітрыкі. Кінуўся й ён у вакно.

— Што там за ён?

Няма нікога на Трахімавай вуліцы.

— Дзе ж ён? Няма нікога.

— За браму толькі што схаваўся.

— Пойдзем, дзевачкі, на вуліцу, паглядзім.

Усім гуртам рушылі к дзвярам.

— Куды вы? — аказалася Ганька.

Тыя — няма дуру... Дык і яна хоць па задзе, але ад гурту не асталася. Ксеня правяла з хаты дзяўчат. Выйшла на вуліцу. Паглядзела ў адзін канец вёскі, у другі ды вярнулася ў хату.

Тым часам Мікалай дастаў з кішэні шчэ не распячатаны пачак карашкоў. Паперы тонкай Хвядос расстараўся. Ведае ён, дзе бацька кладзе. Скруцілі хлопцы кожын па папяросе. На дарэмшчыну ўсякі лае. Яшчэ схадзіў Хвядос узяў з паліцы карабок запалак. Прыкурылі. Нарабілі дыму — сівюсенька ў хаце. Прыкурыў і Корабач сабе на дарогу. Запрашае хлапцоў:

— Прыходзьце к нам у Хатнікі. Цяўлоўскага ж можа ведаеце? У яго хаце й чытальня знаходзіцца, і я тамака кватарую. Калі будзеце йсці, дык у другія дзверы заходзьце ад гумна. Ад вуліцы самі гаспадары жывуць.

Адыходзячы, й Хвядосу наказ даў:

— Ты — аднак харашо пішаш — будзеш тэхнічным сакратаром. Прыходзь ў чытальню ў сераду ўвечары. Я табе ячэйковыя паперы дам. Ты іх у парадак прывесці павінен. У Алевіча, чорт яго ведае, як яны зложаны былі. Толку я ледзьве дайшоў.

Хвядос падрадзіўся. Не вялікі яму цяжар сакратарскія абавязкі.

Павёў Бладзік Корабача паказваць карацейшую сцежку, кудэю ў Хатнікі ходзяць. У хаце з чужых асталіся толькі Платон з Мікалаем. Пётра ў гэты лік не ўходзіць. Яго як і няма ў хаце: сядзіць сабе ціхенька, як святы, ды толькі губамі мыляе.

Ксеня прысела ў вакне проці вуліцы. Падыходзіць да яе Платон. Дзе людзей не многа, там ён забываецца на жарты свае. Можа хлопец і сур’ёзна пагаварыць. Пытаецца ў Ксені:

— Па кім задумалася?

— Так сабе.

— Чаго гэта дзеўкі гэтак рана дамоў уцяклі?

— А дай рады! Сказалі, што распісацца трэба, дык пабаяліся, каб нехаця ў камсамолкі не ўпісалі.

— Дзе былі дурні!

— Праўда што!..

 

ХІІ

Корабач у Закапіцкіх пажыў нядоўга: усяго два дні. Старшыня, седзячы ў сельсавеце, апытаў праз людзей, што ў Цяўлоўскага ёсць слабодная хата. Так што на трэці дзень пайшлі яны ўдвох к гаспадару цаны пытацца. Прызналі, што лепшага месца на чытальню й не знайсці. Жыве Цяўлоўскі на самай сярэдзіне вёскі. Хата прасторная. Адно толькі кепска, што вокны ў сад і на двор, а не на вуліцу: вывескі не будзе як пачапіць, што тут чытальня.

Сам Цяўлоўскі — нізенькі з рассечанаю ісподняю губою й без двух зубоў наперадзе чалавек. Перш быў задаражыўся. Прасіў у месяц:

— Дзесяць рублёў, няйначай.

Сталі тарокацца. Стаў гаспадар спушчаць па рублю, па саракоўцы, па залатоўцы. Сышліся за шэсць рублёў з паловаю ў месяц і восем метраў дроў сельсавет дарэмных каб запісаў на апал сваёй хаты і чытальні. Толькі гаспадару высеч і перавезці. Даглядаць чытальні падрадзіўся таксама гаспадар. Пасля гэтага кантракту шчэ Корабач сам ад сябе згадзіўся з гаспадаром, каб быць на яго сталаванні. Умовіўся колькі плаціць і калі. Закапіцкі за сведку быў пры гэтым.

Ад таго разу ізбач і астаўся ў нанятай чытальні. Там і стары ложак у кутку стаяў нават. Цяўлоўскі прынёс у яго паўкуля саломы. Закапіцкая посцелкаю заслала, дала коўдру падшываную й падушку. Зрабілі ўсё як мае быць. Пераносіць на новую кватэру ў Корабача не было чаго. Прыехаў ён сюды як стаіць.

Гаспадар папаўся гаваркі чалавек. Першы ўвесь дзень да самага вечара сядзеў у сваёй хаце ад садка, ладэдзіў з Корабачам. (Якраз тады работы ў полі не было.) Ён быў у нямецкую вайну ў войску. Стаяў у Ельні. Аўстрыякаў палонных пілнаваў, каб не паўцякалі. На фронт яго не адаслалі — стар быў. Прывёз адтуль, як за Керанскім пусцілі дамоў, цэлы тузін лімінявых пярсцёнкаў. Аўстрыякі мэты іх выліваць. Імянныя літары з старога дзявочага грэбеня прыставіць умелі. Калі хочаш, дык і сэрца вырабяць пасярэдзіне іх.

— У Ельні аднаго разу...

— У нас тутака — дрэнь. А вот калі дзе згоняць людзей з усіх бакоў...

— Вой! чаго там у Ельні ні датваралі...

Такі пачатак у яго апавяданнях.

Але аднэю Ельняю не абмяжоўвалася Цяўлоўскага знаёмства з светам і людзьмі. Трэба сказаць, што ён страхар, і нават добры. Чым хочаш накрые: саломаю, гонтамі, дахоўкамі... Шляхта на засценках маюць яго за пярвушчага майстра, к сабе бяруць на работу. Як паны былі, дык і ў тых ён крыў аборы, стайні, такі скарбовыя, пакоі аконаму. Многа людзей бачыў на свае вочы. Як хто з іх дома жыве, запамячаў.

Наслухаўся Корабач ад свайго гаспадара ўсякіх розных прыгод з старымі шляхтамі, рызыкоўнымі шляхцюкамі, залёцістымі шляхцянкамі. Пра івянецкіх муляроў яму многа чаго дзіўнага стала вядома.

Чаго ні ўбачыш, чаго ні наслухаешся, ні дадумаешся салгаць з стрыхоўкаю круга свету абыходзячы, назіраючы жыццё розных станаў з вышыні стрэх?

Расказаў Цяўлоўскі й сваю прыгоду з рассечанаю ісподняю губаю. Гэта ж аднаго разу прыехаў ён з работы. Ад’язджаючы, добра-такі падчубэрыўся ў таго гаспадара, дзе крыў: аж язык за зубы чапляўся. Ды шчэ, як на тое ліха, на дарозе каля самага дому залавіў дождж. Рубца сухога на ём не асталося й на том чалавеку, што падвозіў. Хоць і дарога не вялікая аставалася, але добра-такі прабудзеў. Шчэ й захаладала пасля дажджу. Прыйшоў у хату, дык зуб зуба кліча. Зараз жонка змяніцца дала. Адправіў дамоў чалавека. Тым часам пастух ужо з поля й каровы пусціў. Не пайшоў жа Цяўлоўскі бычка-пярэзімка пераймаць — здэцца, й жаба, а за кароваю ў дзесятае сяло збяжыць, дамоў ніколі сам не зойдзе — здаўся на нявестку, а сам палез на печ крыху плечы пагрэць. Падаіўшы каровы, працадзіўшы малако, звала жонка вячэраць — не пайшоў. Узяў і заснуў на печы. Ніхто яго не будзіў. Павячэраўшы, усе спаць паляглі. Позна ўночы прахапіўся Цяўлоўскі. Добра не раскурстаўся шчэ — не знойдзе, кудэю злезці далоў. Заблудзіў на печы — што ты скажаш! Поўзаў-поўзаў... Мацаў-мацаў... Дзе ні памацае — сцяна альбо комін. Злосць чалавека ўзяла.

— Што за насланнё? Каб ты згарэла! Каб ты...

Храпуць на ложках, і не знайся. Хацеў крычаць ратунку, ды покуль змаліўся, дык і не пара... Калі кіне яго вопрамяць з печы на прымурак плячыма. Супэнду ўсхапіўся ды ў кант печы добра-такі барадою памацаваўся. Тут і губа расхінулася на дзве палавінкі.

У роце двух зубоў недалічыўся. Завойкаў, заенчыў Цяўлоўскі ад болю. Хатнія паўсхватваліся. Кінуліся ратаваць. Набраліся яны пуду, пакуль разгледзеліся, што здарылася. Запалілі агонь. Пабеглі к хвэльчару. Ёсць такі ў Хатніках чалавек, што за сваю бытнасць у маскалёх санітарам служыў, а цяпер парашкі дае людзям і ў аптэку рэцэпты піша.

Ну й смяяліся ж потым з Цяўлоўскага дома й на вёсцы.

Успамінае ён і цяпер гэту прыгоду. Гаворыць і смяецца. Ды патом Корабача перасцерагае:

— Ты не смейся. І на печы можа блуд узяць.

Так было першы дзень.

Другія дні людзі сухія крыжыкі вазілі ў такі. Дармо, што абвесткі выклеены на дзвярах у сельсавеце, у капяраціве й паштовым агенцтве, што чытальня ў Хатніках ёсць, у Цяўлоўскага хаце знаходзіцца — ніхто к Корабачу не йдзе: часу людзям няма. Чаму яны ў Корабача яго не пазычаць? У таго часу — залішняе.

З раніцы схадзіў у сельсавет. Праседзіў там да паўдня. Ды збрыдала. Закапіцкі толькі з сакратаром там савінымі вачыма на паперы пазіраюць. Нешта пішуць на ўдоўж і ўпоперак разлінееных аркушох. Што за цікавасць з імі сядзець у гэтакую гарачыню? Дармо, што вокны паадчыняны ў канцылярыі, у кашулях каўняры й каўнерчыкі парасхрыставаны — парнасць, як перад навальніцаю. Няма людзям ахвоты навін пачуць і самым, што ведаюць, расказаць. Хіне к сну, у халадок хочацца дзе каб зайсці. Памаленьку, спацырам пацягнуўся Корабач адтуль на сваю кватэру. Тут гэтаксама... Сядзі адзін, як той воўк. Хацеў зайсці ў хату ад вуліцы з гаспадаром пагаварыць. Ужо і ў сенцы выйшаў. Там убачыў, што на дзвярах гаспадаровай хаты зашчапка замком замкнена. Уздумаў, што добра б было пакупацца схадзіць, як гэта дома бывала. Тутака ж недзе поблізу рэчка павінна быць. А сёння й дзень пагодны, парнасць страшэнная — вада цёплая, мусіць. Ды так і асталося яго намярэнне. Бяда, што таварыства Яську няма. Ісці аднаму, уходаў не ведаючы ў чужым баку,— баязно: гатоў дзе галавою ў вір папасці.

Месца сабе Корабач недабярэ.

Выйшаў на двор з чытальні. Мутнымі вачыма стаў мясцовасць разглядаць. У Цяўлоўскага траціна зямлі, але забудаваўся на адным баку на ўсёй чвэртцы, а брату ўзамен з другога боку свой пастаўнік аддаў. Так што на дварэ слабодна размінуцца льга. Нават сякі-такі й садок у іх ёсць. Пнёў з восем ігруш і яблынь у ём расце, а паміж іх грады зроблены. Тут вішань за садовае дрэва не лічаць, бо іх ніхто не садзіць: самі растуць, шчэ каб не выкатавалі, дык ступіць бы за імі не было дзе. Старыя вішні-гаротніцы стаяць пры самым частаколе ад аднэй мяжы й да другой. Пазірае Корабач на ўсё гэта, як бы першы раз бачыць. Запамеціў, што ў таку ражкі фортак відаць у прагаліне паміж страхою і стрэшкаю над перадточчам.

«Нехта ж там ёсць. Зайду пагляджу».

Мінуў садок, у ток пайшоў. Тамака воз аўса на адзін бок абернен. З другога боку на старане Цяўлоўскі складае авёс у адведзенай яму меншай чвэртцы. Другая чвэртка ў гэтай старане заложана жытам і зімкаю-пшаніцаю аж пад самы шчыт. У другой старане гэтаксама поўна рознай збор-дружыны. Там і сена, і ячмень, канюшына, віка. Адзін гарох-самотнік чакае цэпа ў калашні апрыч зложаны. Няма гуляшчага месца ў гэтым таку: ведама, адзін ён і ёсць на гаспадарцы, трэба ж стоўпіць усё, што на полі ўрадзіла.

У таку Корабач усяго дваіх застаў — гаспадара з гаспадыняю. Цяўлоўская гадоў на пяць старэйшая за свайго мужыка. Тэўсць тая, тэўсць! Што калода асінавая, збуцвеўшая ў пні. Толькі па адным усяго й пара мужыку, што гэткая самая прысадзістая, як і ён. Кепска старой цягаць снапы. Калі тры, а калі дык і чатыры валачэ. Сапе — не здышыцца. Потная, усё роўна як толькі што з рэчкі вылезла. Не так цяжка Цяўлоўскай, як горача.

Корабач гэта бачыць. Бярэ па два снапы пад пахі й па два ў рукі. Нясе к застаронку. Ён і прынясе болей, і дакіне далей, чым старая.

— Памажы. Памажы нам старым,— ласкавая стала гаспадыня.

Ёй на добры лад і рабіць не было ўжо чаго. Корабач і адзін даў чорт які вялікі запас. Цяўлоўскаму толькі ўпраўляцца складаць астаецца.

— Пасядзеце, цётка. Я й адзін,— кажа йзбач на Цяўлоўскую.

Дзе там сядзець! Рупасці гаспадыні не бярэ ніякая ўтома. Хоць не так спяшаючыся, але потым швырляе й яна, колькі паўздужае.

— Дзе ты бачыў! Хоць троха ды памагу.

Запамеціў Корабач, што блізка снапы кладуцца ад старой, у куток Цяўлоўскаму пад рукі яна не дакіне. Корабачу здэцца, што сам на даўжкі шчэ адну гэтакую старану перакінуў бы — гэтакія лёгкія аўсяныя снапы.

— Давайце, цётка, я за вас буду падкідаць. Вы толькі падцягуйце к застаронку.

— Падкідай сабе. Дзе мне старой. Ужо лыжка гоцкаецца ў руках, як сядзеш есці, а не то каб сноп дакінуць.

Так віда-віда воз на старане апыніўся. Прыбралі з току. Цяўлоўская села адсапнуць на застаронку, прыперлася плячыма к пахучаму мурагу. Усё шчэ ніяк не здышыцца. Ходзяць яе поўныя грудзі пад клецістым паркалёвым капотам то ўверх, то ўніз... Корабач гэтаксама прысеў трохі водалей. Загледзеўся на свае дзіравыя чаравікі. Канечна, трэба яму шаўца апытаць ды занесці, каб паправіў.

Цяўлоўскі доўга на старане кешкаецца, шчэ снапоў не злажыў усіх.

— А што маладому,— кажа Цяўлоўскі,— надаесць гульма гуляючы. Вот каб мне гэтак хто пэнсію даваў, о то б выгада была. Спала б найбольш. Смачна б з’ела. Выйшла б на прызбу пад сонца пасядзець.

Тым часам Цяўлоўскі злажыў увесь воз. Сеў на снапох пад балькаю. Сына з поля чакае.

...Забарабанілі даўно падмазаныя колы па калдобінах на сценцы з навозаў. Стала чуваць, як конь ступае капытамі па сцаглянелай сцежцы штораз мацней — бліжэй.

— Едзе ўжо,— аказаўся Цяўлоўскі на старане. Спусціўся далоў на ток па прыгалавічы. Усе ўтраіх выйшлі на гумно воз сустракаць.

На возе едзе жанаты сын Цяўлоўскіх. Гадоў пад трыццаць бярэцца мужыку. Гэтакі самы куртач, як і бацькі.

У рад малады вішэннік ад мяжы ля сценкі пусцілі расці. Шаруецца яго галлё аб воз. Самымі кончыкамі ловіць хурманка па твары сцебануць. Адсовуе ён іх задзіраў: не лезце, назолы! Калі няма небяспекі выпараць вочы, тады асмаргне рукою спелых вішань «жучкоў». Костачкамі на бакі плёваецца. Раджайны на іх гэты год. Шаснастак пяць вазіў з старым у мястэчка аднаго разу. Толькі там гэтага дабра, што гразі.

Даюць, як на смех, па дванаццаць злотых пуд. Хацеў адразачку варочацца дамоў з усім таварам, але ўважыўся... Пастаяў да вечара. Сяк-так паўтары шаснасткі свяжэйшых размераў гарцам амаль не задарам. Рэшту дамоў прывёз. З раніцы купілі, каму трэ было, а пад вечар каб хто хаця на смех папытаў! Дома пасыпалі на пасцелцы па таку, каб не так борзда грэліся. Елі ўволю, хто толькі хацеў. Малыя па прыпалу цягалі, кармілі людскіх дзяцей. Ды потым не скончылі ўсіх. Завяліся белыя чэрві. Давялося высыпаць у завулак.

— Хто іх будзе больш абіраць,— тады сказалі Цяўлоўскія.— Лепш хай на пні высыхаюць ці птушкі пажывяцца.

Пацягнуў Сальвэсь (гэтак малады Цяўлоўскі завецца) за ляйчыну, пакіраваў проста ў ток у вароты. Застукалі па выбітай гліне мацней кабыліны капыты. Сам як можна ніжай прыгнуўся — на перадточа ўз’ехаў, а тады і ў ток. Цямней у будыніне стала. Жвава Сальвэсь саскочыў з воза. Гаспадарны бацька, каб баржджэй было, распусціў вужышча, сабраў. Сальвэсь зняў пярэдню, сцягнуў жэрдку, сам зайшоў набок.

