epub
 
падключыць
слоўнікі

Максім Гарэцкі

Меланхолія

1. Сумныя лісты
2. На пошце
3. Паварот
4. Прыехаў
5. Малацьба
6. На могілках
Калоніі
  I
  II


Под тым же часом... человек мудрый

и великого захованя у людей... ово не

ведет, з чого впал в меланхолию, о всем

собе зле тушачи, же мыслил о учинене

якой смерти собе.

Т. Еўлашэўскі

 

1. Сумныя лісты

 

Мой любы таварыш!

Ну, вось, у нас ужо позная, троху засмучоная вясна і пачатак гарачага лета. Скончыліся, нарэшце, апошнія практычныя заняткі, і ты можаш павіншаваць мяне: я скончыў школу...

З якою нецярплівасцю чакаў я гэтага часу! З якою радасцю мроіў аб ім, асабліва два апошнія гады. I вось, калі ўсё гэта, нарэшце-ткі, прыйшло, – нейкая безуважнасць, пануранасць і нават Сум агарнулі мяне.

Што рабіць далей? – яшчэ раз, мімаволі, паўстае перада мною балючае пытанне. Паступаць у Межавы інстытут у Маскве ці на палітэхніку ў Кіеве, як мы некалі з табою змаўляліся, я цяпер канчаткова раздумаўся. Не ведаю, ці ўдасца, але яшчэ і дагэтуль я ўсё ж не страціў надзеі вывучыць чужаземныя мовы, набыць атэстат спеласці і паступіць на гісторыка-філалагічны факультэт. Я думаю, што ў нашым вызваленчым руху настаўнікі і літаратары яшчэ доўга будуць больш патрэбны, чым каморнікі і аграномы.

Я пастанавіў папрацаваць гадок на каморніцкай службе, падрыхтавацца да гэтае самае «спеласці» і зарабіць троху грошай, каб і самому было з чым далей ісці ў навуку і бацьку троху дапамагчы, каб канечне вучыў Лаўрыньку.

Я шукаў і знайшоў сабе пасаду ў Віленшчыне, бо вельмі хачу, як ты сам ведаеш і разумееш, пабыць у Вільні, паглядзець на самы асяродак нашага вызваленчага руху, а потым, на вёсцы, пазнаёміцца з жыццём нашага заходне-беларускага селяніна, якое мне, дый табе, як усходнім беларусам, застаецца зусім невядомым.

У Цёмналессе, нават на кароткі час, я не паеду. Шкадую часу. Адпачну і пагуляю там, дзе буду ўжо на працы.

Сёння ўвечары развітаюся з сваёю школаю назаўсёды і паеду на станцыю. Цэлую ноч буду трэсціся ў балагольскай будзе, бо аўтобус, аб якім столькі казалі, так яшчэ і сёлета не ходзіць...

Без жалю пакідаю гэты няшчасны глухі горад, дзе праўчыўся чатыры доўгіх гады і дзе ўсе мы мелі столькі думак і жаданняў, надзей і планаў, ціхіх радасцей і ўцех, юнацкага сяброўства... Усё тое цяпер – адзаду, і вылятаю ўжо на новыя прасторы...

Ну, бывай мой дарагі! З дарогі напішу яшчэ.

30 чэрвеня 1913-га году Твой Лявон

 

Мой любы таварыш!

Дагэтуль нідзе не быў я далей за М. і Г, і вось сёння, першы раз у сваім жыцці, убачыў я вялізарны вакзал, аграмадныя паравозы, машынны свет, няўпынны людскі рух і ўсякую іншую цывілізацыю...

Убачыў я таксама ў першым класе процьму багатых дарожных паноў, пышны цвет расійскае панскае культуры на Беларусі, і побач з гэтым, толькі ў другім канцы будынку, у трэцім класе, убачыў я Беларусь, нашу беларускую мужыцкую культуру, прадстаўнікі якой, як няшчаснае, бруднае і затуканае быдла, валяюцца покладам на падлозе, у лапцёх, у лахманох, у мэтлухах, з убогімі торбачкамі і з прыцішанаю, схованаю ад чужой пагарды моваю на засмяглых вуснах.

Зашчымела, браце мілы, маё сэрца, успомніў я цябе і наш гурток у школе, хочацца мне бегчы да вас, гукаць ратунку або кінуцца тут на сценку і драпаць яе рукамі... Замест гэтага пішу табе.

Як на злосць, я завёў за сталом у буфеце гутарку з адным маладым чалавекам у новенькай студэнцкай шапцы і ў новенькай студэнцкай тужурцы з пятлічкамі і жоўтымі гузікамі. Ён таксама чакае цягніка на Вільню, жаліўся, што яму нудна чакаць, і першы, знісходліва, загаманіў са мною. Ён думаў чамусьці, што я настаўнік. Не вельмі я люблю гэтых студэнтаў-панічкоў, але чуў, што акцэнт у яго беларускі, дык думаў, што троху ўсведамлю яго. Дагэтуль я прызвычаіўся ўяўляць сабе студэнта як перадавога чалавека, рэвалюцыянера – калі не на справе, дык хоць на словах. На жаль, я наскочыў на такога расійскага патрыёта, з ліберальнаю фразеалогіяй, і на такога ворага беларускае мовы, што ўсе мае словы прысталі да яго як да сцяны гарох.

I я пастанавіў ні з кім больш гутарак на беларускія тэмы ў дарозе не мець... Буду сабе ехаць ціха і супакойна, сяду ля вакна, буду любавацца на свой бедны родны край і буду бясконцу песціць думкі аб яго адраджэнні...

1/VII 1913 Твой Л.

 

Таварыш мой і аднадумец, паслухай ты мяне з дарогі!

Як люба, як прыемна сядзець у вагоне пад расчыненым вакном у ясны, цёплы, сонечны, пагодлівы дзень і ехаць па Беларусі. Не чуе цела, што прыціснулі яго шчыльна да самае сценкі і што душна. Не чуюць косці, што мулка

сядзець і нязручна. Вушы забываюцца і не чуюць ля сябе гандляроў з іхным паўсёдным гаркатаннем аб гешэфце, грашавой карысці і ўсякай мінушчай дрэні. Вочы не хочуць бачыць нічога ў нячыстым вагоне і не адліпаюць ад таго свайго, што сунецца і сунецца спераду назад міма вагоннага вакна.

Ляціць машына, і прад вачмі сцелецца бязмернае поле з курганкамі, лагчынкамі і раўкамі. Калышацца ніва, і васількі ў ёй міленька сінеюць, кукобяцца. I бяжыць тое мілае свежае поле далёка, далёка, аж да цёмнага, блізкага неба, лесу. Заблішчэла ў зялёнай пасцелі рэчка, ціхая, звілістая. Сенажаці разлягаіся... Уніз, да рэчкі, збягаюць хаткі, вышэй на схоне самотна паселі гумны, а воддаль ад усіх будынкаў сярод вербалозу, над саменькай вадою прыгнулася адзінотка-лазня. Крыніца вылівае крыштальную вадзіцу па каменнейку і жвірку ў невялічкае жаральцо ў зрубе.