— Уцякайце там,— не моцна гукнуў, хоць на тым баку, куды воз куляць думалі, і не было нікога.

Палез Сальвэсь задам к возу. За йсподнюю білу рукамі ўпыліўся. Заўчасне бацька падскочыў — збоку папхнуў.

Гопнуў воз набок. Потарч снапы паляцелі. Кабыле крыху аглаблёю па кумпяку залавіла. Дрыгнула яна скураю й асталася стаяць, як была.

Адкідалі снапы з-пад кол. Закінулі на воз вужышча, пярэдню, палажылі жэрдку. Стары Цяўлоўскі зайшоў наперад, узяў кабылу за вобраць.

— Назад, коська!.. назад!..

Спрытная кабыла, каб зарваць чым пажывіцца, схапіла з кучы сноп у зубы. Цяўлоўскі адабраў. Толькі пасма аўса ў зубах асталася. Пасунулася памаленьку назад, джоргаючы капытамі, жуючы, захватам узядзены авёс.

Сын зад у драбінцы адкідае, кіруе, каб не ўчапіцца нідзе.

Выехалі з току. Выкіраваўся Сальвэсь на сценку. Ускочыў у драбінку. Сеў на біле. Смаргануў лейцамі кабылу. Паехаў па другі воз.

Гэты раз ужо абое Цяўлоўскія палезлі на старану. Корабач ім падкідае снапы — адзін упраўляецца.

Так прайшоў другі дзень, як ён стаўся ў Цяўлоўскіх на кватэры.

Потым рабочая пара прайшла. Стала больш часу ў людзей. Няма-няма дый забяжыць хто з блізкіх у чытальню ўзядзеную кніжку адмяніць, газет паглядзець ці так сабе пасядзець у ізбача — аднак ён хлапец не ганарысты й работаю не заняты. Бывае, што й з далёкіх прыйдзе каторы хлопец у каператыў узяць цукру з паўкіла якога ці бацьку пачкаў са тры тытуну расстарацца й тонкай паперы. Бывае, што мае сваю залатоўку ў кішэні, дык і сабе «Пушку» альбо «Бокс» к святу прызапасіць. Калі ж яшчэ трохі багацейшы на грошы — у канавы хадзіў ці з Лесбелам узімку меў сякія-такія гішэфты ды папалася квіткі адмяніць,— дык і пачак «Сафо», не туды, купіць гатоў. Дзверы адчыняючы, як будзе дадому адыходзіць, нізаводня прачытае абвестку: «Усім грамадзянам Хатніцкага сельсавету можна кніжкі з хаты-чытальні браць. Чытальня знаходзіцца ў Тараса Цяўлоўскага». Падумае:

«Схаджу туды. Сягоння, аднак, жыта не калоцім».

Цяўлоўскага хаты ў людзей папытаецца.

— Гэта табе чытальня трэба?

— Але.

Дык раскажуць і пакажуць — адразу патрапіш.

Сходзіць хлопец і возьме, што знойдзе пад свой густ або што Корабач нараіць.

-----

У Жыздрыцы за гэты час камсамольцаў прыбыло. Шчэ запісаўся Арсей Анцішэўчык.

Колькі раз да гэтага Бладзік яму дзёўб, каб падаваў заяву. Ды Арсей усё адказваўся. Такі дзівак! То тое ў яго не выпадае. То гэта не выходзіць. Ды ці мала можна прычын знайсці, пашукаўшы. Так і так усе было. Тут Арсей гонар свой нейкі паказаваў. Вяршэнства не даваў зняць над сабою. Бладзік перш упіша, а потым будзе хваліцца, што ўгаварыў яго.

Таго разу, як быў сход моладзі ў Жыздрыцы, па душы нагаварыўся з Корабачам Арсей. Ранейшая хэнць, паднятая Бладзікавымі апавяданнямі пра мноства выгад ад камсамолу, з’явілася зноў. Таго разу сказаў сам сабе:

«Нізаводня трэба будзе заяву накрэмзаць. Цяпер хоць хлопцы ў ячэйцы сталі разбітныя. Паслухаць ёсць каго».

Ды можа б і забыўся пра сваю даклярацыю, каб не трэ было ў каператыве быць. А то зайшоў, купіў чаго хацеў ды да дому йсці завярнуўся. Вось тут абвестка на дзвярах і напамянула Корабачава запрашэнне ў хату-чытальню прыйсці.

Дома работа не ўцячэ. На полі нічога не мокне. Тэрміну назначыць яму таксама не мае ніхто права — сам сабе гаспадар. Бацька не дуж не то каб рабіць, але й загадаваць нават. Калі з кіем на двор высунецца, дык і то дыхавіцу нагоніць. Дзе яму за кім наглядаць.

Цяўлоўскага хату Арсей ведаў. Патрапіў к яму, не пытаючыся. Корабач ужо ўправіўся сякіх-такіх плакатаў у раёне расстарацца. Трохі чаго з сельсавету прыдабыў, каб сцены ўбраць. Арсей усё гэта абгледзеў. Пахваліў, што добра. Потым у кніжках папароўся. Запісаў на сябе «Маладняк» 2—3 за 1925 год. З ізбачом разгаварыўся. Ужо яны зналі адзін аднаго. Пра хатніцкую ячэйку ў іх мова зайшла. Зганіў яе Корабач наўнэт. Перад Арсеем не тоіцца, не хваліцца, быццам і камсамолец ён.

— З самага пачатку,— кажа,— трэба за ўсё брацца. Працу толькі што наладжваць даводзіцца.

Арсей гэтаксама думае. Хлопец ён асцярожны. Не ўсё, што сліна к губе прынясе, ад яго пачуеш. А цяпер собіла-такі прагаварыцца.

— А й сам думаў заяву падаць, як бачу: працы няма, не камсамол, а немаведама што.

Так-то бо ён нешта знаецца ў камсамоле. А гэтакі неміласэрны суддзя. Што Бладзік утлумачыў, толькі тое й ведае пра ячэйку й розныя партыйныя справы. Мусіць, не падумаўшы, спусціў з языка гэту ацэнку тутэйшага камсамолу.

Арсеева слова Корабачу прычапка. Не зразу ўгаваруе ён, каб пісаць заяву. Перш-наперш у тое, што будзе, вядзе Анцішэўчыка самаю прыгажэйшаю сцежкаю.

— Толькі б хлапцоў добрых,— бядуе ізбач.— Эх!

І пайшла б праца. Толькі дзяржыся. Райком бы тады дзівіўся.

Цяпер у Арсея круты паварот. Яно, калі добра разгледзецца, дык толькі за гэтым, а ні за чым другім і прыйшоў ён у чытальню. Прыйшоў і дагэтуль не ведаў, што яму цяпер сама патрэбней. Што ў галаве, тое гэты раз і на языку:

— Але. Я даўно думаю, каб гэта заяву падаць.

Корабачу наруку гэты паспех Арсеяў.

— Пішы, браце. Чаго там пазіраць?

Зараз выцягнуў у стале шуфляду. Даў паперы, карандаш. Асадкі з Евангеллі цяпер адменены «справаю». Яе Корабач у Закапіцкага выменціў. Там знайшлася запасная чыстая анкета.

Той дзень добра йшлося. І ў чытальні апрыч іх двух толькі сцены маўклівыя былі. Хоць у камсамол запісацца й не тое, што згаварыцца красці пайсці, але ж прыкра, калі сочаць за табою ды, выйшаўшы на вуліцы, пахваляюцца:

— Анцішэўчык з Жыздрыцы ў камсамол запісаўся.

Хай сабе й ведаюць, але не ад першага ж дня.

Так што цяпер пайшло, як падмазанае...

У сераду было бюро. Там пастанавілі «членам прыняць». Сход у нядзелю пацвердзіў. Назаўтрае, у панядзелак, Корабач схадзіў к паштару. Усе паперы, якія трэба, адаслаў у райком. Не сягоння — заўтра Арсею прышлюць камсамольскі білет.

Ён цяпер — уся надзея хатніцкай ячэйкі. Хлопец сам сабе гаспадар. Чаго болей хацець?

Бацька ў лік не йдзе. Крукам соваецца Цыпрук па хаце з кійком сваім арэхавым. Ног не падыме: джоргае па падлозе вялізнымі ботамі, шытымі, мусіць, не на капыл, а на цэгліну, каб прастарнейшыя былі, каб лягчэй было абувацца.

Усяго й сям’і ў Анцішэўскіх: Цыпрук, Арсей і Ганька.

Стары больш усяго глядзіць запечка. Туды яго гоніць холад і ў пятроўку. Часта бывае, што Ганька або й Арсей паказуюць яму сваё заслужонае месца. Што там трэба нядэшламу чалавеку: пад’еў, калі даюць, ды ў запечак тэпай. Толькі Цыпрук не з тае мукі спечан, каб так рабіць, як маладым думаецца. Лас ён у чужую мову сваё слова прыкінуць. Паправіць мае адвагу, калі хто ўвалжэцца. Дзе што робіцца, хоча пачуць. Ці вайна сяголетка будзе — на дзень па два разы дапытуецда ў чужых людзей. Ад сваіх ніяк гэтага не дойдзе стары.

Толькі пачуе Цыпрук чужы голас у хаце, натапырыцца. Далей — болей пойдзе гамонка ў хаце — не датрывае. Злазіць з прымурка, за ложак беручыся. Абмацае сваю арэшыну. Выйдзе на хату к маладзейшым.

— ...вось як, дзеці, трэба,— наўчыць іх толкам на свеце жыць.

Спання з яго хватае. У Анцішэўскіх у хаце ад печы да сцяны ад вуліцы ложкі посцелкамі палосістымі завешаны, шчэ й прагалак як аднаму прайсці пушчан. За гэтымі павілёнамі старога кватэра. Ніхто тутака не замінае. Чужым цікавым вачам не зручно наглядаць, дзе ён паварачаецца. Ляжыць сабе Цыпрук на баку і дрэмле, як нікога ў хаце няма. Забаліць адзін бок — на другі перавернецца. Забаліць другі — на спіну ляжа, ногі выпрастае. Збрыдае, лежачы — устане, сядзе пасядзіць, на печ узлезе. З падаконніка возьме мяшэчак з тытуном. Хоць і скачуць пальцы, але папяросу скруціць яшчэ гладкую. Дымам адгоніць драмоту ад ачэй. Балазе й тытун у запасе вядзецца. Калі б не быў Арсей у Хатніках,— зойдзе ў каператыў і купіць пачкаў пяць.

У канцы лета цёпла бывае на дварэ, хораша. Хінецца сонца к вечару. Не грэюцца хмары каля яго, не назаляюць, не нахмуруюць яго вясёлага твару, ціхай злосці яму не паддаюць. Ластаўка — працавітая птушка — высока ўгары за мошкамі гойсае. Шчабеча шпак на клёне цераз вуліцу. Ветру або саўсім няма, або чуць-чуць вее ў кляновых лістох. Возьме тады Цыпрук сваю арэшыну — служку верную — высунецца на двор, сядзе на прызбе пад сонца. Выходзіў вочы прахаладаць, быў спакой на сэрцы.

А тут сядзе, войкне... Вокам рупнага гаспадара агледзіць усё, што толькі льга, з месца не сыходзячы. Непарадкі ўсюды відаць. На дрывотні валяюцца параскіданыя дровы. Дзе калолі, там і кінулі. Так і мокнуць на дажджы. Забаўка там вялікая была ў касцёл іх злажыць?! Ля хлява тое самае... саломы леташняй натрэсена на дварэ, а ў старане недастача. Рыкае цялё ў загародзе. Нікога дома няма. Сышлі недзе, пакруціліся. • •

— Гаспадары! — з горыччу ўпікае бацька свае дзеці.

Соліць яго вочы сляза скупая, буйная. Сонца ласкавае сушыць іх. Хай бы каціліся, падла, дык не, не хоча слухаць.

Цыпрук варочаецца ў хату ўстрывожаны.

Прыйдуць увечары маладыя з работы.

Сядуць вячэраць. Зойме стары сваё адвечнае месца старэйшага гаспадара каля булкі хлеба. Лае дзяцей:

— Гаспадары! Ці было за мною так? Дровы мокнуць. Салому вецер разносіць па дварэ.

Многа-многа б ён нагаварыў, ды горла ссыхаецца, лішняе слова гразне ў камлі языка. Каб гэта на маладзейшага Цыпрука! О то б даў дыхту! о то б злаяў-збэсціў!

Мінулася тая пара, калі ў Цыпрука вісеў бізун над дзвярыма.

— Ах ты, сукін кот! — скажа, бывала. Сярдзіты бацька быў. Доўга з ім не апраўдайся, а то пападзеш... яшчэ й як пападзеш!

Арсею збрыдала бацькава навука. Натура ў хлапца паганая: другі бацечка, бы ў адзін модэлак выліваны абудва. Дзе трэ было б змоўчаць старэйшаму, а ў яго тады злосць — перакорная — з’яўляецца. Ніхто не возьме над ім вяршэнства ні сілаю, ні ласачкаю.

— А пайшоў ты, стары! Узяў бы сам ды паскладаў, калі рупасць узяла,— гэта Арсей кажа на бацьку гэтак.

— Ой, гад! Дзе гад быў! Каб я мог...— доўга ён цягне гэта слова, успаміны пішчом ціснуцца ў галаву.

— Адрабіў я сваё.

Больш пагубляў Цыпрук свае словы. Голас хрыпне. Вочы моргаюць. Хаця б яму цяпер на гады чатыры памаладзець. З кулакамі б яшчэ мог парывацца. Што трымаў, дык і папусціў бы ў прокляць. А цяпер... Джоргае вялікімі ботамі, беручыся бліжэй к паласістым посцелкам.

Не ў вялікай пашаноце бацька і ў Ганькі. Бывае, што заманецца яму памуштраваць дзяўчыну. Даўнейшае ўсё Цыпрук паганяе.

Тая мяшае свінням. Выйдзе стары з-за посцелак. Бачыць: не так робіцца ў дачкі, як маці рабіла.

— Ты б рукамі крошкі ў цесце падушыла, а не мешалкаю. Жаба ты! Не ўмееш на свеце жыць.

Ого! Цыпрук умеў жыць з толкам на свеце. Да вайны шчэ меў трыста рублёў. Дочкам пасаг збіраў.А ў вайну дык і тры тысячы прайшлі праз яго рукі ў паклаж. За палякамі выменяў усе свае тысячы на новыя кацярынкі ды на пяцісоткі, схаваў у вобразік, на каторым богава маці з бажанём малым намалёвана, а круга яе анёлы. У тым самым абразіку «касяя» Анцішэўскіх знаходзіцца, з каторым у пажар круга вёскі абыходзяць. Кажуць, як абыдзеш ды ў каторы бок сам пойдзеш, туды й пажар кінецца (мяркуй, значыць, у чыстае поле). Каб гэта калі спраўдзіла — не ведаю. Быў аднаго разу пажар у Жыздрыцы. Восець занялася гарэць. Толькі не здагадаўся ніхто абразікам яе абнесці. Прыскочыла з Хатнікаў пажарня. Скінулі страху (пакуль яны змаліліся прыехаць, дык адны латы ды крукі асталіся). Расцягнулі ўсю як ёсць будыніну жалезнымі крукамі па бервяну. Наводшыбе стаяла дык і пагасла хутка. Дый мусіла пагаснуць, бо ваду пампавалі не шкадуючы.

Спрактыкаваўся Цыпрук за свае восемдзесят год, як жыць на свеце. Нават багатыром бы вялікім стаў, каб цяпер думскія ды царскія грошы йзноў сталі хадзіць. Толькі дачка не бярэ ўвагі на бацькаў стаж.

— Ідзі, йдзі,— кажа,— не першы раз чую гэту навуку.

Паперадзе адчыніць Ганька сабе дзверы з хаты й з сянец. Тады ўткне мешалку ў цеста, возьме ў вадну руку гэта вядро, з памыямі — у другую й панесла. Толькі возьмецца яна за зашчапку, каб дзверцы ў хлеўчык адчыніць, як усярэдзіне зарохкаюць, завухкаюць, на вароты лезуць.

Свіння патом свіннёю. Не ўгаворыш ёй, хоць будзе сабе й самы лепшы вяцінар-агітатар. Гігіены не глядзіць. З чаго есць, у том і ногі ставіць. Нацягаюць яны гною ў карыта.

— Ух, ваўч’ё! — пакрычыць на іх Ганька за гэтакую работу. Возьме мешалку. Выкапае гной. Каб стары бачыў, і за гэта б сварыўся: маці рукамі выбірала. Ганьцы ўсё каб баржджэй, каб рук не застраміць.

Выскрабе, выкіне гразь з карыт. Кормным цеста ўкіне. Уліе надворным памый з промешкаю або цестам абмешаных.

Любіць яна пазіраць, як рабая даўгалычая свіння цеста апетуе. Толькі шкода дзяўчыне, што гэту зіму перад Калядамі калоць яе думаюць. А сыць тая, сыць! Увесь дзень сядзіць, як добрая пані. Укіне ёй Ганька цеста. Яна не спяшаецца, як другія, што з-пад рук ірвуць — мешалкаю не абаронісся. Рабая памалу на ногі ўстае. Спаважна, спацырам падыходзіць к карыту.

— Цап, цап, цап! — як бы смакуючы, тры разы запар хваціць яна цеста ў ляпу. Пачакае, пакуль не глыне. Тады зноў:

— Цап, цап, цап!

Узапрэцца Ганька на чорныя гразкія варотца. Стане й пазірае. Пацешная свіння!

Некалі й Цыпрук Анцішэўскі быў нечага варт. Гэта толькі за нашаю памяццю гэтак ён асунуўся. Братчыкам быў даўней у Хатніцкай пакліцы, дзе імша правіцца ўсяго тры разы ў год. Поп меў яго за самага лепшага чалавека ў прыходзе (яго — Ігналю). Калі збіраецца па калядзе ці павалагонкаму хаты абысці, дык перш-наперш заедзе к Анцішэўскім. Жонка старога была дбалая кабета. (Толькі ўсяго што доўгага веку не мела, бедная.) Любіла яна госця добра пачаставаць. І наварыць, і пасмажыць, а чаго не стане, дык на трыножцы на прыпяку спячэ, з лучыны агонь пад ёю разлажыўшы. За сталом госця прымусіць не было над яе здатнейшай кабеты ва ўсёй акалічнасці. Каб не гаркала, дык не было б з кім прыямней пагаварыць, як з ёю. Так што поп падкрапіцца ў Анцішэўскіх, прапусцяць па чарцы. Тады з братчыкам ідуць па хатах.

Цяпер не так даўно пацякла ганцяная страха ў паповай хаце над самым сталом. Няма як жыць. Абы дождж — у хаце лужы. Думаў-думаў поп, які б паратунак даць, людзям скардзіўся сваею бядою. Людзі параілі па гонтах саломаю пакрыць. Памеркаваўся ён. Добрая людзкая рада. Гонтаў хто іх дакупіцца. А кулёў за «дзякуй» сабраць можна з прыходу.

Пазычыў ён у царкоўнага старасты каня з калясьмі й жэрдкаю. Сеў і паехаў у аб’езд. Пакуль да Жыздрыцы даехаў, мнагавата сабраў. Не заехаў жа перш-наперш к Анцішэўскім. Кепска яны жывуць гэтыя гады. Двух сынкоў часць узялі. Прыйшла гаспадарка к заняпаду. Перад падзелам расцягалі сыны што толькі льга было. У добрых суседзяў знайшлі перахоўку сабе. Потым, як падзелы прайшлі, хто аддаў, да часу схаваныя, а хто й капыткамі накрыўся, адказаўся, што:

— Я нічога не ведаю, не бачыў... Ну цябе...

Праз людзей дачуўся поп, што нядуж стары Анцішэўскі, у сваёй гаспадарцы не волен, сынскае права над ім. Перайшоў па хатах адзін. Далей ехаць гэты дзень ён нікуды не думаў. Вечарэла ўжо, ды й воз быў ніштаваты, як маладому каню павезці. Захацелася папу свайго старога дружаку паглядзець. Прама на двор к Анцішэўскім закіраваўся.

Арсей на той час быў у хаце. Пачуў, як высокая брама з вузенькіх доўгіх шчакет заскрыпела. Зірнуў у вакно. Поп уз’язджае на двор з акалотам. Не спадабалася гэта Арсею. Каб прымеў, парваў бы ён цяпер яго на кавалкі.

Сустрэцца не хацелася. Каб хаця быў не камсамолец, дык хоць ні сця любя, але слова якое прагаварыў бы да яго. А так свае хлопцы смяяцца будуць. Пойдуць на сход у Хатнікі і там разбрэшуць, што з папом Арсей гішэфты мае. Не ў гэта ён пусціўся. Ды, мала таго, гатовы на від паставіць, у пратакол яго віну запісаць. Тады хоць ты сам з ячэйкі выпісуйся. Гэта раз... Другое: поп жа нізаводня скардзіцца будзе, вот і бяда, што Арсей ніяк не ўмее бедаваць памагчы другому чалавеку.

Не знайшоў ён лепшага выхаду, як з хаты ўцячы куды, схавацца. Пакуль поп на дварэ з канём кешкаўся, Арсей ціхенька прабег на дыбачках цераз сенцы ў камору. Дзверы за сабою зачыніў памаленьку, каб не скрыпелі. Сцішыўся й слухае. Чуваць толькі, што б’ецца сэрца ў грудзях моцна, як у неспрактыкаванага злодзея.

Потым скрыпнулі дзверы з двара ў сенцы. Ім памаглі дзверы ў хату з сянец, гэтыя чуваць, што поп зачыніў за сабою.

Арсей думае: «Пайшоў ужо». Ды патом вушам сваім не верыць. А можа, так хто. Можа, Ганьцы чаго ў хату трэ было. На дыбачках падыходзіць ён к маленечкаму акенцу. Туляючыся, пацікаваў на двор. Не відаць нікога каля воза. Цяпер толькі ўпэўніўся, што поп у хаце.

Зноў, баючыся, адчыніў дзверы з каморы ў сенцы. Падкраўся, стаў пад дзвярыма. Паслухаў.

— «Тут»,— яшчэ раз пераканаўся.

Добра, што поп пакінуў сенцы адчыненыя. Усё не трэба скрыпу лішні раз асцерагацца. Выйшаў на ганак. Пад капяжом хаты пайшоў у агарод. «Каб хаця не выйшаў гэны чорт зяркаты каня глядзець»,— аднаго толькі і боязна. Пасмялеў тады, як схаваўся за ток Пайшоў па загароддзі на вёску гуляць. Дармо, што будны дзень... Знайдзі сабе дома якую работу — гатовы згледзець, у хату пазваць.

— Кепска, бацюшка! Кепска,— скардзіцца папу Цыпрук. Сам сядзіць у рагу стала з аднаго боку. Поп на гэтакім самым месцы прысеў з другога канца.

Поп Пацякін сярэдняга росту прысадзісты чалавек. Нехта пусціў дзейкі аб ём, што вельмі дужы. Калі пад п’яную руку,— а гэта ў яго не наўда,— дык і праўда, што барукацца на мужчын нарываецца. Толькі ахвотнікаў сабе ніяк не падбярэ. Кавалём бы яму быць. А то марнее чалавек у папоўстве. На яго месцы й нядэшламу добра б было.

Многа чаго скардзіцца Цыпрук. Пацякіну аж слухаць збрыдала. Разважае старога, як малога, ласкавым слоўцам.

— Смерці ў госпада бога трэба прасіць.

Папаў поп якраз на тое перакананне, якім старыя людзі перад другімі хваляцца.

— Толькі ж гэта, бацюшка!

Такія словы ёсць заўсёды ў запасе на языку. Наўме тым часам саўсім другое круціцца:

«Каб хаця гадок пабыць».

Хворы бывае чалавек. Ляжыць пры смерці. Трэба ўжо яму й свечкі старацца. Тады стогне чалавек і ўслых у свайго бога енчыць:

— Каб хаця з месячык! Каб хаця з тыднік на свеце пабыць.

Вось калі язык праўду гаворыць, калі лгаць забываюцца — тады, калі ім цяжка ўжо зварухнуць.

А так — маняць старыя!

Жаданне ведаць, што далей будзе, чым скончыцца ўсё — моцны магнэс. Яму ў помачы надзея, што, можа, лепей жыцца будзе.

Збіліся яны з гаворкі, поп з Цыпруком.

Пацякін бачыць: не рана, сонца нізка ўжо. Трэба яму бліжэй к дому брацца. Памаўчаў-памаўчаў дый пытаецца:

— А дзе ж сыны?

Цыпрук кажа, што на пасёлак адзін выбраўся, сабе частку судом узяўшы. Другога хату паказуе цераз вуліцу. А трэці, меншы,— кажа,— недзе зябліць пайшоў. Толькі з незамужняю дачкою й жыве Цыпрук пры ём.

— Гады!.. недавяркі! — не ўмее ён без лаянкі паскардзіцца.

Скардзіцца й Пацякін.

— Хата цячэ. Жабрую... Хто куль дасць, хто два, хто сноп акалоту, а дзе й нічога не пападзеш. Ашчадныя людзі сталі. Сяк-так сабраў паўвоза пакрысе.

Цыпрук бярэцца за сваю арэшыну.

— Пайдзем, бацюшка. Можа і ў мяне што знойдзем.

Памалу тэпкаецца стары. Мацае кіем сцежку, дармо, што не сляпы. Поп ззаду за ім стрымлюе свае борздыя ногі.

Колюць вочы старому параскіданыя па дрывотні дровы. Гаспадарская рупасць бярэ.

«Параскрадаюць суседзі. Трасцу, гэтак робячы, будзеш мець».

Пад страхою зложана каля току коп дзве сяголетняга акалоту.

Патом сабе Цыпрук прыяе, а не папу. Не хоча так адмыкаць. Бядуе, што сын знёс на поле ключ з сабою, хоць і ведае, дзе ён спрадвечку хаваецца, хоць і бачыць, што з-пад паплеціны канчур вяроўкі тарчыць, за якую ён прывязаны. У ток Пацякіна ўпусціўшы, гатоў убачыць у старане сяголета вытрасеныя кулі. Шчэ прычэпіцца, каб даў. Хто яго тады адкажацца. Хай бярэ лепш акалот. Кулі й сабе патрэбны. На іх і работы больш — вытрасці трэба.

— Бярыце, бацюшка, снапкоў пяць. Колькі маю. Тут усё, як бачыце.

Пацякін адлічуе, колькі яму ахвярована. З Анцішэўскага беднасці толькі галавою ківае.

«Сышоў на пшык чалавек».

Выязджаючы з двара, згледзеў поп Ігналю. Дагэтуль і не бачыў яго. Жонка толькі дома ў іх была. Дала куль Пацякіну.

— Здрастуйця! — той кажа здалёк, толькі згледзеў, што поп на яго пазірае. Падымае шапку над галавою — гэтакі гонар аднаму папу цяпер робіцца, і то не ад усякага.

— Тпррру! Хадзі, Чвардоўскі, сюды.

— Чаго, бацюшка?

Чуе Ігналя нейкую непрыемнасць.

Пацякін пачынае хваліць радню.

— І бацька твой быў добры чалавек. І ты не кепскі.

Ужо відаць з гэтага, што — бацькоў пахваліўшы — дзяцьмі будзе ўпікаць. І праўда: ганіць поп цяперашні свет і людзей.

— О то свет пайшоў, о то людзі... Ідзе твой сын па вуліцы. Еду я. У другі бок і галаву нават адвярнуў, на двары пазірае.

Сярдзіта зварухнуліся Ігналевы ноздры. Будзе, ой будзе Хвядосу горача ў вочы, як вернецца бацька дамоў. Не хочаш быць як чалавек, дык сышоў бы хоць з дарогі, не сунуўся б, як свіння.

Перад папом Ігналя ціхі, добры. Патакуе:

— Праўда, бацюшка,— распуста ў людзях.

— Вучыўся твой сын і навучыўся.

— А маўчэце вы! Мне вочы гараць ад людзей гэта слухаць.

-----

На сяле Арсею кажуць:

— К вам поп прыехаў.

— Чорт яго бяры з папом. Мне што за інтарэс?

 

XIII

Жыздрыцкія камсамольцы высока сябе несці пачалі. Яны ні абы-што — актыў ячэйкі. Хвядос — тэхнічны сакратар. Бладзіка прадстаўніком у сельсавет Корабач параіў выбраць, а сход узяў дый паслухаў свайго новага сакратара. Арсей гэтаксама «чына» зарабіў: эканамічна-прававы працаўнік ён цяпер. Як сёння яго выбралі, а назаўтра ўжо й работу сваю паказаў. Аднак прысвятак надарыўся, што з коньмі людзі не рабілі. Тры вёскі абышоў да палудня. Сем працоўных умоў гаспадароў з дзеўкамі ды парабкамі зрабіў.

Корабач быў не палуднаваўшы, калі перад ім Арсей сваею работаю хваліўся. Каўтануў лішнюю сліну з рота. Пахваліў:

— Гэта добра. Ты, брат, прабеглы хлапец.

Далей-болей гаворачы, Корабач і ў вялікае зайшоў.

— Трэба будзе з партячэйкаю сувязь зрабіць. Не так далёка яна — у Каранёве. Хлапцоў сваіх некаторых у кандыдаты перададзім. Я думаю, цябе першага трэба.

Арсей, гэта пачуўшы, усміхнуўся здаволена, нібы пасля святочнага снедання губы аблізаў. Вядома, што, гэтакія словы пачуўшы, хлопец намнога ўгару падрос.

«Ого! Што за санагога — Я».

Але ж ёсць і перашкоды ў Арсея. Корабач кажа:

— Кепска толькі, што стаж твой саўсім малы. Але ўладзімся. Гады твае вялікія (вось што добра), камсамол перарастаеш. У партыю трэба нізаводня заяву падаваць.

У бюро на перавыбарах выбралі за членаў адных жыздрыцкіх і Корабача. Потым пры размеркаванні абавязкаў не пусціў Бладзік Петра ў паблуд. Хвядос гэтаксама за свайго хлопца ўзяўся. У Пётраву руку пацягнуў і Арсей. Усе ўтрох адстоілі сваё: за палітасветчыка яго асадзілі. Хоць Корабач і казаў:

— Я ж палітасветчык і ёсць, у хаце-чытальні працую. Трэ было б мне гэты абавязак узяць.

Але Бладзік яму й злажыцца з сваімі пратэнзіямі не даў.

— Ты ў нас адпаведны сакратар. Так?

— Сакратар.

— Чаго табе больш трэба? Глядзі свайго сакратарства й кніжак у чытальні. Пра таварыша Рудзьку я толькі тое скажу, што ён хлопец палітычна разбітны, у газетах знае, што пра што, кніжак можа шчэ больш праз яго рукі прайшло, як праз Корабачавы.

Ізбач, сваё імя пачуўшы, толькі носам мацней нюхнуў. Сказаць — нічога не сказаў.

— Прышлюць адносніну з райкома — будзе ведаць, што рабіць. Так што выбраць Рудзьку і ўсё з усім.

Хлопцы ўсе да аднаго рукі ўгору паказалі. Не стаў і Корабач працівіць.

— Я нічога не маю проці таварыша Рудзькі. Толькі як будзе ў райкоме.— Гэтак вызначыўшы свае паводзіны, Корабач і свой голас у «за» ўлічыў.

— Не твая бяда, як будзе,— асыкнуўся Бладзік.

Так што, Жыздрыца — не абы-якая вёска. Перадавая, можна сказаць, моладзь тут, актыў камсамолу. Хлопцы сваю перамогу маюць за гонар.

Збяруцца ўвечары ў каго... найчасцей у Анцішэўскіх. Там — як дома. Хлопца з дзяўчынаю, гаспадара з гаспадыняю ані не баяцца. Што ж за шышка стары Цыпрук у іх хаце? — соня запячкоўскі, і ўсё. Бывае, што хлопцы гарэзаваць усходзяцца, звалакуць стол, дурэючы, з кута на сярэдзіну хаты. Не ўтрывае тады Цыпрук. Ён за ўсімі глядзіць, усё бачыць, да ўсяго прыслухоўваецца.

— Джорг! джорг! джорг! — з-за посцелак з арэхавым кіем высунецца. Валасы на галаве пакудлачаныя, ад Вялікадня нячэсаныя. Страшны, худы ад старасці. Камызэлек цяпер ніхто не носіць, а на ём надзета цёплая, робленая (не з крамніны), рудаватага колеру. Прабуе сваё слова старэчае сказаць, паказаць бацькоўскую моц сваю.

— Куды гэта сабраліся? У чыстае поле вешацца, а не ў маёй свянцонай хаце.

За абразу стала Цыпрук крыўдуе за хлапцоў.

— У хаце стол — гэта што ў царкве прастол,— успамінае даўнейшую прыказку.

Доўгая гаворка не для старога. Кашляць стаў. Уперад як бы йсці памкнуўся. Два разы ступіў перад сабою і заўняўся.

— На печ бы лез. Не клікалі сюды, дык і не ўтыкай носа, куды не трэба.— Злосныя сынавы словы. Нядужага бацьку ражнамі поруць яны. Сыну ж стары назаляе горш смалы ліпучай, усё запамеціць, дзе ні павярніся, усё пачуе, што ні скажы.

— Сыграешся! Ой, сыграешся!

Загневаўся Цыпрук на Арсея за яго перакор. Шамуль-шамуль — пайшоў за посцелкі.

— Вот на каго лопаніны няма,— ціханька Арсей скардзіцца хлапцам.

І Ганька гэтаксама ў хлапцоўскую руку.

— Заўсёды,— кажа,— такі ён у нас. А зараз кашляць пачне. Стаў яму ў печ ліпавы цвет. Цёплым нанач укрывай. Мэнка з бацькам.

За агнём сыдуцца камсамольцы к Анцішэўскім.

— Вось,— хваляцца,— да чаго Жыздрыца дайшла! Усё бюро — актыў з нашых хлапцоў. Давайце шчэ к сабе, у нашу вёску й Корабача з чытальняю перацягнем. Хай тады хатніцкія к нам на сход ходзяць.

— Далібог, давайце! — забудзецца каторы дый пабожыцца старэчым словам.

Арсей самы сур’ёзны. Дармо, што ў яго вочы паўнюсенькі смеху.

— Трэба будзе, хлопцы. Хай знаюць нас. Толькі дружныя будзьце.

Пагавораць. Адзін перад адным свае таварыства пахваляць. Зірнуць у вакно. Ні ў кога на вёсцы няма ўжо агню. Ганька даўно ўжо кінула картоплю назаўтра скрэбці, даўно памыла пасудак. Прылягла на печы да часу. Сабе думае: пачакаю, пакуль хлопцы разыдуцца, пагрэюся, а тады буду слацца спаць. Чакала-чакала дый сон змарыў. Цяпер ляжыць без памяці. Некалі быў у Анцішэўскіх насценны гадзіннік, ключам заводзіўся нават, ды ўжо два гады — трэці, як стаў... Няма гэтай выгады. Гэты год на куры Арсей хлеўчык зрабіў. Выселілі іх туды, спаражнілі падпечак. Ці поўнач, ці з поўначы — невядома. Каб хаця вокна не падвойныя, чужога б певуна пачуў. Але патом відаць, што позна, хоць бы й па тым, што за посцелкамі Цыпрук сярдзіта мармоча. Нехаця трэба хлопцам разыходзіцца.