Вялікі пакат дарогі. Цішэй бягуць вагоны. Выспы ля дарогі засцяць даль. Алешнік і бярэзнік... Кусточкі невялічкія, кусточкі, хмыз...

Пераезд, будка, шлагбаум. Кавалачак бульбы пасеяны. Капа сена. Ручай, вялікае балота – з трысніком, латаццю, лялеямі.

Жанчына з сіненькім сцяжком стаіць, а за прыпол ухапіліся дзеці. Мілыя, родныя дзеці!

На беразе таго балота, на лагавінцы, што жоўтым казельцам парасла, дзяўчынка ў матчынай капоце карову бурую, вымястую, са збітым рогам пасвіць. З васількоў, і дрэмы, і рамонку, і званочкаў звіла вяночак, усміхаецца. Вочкі, як тыя цвецікі, на вагонныя вокны глядзяць...

Ой, дзетка мая, сястрычка мая! Ужо не вернецца тая любая пара маленства майго. Дзякую табе за ўсмешачку тваю дзіцячую. Праз яе ўздумаў я на свае гады маленькія, на сваіх браткоў, сястрычку...

Дзе вы, леты, калі бегаў я з малечаю без аніякага клопату? Дзе ж і вы, дзеці-таварышы? Тыя церпяць жыццёвую пакуту, а тыя на гаю пад пахіленымі крыжыкамі, пад белымі бярозкамі, пакой вечны знайшлі.

Далей, далей. Далёка тая будка з пераездам, далёка засталася. Машкі і машочкі, балотцы, купінкі. Пакошаная траўка. Стажкі стаяць сярод каравенькіх сасонак на багне. Купнік і купнік. А сушэй мясцінка – дзяўчаты з грабелькамі ў шырокіх лёгкіх спаднічонках. Грудок іхны – быццам кусток красачак: чырвоных, сініх, белых. Смяюцца, жартуюць, хусціначкамі махаюць.

Лес вялікі, гусценны. Трапыхаецца шызая асіна. Гутаецца гібкая, стромкая, быццам дзяўчына, беластволая бяроза. Дубок прыкарэў да зямлі сярод пасівелае травіцы, а глыбей у лесе ельнік раскапусціўся. Не чуваць за гулам колаў птушынага пяяння, а скачуць па галінках. Грыб сядзіць. Сцежачка вузенькая. Чалавек са стрэльбаю – ляснік тутэйшы.

– Тру-гу, тру-гу, ту-ту-гу... – скрозь гук машынны чуваць, як трубіць весялуха пастухоўская, наводзіць прыемную журбу...

Чаму журуся, гукі тыя чуючы, далёка чутныя? Ці не маленства маё мне голас падае?

Песня дарагая!

I чаго ж смутна мне? Адкуль туга мая, адкуль жаль той па нечым немажлівым, недасяжным, ці то мінулым, ці то неўзваротным?

Зямелька родная! Няможна без тугі жыць на табе. З журбою нарадзіўся... Няўжо з ёю і ў труну лягу? Так у нас паводзіцца, так нам спрадвечнасць дала...

Ну, але годзе! Даруй мне, браце, за гэтае лішне даўгое лірычнае адступленне, на твой погляд, можа, нават зусім і непатрэбнае, і чакай ліста ўжо з Вільні, нашага слаўнага стольнага места Вільні, якое ўбачу праз колькі гадзін, а чакаю гэтага моманту з нейкім сардэчным заміраннем...

Адтуль ужо пастараюся прыслаць табе не толькі лірыку, але і хоць якія-небудзь факты. Дык выбачай!

Твой Л.

 

Дарагі таварышу!

Пішу табе з Вільні, з тэй Вільні, адкуль свяціла магутным святлом наша старадаўняя культура і адкуль цяпер расцякаюцца па ўсей краіне жывыя струменьчыкі вызвалення.

Нага мая ступала ўжо па тых вуліцах, дзе за колькі сот гадоў ступаў вялікі сейбіт гуманізму і асветы доктар Скарьша і дзе яшчэ так нядаўна вялі бязлітасныя каты на кару смерці адважнага правадыра паўстанцаў Каліноўскага...

Тут пяяў свае мужыцкія песні бацька нашага адраджэння Мацей Бурачок...

I цяпер тут, за Лукішскім пляцам, стаіць пануры, абнесены вялікаю сцяною дом, у якім шмат невялічкіх вакенцаў, а на кожным вакенцы тоўстыя краты.

Пад Вільню пад’язджалі мы ўчора позным вечарам. Я мімаволі ўзрушыўся, сэрца маё было неспакойна ад невядомае трывогі, я ўглядаўся ў бліскучыя наперадзе агні і думаў: дык вось ты, Вільня. I я буду жыць і хадзіць там, дзе жылі і хадзілі вялікія сыны краіны... Я ўбачу твае вызваленчыя сілы, я буду з імі, я ўсяго аддам на тую працу, што будзе ўпісана ў новую старонку гісторыі. Мне хацелася плакаць і смяяцца, мне было чагосьці сорамна перад самім сабою і чагосьці смешна з самога сябе.

Увечары горад здаўся мне вялізарным, бліскучым, шумным, незвычайным. Прыехаўшы ў гатэль, я хацеў зараз пабегчы на вуліцу, але было ўжо позна...

Сёння ўстаў я вельмі рана, мне спалася салодка і разам неспакойна, і, устаўшы, я першьм чьюам адчыніў вакно: вялікі і прыгожы горад убачыў я з свайго трэцяга паверху: чарапковыя дахі, высокія і стромкія касцельныя вежы, сады, над усім – высокая зялёная гара (я здагадаўся, што гэта летапісная Замкавая гара), на ёй вежа, а далей трошку відаць была шырокая рака – Вялля. Там-сям, асабліва за Вяллёю, убачыў я і вялікія фабрычныя каміны, з якіх слаўся чорны дым. Хацелася, аднак, каб тых каміноў было хоць трошку болей...

I потым, калі я хадзіў па вуліцах і садох, па беразе шырокай і плаўнай Вяллі і быстрай, бурлівай Вялейкі, каля Панарскіх гор з голымі кручамі, – усё мне незвычайна падабалася сваім маляўнічым хараством.

Агульны выгляд места, архітэктура шмат якіх будынкаў, асабліва гэтыя чарапковыя дахі, і ўсё наогул – здавалася мне праўдзіваю Заходняю Еўропаю, хоць бачыў я Еўропу тым часам толькі па малюнках...

На панскіх вуліцах я чуў найбольш расійскую і польскую мовы. У нячыстых, крывых і вузенькіх-вузенькіх вулках яўрэйская бедната гаворыць між сабою сваёю моваю, а з іншымі людзьмі па-расійску, а зрэдку і па-польску. I толькі на рынках, ад сялян, а часам на вакзале ад рабочых і на вуліцах ад дворнікаў і фурманоў чуў я сваю родную мову і ў такім прыгожым і чыстым дыялекце, як быццам усе гэтыя людзі супрацоўнічаюць у «Нашай ніве».