Аднаго такога вечара шчаслівая думка Бладзіку ў галаву прыйшла. Зараз жа ён яе й хлопцам паведаміў:

— Што нам да Хатнікаў. Давайце мы ў Жыздрыцы сваю чытальню зробім. Ды не абы-якую, а каб лепшую, як у іх. Хай тады аблізуюцца.

Усім спадабалася Бладзікава слова. Арсею дык яшчэ й як па душы.

— Тады мы й ячэйку сваю тутака зробім. І ў іх будзе, і ў нас. А мы так зробім, каб наша лепш работу павяла. Утром нос. У нас жа ўвесь актыў, бюро.

Не помніць Арсей, што яму Корабач перавод у партыю даць дакляраваў. Не напамкі яму, што ў маладой ячэйцы гэтага не могуць зрабіць. Хай бы нават і далі яму на выбар: альбо ў партыю, альбо ў Хатніках ячэйку камсамольскую зарганізаваць. Адразу б Арсей выбраў, што лепш ячэйка ў Хатніках, як перавод у партыю. Трэба ж паказаць сваім людзям, што яны, камсамольцы, не сядзяць вушы паспускаўшы, а нешта робяць. Хай жыздрыўцы дзівяцца.

Камсамольцы ў Жыздрыцы не апрыч ад непартыйных хаўрусуюць. Усе разам ходзяць к Анцішэўскім. Было іх чалавек трох і пры гэтай мове. Слухалі-слухалі дый не вераць, каб камсамольскія словы праўдаю сталі.

— Не вам гэта зрабіць. Зелены, хлопцы!

— А вось жа й зробім! Паглядзішся...

Зараз яны ўсім гуртам практычна памеркаваліся, ці выйдзе што. Бладзіку нельга не верыць. У яго такая ўпэўненасць, што каго хочаш пераканае.

— Кніжак у нас хопіць. Прынясу я, што маю.

— Што ў ячэйцы сцібіў,— падказаў Хвядос.

Бладзік ані не пакрыўдзіўся.

— Праўда, сцібіў штук пяць. Вось і будзе нам на пачатак. А шчэ Хвядос свае куфэркі ператрасе — нешта знойдзе. Калі й гэтага мала будзе, я схаджу ў райком. «Дайце»,— скажу. Ды не то што скажу, а патрэбую. «Давай, душа з цябе вон, а давай. Мы з маладзяжом работу праводзіць думаем».

— I ў мяне возьмеце крыху кніжак,— ціха аказаўся Пётра. Не то што ён баяўся дагэтуль высказацца, але не набіваўся толькі з сваім дабром.

— А што! Чаго ж вам болей хацець? Вот і не зелены,— пераконваў Бладзік непартыйных хлапцоў.— Будзе патом чытальня ў нас.

Адзін Арсей з сваею доўгаю гаворкаю не ўнімецца на малым. Люба хлопцу ўглядацца ў далёкую даль, дзе можна ўбачыць усё, што толькі хочацца. Ого! што ў іх, у Жыздрыцы, будзе толькі.

— Давайце. Чаго там марудзіць? Знясеце, хто што мае, у адно месца. Шчэ й я дома на гары папаруся. Хуць даўнейшых, але, можа, й дабры будуць,— дам штукі тры. Мой бацька некалі любіў чытаць,— зірнуў Арсей на печ.

Цыпрук, у запечку кашляючы, заслухаўся ў хлапцоўскую гаворку. Хоць не ўсё разумее ў ёй, але сам сэнс добра ловіць. Пачуўшы сынавы словы, не ўмоўчаў:

— Паразгайдамашуй!.. параспасоруй!.. Я век зжыў — збіраў, а ў цябе ўсё на вецер пойдзе.

Не ў нос Арсею бацькава лаянка. Што ён разумее, стары? Утлумачыць бы трэ было. Толькі часу шкода ды шчэ й невядома, ці будзе карысць з гэтага. Арсей ужо не малы. Яго не трэба вучыць. Сам ён ведае, што рабіць. Яму не перакор. Раз Арсей што сказаў — быць так павінна, хоць мо й глупства зляцела з языка.

Як сабе ні было, а з жыздрыцкаю чытальняю лады пайшлі. Прынёс Бладзік «Класавую барацьбу ў Францыі» ды шчэ штук колькі драбнейшых. Хвядос «Новую зямлю» й тыя, што ў Каранёве ўзядзены. Хлопцы так разважалі: усё роўна, чытальня ці тут ці ў Караневе, хоць дзе — абы здаць, абы не прысвоіў казённых кніжак; а калі ўжо стануць так даходзіць, дык мага будзе з свае чытальні й забраць ды даць караноўцам адчэпнага — карона з галавы не спадзе ад гэтага. Потым і Пётра сваю, патаемна ад мацеры хаваную, бібліятэку здаў на чужыя рукі. Мікалай — і не камсамолец ён — дый той прынёс дзве штукі: адну пра сельскагаспадарчы падатак леташняга году, а другую пра дзевяты партыйны з’езд.

— Тут цэлы нардом можна завесці, а не то што чытальню,— смяюцца хлопцы, як аднаго вечара знеслі, хто што меў, на агляднае к Анцішэўскім.

Пажартавалі, пасмяяліся дый толкам давай гаварыць. У чыёй жа хаце чытальню зрабіць — важнае пытанне. Арсей другім патакуе:

— Гэта, браце, нельга абы-дзе пакінуць, абы-каму прыпаручыць. Трэба й нагляд, каб не параскрадалі, й каб запісы былі — каму што дадзена.

Мікалай, дармо што не камсамолец, а можа падчас трапнае слова сказаць. Яго не пераправіш, калі што надумаецца рэкнуць. Цяпер параіў хлапцам выбраць Арсея за жыздрыцкага ізбача.

— Каму ж,— кажа,— прыпаручыць, калі не табе. Ты ў нас спец па гэтай часці.

Наруку Арсею Мікалаева слова. Толькі прызнавацца ў гэтым хлапцам не варта. Гатовы падумаць, што сам напрашуецца. Такія думкі ў Арсея. Аднак пробуе адказвацца:

— Так каму прыпаручыць? Мне абавязак дадзен: з парабкамі работу весці.— У левым кутку Арсеевых губ гэтым часам бегае вясёлая ўсмешка.

— Няма чаго тут крывіцца. Ты будзеш,— прыгаварам хлопцы прыгаварылі, каб Арсей за ізбача астаўся.

— Хай на вашым карку скула сядзе,— прыказкаю згаджаецца ён.

Дайшлося й Корабачу, што ў Жыздрыцы сваю чытальню хлопцы маюць. А хто сказаў? — Арсей. Хадзіў ён аднаго разу ў сельсавет, насіў заяву, каб зрабілі скідку з падатку за насенны лубін. Адны гоні пакіне ён спяліць. У заяве ж напісаў, што паўдзесяціны засеена. Можа, не пойдуць глядзець, дык так і будзе. А прыйдуць — запішуць колькі ёсць, і ад гэтага няма ўрону. Убачыў Корабача на вуліцы. Той некуды бег. Сустрэліся. Прывітаўся ізбач, механічна папытаўся, куды Арсей ідзе й чаго, ды хацеў зноў у сваю дарогу пусціцца. Тут Арсей, нядоўга прастарэкуючы, давай хваліцца баржджэй:

— Мы сабе чытальню зрабілі. Вечарамі збіраюцца...

— Ну?

— Праўда.

- — Ведаю я цябе, таварыш Анцішэўскі: ты — лгун хвалько.

— Чала-авек! Прыйдзі калі — паглядзіш.

— Прыйду. Нізаводня пагляджу. А цяпер, братка, няма калі.

Гэтак сказаў і памчаўся, куды яму трэба было.

Арсей пастаяў трохі на тым месцы, дзе сустрэліся. Хацелася ведаць, к каму гэта ізбач спяшаецца. Хатніцкая вуліца з трыма ўзгоркамі. Схаваўся Корабач ад Арсея за самым блізшым. Тады Арсей кінуў за ім сачыць. Завярнуўся й пайшоў у сельсавет памаленьку.

Корабач і нядзелі не дачакаўся, калі хлопцы на сход прыйдуць ды каб у іх толкам распытацца. У чацвер удзень гаварыў з Арсеем у Хатніках, а назаўтра ўвечары сам прыйшоў у Жыздрыцу. Распытаўся, як што было, з чаго пачалося ў іх да самай малай макуліначкі. Пераглядзеў кніжкі. Запісы ўсякія загадаў паказаць.

— Ці не «крымінальнік» ты з міліцыі? Ці не хочаш ты нас арыштаваць? — смяюцца Бладзік з Арсеем. Паказуюць свае ўдоўж і ўпоперак палінееныя сшыткі, дзе пазапісваны, якія ёсць у чытальні кніжкі й хто іх якія браў.

Корабач усё прагледзеў. Дагэтуль толькі распытваўся. Цяпер навучаць пачаў.

— Гэта, хлопцы, добрая ваша думка. Толькі нашто вам зваць яе гэтакім вялікім імем: «хата-чытальня». Як мне здаецца, дык у вас тутака «чырвоны куток». «Чырвоным кутком» ён і астанецца. Я і сам думаў гэтае самае ў вас зрабіць. А вы самі раней за мяне пастараліся, дык і малайцы, хлопцы, за гэта. Хваліць вас трэба. Я ўвяду ваш куток у сетку палітасветных устаноў пры нашай чытальні. Вам будуць газеты дарэмна выпісвацца. Грошай на газу дадзім, дроў казённых выпатрабуем на апал. Зробім усё на «яць».

Бладзік у ласкавых словах Корабача пачуў патаемную знявагу, жаданне падабраць пад сябе іх жыздрыцкую чытальню, каб потым камандаваць што хаця. Не! На гэта то ён не папусціцца. Перад самым Чарвяковым гатоў апраўдацца.

— А скажы ты мне, чаго табе трэба ад нас?

— Нічога мне ад вас не трэба.

— Як нічога? Мы чытальню зарганізавалі. Ты прыйшоў (ні знай ні ведай) ды давай нам нейкія куткі патыкаць. Думаеш, на газу, на казённыя дровы пагонімся? — Не чакай, хацецца не будзе. Да пайшоў ты з сваімі куткамі! Захацелі чытальню зрабіць — ёсць. Што захочам — зробім. Зложымся па саракоўцы ўсе хлопцы, колькі ў Жыздрыцы ёсць, дык і газет купім, і газы. А дровы дарэмныя й самі суладаем выпатрабаваць (балазей напавуміў). У нас не тое, што ў Хатніках. У нас і непартыйныя ў адну дудку з намі йграюць.

— У тваю, мусіць? Гэта відаць...

— У чыю б там ні было. Але ў нас сіла. Захочам, дык і ячэйку з Хатнікаў сюды перацягнем. Не мы к табе, а ты к нам будзеш хадзіць. А шчэ нейкія куткі патыкае,— апрацівела Бладзіку гэта слова «куток» горш горкага дзічкі-яблыка.— Чаму та шчэ праз закануркі забыўся?

Корабач не ануча-старынка, што яго куды хочаш сагнеш, якою хочаш гаворкаю пераканаеш. Яму толькі скажы наперакор добрае слоўца, дык баржджэй за запалку хваціцца полымем злоснага апраўдання.

«Трэба. Трэба-такі Мотуза выкінуць. Толькі ў ячэйцы няма злагады праз яго. Кепска, што дагэтуль ніхто не здагадаўся гэтага зрабіць»,— вунь якія думкі цяпер у Корабача. Хто іх ведае, як яны ладзяць удвух. Корабач на што ўжо патаемны, як не любіць, каб ведалі падрабязкі яго жыцця, а злашча: якім ён дома быў. А Бладзіку сам-насам усё расказаў. Умеў жа хлопец падсябрыцца. Цікава шчэ й тое, што нізаводзін Корабачаў паступак Бладзік не ўпікнуў у вочы, а за вочы й не ўказываўся нават, што ведае нешта пра ізбача, што ў іх была такая гаворка.

— Мы, браце, цябе вучыцца ўсё роўна выправім. Ужо й пастанову гэтакую зрабілі. Толькі трэба будзе пабольш добрых хлапцоў у ячэйку сабраць, каб было тут каго кінуць,— вось як Бладзік па ём спагадаў, як стаў усё ведаць.

Гэты раз Корабач не мог уцерпець. Зардзеўся ў твары, як не капае з яго кроў. Рукі затрэсліся.

«Што за перакорац гэты Мотуз! — Жыздрыцкі шавіністы. Хоць ты яму з гарматы над вухам бі — кажа: пстрычкамі мухі ганяеш».

— Таварыш Мотуз! Ты шкодны элемент у арганізацыі. У цябе даўно білет пара адабраць. Я толькі прыехаў, а многа ўжо чаго пра цябе пачуў. Гэта раз! Самазахапленне тваё, гордасць — два! Мацюгаешся ты,што аж слухаць вусцішна, а тым болей ад камсамольца чуючы — тры! — давай Корабач вылічваць Бладзікавы грахі. Многа іх знайшлося: цэлых пяць, ды ўсе цяжкія, к выключэнню з камсамола кожны ўходзіць.

— Таварыш Корабач сакратар у нас — шэсць! — невядома, дзеля чаго зрабіў Бладзік працяг ізбачовым вылічэнням.

Той шчэ горш закіпеў. Бладзік памаўчыць-памаўчыць дый асыкнецца, ды ўсё Корабачу напроціў. Спрэчка ў іх далей-болей заходзіць. Другія хлопцы жыздрыцкія маўчаць. На гэта ў кожнага з іх ёсць свая асобая прычына.

Пётра не аказуецца, бо яму ўсё роўна. Не па Пётравай натуры жыздрыцкі гонар перад хатніцкімі. Яму абы было дзе кніжку падхваціць. Ад каго — усё роўна.

Арсей бы ў Пётраву руку пацягнуў, але нельга. У іх хаце чытальня. Так сваю трэба будзе газу паліць, а то казённая будзе давацца. Свежую газету, выпісаную за чужыя грошы, ды калі сам паштар у хату занясе — і ад гэтага Арсей не адказен. Не так ён сам лас на ўсе гэтыя выгады, як мусіць не супярэчыць строні бацькі. Тады не будзе Цыпрук яго ўпікаць, што дарма газа гарыць — казённая. Дроў дарэмна з сельсавета як дадуць, тады скажа:

— А што, бацька, не дарам патом табе штовечары галаву дураць. Дроў за гэта далі. А ты ўсё мармочыш.

Вось што Арсею замінае, каб быць Бладзіку ў помачы. Каб не гэта, не гнаўся б ён ні на дровы, ні на газу

Хвядоса пры том у Анцішэўскіх не было. Хто яго ведае, у чыю б ён руку быў.

Сварыліся яны, сварыліся... Раптам Бладзік адмяніўся ва ўсём. Добра яго Корабач даняў. Калі закрычыць:

— Не хачу! Не хачу з такою заразаю быць! Выпісуюся,— з гэтым словам і кінуўся бягом к дзвярам.

— Даўно пара! — удагон пашпарыў Корабач слова пераможцы.

Мусіў Арсей выходзіць за Бладзікам дзверы зачыняць адны й другія: абое насцеж пакінуў. Як маланка, да дому папёр.

У сваю хату ўскочыў засопшыся. Перапалохаў усіх, хто там быў. Пра сваю трывогу ні аднаго слова нікому не сказаў, пагрозы не вымавіў. Прама ад парога кінуўся к цвіку, на каторым ключы Мотузы вешаюць. Зняў той, што ад свірна. Карабок запалак з комінкі схапіў сабе ў руку. Дома крыху пацішэў. Дзвярэй за ім не трэ было зачыняць.

Зірнуў стары Мотуз на большага сына. Большы сын на бацьку зірнуў. Адзін аднаго, слова не прылажыўшы, зразумелі. Хаця б вісус якой бяды не нарабіў! Нашто яму запалкі? Страх... Абодва знайшлі свае шапкі. Пайшлі назір за Бладзікам.

— Татка, а што рабіць, калі падпаліць?

— Вязаць ды ў канцыляру завезці.

Так надумаліся з Бладзікам зрабіць, каб яго на што дурное павяло.

Тым часам Бладзік быў у свірне. Вобмацкам знайшоў кубел з адзежаю. На памяць выцягнуў адтуль свае святочныя штаны. Памацаў у кішэнях. Выняў з аднае маленечкую кніжачку. Тры запалкі зглуміў — усё не браліся агнём. Чацвёртая ад борздага паспеху напал пераляцела. Пятую запаліў. Пасвяціў. Прачытаў.

— Сяброўскі білет.

Растаптаў агонь з запалкі нагою. Бягом з сваею знаходкаю пусціўся йзноў на сяло. Хацеў заўняцца на пярэкляці, замкнуць свіран. Цяпер толькі ўбачыў, што бацька з братам яго цікуюць.

«Яны замкнуць»,— сабе думае.

— Замкнеце! — гукнуў, каб быць пэўным.

Пусціўся на вёску.

Вечары сталі цяпер доўгія. Людзі агні не ўслед па вячэры гасяць. Каторыя што робяць, а каторыя йдуць на сяло гуляць або дома з чужымі людзьмі гамоняць. Ігналя не такі чалавек, каб буднага дня па сяле цягацца ці спаць ад захаду да ўсходу сонца. І к Чвардоўскім гуляшчыя людзі не йдуць у будныя вечары — ведаюць Ігналяву натуру. Што ты з ім будзеш сядзець, калі ён у работу ўлягае, а не ў непатрэбную гаворку. Адзін вечар пасядзіш у іх дрэмлючы, другі, а на трэці, каб і прасілі, не пойдзеш.

Задумаў сабе Ігналя лёгкія развалачкі к Калядам зрабіць. Удзень уцягнулі вярстат у хату. Увечара пасылае бацька Хвядоса к Юзіку схадзіць гэблік-шаршублік сыскаць. Ужо другі тыдзень, як ён пазычыў і дагэтуль не аднёс.

Хвядос борзда апрануў свой кароценькі кажушок і выйшаў з хаты. На дварэ відно, хораша.

Якраз собіла яму ўбачыць Бладзіка на вуліцы, як той бег з дому з Анцішэўскім.

Бяжыць Бладзік, рукамі навотліў махае. Хвядос думаў, што яго кліча. Бягом пусціўся ўслед. Ледзьві дагнаў. Пытае:

— Што?

— Зараза!.. яго маць!

— Хто?

— Там, у Анцішэўскіх.

Хвядоса цікнула. Захацелася ведаць, што там, у Анцішэўскіх. Улёг і ён за Бладзікам.

Прылятаюць у хату ўдвух.

— Забірай к чорту! — шчэ з-за парога крычыць Бладзік,— з’еш яго. А я не хачу з заразаю быць. Або — ты, або — я!

Корабач узяў білет з усмешкаю. Усё роўна, што ён намерыўся казаць: «Будзеш каяцца»,— і толькі ўправіўся выгаварыць першы склад першага слова дый змоўк. Білет у кішэню забраў.

Тут нарваўся Арсей. Папрасіў у Корабача:

— Пакаж паглядзець, з каторага ён году камсамолец.

Той, нічога не цямячы, дае білет у Арсеневы рукі.

Арсей і стажу не ўзяўся глядзець. Прама ў кішэню сабе й палажыў.

— Чаму ты забраў білет?

— Хай паляжыць да часу.

Што ў Корабача наўме, тым Арсей Бладзіку ўпікае.

— Дрэнна ты зрабіў. Будзеш каяцца.

— Чорт яго бяры! Буду каяцца ці не, а з заразаю быць не буду.

Корабач рыміць са злосці, але маўчыць... Каб слова сказаў пасля гэтага. Бладзікава вяршэнства. Яго цяпер воля. Мацёгаецца, як толькі здумае. З такім мастацтвам, што несвядомы галодны чырвонаармеец дзевятнаццатага году (майстар, можна сказаць, па гэтай часці) дый той бы Бладзіку пазайздросціць гатоў.

У Бладзіка вось які рахунак: калі мацёгацца загана, дык паглядзі хаця, як я ўмею, хай табе шчэ лепш каты сэрца дзяруць капцюрамі.

— Н-ну-у! — скрыгае Бладзік зубамі, скончыўшы літанію, адышоўшыся ў парог вады зачэрпаць.

Разоў пяць парываўся Цыпрук вылезці з свайго запечка, паказаць, што й ён нешта дома значыць. Выштырыць Бладзіка за дзверы, каб не брахаў у свянцонай хаце.

— Што гэта тут вам? — пытаўся з-за посцелак.

— Вон! Пайшлі, сабакі, вон! — гукаў адтуль.

Толькі чуць хлопцы не чулі. Свайго ўтрапення даволі было. Што з таго, што нехта недзе ў загародцы скрыпіць, голас ледзьве адцягне?

Не хоча Корабач па зубах зарабіць — маўчыць сціхатою. Боем браць свайго вяршэнства не думае. Лепш ён гэта зробіць дакладам, пратаколамі. Тым часам злосць без лаянкі траціць сваё полымя і чуць-чуць тлее, а пад рэшту й саўсім гасне. Толькі ўпартасць астаецца.

Гэта самае і ў Бладзіка. Ён сябе за пакрыўджанага мае. Маўчыць на самым канцы лавы, сеўшы пад акном ад вуліцы. У парог на лыжачнік загледзеўся: вокам не маргне. Потым думаецца яму, як бы гэта пацешна было, каб адышоўся ды сам на сябе паглядзеў збоку, як пакрыўджанага гарапашніка прыстаўляеш. Смешна!

Зарагатаў моцазна. Траха хлопцы не папалохаліся. Глядзяць здзіўленыя на Бладзіка.

Нічога такоўскага на том. Вясёлы стаў. Падыходзіць бліжэй у гурт.

Арсей Хвядосу ўсё, як тут было з самага пачатку, расказаў. Тады сваю мову да ўсіх абарачае, памацніўшы голас. Гаворыць лагодна, спакойна з неабвяржымаю пераканальнасцю ў абліччы й голасе. На яго глядзя, здаецца, і рад нават, што першаму давялося пазнаёміць сваё таварыства з цікаваю навіною.

— Пра ячэйку таварыш Мотуз, па-мойму, добра сказаў. Дарма ты, таварыш Корабач, закіпеў без пары. Трэба перабавіць як-небудзь к нам. У нас, браце ты мой, камсамольцаў чатыры чалавекі, ды шчэ двух падало заявы. Каб сюды перавесці ячэйку, дык увесь маладзеж быў бы ў ячэйцы. У Хатніках — такая-то вёска! гэтая дэўж! — усяго пяцёх камсамольцаў з табою разам. Было перша больш, але куды ж яны варты, мы ж павыкідалі іх, добра разгледзеўшыся. А што з другіх вёсак ходзяць хлопцы, дык ім у Жыздрыцу шчэ бліжэй будзе, як у Хатнікі.

Корабач, пасля гэтага, штораз назад-назад. Прапаў задзёр. У многім з Арсеем згаджаецца. Пра Бладзіка маўчыць. Не кажа, што з ячэйкі трэба выпісаць, і зноў прыняць не дакляруе.

Таго вечара й пайшлі дамоў, а Бладзік з Корабачам не гаварылі ўсё. Корабач не даходзіў у Арсея, каб аддаў яму Бладзікаў білет, а той сам не зрабіў гэткага глупства.

Потым цераз Анцішэўчыка Корабач паведаміў Бладзіку, каб хадзіў на бюро, быў камсамолец як трэба, й каб больш не дзяцініўся, як той раз. Так ўсё і ўладзілася.

З месяц пачакаўшы, Арсею далі зрабіць на сходзе ячэйкі даклад «Аб працы хатніцкага чырвонага кутка». Пастанову зрабілі, што добрая праца. Бладзіку прыпаручылі сабраць падпіску на газеты, хто хоча выпісаць, а хто ніколі не выпісваў — угаварыць. Корабач сказаў, што «Беларуская вёска» шчэ й прэміі сваім збіральнікам дае. На гэта Бладзік і ўзяў увагу. Прайшоў з Хвядосам Жыздрыцу па хатах з канца ў канец. Расхваліў «Беларускую вёску», як толькі ўмеў, і дадумацца сумодаў: танная, вясковая, усе законы ў ёй знойдзеш. Узяў па залатоўцы з васьмёх гаспадароў на пробу. У другія вёскі пайсці паленаваўся. І прэміі не захацеў.

Анцішэўскіх хата так і асталася звацца: у Хатніках — куток, а ў Жыздрыцы — чытальня. Далася ў знакі яна й мужчынам. Каторыя нядаўна пажаніліся час-часом заходзяць к Арсею, каб даў чаго пачытаць. Вуліцу прайшоўшы, можна было такую гаворку пачуць:

— Куды ты з «ксёнжкамі»? Ці не да касцёла. — жартуюць, бывае.

— У чытальні браў. Аднесці трэба.

— Куды ты панясеш? Каб ты згарэў! Дома папера згадзілася б што ўвярцець.

— Дзе ты бачыў! Запісуе, як бярэш. А паперы, табе сказаўшы, стае скварку, у дарогу збіраючыся, увярцець. У панядзелак дзве, а ў пятніцу адну «Беларуску вёску» паштар заносіць. Прыйдзе пад акно. У шыбу пальцам пастукае — выходзь забіраць. Я колькі разоў казаў, каб у хату заходзіў,— лянуецца, пад акно баржджэй.

Не толькі ўвечары, але ў свята і ў прысвяткі ўдзень унадзіліся хадзіць хлопцы к Анцішэўскім, нават і не таварышы Арсеявы, а многа меншыя за яго пабраталіся з жыздрыцкім ізбачом. Ну й штукі выкусуюць, як сталейшых няма з імі.

Быў аднаго разу нейкі прысвятак. Арсей схадзіў к дзеўкам на сяло. Пад вечар вярнуўся. Ганькі ж яшчэ не было дома. Хочацца яму падвячоркаваць сесці. Няма каму яды ўліць. Перш хацеў чакаць сястры. Потым адумаўся. Адчыніў засланку. Выняў маленькі гаршчок. Паглядзеў, што ў ім — мачанне. Больш Арсею й не трэба нічога. За гаршчэчак ды на стол. Узяў блін. Сеў і мачае.

Зараз трох хлапцоў прыйшло.

Арсей борзда пад’еў. Устаў з-за стала. Хацеў гаршчэчак у печ уставіць, ды нечага загледзеўся ў вакно. Памаленечку «дык хай чырвоная» высвістуе.

— Перахрысціся,— падказалі яму хлопцы.

Арсей падняў вочы на абразікі. Дзеля старога вісіць іх восем штук, ад кута к аднаму акну й к другому па ліштве займаюць. Даўно ён іх збіраўся ў камору вынесці. Хай бы там ляжалі сціхатою. З дзевятым абразікам дык і праўда што паступіў рашуча. Пасля навальніцы сышлі былі ўсе з хаты. Нават і Цыпрук з арэшынаю пасунуўся глядзець, ці не нарабіла псотаў якіх у стрэхах, ці не зламала чаго. Хваціў Арсей апалоннік, як забег адзін у хату, дый мэцнуў па шкле. Дзве пабітыя гэтага дня шыбы ў вокнах настрэнчылі яго на думку зрабіць хоць адзін абразік калекам і злажыць адказ на навальніцу. Так і выйшла. Потым Ганька вынесла яго ў камору.

— Хай не курае папера ў хаце. Можа, калі й нашклім.

Каля другіх абразікаў узяцца гэтакім спосабам знайшоў, што будзе не практычна: усё роўна ўсіх зараз не вынесеш — трэба дзеля старога пакінуць будзе хаця са два, а ў другае — шкло й згадзіцца можа. Каб ведаў, што Цыпрук не дацікуе, дык і цяпер нашкліў бы гэныя, у навальніцу пабітыя, шыбы. Шкляры нешта ў Жыздрыцы ездзіць забыліся. Трэба ўсё самому рабіць.

Па-свойму б узяўся гаспадарыць Арсей, ды звягі старога не хочацца слухаць яму.

Глядзіць Арсей на абразік. Езус з абразіка вытрашчыў вочы.на яго. Багамаз, як сумыслу, злоснага вымаляваў бога. Нос у таго доўгі, чатырохкантовы. Вочы намружаныя, пазіраюць поверх усяго, што ёсць перад імі. Адна рука пальцамі пастрах дае. Другая кнігу трымае расхінёную. «Прыідзіце ка мне ўсе страждушчыя й абрамянённыя й аз успокою вас»,— напісана на таей кнізе па-славянску.

— Фі-ў-у-у!..— свіснуў Езусу Арсей. Галавою сцяляпнуў, як бы чарку да яго абяцаючы.

— Што ён, недавярак, на цябе пальцам трасе? Дай яму, Арсей, хвігу. Чаго яму трэба ад цябе?

— Фі-ў-у-у!..

Збоку гледзячы, выходзіць, як бы знарок Езус вачэй не спушчае: такі задзіра смелы.

— Пачакай жа,— кажа Арсей ад раптоўнай думкі. Адкалупіў з булкі нажом крышку мякішу. Выкамячыў файнацкі нос, таўсты. Нос на нос пачапіў Езусу. На акне падхапіў стары нумар «Беларускай вёскі». Выкраіў вялізныя, рызыкоўныя акуляры. Ашчарэпіў імі хлебны нос.

Цяпер плаксівы й сярдзіты зрабіўся бог на абразіку: мусіць, зазлаваў. Каб не на куце вісеў, дык можна б было падумаць, што не абразік гэта, а партрэт даўнейшага ўрадніка. Не «ўспакоіць вы» збіраецца, а думае — не дадумаецца, як бы мудрэй пакараць. Здаецца, й пальцы, каторымі хрысціў дагэтуль, цяпер у хвігу згортуюцца. Хоць гэтак ды злосць сваю спагоніць, калі слаб на сілу.

— Ага! Цяпер я ведаю, чаго ты крывішся,— адламаў бліна, памачыў у мачанне.— Ты хоць і святым духам жывеш, але вымярхаўся, патом. Разаніна жывата ў цябе ад голаду. На! аблізуў,— ды калі мэцне блінам яму па зубах.

Што ўжо хлопцы папараготвалі з гэтай камедыі.

Траха жыватоў не пападрывалі. Цыпрук не бачыў, праспаў усё цудэнне, на печ узлезшы.

Потым хлопцы аб нечым другім загаварыліся. Зараз стала цямнець. Разышліся дамоў. Так і астаўся Езус з акулярамі, з наклееным носам, з мачаннем на губах. Нінапамкі Арсею гэта.

Згледзела Ганька, за агнём вячэру наліваючы, што непарадкі на абразіку.

— Што гэта шчэ за навіна?

Узяла з коміна чысцейшую анучу. Сцерла абразік, і знаку не асталося.

— Дзе гэта відана, каб абразікі на год усяго два разы абціраць — к Калядам і к Вялікадню. Тут не толькі што павукі павуцінне аплятуць, але й немаведама што можа завесціся,— так бэсціць свае дзеці стары Цыпрук.

 

XIV

Доўгая вячэра ў Чвардоўскіх. Не прычакаць канца. Пакуль усе ў хату збяруцца. Маці пакуль з печы гаршкі падастае. Пакуль пазаве за стол.

Бывае, што Хвядос не дачакаецца просьбы. Выме сабе лыжку з століка, залезе за стол, на сваём месцы на куце сядзе. Маці ўбачыць яго — пасварыцца:

— Чаму ж ты й другім лыжак не даставаў, а толькі сабе. Усё роўна ж было за адным заходам.

Хвядос вылезе з-за стала. Выцягне шупляду. Кожнаму проці яго месца лыжку паложыць. А сам ізноў лезе на кут.

Сядзе на столках лаў. Сядзіць. Глядзіць. Усё маці, убачыўшы, што не церпіцца хлопцу, барзджэй маладой капусты міску наліе, з параю на стол паставіць. Бацька лепш за ўсіх знаецца на смаку. Першую лыжку зачэрпае — пакаштуе. Калі недасаль, загадае Хвядосу:

— Падай салянку.

Яна спрадвеку ў Чвардоўскіх стаіць на куце ў Хвядоса пры боку.

Хвядосу некалі прыслухоўвацца смаку. Падасць бацьку салянку, а сам недасаль хваціць лыжак колькі. Бацьку, як той соллю пацярушыць, паможа памяшаць. Не раз Ігналя лаяў яго за гэтакую моду.

— Звык плюхацца, як качка пад мостам.

Кіслага Хвядосу не многа трэба. Не вельмі палюблюе ён яго. Сербане разоў колькі дый лыжку паложыць.

— Мамка, куццю зараз дасцё?

— Пачакай ты крыху. Трэба ж міску з капустаю спаражніць.

Нічога не зробіш. Трэба чакаць. Хто ж яго накупляецца місак, каб зараз па дзве стравы ставіць на стол. Усяго міска й чаропка й ёсць на гаспадарцы. І то чаропка — куды яна варта! — цякучая, шчарбатая, ледзьві ў кучы трымаецца. Хоцькі не хоцькі, а трэба чакаць. Ізноў Хвядос бярэ лыжку. Нехаця памагае баржджэй дно ўбачыць.

От куццю дык ён лепш густуе. Цяпер жвавей сюды-туды ходзіць лыжка ў яго руках, каб баржджэй «годзе» сказаць.

Трэ было б вылезці з застолля, а тут замінка: бацька з краю на лаве сядзіць, а Хвядос за ім на куце. Не хочацца старога турбаваць. Ведае, што, каб сказаў, пусціў бы Ігналя. Але лепш круга стала праціснуцца. Там з другога боку Ксеніна месца. З ёю смялейшы Хвядос, кажа:

— Пусці.

Сястра жартамі:

— Што за гэта? За кума не возьмуць. Не можна з-за стала вылазіць не з таго боку, з каторага сеў.

Даўней думалі, што гэта й праўда, цяпер — жарты.

Хвядосу не церпіцца. І да жартаў ахвоты няма.

— І чорт іх бяры, калі не возьмуць. Пусці!

Нічога з ім не зробіш. Ксеня слухае-такі братняга павялення. Устае з месца. Вылазіць з застолля. Лыжкі нават забылася палажыць. Як трымала ў руцэ, так і панесла з сабою.

У Чвардоўскіх во гэтак цяпер маль не штовечара.

Павячэрае Хвядос дый дропне на сяло. Толькі куртаты свой зашмальцованы кажушок апране ў рукавы. Зашпіляецца на хаду, у сенцах дзверы зачыніўшы.

Восень раздажджылася. Няма таго дня, каб імга не йшла. Хоць дробная, але спорная. Па жыздрыцкай вуліцы льга з чоўнам плысці. Гразь. Балота. Урэдкую кладкі ляжаць: дзе жэрдка, дзе таўставаты аполак. Проці некаторых хат дык і патанулі яны. Нагою трэба мацаць, дзе ступіць. На самай сярэдзіне калдабаны павыбіваны. З калясьмі хто едзе — калодкі хаваюцца.

Чужому чалавеку тут кепска хадзіць, а хаджаламу не вялікі клопат. Кладка — дык па кладцы ідзе. Няма кладкі, а калі шчакетамі каля сцежкі загароджана,— бярэцца за вярхі шчакецін, сам па йсподняй жэрдцы йдзе. Хоць марудна, але ж за тое добра, суха. Вось там бяда, дзе частаколам ад вуліцы ўгароджана й кладкі ніякай людзям пад ногі не падкінена.

— Каб цябе ў дамавіну палажылі, як ты нічога не паложыш,— бывае, клянуць старыя людзі (а яны ўмеюць клясці) такіх гаспадароў за нядогляд.