Але з жалем я заўважыў, што зараз, як толькі з імі загаварыць хто апрануты па-панску, яны стараюцца гаварыць яго моваю, моваю, значыцца, па-расійску ці па-польску.

Аднак часу я меў вельмі мала і хоць трошку болей агледзець Вільню не паспеў. Нарэшце, зрабіўшы свае службовыя справы, пайшоў я шукаць Завальную вуліцу, дом № 7, і трапіў у недалёкі ад галоўных вуліц, ды ўсё ж не бойкі, нават глухаваты і якісьці пыльны закутак гораду.

Падыходзячы, я ўбачыў праз шырокую вуліцу шыльду – высокую і бачную, хоць і невялікую: на цьмяным полі буйныя пазалочваныя літары: «Беларуская кнігарня». I ледзь не заплакаў ад радасці і жалю... Чамусьці мне было неспадзяванкаю, што на вуліцы, адкрыта, на шыльдзе можа быць напісана па-беларуску. Першы раз такое бачыў...

«Ды вось яно тое вызваленчае зерне, з якога вырасце наша народная культура ў вольнай, незалежнай Беларусі, – думаў я, пазіраючы на шыльду-сімвал. – Але калі, калі яна вырасце...»

На жаль, кнігарня, за позным часам, была ўжо зачынена, і я толькі паглядзеў на выстаўленыя за шьслом, даўно ўжо мною чытаныя і перачытаныя кніжкі і календары. Каля дзвярэй, у рамцы за сетачкаю вісеў апошні нумар «Нашае нівы», і я стаяў, пакуль не прачытаў яго ад пачатку да канца. Была тут і мая маленькая карэспандэнцыя.

Хацеў я пажыць яшчэ хоць дзень-другі ў Вільні, але мушу, на загад губернскага каморніка, сёння ж увечары выехаць ужо на працу ў вёску. Пасылаюць мяне да нейкага каморніка, які вельмі зацягнуў землеўпарадкаванне, супроць вызначанага яму летняга плану працы. Дык буду яму дапамагаць, каб ён хутчэй скончыў у гэтай вёсцы і пераязджаў у другую.

Я спытаўся, ці беларуская там насельнасць, дык ніхто ўва ўсёй рысавальні не ведае. Дзівіліся нават, чаму гэта мяне цікавіць. Толькі швейцар казаў, што там, мусіць, жывуць і беларусы і літоўцы.

Ну, дык бывай, братка! Напішу з вёскі.

2/VII 1913 г. Лявон

 

Братка ты мой, братка!

Не шанцуе мне. Паслалі мяне на самую мяжу Беларусі з Літвою, дзе жмудзяцкія вёскі клінам уваходзяць у беларускую зямлю, і трапіў я не ў беларускую вёску, а ў гэтыя жмудзяцкія Радзівілішкі.

Жывуць тут сяляне бедна і нецікава. Цяпер яны ўвесь час спрачаюцца і сварацца, каму і дзе мець хутар. Быт іхны зусім падобны да беларускага. Але разгаварыцца можна толькі з мужчынамі, і то ломаным расійска-польска-беларускім жаргонам; жанчыны і дзеці гавораць толькі па-свойму. Сяляне з намі, здаецца, вельмі ласкавыя і прыветныя, а бачу я, што глядзяць яны на нас як на чужых людзей, як на расійскае начальства, і часам тая прыветнасць выглядае вымушанаю пакораю і нават падляганнем, каб дастаць лепшы хутар.

Ужо праз колькі дзён заўважыў я, што не толькі ад гэтага старога каморніка з паповічаў, з якім я працую, але і ад мяне яны адгарадзіліся кітайскім мурам, хоць я бачу ў іх тых жа самых сваіх родных цёмналесцаў і абходжуся з імі як селянін з сялянамі.

На працы ў полі, як толькі гутарка адыходзіць ад іхных хутароў, яны размаўляюць са мною без усякае ахвоты і цікавасці.

Іх дзівіць, што я хаджу ў шэрым сялянскім жупанку. Іх дзівіць, што раніцаю, калі яны прыходзяць па інструменты ісці ў поле, я вітаюся з імі за руку.

А каморнік мой меў смеласць цынічна сказаць мне: «Не смяшыце вы добрых людзей... З ручкаю не падходзьце і шэрых жупанкоў не напранайце, а то не будуць вас баяцца і яшчэ калі-небудзь, не разабраўшыся, прывітаюць вас каменем па галаве...» Як табе гэта падабаецца?

Наогул каморнік гэты забулдыга, п’яніца і стары дзявошнік. У яго поўная безуважнасць да сялянскага гора, дый да ўсяго на свеце, апрача выпіўкі і баламуцтва з дзяўчатамі. Працуем мы і ў будні і ў святы, наганяем «задзельную плату», але праца ў яго ідзе вяла і няспорна і пасуваецца наперад надта марудна.

Кожны дзень у нас або цяганіна ад рана да познага з інструментам у полі, на гарачыні і ў самы пільны сялянскі летні час, або прывод гаспадароў да згоды, злосць, спрэчкі і лаянка ў людзей, сціснутых нястаткамі да краю, або камеральная праца, марудная, цяжкая і ўсё роўна без ніякага сэнсу, бо ні зямлі, ні праўдзівага землеўпарадкавання яна не дае і даць не можа. Незвычайна цяжка і прост немагчыма спраектаваць тут хоць што-небудзь такое, каб кожнаму хутараніну было добра.

Сумна тут, мой ты даражэнькі. Сам не ведаю, што рабіць. Хіба ўцячы куды?

Дык пішы мне хутчэй, – падвесялі мяне...

8/VII 1913 г. Твой Л. З.

Вёска Радзівілішкі

 

Здароў, здароў табе, маўклівы таварышу!

Я табе пішу, а ты маўчыш. Вось ужо каля двух тыдняў жыву я тут, як у нейкім засланні ў чужы і варожы край, без выхаду, без выезду і з непрыемнасцю штодня.

I дагэтуль не атрымаў яшчэ ні ад цябе, ні з Цёмналесся, ад сваіх родных, ніводнага ліста, і не ведаю, чым гэта вытлумачыць.

Дык сумна мне. I прыкра на сябе самога, што паддаюся суму.

Жывецца нецікава. Нават газет мы блізу што не бачым. Каморнік мой, праўда, іх і не выпісвае і не чытае... Няма кніжак і няма часу чытаць іх, няма дазволу і выехаць хоць на які дзень у Вільню.

Але заўтра я пайду ў мястэчка на пошту... Бачыш, прыйшла афіцыйная папера ад губернскага каморніка з паведамленнем, што адтэрмінавання адбываць вайсковую павіннасць каморнікам даваць больш не будуць... Такім чынам, на лета мне трэба выбіраць налюбкі: або вышэйшая школа і там адтэрмінаванне, або саддатчына ў працягу двух гадоў... Загубіць цэлыя два гады! Ты падумай толькі. А як жа я падрыхтуюся ў універсітэт, калі працаваць мы будзем тут да снегу, а вясною ізноў трэба выязджаць на вёску, як толькі сойдзе снег. Тут рыхтавацца немагчыма, – я быў вельмі наіўны, калі меркаваў тут рыхтавацца. Якая нуда!

Дык вось надумаўся і пішу сёння ў Маскву, у народны універсітэт імя Шаняўскага. Пытаюся, ці можна паступіць туды без атэсгату спеласці і ці даюць там адтэрмінаванне ад вайсковае павіннасці. Адным захадам пішу і табе, хоць ты і не варт, каб табе пісаць, бо сам дагэтуль не напісаў мне...

 

* * *

 

Між іншым, вось табе гутарка, якая толькі што была ў мяне з маім патронам (так я заву свайго каморніка).

Я цвёрда заявіў яму, што сёння болей працаваць не буду, буду пісаць лісты, а заўтра, у нядзелю, таксама на працу не пайду, хоць бы мяне азалацілі «задзельнаю платаю», а пайду ў мястэчка на пошту, занясу лісты, прынясу газеты, пагуляю...

Я думаў здзівіць яго сваёю забастоўкаю, чакаў, што ён будзе супярэчыць. А ён сказаў мне зусім іншае...

– Паўдня пісаць лісты! Хіба вы хочаце ўсушыць сваю паненку такім бясконцым лістом, – пажартаваў ён і ўсміхнуўся.

Потым, падумаўшы, гаворыць:

– Гм, ёлкі-палкі! Чаго ж вам хадзіць пехатою, гуляць у полі? Любы мужык з найвялікшаю прыемнасцю запражэ вам каня і хвост яму дудою закруціць, і завязе вас, куды вам толькі трэба, яшчэ і напоіць у мястэчку... Толькі без ног назад не прыязджайце.

– Не, я пайду, – кажу я цвёрда.

– I ў сваім шэрым жупанку?

– I ў сваім шэрым жупанку.

– Ну і дзівак!

– Не большы, чым іншыя дзівакі.

– Можа сабе, але такога першага бачу.

– Калі-небудзь пабачыце і другіх.

– Хіба пасля другое рэвалюцыі.

– Не будзьце так пэўныя, што яе не будзе.

– Па мне хай сабе яна будзе хоць заўтра, я каморнікам быў, каморнікам і застануся. Але вось вы, баюся, што сядзеце без пары ў дзіравую калёшу.

– А што я такое раблю?

– Праўду кажучы, ні храна вы і не робіце, толькі халяруеце, чорт вас ведае, чаго.

– А вы што робіце?

– Што я раблю? Ого-го! Важную дзяржаўную справу, пане мой! Сталыпінскія хутарочкі... Гэта не фунт ізюму... Але годзе нам гэтае філасофіі, палкі зялёныя! Сядайце во абедаць, ды выпіце добрую чарку, ды з’ешце бараноў азадак, ды пайшлі б з дзяўчатамі падурэлі, дык будзе з вас чалавек і каморнік, а не дзівак нейкі ў шэрым жупанку...

Гэтак мы размаўляем з ім даволі часта. Супроць мае беларускасці ён нічога, праўда, не мае і сам сябе прызнае беларусам, а не расійцам, нават часам пачынае, выпіўшы і засыпаючы на ложку, чытаць вершы з «Дудкі» Мацея Бурачка, што я прывёз. Але яму, бачыш, здаецца, што лепей нам застацца з расійскаю моваю і што па-беларуску можна гаварыць толькі разявіўшыся: вя-вя-вя... Не крыўдзіцца ён, а толькі рагоча, калі і я кажу яму, што мне здаецца якраз наадварот, што па-беларуску ў яго выходзіць лепей, а па-расійску: вя-вя-вя... Нават «Нашу ніву» ён ведае ўжо даўно, але чуў ад кагосьці і ўпэўніўся, што працуюць у ёй палякі пад маскаю беларусаў, каб «раздрабіць вялікую Расію». На мяне глядзіць ён, як на дурнаватага хлапчука, і далікатна пасмейваецца.

 

* * *

 

Дык вось у які шырокі свет, на якія вальнейшыя жыццёвыя прасторы трапіў я, мой ты любы таварышу! I кожнага з нас чакае той самы шлях, – памятай гэта, мой даражэнькі.

Напісаў табе і быццам троху супакоіўся, абгледзеўся, абдумаўся, нібы троху і павесялела.

Але, наогул, нуда, нездаволенасць і сум агарнулі мяне тут, як благі туман. Хочацца бегчы, уцякаць, і, мусіць-ткі, я не вытрываю, папрацую месяц-два, зараблю троху грошай – і ўцяку... Толькі не ведаю, куды ўжо пагоніць мяне ліха. А ці не ўсё роўна? Хоць у вір галавою!

Бывай здароў і жыві без усякіх паганых меланхолій. Гэта цяпер маё самае шчырае табе жаданне.

11 ліпеня 1913 г.

Вёска Радзівілішкі, Лявон Задума

 

2. На пошце

 

Было яшчэ вельмі рана, калі паспеў Лявон прайсці добры кавалак дарогі да мястэчка.

Сонца прыпякала мацней, і слабеў пах жыта і румянкі. Высыхала астатняя расінка, вышэй узнімаўся важкі пыл.

Шнуры былі яшчэ не ўсе пажатыя. Спелая ніва часам ціха калыхалася і шаптала. Ад спакойных, троху пахіленых каласоў дыхала прыемная радасць. Цёплае паветра пералівалася на сонцы.

Лявон наганяў нейкіх сялянак, відаць, жмудзінак. Яны ішлі ў саматканых спадніцах, босыя, з кошыкамі – значыцца, у лес, у грыбы ці ў маліну, а не ў мястэчка на кірмаш.

Яны ўсё гаманілі, жартавалі і смяяліся. I Лявону павесялела, гледзячы на іх і слухаючы іхныя лагодныя сялянскія галасы. Потым ён хацеў падысці да іх і загаманіць, але пасаромеўся... I мімаволі засмуціўся, адчуўшы сябе вельмі самотным у чужой старонцы.

Нейкі малады хлапец, што ляжаў, схаваўшыся галавою ў жыта, а ногі спусціўшы ў канаву, устаў і пайшоў з імі разам. I хлапец быў босы, відаць, і ён ішоў у лес.

А лес быў ужо блізка наперадзе. Часцей лёталі і гудзелі авадні, ужо адтуль, здаецца, цягнула лесавым пахам і прахалодаю.

Нарэшце, вось і лес...

Дарога пайшла вузенькім праходам між дрэў, над якім павісла густа сплеценае вецце. Супакой, ціша і прохаладзь панавалі тут.