Рупасць таго гаспадара возьме. Пойдзе паходзіць каля будынку, паглядзіць па падстрэшшу. Знайдзе-такі, калі захоча, нявартую якую паляняку, што ніякога матэр’ялу з яе не будзе, толькі дровы. Занясе й кіне на сцежцы, каб людзі не звягалі. Толькі цяпер у Жыздрыцы даўнейшае паганяюць лічаныя гаспадары: частакол зводзіцца.

Хвядос сваю дарогу добра ведае, дзе глыбей, дзе мялчэй. Вышай як па костачкі ніколі не ўлезе ў гразь. Удзень не так хадзіць злаўчыўся — от увечара! Ці поўна, ці перад маладзіком — яму ўсё адно.

Толькі кепска, што гады ў рады ў Анцішэўскіх бываюць такія вечары, што ніхто к ім не прыйдзе. Золата такія вечары! Хвядос то вядома што там. Без яго не абыдзецца. І чамусьці яму падабаюцца такія часіны. Тады адзін ён ува ўсіх навідавоку.

Добра пакапаўшыся ў сваёй даўгавечнай памяці, старыя жыздрыцкія кабеты могуць сякое-такое сваяўство знайсці ў Чвардоўскіх з Анцішэўскімі. Дзесятая вада на кісялі, як кажуць, іх гэта сваяўство. Шчэ як жыў быў дзед Чвардоўскі (Ігналеў бацька), дык і ў госці хадзілі адны к адным. Гэта ж дзедава цётка ды была замужам за Цыпруковым бацькам, але Цыпрук не яе сын, а ад другой бацькавай жонкі (ад першай племя змерла).

Спярша добра ў іх ішлося. Ды аднаго разу ў некага на бяседзе павяло на бяду. Дзеда Чвардоўскага, бы тое ліха ведаючы, пасадзілі напроці Цыпрука цераз стол. Трохі пасядзеўшы, госці развесяліліся. Перш злагодна гаманілі. Ды далей-болей... Саўсім за глупства зрэпіўся дзед з Цыпруком перш спірацца, давай штораз мацней гаманіць, а пад рэшту й да сваркі дайшло — троха ў чубкі цераз стол не спляліся на людскі смех.

І каб хто папытаў: за што? Саўсім за глупства. Ані ж не было патрэбы ў такі сур’ёз уходзіць. Гэта ж ніяк не дайшлі, ці Хвалісёнкаў большы сын на пошту астаўся ды борзда за начальніка выйшаў, ці то ў ахвіцэрах да камандзіра даслужыўся. Што там за інтарэс чужому чалавеку да Хвалісёнкавых сыноў. Дзіва тут няма, ці яго сыны начальнікамі, ці камандзірамі. На тое ён пакупшчык. Яшчэ перад вайною меў свае тры валокі зямлі, два параконныя плугі з колцамі, сваю жняярку і трымаў двух парабкоў, дзеўку й пастушка.

І дзед і Цыпрук былі тады п’яныя, што тузы. Роўны гонар у іх абодвух і задзёр гэтаксама: на адну галінку павесь іх, дык ніводзін не перацягне. Чорт на д’ябла нарваўся, як кажуць.

Цыпрук прыстаўляецца — што то я! Братчык жа ён у Хатніцкай капліцы. Каму, як каму, а самому Цыпруку й вунь які высокі свой чын здаваўся.

Дзед гэтаксама. Тады шчэ сыноў не дзяліў. Былі ўсе ў аднэй хаце: сам ды іх двух здараўцоў. Усе не з гаспадаркі цягнуць, а ў гаспадарку валакуць хто што дзе зарваў. Мелі ў бацькі ў паклажы паўтары сотні грашымі, дый зямля к таму была ўся, так як з надзелу прыйшлася,— цэлая паўвалока. Дзедава кабыла — дэрашка, у Міры купленая, была тады над ўсю акалічнасць. К плоту не падвёўшы, ні за што конна не сядзеш. Ніхто лепшай не меў. Шчэ к таму стаяў у хляве над яслямі сівы, гладкі ў рублі жарабец ад дэрашкі. Так што над сваімі вясковымі чвартковымі, траціннікамі ды чацвярціннікамі й ён — багатыр. А к таму й на сілу пачуваўся, каб што якое.

Добра-такі, што ўсюды здагадлівыя людзі ёсць. Даўно прапаў бы свет, каб не яны. Без іх парэзаліся б, пакалоліся б злосныя, задзірлівыя людзі. Дык вось гэтыя самыя «здагадлівыя» й развялі дзеда з Цыпруком па сабе, каб не бачылі яны адзін аднаго. Вывелі з-за стала ды давай па добрасці нагавараваць. Гэтакія то яны (дзед асобна і Цыпрук асобна) добрыя людзі. Ого! А суседзі як іх паважаюць. А баяцца ж як (самае першае — баяцца). Дык ці ж варт за ўсякім жукам паўзці немаведама куды?

Ледзьве-не-ледзьве ўтаймавалі. Аж утаміліся здагадлівыя людзі, добрыя ўчынкі іх прыпамінаючы.

Тады за сталом, п’яных галоў не баючыся, упраўныя іх языкі набрахалі чортведама чаго. Ведама, самы сябе не помнячы, адпіўшы дарэшты розум, які быў. Былі яны ад таго здарэння добрыя дружакі. Многае, што рабілася ці гаварылася,— сакрэт. А цяпер (няма дуру) пра ўсякія сакрэты забыліся. Многа чаго такоўскага ўнеслі ў чужыя вушы, што толькі ім двум і ведаць трэ было ды маўчаць сціхатою. Нават сам насам няварта было таго ўспамінаць, каб не знаць сораму.

Працверазіўшыся, абодва апомніліся. Апомніліся й самі сябе саромецца давай. Кожан сваю віну пачуў. Але раздумаліся й крыўдаваць сталі: дзед на Цыпрука, Цыпрук на дзеда.

— Я-то — я! Але ж ты чаму?..

Тры гады ўсяго давялося дзеду пажыць, пасля тае прыгоды. Апошні год, можна сказаць, не жыў, а мучыўся. З вясны як падпала трасца, дык трэсла, курчыла, ратунку прасіць прымушала. Так усё лета — дзень ходзіць, а тры ці й больш ляжыць, зуб зуба кліча... Ну й памэнчыўся чалавек! А ўвосень, так перад Пакровамі, й даўся.

Аж пакуль свечкі не сталі даваць, накшага слова строні Цыпрука дзед не прамовіў, як «халерая насатая». Праўду сказаўшы, дык Цыпрукоў нос гэтакі самы, як і ва ўсіх людзей: і не шырок, не довяг, і не тоўст ля пераносіцы. Чаму так дзеду собіла прадражніць Цыпрука — толькі ў яго аднаго й дапытацца ільга было, ды ніхто не здаўмеўся гэтага зрабіць.

Ужо сталі дзедавы вочы ў лоб ісці. Войкаць перасціх. Так быў халодны, а цяпер саўсім зрабіўся як лёд. Ігналіха першая гэта згледзела, і хоць не родная дачка — нявестка, але з галасамі кінулася за градку свечкі шукаць. А старому крыху палепшала не надоўга. Быў нават памкнуўся, каб устаць, сесці. Ды дзе там — з месца не крануўся, толькі закрактаў мацней. Тут усе падбеглі к дзеду.

— Можа, вас пасадзіць.

Рукою толькі махнуў — не трэба. Памаленьку прагаварыў:

— Паклічце Ігналю.

Паклікалі.

Дзед паглядзеў на сына. Навярцеліся слёзы на ўпалых вачах. Яшчэ ўспомніў і другога, аддзеленага сына.

— Паклічце,— кажа,— і Базыля.

Праўда, ускорасці прыйшоў і Базыль.

— Што вам, татка, цяжка? — пытаецца, нізка над дзедам нахінуўшыся, каб пазнаў, хто гаворыць.

— Што ж вы гэта надумалі ляжаць? Папраўляйцеся.

Махнуў дзед рукою — ат, усё адно дзяўбуць — папраўляйцеся. Сам бы рад быў гэта зрабіць, але ж абнядужаў саўсім. Скрывіўся, як плачучы. Глынуў колькі кропель горкіх, цяжка выціснутых слёз. Памаўчаў. Потым дух адцягнуў ды давай навучаць, як на свеце жыць без яго: каб не біліся, не сварыліся, каб злагадна, добра жылі і адзін на аднаго чужых людзей не падводзілі; дзе што сеяць, картоплю садзіць, дзе папар пушчаць абодвум год на пяць наперад вымеркаваў.

Дзед наказуе, а хто слухае — ад плачу не судзержацца. У каго слёзы па бабовым каліву з вачэй коцяцца, у каго драбней, а ў каго толькі вочы мокрыя парабіліся: усякія людзі ёсць. Ігналіха дык цераз лад жаласлівая кабета. Яна не то што па сваім сем’яніне, але й па чужом мерцвіцу не ўтрымаецца, каб не наплакацца да таго, што ўвесь дзень будзе галава балець. Яна, каб хворага не ўразіць, апошніх часін яго не пасаліць, уцякла хліпаць у куток.

Паглядзеў дзед мужчынам у вочы. У самога нос востры, вочы — лёд.

— Гэ-эк! — а,— захлынуўся ад сухога плачу.

Раптам нешта ўспомніў. А быў траха не забыўся.

— Скажэце ж таей халеры насатай...— і не скончыў, што сказаць «халеры насатай». Борздзенька паспяшыўся залапатаць:

— Даруй божа цяжкі грэх!

Апошні раз пайшлі ў лоб вочы. Моцазна дыхнуў разы два, й гатоў чалавек. Зямля ўжо, а не ганарысты Чвардоўскі дзед.

Хто дзе быў — усе к ложку тады кінуліся. Скрывіўся Ігналеў твар. Здавалася, збоку гледзячы, што Ігналя толькі што памкнуўся пакаштаваць нейкую дзічку, а ўжо аскома на зубах стала.

— Бяжы,— кажа ён на малога Хвядоса,— скажы Юзічысе.

Тая, толькі ўгледзела ўмурзанага, заплаканага Хвядоса:

— Памёр? — пытаецца.

— Памёр.

У чом стаяла, так бягом і пабегла па загароддзі. Забылася нават каравага хвартуха, што гаршкі браць, дома пакінуць. А прыбегшы, усіх разапхнула. Сама дзеду к грудзям прыпала. Галосіць і прыказуе:

 

 

От ад тых дат і не ў злосці Чвардоўскія з Анцішэўскімі. Што Ігналю? Ён ні з кім ні біўся, ні сварыўся. На Цыпрука й за бацькам ані ніякага закальцу не меў, гаварыў з ім, нават калі трэ было. А па бацькавай смерці й пагатоў на ўсякую злосць забыўся — хадзіць к Анцішэўскім стаў. Толькі ўсяго што ўжо сваяўства забыліся й адны і другія. А так у злагадзе жылі.

Гэту восень надта ж стаў Хвядос учашчаць к Анцішэўскім. Паладзіў з ім іх стары дый хваліць яго за гэта.

— З яго чалавек будзе, вы таго не думайце! Пагаварыць ільга. Не то што свістун каторы.

А ўсё гэта затым, што Хвядос яму па шэрсці слова сказаць кожан раз дабірае. Што б стары не сказаў, усё Хвядос падцвердзіць, што добра. Другі раз бывае так уладзіцца, што й яго старэчую думку наперад падкажа. І нічым лепш Цыпруку не ўгодзіш, як гэтым. Старым такія людзі — угаднікі й падабаюцца. За гэту спрытнасць яны й хваляць іх.

Цыпрук Хвядоса па голасе пазнае. Абы толькі сказаў «дабрывечар», дык ужо й ведае, хто прыйшоў. Кліча:

— Хадзі сюды!

Хоць імя й не сказана, але каму йсці — вядома. Хвядосу — няўжо ж каму! А ён і слухае. Расхінае павілёны, у цёмны трапляе куток.

— Што вы скажаце?

— Ты гэта чуў?

Чаго сам за дзень наслухаўся, увечара ўсё Хвядосу раскажа. Той слухае, нібы й цікавае што. Возьме дый папытаецца якой падрабязнасці, чаго, на добры лад, і пытацца не трэ было, сам і не думаючы здагадаўся б.

Ці то байку, ці то праўдзівае здарэнне, як на засценку аднаго пакупшчыка з самагонкаю злавілі, дык аж праз два вечары плёў, як немаведама якую навіну. Дый на трэці вечар пачынаў тое самае. Ужо памяці няма таей у Цыпрука, што некалі была. Гэта й сам ён часта праводзіць — не да хвальбы цяпер у яго век. Аж мусіў за трэйцім разам Хвядос успамянуць, што:

— Вы ж пра гэтага пакупшчыка ўжо ўчора гаварылі.

От бачыш! А я й забыўся... Ногі вот паболююць усё. І галава не на меры: увушшу то маленечкі званочак звініць, то конікі сакочуць. Надта ўночы... Вялікая яна. Раніцы не дачакаешся.

Ды вось як там было на засценку:

Прыходзіць гэта міліцыянер к гаспадару. Як мае быць з партфелем, з панятымі. Гэтаксама й члена з сабою прывёў.

— У вас,— кажа,— самагонка ёсць. Вы гналі ў той чацвер.

Ці міліцыянер надаўгад біў, ці напэўнае ведаў, але ўгадаць угадаў. А гаспадар патом і ні блізка, не прызнаецца. Смел — бо на добры спрат ёсць надзея.

— Трасеце,— кажа,— калі хочаце.

— А як жа? — пашукаем.

— Ну й шукай,— ужо аж злосен гаспадар.

Міліцыянер у хаце й не глядзіць па заканурках.

Адразачку йдзе ў сенцы й людзей заве з сабою. З сянец адчыняе дзверы ў камору.

— Раз, два, тры...— адлічыў ад парога пяць падложын. Кажа на панятога:

— Падымай шостую. Калі тут няма, дык і нідзе няма.

Паняты марудзіць. Яму не хочацца свайму суседу напрыкрацца. Міліцыянера аж злосць узяла, што так ні сця-любя шукаецца забароненая штука. Сам падскочыў дый узадраў падложыну. Ажно там яма ў калена высокаму чалавеку.

Адмяніўся гаспадар, ускочыўшы ў бяду. Сціх. Стаў збоку ды толькі безуважна паглядае, што з таго болей будзе. А жонка ў голас, у плач. Давай прасіцца. Давай енчыць. Як на колінкі кабета не становіцца.

— Хаця ж не вылівайце! Пішэце, што ваша ласка будзе, а не вылівайце. Штрафам накладайце, колькі самі ўздумаеце, а яе нам пакіньце. Чорт жа яе той «рускагоркай» дакупіцца. А цяпер жа такія людзі пражорныя. Кварты ім мала на дзень на аднаго чалавека — сама менш, па гарцу трэба. Хаця ж не вылівайце! Хаця ж кабеціна і разбедавалася.

Гэта ж ў іх дачкі вяселле мелася быць, дык кабеціна і разбедавалася.

Гэты раз Цыпрук яшчэ раз пераканаўся, што добра такі жыць на засценку. Там саўсім накшыя людзі, як у вёсцы. Панятыя і ў таго гаспадара толькі дзеля прыклепу стаяць у парозе. Нідзе свайго носа надта не ўтыкаюць. Кабета просіць, як у рукі не цалуе, а міліцыянер і не блізка, слухаць не хоча, а не то каб што. Ён свайго глядзіць, на што пастаўлен: выбраў пляшкі ў крысо дый усе чысценька й пабіў аб вугал. А што дзве дужаватыя бочачкі ды гарцовы буталь бачыў, дык і віду не ўдаў.

— Ведама, у добрых людзей,— навучаючы, кажа Цыпрук.— А ў нас хай якая бяда станецца, дык ад чужой плоймы не абараніцца. Паўнюсенька хата нойдзе, дзвярэй за імі не зачыніш. І чаго? Каб хто папытаў. От тут бы й не ўчыніў ласкі добры чалавек. Пабаяўся б, каб і самому не ўляцець.

— Але й чорт яго бяры,— аж злосен Цыпрук на таго самагоншчыка.

Гэта ж дачуўся ён, што той самагоншчык бацьку з дому ўпрочкі праштырыў, пасварыўшыся. Бацька жыць у замужняй сястры да часу астаўся, а сыну вунь як спасцігнуў — удаў, дзе спрат у яго знаходзіцца. Гэтак людзі кажуць. Гэтак і Цыпрук пераказуе Хвядосу. І ўрэшце выходзіць у яго:

— Ну й свет паўстаў! Ну і людзі! Я ўсё адно кажу...

Ды Цыпрук і не ўвалгаўся: усё адно,— ён кажа,— няма ў старога накшай мовы, як пра бяду якую ці пра напасць.

— Чаму? І даўней усяго было,— прабуе Хвядос апраўдацца.

— Не! Даўней...— шмат чаго стары можа нагаварыць, што чуў-бачыў даўней. І ў памяці гэта ёсць.

Хвядос не хоча старому працівіць, непаслушэнствам уводзіць яго ў жаль.

А шчэ ў Анцішэўскіх газет надта шмат. Повен стол, дый на куце зложана сцірта старых. Абы згледзеў Цыпрук, што Хвядос перабіраў іх — падзывае к сабе.

— Што там піша? Мне свой нічога не хоча казаць. Такі гад! Ну як там? Будзе-такі вайна?

— Не. Нічога гэтага не пішуць.

Цыпрук ад першага разу і Хвядосу не верыць.

— І ты,— кажа,— лжэш мне старому.

— Ды патом і рад, каб яго слова і праўдаю было.

— Хаця ж каб гэтай погані — вайны — не было,— клапаты старому. Не раз, як пра вайну ўспамянуць, Цыпрук благім словам палякаў успамінае. Смутныя ў яго гэтыя ўспаміны. Лепш і не знаць. Забыцца б баржджэй ды не чуць ні ад кога.