Там-а-там па дарожцы траплялася і лезла пад ногі карэнне шматгадовых дрэў-волатаў. Косы сонца не прабіваліся скрозь ператканае суччо бяроз або шырокія лапы хвой, – і густы сцень ляжаў на дарозе. Гушчары ляшчыны, дробнага алыыэўніку, маладых асінак і лазы пры канаве абступалі дарогу, і ўсё страшэнна парасло і сплялося.

Асаблівае пачуццё выклікалі спрадвечныя лесавыя асілкі сваёю веліччу, гушчынёю, паўсёдным цёмным холадам. Яны давілі чалавека, шапталі яму аб яго адзіноце і слабасці. Але яны ж давалі і супакой таму, хто ад зямлі і лесу ўзяты...

Жанчыны і хлапец павярнулі з дарогі, пераскочылі цераз канаву і схаваліся недзе ў гушчэчы. I Лявон заўважыў, што каля дарогі даволі часта сядзяць малінавыя кусты з тонкімі, пад колер сасны, былінамі і з бялявымі падыспадам лістамі. Ён сашчыпнуў колькі малінін, пачуў у роце свежасць і салодкасць, і яму раптам зусім праўдзіва здалося, што гэта ён у сваім родным Цёмным Лесе, прыйшоў у маліну і радасна, без усякага клопату, здарова і вясёла, як у маленстве, ходзіць між дрэў, у халадку. Нават здзівіўся свайму гэтаму адчуванню, але і ўспомніўшы, дзе ён і што ён, спакойна ішоў цяпер адзін, у вялікім і добрым лесе, і здаровая, з даўных часоў, лёгкасць разлівалася яму ў сэрцы.

 

* * *

 

Потым ён пільней пачаў прыглядацца, каб не мінуць той ледзьва бачнай, як яму казалі, сцежачкі, што вельмі скарачае дарогу ў мястэчка. Яна павінна была адхадзіць ад невялічкага прагалу, на якім стаіць вілкаватая і дужа кучматая сасна, зазвычай троху сцёсаная дзеля знаку і ўся аблітая смалою. У такой гушчэчы так лёгка можна прамінуць і сасну і сцежачку. Ён усё ўглядаўся, і яму зрабілася, нарэшце, прыкра, што ўсё няма і няма ні той сасны, ні сцежачкі.

I раптам, неспадзявана для сябе самога, збачыў пад куст ляшчыны, разаслаў жупан, лёг дагары, расцягнуўся, расправіў плечы, выпрастаў грудзі, прыклаўся ўсім целам да зямлі, а думкамі і сэрцам зліўся з усім лесам.

«Ці зразумеюць яны, інтэлігенты, а на просты сялянскі погляд, – проста паны, ці зразумеюць яны маё шчасце ляжаць у лесе на вясковым жупане?» – падумаў ён трошку з сумам і трошку з пагардаю...

I чуў, як адпачывае цела ад дарожнае зморанасці, адпачывае салодка і здарова. I вось толькі ніяк не можа ён змагчы нейкую маленькую, але мімавольную і ўпартую прыкрасць.

У кавалачках мімалётных, адарваных успамінаў прамільгнула цьмяна, невыразна даўно забытая дзяўчына, што бачыў яе дзесьці і падабаў яе... Яе вобраз меў штосьці агульнае і з Лёксаю, і з Мусяю... А потым усё сплылося, і ў думках стаяў адзін, агульны, дзявочы вобраз, цьмяны і невыразны, але такі любы, родны і блізкі... Ніколі яе не бачыў і не ведае, хто яна будзе, а ўжо мае на яе вялікі жаль і крыўду... Ён так балюча, так бязмерна кахаючы, душу сваю гатоў зліць з яе душою, усё сваё аддаць ёй, бо нікога ў свеце няма яму даражэйшага за яе, а яна, так па-дзявоччу легкадумна, гоніцца за ўсякаю пустотаю і ў той пустоце знаходзіць сабе здаваленне і забываецца на яго, з яго непатрэбнымі ёй думкамі і мукамі.

«Не, яна ніколі б не зразумела мае прыемнасці ад пылу ботаў і варсаватае грубізны простага вясковага жупана», – з нудою ўздыхнуў Лявон... I раптам, крутка і нервова, перавярнуўся ніц, прыпаў усёй істотай да зямлі, распасцёр крыжам рукі, прытуліў правае вуха да травы, да паху зямлі, і слухаў, як шуміць лес, слухаў, слухаў, слухаў, аж сонца ўрэшце нейкім дзівам прабілася да яго і прыпякло шыю.

I ўсхапіўся, каб не спазніцца на пошту, пачуў дур у галаве і з прыкрасцю і злосцю голасна сказаў:

– Я ж бы яе ўзненавідзеў...

Злаваў страшэнна, што барзджэй гэты гнілы пень, куст ляшчыны і зломаная бярэзіна зразумеюць яго, чымся яна... наогул яны, інтэлігенты, а на сялянскі погляд, – проста розныя, не зусім панскага роду паны.

Дзікая злосць ахапіла яго, быццам сапраўды ўжо, наяве, быў у яго гэты балючы разлад з каханаю дзяўчынаю. I здавалася яму, што і пушча з сваім спрадвечным супакоем адхінулася ад яго, папсаванага, як ад якой заразы, і ніколі ўжо не дасць яму свае ціхае, супакойнае лесавое радасці.

Знайшоў тую сцежку і ішоў па ёй як непрыкаяны, як адарваны ад разумнае гармоніі і кінуты ў страшна прыкры непарадак, дзе брудна-каравае ніколі не зробіцца стройным і правільным.

Ішоў сцежачкаю сярод гусценнага ляшчынніку, і да вушэй даляцеў глухі няясны гук, пачуліся людскія галасы, і выйшаў на палянку. З высокіх і густых кустоў малінніку вытыкалася, то там, то там, белая ці чырвоная хусціначка, і чуўся прыглушоны, радасны ад прагавітасці гоман: гэтулькі маліны, ай-я-я-я!

Той самы хлопец, што ляжаў у жыце на дарозе, выйшаў з кустоў, якраз насупроць Лявону, і паглядаў, муліўся, каб нешта, мусіць, спытацца. I спытаўся па-беларуску, з літоўскаю вымоваю:

– Здалёка, браце?

– Здалёка... Ну, а што?

– Нічога, так сабе... I мы здалёка.

– А...

Сказаў Лявон гэтае «а...» ужо без злосці. А тое, што вырвалася няласкава і нават груба «ну, а што?» – тое ўжо не паправіш, хоць і шкода...

 

* * *

 

На паляне хадзіла рыжая карова, скубла траву, круціла хвастом, чмыхала мордаю па баках ад мошак, разам дрыгала-тупатала нагамі і мяла траву і званіла балабонам.

I, паглядзеўшы на яе, можна было зусім супакоіцца і нават пачуць здаволенасць, што жыве карова сваім здаровым, нармальным жыццём.

Недалечка наперадзе відаць была хатка, – мусіць, тут жыў ляснік, і гэта была яго карова.

Зірнуўшы ўбок, убачыў Лявон, што на пні сядзіць маленькая пастушка, дзяўчынка гадкоў з дзесяць, худзенькая, беленькая, у кароценькай лінялай спаднічонцы.

I калі ён праходзіў міма, яна ціханька запяяла... I круціла ў руках недавіты вянок, быццам пільна занятая сабою і нецікавая, хто там ідзе. Слоў нельга было разабраць, а цягнула такую нудную мелодыю, што ён з прыкрасцю прыспешыў крок, каб не чуць яе. Запяяла дужэй, і, малая, душу цягнула з цела сваім спевам. «I гэтак у нас спяваюць дзеці», – падумаў ён і не мог ізноў стрымаць сябе ад прыкрасці і злосці.

– Ста-а-аська-а! Гой, го-о-ой! – кінуўшы пяяць, знецяйку закрычала тая дзяўчынка, і звонкім і вясёлым дзіцячым голасам.

Аж ён азірнуўся. Але раптам страшэнна спалохаўся...

– Гр, гр, гр! Гаў, гаў, гаў! – кінуўся на яго з-за хаты ганчак.

– Вось я табе пагойкаю, свавбльніца! – лагодна крыкнуў у даччын бок сівавусы ляснік, сходзячы з ганку на дарогу. – Не бойцеся, не бойцеся, ён не кусашчы... Пайшоў ты прэч! – адагнаў ён сабаку і запытаўся: – Ці не ў мястэчка?

Гаварыў па-беларуску.

Сабака вінавата завіляў хвастом і адбегся троху ўбок.

– Але, на пошту, – адказаў, прыстаўшы, Лявон.

Сэрца білася – так напалохаўся.

– Ай, як добра... – сказаў ляснік і, завярнуўшыся назад, крыкнуў у хату: – Стасюшка! Давай ліст... Ідуць на пошту... Можа, вадзіцы? Прагнаць смагу? – спытаўся ён і, не чакаючы адказу, пайшоў па ваду.

Назад ішоў ён з дзяўчынаю. Ён нёс ліст, а яна чысценькую бляшаную квартоўку вады.

– Калі ласка, укіньце там у скрыначку, – папрасіў ляснік і падаў ліст.

Дзяўчына трымала бліскучую квартовачку і трошку канфузліва, але так міла прамовіла, падаючы:

– Проша...

Была ў просценькім, напалову гарадскім адзенні, як прыбіраюцца настаўніцы, дачкі сялян. Усё ў ёй было сярэдняе, простае і здаровае: крэпкі, працоўны стан, круглыя рукі, чысты, загарэлы на сонцы твар, вясёлыя карыя вочы. Была прыгожая. Стаяла і ўсміхалася.

Лявон смагла піў ваду і паверх квартоўкі пазіраў на Стасю-леснічанку. «Вось бы мне такую жонку», – прамільгнула смешная, але прыемная думка.

Яна ўзяла квартоўку, усміхаючыся паківала яму галавою і пабегла сабе...

Ляснік прайшоў троху з ім па дарозе.

– У нас там на пошце і чалавек свой ёсць, – не ўцярпеў і пахваліўся ён Лявону. – Як жа, памочнік паштовага начальніка... Сватаецца да мае Стасюшкі... што ваду вам падавала. Думаю аддаць.

– А ваша дачка настаўніца? – чамусьці сурова спытаўся Лявон.

– Блізу таго ўгадалі... Даглядае дзетак у ахронцы ў Вільні... А пан таксама ці не з настаўнікаў? – з большаю далікатнасцю і ласкаю спытаўся ляснік і пагладзіў сівы вус.

– Гэта, значыцца, у польскім прытулку, ці што? – яшчэ з большаю няласкаю спытаўся, замест адказу, Лявон і скоса паглядзеў на старога.

– Усе мы браця, – пакорна сказаў той. – Польскія, рускія... Усё ў аднаго Бога веруем... Дык вы ўжо там укіньце ліст у скрынку, калі ласка, – дадаў ён і астаўся.

Сабака яго азірнуўся наперадзе, падумаў і, задраўшы хвост, вярнуўся назад за гаспадаром.

«Значыцца, значыцца... – чамусыді горка і іранічна ўсміхнуўся Лявон, – значыцца, ужо засватана за добрага чалавека...»

I з невясёлаю ласкаю ўздумаў на Лёксу і з прыкрасцю на Мусю.

 

* * *

 

Выйшаўшы з лесу і ідучы старым шляхам, пад прысадамі з рэдкіх старых і пакалечаных бяроз, увесь час намагаўся ён супакоіць сябе і павесялець і, аднак жа, ніяк не мог пераламіць настрою так, як бы хацелася.

Мястэчка было ўжо зусім блізка.

«А не магу супакоіцца, дык і не трэба», – мільгнула яму ў галаве, і без усякае думкі і без усякага жадання, зусім неспадзявана дзеля сябе самога, ён раптам, істэрычна, зарагатаў, як конь, прыстаўляючыся вясёлым і дуроным і ўважаючы, што ніхто яго не чуе.

– Іга-га-га! Іга-га-га! – страшэнна зарагатаў ён, аж сам спалохаўся свайго дурнога выбрыку.

Маладыя гандляры, што ехалі не дужа блізка, але і недалёка спераду, скрозь гук колаў пачулі яго конскае ірзанне. Той, што сядзеў на каленках бліжэй да хваста і паганяў вараную кабылу хлабасцінаю з усохлае бярозы, закруціў галаву назад і спытаўся ў таго, што ляжаў, абапершыся на саламяны куль, спусціўшы ногі за лучок: «Чуеш?» Спытаны адсунуў шапку з воч вышэй на віхрасты лоб, нічога не сказаў і глядзеў назад па дарозе.

– І-га... – абарваў свой новы рагатлівы прыпадак Лявон, бо з сорамам заўважыў, што ў канаўцы, за кустом, як дамахнуць каменьчыкам, сядзяць і абуваюцца дзяўчаты перад увойсцем у мястэчка.

– Палохае, нібыта мы яго і не бачым, – сказала адна (па-беларуску), засмяялася і адвярнулася.

– Не чапайцеся з гэтым! – ціха запярэчыла другая і таксама пасміхнулася.

– Чаму гэта «з гэтым»?! – не ўцерпеў Лявон.

– Таму, што, відаць, дужа разумны... З глузду з’язджае... – адказала яна яму, і ўсе вясёла і дружна зарагаталі.

Ён таксама засмяяўся і прыветна памахаў ім назад рукою:

– Не бойцеся, дзяўчаткі, не з’еду...

Ён падумаў нават, што добра было б пачакаць іх і прайсціся з імі разам, але не насмеліўся, паддаў хады і неўзабаве ішоў ужо па мястэчку.

Паны і заможныя крамнікі, відаць, яшчэ спалі. Вакенніцы ў лепшых дамах, з высокімі ганкамі і бляшанымі фарбаванымі і толькі зрэдку гонтавымі дахамі, былі зачынены.