Арсею ж (сыну Цыпруковаму) надарылася «наган» за дзесяць рублёў у аднаго знаёмага хлопца выменяць. Дык цяпер у яго й накшай гаворкі няма, як пра гэту штуку. Яно не кепска, калі пра запас ёсць свой «карчун». Кішані не абарве, а згодзіцца часам. З ім і ў чужую вёску смялей пайсці, і ў дарозе добра. Толькі аднаго міліцыянера й бойся тады, яго меўшы пры сабе.

Перш не думаў нават Арсей і рэгістраваць сваёй цацкі. Толькі бяда, што лёгак ён на язык. Сам сабе з-за гэтага непрыяцель. І ў гэту папаўся праз гэта самае. Так што цяпер начай і не выкруцішся, як зарэгістраваўшы.

Крыху знаёмы Арсею хлопец служыць у пагранічніках. Некалі гэты пагранічнік часаў шпалы ў дачы і кватараваў у стражніка. І таго году Анцішэўскія былі ўзялі падборку збіраць, дык праз тры тыдні хадзіў Арсей з Ганькаю ў лес,— збіралі сучкі, каторыя большыя — у кучы складалі, а каторыя драбнейшыя — сцягвалі ў адно месца й палілі. Падборка была далекавата ад дому. Дык яны ўсяго раз на тыдзень прыходзілі хлеба ўзяць ды дома прагуляць нядзелю, а рэшту дзён начавалі ў стражніка. Вось там у Арсея і знаёмства зайшло з часаком, што цяпер у пагранічніках. Разам у суседнюю вёску да дзяўчат хадзілі. Ганька дык шчэ зусім малая тады была, але (жаба) смелая была — адна ў адрыне на сене не баялася спаць. Гэта яна за гэтыя тры гады пасталела.

Гэнага хлапца недзе й гнала аднаго разу конна цераз Жыздрыцу. Шчэ ў канцы папытаў, якая вёска.

— Жыздрыца,— кажуць.

Тут яму Анцішэўчык і ўзбег на памяць. А вымерхаўшыся быў пагранічнік — дарогу не малую праехаў. Каб дамоў закіраваць — убок далёка, куды з часці паслалі, гатоў спазніцца. Папытаў, дзе жыве Анцішэўскі, дык яму расказалі й паказалі — адразу патрапіў. Каня прывязаў сабе за шула ў варотах, а сам ідзе ў хату.

«Ану, можа, й пасуляць чаго».

Арсей быў дома. Пазнаць яны адзін аднаго не пазналі, але, разгаварыўшыся, здагадаліся, дзе былі разам і калі бачыліся. Арсей усё як мае быць у пагранічніка распытаўся, адкуль едзе, куды паслалі й якая служба ў яго. Потым Ганьцы шапянуў, каб салодкага млека ды шчэ чаго да яго прыстаралася пасілкавацца чалавеку. Пытаецца ў пагранічніка, ці не ахвотнік ён, каб перакусіць. Таму голад не цётка, сорамам жыць не будзеш — ласку прыняў.

Селі сабе яны ўдвух за стол ды гамоняць. А Ганька спадцішка зірнула на чужога хлопца ды пайшла за работаю. Дзе быў дурань Арсей! — пра ляворверы гаворку пачаў. Так-то бо канечне яму трэ было ведаць, якія яны бываюць, каторы з іх лепшы й якога пораху лепш сыпаць: салдацкага ці паляўнічага, як сам патроны дарабляеш і па колькі яго сыпаць. Ды так не ўмеючы, даходзіць пачаў, што пагранічнік адразачку здагадаўся, нашто яму гэта патрэбна, й папытаў:

— А ты, можа, што маеш?

Арсей зразу адказу не падабраў,— змоўчаў крыху. Потым бачыць, што маўчаць не добра, трэба зразу моцна сказаць: «Недзе ты бачыў!» Але збаяўся, каб гэта не выйшла ў яго так, як бы спалохаўшыся сказаў. Падышоў ён к свайму ложку, выняў з-пад галоў, раскруціў анучы, што быў уверчан,— паказуе.

— От паглядзі, ці спраўны.

Ажно дзе ён чорта — спраўны! Памазаць у Арсея няма чым — іржа нападае. Крыху газаю цухмоліў, дык толькі смурод ад гэтага, а карысці ні на гарэлы шэлег. Пагранічнік толькі глядзіць ды галавою круціць. Шкода яму казённага начыння.

— А ты разбіраць умееш?

— А як жа?! Складаць цяжэй, ды й то — дрэнь. Трэба толькі на цэлым добра разгледзецца, што да чаго прыпадае, дык і зложыш. Усяго, першы раз як складаў, з спрунжынаю доўга цацкаўся, не ведаў, дзе яе падаткнуць. А цяпер дык у мамент — толькі давай.

— А ты дазвол дастаў?

— А як жа?!

— А вот я й не бачыў, якія яны цяпер даюцца: гэткія, як уперад, ці накшыя. Пакаж, калі дзе блізка ляжыць.

Тут Арсей перш пык-мык, а далей гладка салгаў:

— Яго ў мяне на руках няма. Гэта ж вот як было: на Траецкую гару былі мы з вішнямі прыехалі аднаго разу. Мне тады пашанцавала: на дарозе нейкая хлюндра як прысляпілася — рады не было. Прадай ды прадай. Нарэшце сышліся на цану. І хоць кружно было к ёй на двор везці, але завёз. А адтуль каню па хвасце ды па хвасце — борзда прыскочыў на Траецкую. Знайшоў сваіх людзей. Свой воз пры іх паставіў. Пасадзіў дзяўчыну. «Глядзі, кажу,— ды надта не разяўляй рота, бо менскія басякі й не ўгледзеш, калі з-пад рук браварку сцібяць». Яна кажа: «Добра».— «Глядзі ж,— кажу,— каб было добра»,— а сам пайшоў даззол даставаць. Думаў, што толькі туды зайшоў, дык і дадуць. Ажно ж не. Забавіўся. Трымалі яны мяне, трымалі ды потым і кажуць: «Прыйдзі ў тры гадзіны з палудня».— «Каб жа вас халерая»,— сабе думаю. Ды бягом пабег на Траецкую. Там нашы ўжо ўсё папрадалі і купілі што трэба — збіраюцца дамоў. Лаюць мяне, што забавіўся. А я — няма дуру — кажу на дзяўчыну: «Ты едзь сабе за хурманкамі, а я свае справы спраўлю ды на машыне прыеду». Дык дзе ж там! Тая — ні блізка. «Масты,— кажа,— дзіравыя, дарога не спраўная. Чорт яго паедзе, адна, папацёмку, шчэ дзе галаву падвярну». Так я й не дачакаўся дазволу — сеў ды паехаў дамоў. А ўсяго заставалася на ём нейкаму старшому распісацца ды пячатку падбіць. Сам нават бачыў, як маё імя й прозвішча пісалі: пыталіся — адкуль. І за такім глупствам скруцілі мне дзень. І дазволу не дастаў, і не ўправіўся нічога купіць. А цяпер от усё часу не дабяру. Ды потым каторага дня трэ будзе ўвесь час кінуць ды хуць на машыне паехаць сыскаць.

Гладка сышло Арсеева лганства. Усё роўна як яно й было гэтак. І заметна па пагранічніку, што веры даў. Арсей шчэ, каб болей паверкі было, паказаў білет, з каторага ён году камсамолец, пахваліўся, што ўжо другі месяц пайшоў, як яго ў бюро выбралі. Ды патом уляцеў не ў сваё. Цяпер не выкруцішся ціха. Вот ад тых дат усё й папытуецца ў Хвядоса, як лепш зрабіць: браць дазвол ці — не.

— Бяры, браце,— раіць Хвядос.— Гэтак смялей будзе.

— Да ўжо ж — трэба.

Хвядос з Арсеем лепш, як з яго бацькам, таварышкуе. Гэта крыху й праўда, але не зусім. Толькі прыклёп, што Хвядос ходзіць к яму. Ганька, больш як хто, прынадзіла хлопца сюды, у іх хату. К ёй ён і ходзіць.

Нешта нейкае зрабілася дзяўчыне. Гэту восень саўсім урэдкую ходзіць яна з кудзеляю. Многа здагадак у Хвядоса, чаму гэта так. У сваю руку хіне ён прычыны. Ганька найбольш дома смычыць сабе нітку з барады. Жвавыя зубы ў вілачках падхопяць, скруцяць як ні ў сукараткі, узаўюць на шпулю. Гудзе і гудзе калаўрот. За ім і ў хаце гаварыць моцна трэба, усё роўна як на брук уз’ехаўшы, да торгу едучы. У коле здаецца й спіц няма, а тоненькая дошчачка замест іх устаўлена.

Рука, наложаная да работы, спрытна доіць кудзелю. Час-часом Ганька нагнецца, каб нітку наслініць ці камячок не добра выпачасованага кужалю каб расцягнуць. Паглядзіць з-пад нізу — хто на хаце ёсць. І аздобна гэта ў яе выходзіць.

Хвядос з Арсеем гаворыць, а ў той бок, дзе калаўрот гудзе, адным вокам заглядае. Часам і абудвымі да таго загледзіцца, што Арсеевага пытання не ўчуе. А той усё даходзіць:

— Ну, як па-твойму?

Хвядос прачнецца толькі тады, як разоў пяць Арсей пытаецца. Бо так у яго ўсё добра выходзіла, што проста — бяда. Каб жа тое ды праўдаю стала! Аж надта б было.

— Што? — супэнду пытаецца Хвядос.

Тады Арсей давай ізноў расказваць з пачатку.

Хвядос мусіць слухаць, мусіць не заглядацца ў другі бок. Арсею памагае яго бяду бедаваць.

Гэта самае й з Цыпруком. Не так дзеля цікавасці, як з павіннасці ходзіць Хвядос за палосістыя посцілкі. Дзіўна і незразумела, чаму ў гэтай хаце такога цярплівага характару робіцца Чвардоўчык. Заўсім адменюецца паводле дому. Дома ён накшы. Стаў бы хто такое глупства плявузгаць яму дзень у дзень, як часам Цыпрук, ды шчэ слухаць прымушаў — ускіпеў бы Хвядос. Што ні слова, то ўсё наперакор казаў бы й рабіў гэтакаму чалавеку. Плюнуў бы супэнду, як згадзіць. З хаты б уцёк і дзвярэй не зачыніў за сабою.

Ого! Часам і Чвардоўчык бывае чортам падшыт.

Гэта тут толькі ён лепшы, спакайнейшы, паслушнейшы. Сам з старым у гаворку заходзіць. Але як сабе не было, а стараецца, каб баржджэй з-за посцілак у чытальню драпянуць.

Многа весялейшым Хвядос у іх хаце робіцца, Больш слоў усякіх розных знаходзіцца ў яго на языку. Да гаворкі спрытнейшы і сам паваратнейшы. На жарты яго ў такія часіны здало. Гатоў штуку якую на людзкі вясёлы смех урэзаць.

Смешна з ім было ў Анцішэўскіх аднаго разу.

Усе жыздрыцкія камсамольцы прыстаўляць любяць. Адзін Пётра — цюхцяй. Ніякай паваротнасці ў ёй няма. Адзін раз на ўсе дванаццаць гэндрыкаў выпрабавалі яго. Было цікава дазнацца, на што ён здолен, якія штукі найлепш сумодае даказаваць, дык выйшла, што толькі — няспрытныя і не тады, калі трэба, а пастаянна.

Дык так і прыкладку яму далі таго вечара:

— Цяльпук (і квіта!).

Дадуць яму кніжку ў рукі:

— Падказуй.

Гэта ў яго добра выходзіць. Чытае не надта моцна й не зусім памалу — толькі слухай ды ўслед перагаварываць упраўляйся. А не дачуеш — прапаў, не спадзявайся, каб Пётра ўчас памог. Вечар пройдзе, пакуль ён патрэбнае месца знойдзе, адкуль памагаць пачынаць.

Адно дрэнна жыздрыцкім хлопцам, што цягайся за блізкі свет аж у Хатнікі на рэпетыцыі. Вось яны аднаго разу пагаварылі з беспартыйнымі таварышамі сваімі ды й наважылі, каб адным у сваёй вёсцы рэпетыцыі рабіць і спяктаклі ставіць. І нікога з чужых вёсак у свой гурток не прымаць — зрабілі пастанову.

Знайшлі старыя «сцэнічныя творы» ды й сабраліся к Анцішэўскім. Тут ніхто замінаць не будзе, кплівымі ачыма збоку глядзець.

Да таго гаворкі тады Хвядос зрабіўся, што ўсе дзівіліся, адкуль у яго й бралася мова. Лаганіў-шалахтаў без перасціханку. Прачытае радкоў пяць ды давай растлумачваць. Крадкам зірне на Ганьку ды шчэ лепей паправіцца. ....

Трохі пачакаўшы, заўнялася яна прасці. У нітцы тальку дала, дык на зубох парвалася ды шчэ зарвалася на шпулі — ледзьві шпылькаю выдлубала, усю пражу пакасмаціла. Знайшоўшы, зацягнула ў вілачкі, на зуб палажыла. Прасці ні прадзе. Узаперлася аберуч на пярэдні пляскаты дзядок. Бараду на руках пачапіла. Заслухалася. На хлапцоўскае прыстаўленне загледзелася. Вельмі ж яна дагэтуль завіхалася, каб спаць не легчы, шпулі не напраўшы ці то й больш таго. Не відаць па ёй, каб утамілася — толькі разгарэлася, у твары паружавела.

Калі выйшлі хлопцы на хату, каб зрабіць усё тое, што прачыталі, дык Хвядос ніводнага слова не даў нікому па-свойму сказаць — кожнае паправіў. Сам чытаў, сам рукамі што трэба паказваў, вылупляваўся, калі трэ было дзівіцца чаго, плячыма паказваў, што нічога не ведае. Здавалася, збоку гледзячы, што начай і здумаць нельга, каб лепш выйшла іх п’еса.

Хлопцам гаварыць няма чаго. Пазіраюць толькі. Шырокія вочы ў іх парабіліся. Нічога не напамкі ім.

Аж упацеў Хвядос, пакуль скончылі.

Тады яго Бладзік сморг за рукаў.

— Чаго ты?

Той узяўся за штрыфлі ў яго куртатым, зашмальцованым кажушку, напіхаў к сабе бліжай.

— Што табе сёння? Ці цвярозы ты з дому прыйшоў?

— Чаму?

Балазе й блізка хлапцоў не было, Хвядоса не бачылі. Сам па сабе пачуваецца ён, што прыкрае цяпло пацякло па твары, хлынула к ачам. І што далей, то горай... Немаведама чаго стала брыдка Хвядосу. Аж уцячы куды тады падумалася.

— Першы раз,— кажа Бладзік,— я цябе гэтакага бачу.

— Ат! Што табе здалося?!

Так нехаця Бладзік абсек яму вушы.

 

XV

Не раз сварыўся Цыпрук на сваю дачку, каб масла перад чужымі не біла: колькі яго ні бі — не саб’ецца, калі благія вочы паглядзяць. А гэты раз Ганька ўзяла ды й паслухала. Ад самага паўдня села за бойку. Біла яна, біла... І ноч яе агарнула над тым нягодным маслам. Шумою яно ўзялося, усё прыбывае ў бойцы, аж у вечку з дзіркі выступае. Тры разы апалоннікам надбірала яго з бойкі ў цёрла. І ніхто таго дня к ім і следу не палажыў, як сумыслу.

Увечары ўжо не тая работа. Тады за чытачамі ў Анцішэўскіх павярнуцца цесна, а не то каб рабіць што. Толькі ў Ганькі няма дуру. Наважыла масла збіць за гэты дзень, хоць сабе да поўначы плюхаць давядзецца. Сказала чытачом, каб не заставалі, каб адхінуліся ад агню. Сама ўзяла ад Цыпрука нізенькі зэдлік, што, як кашаль усходзіцца, яго сабе пад ногі падстаўляе і сам садзіцца на ложку. Прымасцілася сёрад хаты — б’е. І такое наравістае масла: увесь дзень не білася, а ўвечары й не доўга Ганька з ім забавілася. Усё роўна як і яно хацела Цыпруку спрацівіць. А цяпер Ганька збіла тое, што ў бойцы было, ды падліла, што ў цёрла надбірала — і гэта паўздужала.

Хоць і не такое добрае, на погляд не харошае: ні жоўтае, але белае, дык затое — многа. Маслёнка, хто яе ведае, дзе яна й дзелася — саўсім крышку Ганька нацадзіла. На раз яе не стане, каб тоўчаную кашу прагнаць. Ат! Гэта на продаж не панясецца. Сабе чым болей, дык лепш. Арсею ды шчэ й як гэта да густу: надта ж ён любіць такім маслам бліны мазаць. На гарачым бліне ад яго толькі шума белая становіцца й дзе-нідзе жаўтаватыя скалкі. Трошкі гарэніць, але гэта як хто любіць.

Перамыла Ганька яго, пасаліла, выбрала на два йсподкі. Апляскала хорашанька. Лыжкаю зверху цацак нарабіла. Схавала ў пасценны шкапчык, што пры парозе. Бойку ў сенцы вынесла. Сама на хвілінку ўзлезла пагрэцца на печ. Ажнак бацька выйшаў на хату. Любіць і ён час-часам з кійком пасядзець у канцы лавы, паглядзець. Ану, можа й пачуе што.

Хвядос дацікаваў, дзе Ганька дзелася. Назір за ёю, крыху пачакаўшы, пайшоў і ён туды.

— Гэта ты тут? — пытаецца.

— А ты думаў — хто?

— Я й ведаў, што ты.