Ля больніцы стаялі сялянскія фурманкі; адпрэжаныя коні елі пакладзеную ў калёсы зялёную траву і ўжо тупалі ад ранішняга сонейка. Тут жа, на калёсах, на зямлі, на ганку, сядзелі ўсякія хворыя небаракі, старыя дзяды і бабулі, маткі з дзеткамі на ўлонні, барадатыя мужчыны. Адна хворая старая ляжала на фурманцы, напрануўшыся ў бурую кажурыну, быццам і не ўлетку.

Ля воласці таксама ўжо боўтаўся і пачынаў галдзець розны народ.

Прыбраныя людзі ішлі ў касцёл.

Ля некаторых крамак быў рух, і нават даволі бойкі, асабліва ля адной, а некаторыя, паважнейшыя, былі яшчэ зачынены.

– Куханы! Куханы! Смасныя куханы! – спакушала Лявона старая яўрэйка-перакупка.

– Што купляеш? Гэй, ты, хлопец? – запрашала другая.

Паліцэйскі стражнік важна, як вялікі індык, хадзіў тут, залажыўшы рукі за спіну.

Але вось з той люднай крамы сыпнулі ўсе грудам, а перад усімі выскачыла, уцякаючы, босая, дробненькая і ўжо немаладая сялянка, уся збялелая ад перапуду і ад сораму, а следам за ёю наступаў кароткі, грубы і сыты

крамнік.

– Зладзейка, пся крэў! – крычаў ён на яе па-польску.

Яна маўчала і, азіраючыся, адыходзіла, а ён ужо сцішаў крокі і толькі трос ёй услед кулаком. Потым спакойна і важна павярнуў у сваю краму.

Жанчына схавалася ад гвалту, ад людзей за рог будынку і прытулілася ля сценкі. Да яе падступіўся толькі адзін нейкі дзядзька, бедны таксама, у дзіравым жупане і ў скураных лапціках, падвязаных вяровачнымі аборкамі, што былі абкручаны дужа нізка, ля самых костачак.

– Каб жа я хоць мысліла красці... – нарэшце прамовіла яна па-беларуску, а потым пачала штосьці казаць яму горача і шыбка па-літоўску.

Дзядзька пыхкаў люлькаю, пазіраў задуманымі вачыма і нічога не казаў, але ж быў усё ж ткі побач з ёю, пакрыўджанаю.

– Што за шум, а дракі нет? – з жартам узышоў на прыклетак каля крамы стражнік.

– Глупства, пане стражнік! – вясёла адгукнуўся і засмяяўся, выходзячы яму на спатканне, крамнік і выставіў перад ім свой расчынены партабак з папяросамі.

I сяляне, якія там былі, таксама засмяяліся, быццам сапраўды нічога асаблівага тут не было.

– Ай, сто там, не цапайце вы яе, – падала свой голас і тая старая яўрэйка, што прадавала куханы.

I ўсё ізноў пайшло сваім звычайным ходам.

 

* * *

 

Толькі гэта і пачуў і пабачыў Лявон, падышоўшы да пошты. А сам быў белы і ціскаў сэрца, каб не білася так дужа. Ашаламеў троху і не ведаў, чаму так, без нічога, прайшоў міма.

Асцярожна пераступіў цераз маладзіцу з дзіцянём, што расселася на прыступачках паштовага ганку, прайшоў па калідорчыку і апынуўся ў цемнаватай паштовай пачакальні.

Тут, на ўслончыку, сядзелі дзве старэйшыя сялянкі з пасылкамі на каленях; трэцяя, маладзейшая, стаяла з імі побач і трымала ў руцэ ліст.

Паштовыя акенцы былі зачынены, ніводнага паштавіка яшчэ не было.

Лявон аддаў «дзень добры» і таксама прыхінуўся ля сценкі збоку.

Зараз за дзвярыма на гадзінніку прабіла палова дзевятае...

– Мае цётачкі, калі ж гэта прыймо пачнецца? – нахінулася маладзіца з лістом да тых з пасылкамі.

– А не нам ведаць, калі панічкі прыйдуць, – цярпліва адказала адна, і зноў увесь пакой доўга маўчаў.

Уголас гаварылі яны па-беларуску, а ціхенька шапталіся, як відаць, па-літоўску.

Хвілін цераз дзесяць – пятнаццаць паказаўся малады чалавек з чорненькімі прылізанымі вусікамі. Ён адамкнуў дзверы, увайшоў у канцылярыю і зараз адчыніў акенца. Усе ўзняліся. Ён сеў там за стол з паперамі і сказаў гусценькім, сыценькім, ужо троху панскім голасам:

– Гаспада, прашу!

Ніякіх гаспадоў тут не было, надышло толькі яшчэ некалькі сялян і бедных яўрэяў, першая прысунулася да акенца маладзіца з лістом.

– Панічок, напішыце вы мне адрас, – ціхенька і ласкава прамовіла яна і памкнулася пакласці ліст на акенца. Але паштавік крутнуўся ўбок.

– Я не абязан пісаць вам адраса!

Яна ніякава адышла назад.

Тады пачалі здаваць свае пасылкі тыя старыя цёткі.

Лявон чакаў і паглядаў... «Мусіць, ты і будзеш Стасюткін муж», – з нянавісцю думаў ён пра гэтага чыноўнічка. Калі прыйшла да яго чарга, ён паклаў перад прылізанымі вусікамі свае лісты (хацеў паслаць іх забяспечанымі) і сказаў:

– Дайце мне асадку, я напішу адрас гэтай жанчыне.

Але якраз, як ён сказаў, увайшоў другі чыноўнік, і хтосьці ў пачакальні пачціва і прыглушана азнаёміў: «Сам начальнік...»

Гэта быў даволі высокі чорнабароды чалавек з злым, але боязкім погаядам.

Ён пачуў Лявонавы словы і, ідучы, сказаў сварлівым голасам, чыста па-расійску і з нетутэйшаю, асабліваю вымоваю:

– Нікакіх там ручак не давать!.. Была паложана, стянулі, ну так пушчай тіперь пішут палыдам...

Лявон пачырванеў, але змоўчыў.

Зараз следам за паштмейстарам, калі ён сеў і пачаў вымаць з стала паперы, увайшла чорненькая, курносенькая паненка, а за ёю чысценькі студэнцік, вельмі падобны да таго, з якім паспрачаўся Лявон на вакзале, калі ехаў з школы на працу.

– Ізвініце! – далікатна, але грэбліва сказала паненка за Лявонаваю спіною і разам з студэнцікам увайшла ў канцылярыю. – Ці няможна паслаць грошы? – зусім іншым, прыяцельскім і какетліва-жартлівым тонам звярнулася яна да паштмейстара. – Дзень добры, пане начальнік!

– Ваш пакорны слуга! – адказаў паштмейстар, расшаркаўся, патрос ёй і студэнту ручкі і падставіў крэсла.

Зараз у іх палілася мілая, вясёлая гутарка.