Чвардоўчык — лапцяваты хлапец. Ніяк сам-насам цікавай гаворкі пачаць не ўмее. Хоць ты памагачага за сабою вадзі. Сам ён ніяк патрэбнага слова не дабярэ. Хоча, бывае, нешта рэкнуць ды рота расчыніць не адважыцца — маўчыць, злуе на сваю няспрытнасць. А ўсё затым, што ніяк не адважыцца языку даць такой волі, каб чым найболей шалахціў на вецер рознай-рознасці, ні складу ні ладу не гледзячы, што толькі сліна к губе прынясе. Ужо ён прабаваў разоў колькі гэтакім чалавекам зрабіцца, ды ў самым гарце свайго красамоўства раздумаецца, бывае, што дрэнь сказаў, і язык больш на такое глупства не паварушыцца. Добра як памагачыя ёсць (як Платон з ім), а як няма тады зарэз. Уцячы толькі хіба. Дый уцячы не можа Хвядос без дай прычыны, от так сабе — тут быў, а зараз завярнуўся ды пайшоў, з рызыкаю нават. Яму, дзе ні ступіў, трэба, усё каб нейкае апраўданне было.

От і цяпер гэтаксама. Каб у чытальню адгэтуль уцячы, трэ было б нешта сказаць, чаго заходзіў, альбо там з хлопцамі сябе вельмі патрэбным чалавекам паказаць. І ніяк не надумаецца Хвядос, каб гэтак зрабіць і каб гладка, добра сышло. Нехаця падыходзіць к Ганьцы.

Пачынае з таго, чаму яны (дзяўчаты) пазаўчора, як Ганька была ў скудзельніцах і ён (Хвядос) там быў, чаму яны тады рана разышліся. Ну саўсім жа глупства! Лепш бы ён памаўчаў, як з такою моваю разнімацца. Бо й разышліся тады не рана. Можа б, і даўжэй сядзелі, каб не гарлатыя певуны сталі крычаць іх таварыству, што ўжо — поўнач, ды мо й на той бок начы звярнула, а спаць ужо даўно з пары сышло. Добрыя людзі ўстаюць ад певуноў, а яны да певуноў заседзеліся.

Лапцявата й той раз Хвядос зрабіў — горш як цяпер.

Толькі згледзеў ён, што дзяўчата заварушыліся браць прасніцы ды калаўроты, іці дамоў сталі збірацца,— маланкаю шмыгнуў за дзверы. Забег ім наперад. Стаў на вуліцы і чакае. Сабе думае: «І так іці кепска, гразка, а з кудзеляю ды з калаўротам — пагатоў. Хоць да іх двара паднясу я Ганьцы калаўрот. Усё роўна ж у адну дарогу йсці».

З хаты, дзе была зборня, адчыніліся дзверы. Загаманілі скудзельніцы. Дробны пасыпаўся смех. Пярэднія ўжо й на вуліцу выходзяць.

Тут Хвядосу і вусцішна зрабілася. Ну як ён падыдзе, як без дай прычыны скажа:

— Дай мне калаўрот. Я паднясу табе.

Смех толькі з яго справяць. Заўгадзей ён ведае, што лапцявата ў яго выйдзе гэта прапанова. У другога б і добра выйшла, а ў Хвядоса будзе людзям на смех.

А каб так папрабаваць. Падысці ды гаркнуць:

— Табе, мусіць, цяжка? Дай я паднясу.

Добра, каб ад першага слова:

— Паднясі,— сказала.

Тады ўзяў бы пад паху таго лопатня дый пасунуўся б сціхатою. Хто б яго тады сцежкі глядзеў. На гразь ані б не браў увагі. Ды ці выйдзе ж так?

Нічога Хвядос не мог здумаць, як бы абысціся пры такім здарэнні. Заўгадзей сышоў ён дзяўчатам з дарогі. Паўсаджаваў у гразь халявы ў ботах. Перайшоў на другі бок вуліцы. Не знай, не ведай, чаго загледзеўся ў Адасяў рэдкі сад. Неяк не так, як усе людзі, сабе плячукі паставіў: адзін уперад, а другі назад, галаву на бок завярнуў. Варта смех было з яго справіць, каб ноч была віднейшая ды хто туды ўглядаўся, дзе Хвядос стаяў.

Так прастояў, аж пакуль скудзельніцы ганей са трое не адышліся ўперад. Тады й ён нага за нагу пасунуўся ўслед за імі. Толькі сам сябе злаяў:

— Раскепа!

Ззаду йшлі хлопцы яго таварыства й гукалі:

 

 

Хвядос і ўчора ўвечары быў у Анцішэўскіх, але з Ганькаю сам-насам быць не давялося, і пра заўчарашняе ён нічога не ўспамінаў.

Але сяк-так яны разгаварыліся. Хвядос больш слухае, а Ганька сваё сірочае жыццё без мацеры прыпамінае. Няма ценю на печы ад посцелак. Там відно-віднюсенька. Ганька на бок прылегла, узаперлася на правы локаць ды дуду-дуду... Дзе Хвядос на прымурку, там чорны цень, як сажа. І ані не відаць, што Хвядос углядаецца вельмі на Ганьку — вокам не міргне. Дый не надта чуе, што там Ганька кажа. Яму ўспамінаецца адзін сход у Хатніках. Болей жартаў было на тым сходзе, як сур’ёзнасці. Фацэтны быў сход.

Жыздрыцкія камсамольцы дармо што сваю маюць, а ў хатніцкай чытальні штотыдня тры разы павінны быць. У ячэйцы план гэтакі зроблен: у панядзелак палітычны гурток, у сераду — бюро, і ў пятніцу драматычны гурток. Хоць урэдкаю, але бывае так, што чакаюць-чакаюць, ды ніхто з непартыйных і не прыйдзе — адны толькі камсамольцы збяруцца. Тады Корабач памаўчыць — падумае дый скажа:

— Хлопцы, давай сёння свой зачынены сход зробім.

Актыў згодзен.

— Давай!

— Рабі!

— Як сабе хочаш.

Што ж у іх за арганізацыя будзе, калі сваіх, ад усіх апрычных інтарэсаў не мець. Патрэбен патаемны сход.

Без яго не абысціся.

— Прымкні толькі дзверы,— кажуць.

Корабачу гэтага й загадаваць не трэ было — сам ведае. Ідзе к дзвярам і крук у прабой закладае.

Аднаго такога панядзелка ўвесь вечар праседзелі саймікуючыся пра дзяўчат. Трэ было дадумацца, як бы іх хоць на завод у ячэйку ўпісаць са дзвёх. Тады хоць перад райкомам было б чым пахваліцца. Корабач жываты хлопцам пападрываў сваею прапановаю. Гэта ж трэ было да чаго дадумацца:

— Даць кожнаму камсамольцу заданне, каб за месяц сумодаў падкаціцца хоць к аднэй каторай. Ды не абы толькі каб падкаціцца, а з мэтаю: у камсамол хінуць.

Смеху варт яго мова! І так гэта сур’ёзна гаворыць, што проста бяда.

— А сам, мусіць, к дзвём думаеш? — на смех, але сур’ёзна пытаецца ў дакладчыка Андрэй.

— Хто здолен, хай сабе і к дзесяцём, а к аднэй, дык павінен. Лопні, а падкаціся.

Дзе тая сур’ёзнасць будзе на гэтакім сходзе!

— Дык ты так і ў пратакол запішы, што сяголета — падкаціцца, а налета — ячайковыя яслі адкрыць,— усё не перасціхаў Андрэй.— Толькі ж каго мы калыхаць прыставім. Ось гэта трэба сёння вырашыць дый абабраць такога чалавека — хай загадзе ад баб «ката» пець завучаецца.

Бладзік не датрываў. Пераняў Андрэю мову.

— Па чарзе,— кажа,— будзем хадзіць калыхаць, а цябе загадчыкам тых ясляў прыставім.

Арсей слухаў-слухаў дый кажа:

— Смяяцца тутака няма з чаго. Таварыш Корабач нам не трэба лепш сказаў. Давай папробуем. Ану, можа, й выйдзе што. Будзем бачыць. Толькі начорта ты, Хвядос, пратакол пішаш. Смяяцца будуць у райкоме, прачытаўшы.

Гэта й Бладзік пацвердзіў:

— Да й праўда! Начорта той пратакол.

Тады Корабач узяў ад Хвядоса паўаркуша спісанай паперы й падраў яго на дробныя цуры.

Шчэ помніць Хвядос, што таго вечара, разыходзячыся, некаторым садавіны зажадалася. Толькі ўспомнілі пра гэта, Бладзік адчыніў акно над Корабачавым ложкам:

— За мною хто хоча!

А сам на Корабача глядзіць — што ён скажа. Бачыць, што той не проці гэтакай штукі, ды баіцца, каб гаспадар іх не ўвабраў, каб сараму не надаў усяму хатніцкаму камсамолу ды шчэ й з сваёй хаты каб чытальні гэтаксама не выкінуў.

Тады Бладзік цішэй загаварыў:

— От,— кажа,— сядзі сціхатою й маўчы. Усё добра будзе.

Сам тымчасам з двума хатніцкімі палез праз акно.

Ужо лісця многа насыпалася дало. Мокрае яно, прыстае да хлапцоўскіх ног. Даўнейшае, што сушэйшае, шастае, як ідзеш. Асенняя ноч таго разу была відная й шапятлівая — ветрык веяў. Белыя антоны, чарнабокія цыганы відаць пад месячны бляск. Няма цяпер толькі галля, каб схаваць іх ад дасціпнага вока, што шукае поначы.

Хлопцы ў чытальню па прыпалу прывалаклі антонаў.

Корабач паразае ножыкам ды чучарыць, моршчыцца — крывіцца ад кісі, хваліць хлапцоў, што выйшла за ўдачу, і сварыцца на іх:

— Вы ж агрызкаў на падлогу не пакідайце, а кладзеце ў кучу ды з сабою забярыцё, каб заўтра, хату метучы, гаспадыня чаго не споздрыла.

Тады Хвядос гэны сход за жарты меў. Пасмяяліся, сабе думаў, дый толькі таго. Ужо быў забыўся пра яго, а вось гэты раз ізноў ён прыйшоў на памяць.

«А што, каб папробаваць?» — падумаў сабе.

Ганька сама больш і ахвотней гаворыць пра сваю нябожчыцу мацеру. Яе Хвядос знаў саўсім мала. Помніць толькі, што высокая была кабета, хустку не пад барадою завязавала, але абкручвала наўкола шыі ды ззаду рабіла вузельчык. Даўно ўжо, як яна нябожчыца. Пакінула Ганьку саўсім малою. Двух сыноў тады стала сіротамі і яна адна. Крута тады прыперлася дзяўчыне. Мусіла гаспадыняю быць, пакуль большы брат не ўзяў жонкі. А тады Ганька ні курчаці, ні свінчаці не ўмела дагледзець. Ні разу каровы шчэ не даіла. У печы толькі і ўмела засланку адчыніць ды сабе скварку ўзяць з скаварады. Як з гаршкамі парадкавацца, ніхто не далажыў. Ды шчэ й не сіла была. Цяпер пра сваё гаспадынства так кажа:

— Ведама — малая: адны гулі тады былі ў мяне наўме.

Пакуль у хаце дамавіна стаяла, Ганька па волі хадзіла, ні за якую работу не бралася. Ціхенька, схаваўшыся ад людзей, плакала. Вочы чырвоныя парабіліся, панапухалі — панацірала яна іх. Хто ні зірне на малую, жаль яго возьме — пашкадуе. Хто спагадным слоўцам адзавецца. Другі так сабе без ніякай зайздрасці паглядзіць, памаўчыць. Усе Ганьку сіратою завуць, аж ёй слухаць абрыдала.

Разэлі шкода стала малой дзяўчыны. Такі ж яна Ганьцы сякая-такая цётка прыходзіцца. Дома ў іх сям’і стае. Хатнюю работу й без Разэлі ўпыняць. А ў Анцішэўскіх работы многа, а рабіць няма каму. Вось Разэля ўзяла раздабрылася. Прыйшла к ім на гаспадарку. Цыпрук з гора й дзякаваць не ведае як.

— Глядзі ж ты яе, дакладай,— кажа строні Ганькі. Разэлі гэта й пад нораў. Дакладаць, як рабіць, яна добра ўмее. Рухавая шчэ баба. Усяго й кепска, што ходзіць яна ў дзве пагібелі сагнуўшыся — старыя гады цяжкаю вагою ўспалі на плечы, гнуць к зямлі. Але гэта — дармо. Ніколі Разэля не йдзе ступою, а ўсё подбегам, усё трухаецца. Так яна змалку налажылася. Гаворыць борздзенька з задышкаю.

Шчэ паншчыну помніць яна. Тады й ладная цыцоха была, а ўсё ў аднэй кашулі хадзіла. Спадніц тады маладыя дзяўчата як чорта баяліся. Пан такі звычай быў увёў: як толькі дзяўчына спадніцу адзене — каб назаўтрае ж ішла паншчыну рабіць. Дык спадніцы толькі тады надзявалі, калі назаўтрае меліся сваты быць. Хто ж яго ведае, ці праўда гэта ці не, але Разэля кажа, што так за паншчынаю было — а яна паншчыну помніць.

Цяпер Разэля саўсім апусцілася, нязграбная стала.

Барада ад самай губы і ўніз як рубанкам спушчаная — роўная. Вочы за лішнюю, мяккую скуру схаваліся й ані не блішчаць. Дый на ўсём твары скура так паморшчаная, як рукаў у тонкай кашулі на самым гібяжы, як руку сагнеш. А з натуры Разэля хоць трохі злосная, але добрая і рупаслівая: чужога й то шкадуе ў паблуд пусціць.

Як асталася на гаспадарцы, дык усё ходзіць, глядзіць, дзе што паложана, дзе пастаўлена, і ўсё бубніць сама сабе пад нос. На ўнэт зганіла Ганьчыну мацеру з усяго: з работы й з розуму. Дзе ні павернецца — непарадкі знойдзе. Усё не прыбрана, усё не на сваём месцы: Усё гіне, гніе, псуецца.

— Як тут жылі? Як тут хлеб мелі?

Дзіва Разэлі!

Кажуць людзі: не можна нябожчыка благім словам успамінаць — грэх будзе. Гэта некаму грэх будзе, а Разэлі не будзе граху. Яна ведае, што трэба зрабіць, каб яго не было,— за кожным словам прыгаворыць :

— Даруй, божа, цяжкі грэх!

Нябось! Не можа быць, каб на гэтыя словы ніякай увагі не было.

Разэля на Ганьку па добрасці сварыцца. Шкадуе дзяўчыны, бо не яе віна, а мацерына: гадавалася, як дубец у лесе. У вочы Ганьцы кажа, што ні да чога яна не варта: ні каля печы павярнуцца, ні ў агародзе каб спрытнасць была; ні ў хаце чыста зрабіць.

— Ой, будзе цяжка-цяжка, пакуль уцягнешся, наложышся.

І Ганькі шкода. І сапсаванай работы шкода. Не ведае Разэля, каго больш трэба шкадаваць.

— Ой,— кажа,— напсуе работы, пакуль злаўчыцца. Наглуміць...

Ганька ўсё чысценька чуе. Малая была, але хітрая. Думае:

«Хай сабе. Некалі нечага накшага прычакаем».

Кажа, вось як яна тады рабіла:

— Каб ты так, бабка, удушылася, сабе думаю, ды маўчу. Усё сабе пару тую дабіраю, калі б пытлю маей «мачасе» даць. Ужо так унадзілася к нам хадзіць, за мною праследжваць — рады няма. Што ні зраблю — усё не добра. Дзе ні ступлю — усё не так. Нарэшце адважылася. «Пайшла ты,— кажу, баба, к чорту, які цябе чорт надта просіць цягацца да нас?!» От тады яна й адсела крыху.

Разэля на Ганьку й не вельмі пакрыўдзілася, ведама:

— Малая, дурная шчэ. Хай адна пабудзе, хай глядзіць, як смачна без сталейшага чалавека быць. Яшчэ ні дзе дзенецца — прыйдзе сама папросіцца, каб што як рабіць паказала.

Выйдзе Разэля на прызбу з кабетамі пасядзець — бядуе:

— Прападзе Анцішэўчынка за суку. За гардасць сваю прападзе. Нічога з яе не будзе. Гультай — гультаём.

Шкода Разэлі й грунту іх:

— Дзе гэта відана! Размахлёрыць гаспадарку. Праўду такі кажуць, плача печ без гаспадыні.

Цяпер смяецца Ганька:

— І жывём патом аж вось да каторага часу. І кадук нас не ўзяў. Дый не размахлёрылі б нічога, каб не гэты падзел.

Тым часам суняла Ганька сваю мову. Зірнула на Хвядоса ды пытаецца:

— Чаму твае так вочы блішчаць?

— Так сабе.

Зараз і ў чытальні на нешта хлапцом стаў патрэбаю Хвядос. Думалі, што дзе ў іх гурце ён. Клічуць з-за стала:

— Хадзі сюды!

Ён ужо й памкнуўся быў, каб аказацца, але Ганька раіць:

— Маўчы.

Яе і паслухаў.

Хлопцы кажуць:

— Дамоў уцёк.

— Ну й чорт яго бяры. Тады другім разам...

Якраз у гэты момант Мікалаю цікнула: чаму гэта доўга Ганькі на хаце няма. Адхінуў посцелку. Яе на печы добра ўгледзеў і нешта шчэ чорнае падалося яму, што заварушылася на прымурку.

— Ганька!

— Чаго?

— Ці не прыспала ты вячорніка?

— А дрэмле крыху.

Не выпадае Хвядосу больш хавацца. Злазіць з прымурка і йдзе к хлопцам у чытальню.

— Хай вас чорт! За вамі не заснеш.

Канец першай часткі

 

 

1927

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Калюга Л. Творы: Раман, аповесці, апавяданні, лісты / Уклад., прадм. Я.Р.Лецкі; Камент. Н.В.Гаўрош, Т.М.Трыпуцінай. - Мінск, Мастацкая літаратура, 1992. - 607 с., [5] л. іл. - (Спадчына).
Крыніца: скан