Тым часам паштавік з чорненькімі вусікамі спярша ўстаў і раскланяўся з імі з-за стала, потым напісаў, што трэба для забяспечаных Лявонавых лістоў, і панёс квітанцыйную кнігу, мусіць, на подпіс, начальніку. I там яшчэ раз раскланяўся і прывітаўся за ручку.

Лявон цярпліва чакаў квітанцыі, але паштмейстар ўсё быў заняты размоваю і прыманнем ад паненкі грошай.

Тады ён адышоў ад акенца і сеў на ўслончык.

На сэрцы ж у яго кіпела, і мімаволі складваліся словы і сказы таго, што захацелася напісаць аб пошце ў друк. Рэдакцыі мяняліся, ахвота скрытыкаваць паштавікоў у газеце то раптам прападала, то зноў пякла яму сэрца.

Потым ізноў падышоў...

А яны гамоняць і гамоняць, – студэнцік рохкае, паненка – чорны жучок – ад подсвісту аж захлібаецца, начальнік ківае барадатаю галавою і часам злёгку падраготвае, аж паштавік, што ля акенца, і той, як свой да сваіх, галаву назад закруціць і ўхмыляецца моўчкі.

– Дайце квітанцыю! – нядобрым голасам сказаў Лявон, прасунуўшы ў акенца галаву.

Усе азірнуліся...

Паштмейстар нешта напісаў, паглядзеў у кнігу, устаў і падышоў да самага акенца. Ён падкаціў злосныя вочы, кінуў Лявону квітанцыю і гыркнуў:

– Ты не нахальнічай, хлапец. У міня гатовых квітанцый нет...

На Лявона яшчэ раз усе азірнуліся, і ён з замлелым ад крыўды і гневу сэрцам сеў ізноў на ўслончык, гледзячы і нікога не бачачы.

«Што я ў сялянскім жупанку, дык ты смела мяне зневажаеш... – слаба, вінавата, быццам шукаючы да сябе спагады і жалю, падумаў ён, – А як ты даведаешся, што я ж каморнік, дык табе будзе сорамна... А селяніна табе можна зневажаць... Пачакай жа...» – быццам пагражаў ён, але сам ведаў, што нічога ён не зробіць гэтаму паштмейстару; і было сорамна і брыдка, што наляцеў-ткі на скандал. I ўсё сядзеў і сядзеў, як прыкуты, і не мог скрануццца з месца.

Прабіла дзесяць гадзін.

– Гаспада, пошта закрыта, – сказаў паштавік з чорненькімі вусікамі і зачыніў абодва акенцы.

Людзі разыходзіліся.

Пайшла паненка з студэнтам.

Вось выйшаў і чорненькі прылізаны паштавічок у пальцечку нараспашку, кінуў здзіўленым вокам на Лявона, што адзін застаўся ў прымальні, і выскачыў на вуліцу.

«Мусіць, спяшаецца ў касцёл або на шпацыр», – няўважна, між іншым падумаў Лявон і ўсё сядзеў, быццам прырос да гэтага ўслончыка ў прымальні.

Вось урэшце і паштмейстар хлопнуў дзвярмі з канцылярскага пакою, пачаў замыкаць іх, але яшчэ не замкнуўшы, азірнуўся і ўбачыў Лявона.

– Ты пачаму не ўходзіш? – падазрона і груба спытаўся ён у гэтага дзёрзкага вясковага хлапца, якім паказаўся яму Лявон.

– А во чаму... – змененым, сіпатым голасам, ціха адказаў Лявон, узняўся з месца і як у тумане, але цвёрда і лёгка падыходзіў да самае чорнае барады. I сам не ведаў, як і чаму рука мімаволі мятнулася, пальцы ўмомант склаліся, і ён пстрыкнуў паштмейстара па носе.

Той збялеў, распасцёр рукі, потым крутнуўся назад, за дзверы, ляпнуў імі і тады ўжо, адтуль, крыкнуў з болем і небяспекаю:

– Што вам тут трэба?

А Лявон, атупеўшы, не ведаў, што далей рабіць, узяў і пайшоў за парог, на вольнае паветра.

Ніхто не даганяў яго.

«А во чаму... – шаптаў Лявон, – і во чаму...» – сціскаў кулак, успамінаючы, і шпарка ішоў сярод людзей ля крамак, дзе ад торгу быў ужо немалы гук і пыл...

 

3. Паварот

 

Мой любы таварышу.

За ўвесь час атрымаў усяго два тваіх лісты: адзін у вёсцы Радзівілішках, дзе я быў на працы, і адзін тут, у Вільні, бо яшчэ не паспелі пераслаць мне яго з губернскае каморніцкае канцылярыі.

Ты пішаш, што не разумееш майго настрою. Ты навучаеш мяне быць моцным і патужным у жыцці. Ты ганіш мяне і кажаш, што ныццём і хныканнем мы ніколі не возьмем жыцця ў свае рукі.

Што ж, ахвотна згаджаюся з табою і ахвотна сам навучаў бы каго-небудзь так, як ты навучаеш мяне... А тым часам – вось я ўжо ізноў у Вільні, працу кінуў і заўтра ўвечары еду дамоў, у сваё роднае Цёмналессе. Нічога не разумееш? Я і сам нічога не разумею...

Апошні ліст я пісаў табе тыдні два таму назад. На другі пасля таго дзень я хадзіў у мястэчка на пошту і там наскандаліў, як самы апошні блазень. Я пасварыўся з паштавіком і, не стрымаўшыся, пстрыкнуў яму лёгенька па носе. Нікога пры гэтым не было, паштавік, відаць, нікому не пахваліўся, ды ён і не ведаў, хто я такі, дык ніякіх вынікаў скандал гэты для мяне не меў. Нікому, нават свайму патрону, я таксама аб гэтай брыдкай гісторыі нічога не сказаў – не хапіла духу, дый нашто? У моманты найбольшай слабасці з’яўляўся быў намер напісаць пакрыўджанаму ліст з просьбаю аб прабачэнні... Але не пісаў і толькі мучыўся: нашто было гэтак рабіць? Нашто зняважыў чалавека? Што я гэтым каму давёў, што я гэтым палепшыў? Паказаў толькі сваю азіяцкую натуру і некультурнасць... Такія разважанні не давалі мне супакою. I мне страшэнна захацелася выехаць адтуль, уцячы хоць на край свету, абы толькі ў іншае месца.

Землеўпарадкаванне, якое мы рабілі, абрыдла мне да смерці. Абрыдлі мне гэтыя няшчасныя жмогусы, абрыд мне мой патрон-каморнік, а галоўнае – я абрыд на гэтай працы самому сабе.

I я кінуў працу. Так, братка, кінуў і ўцёк...

Калі я выязджаў, патрон мой так расчуліўся, што аблапіў мяне ў сваіх абоймах і пусціў слязу. Чорт ведае, якая сентыментальнасць у такога старога каня і такога апошняга цыніка! Прасіў мяне пісаць яму аб сабе, дзе і што буду рабіць далей, і, калі што, ізноў прыязджаць да яго на працу. Пацешыў нават, што, скончыўшы працу тут, ён пераязджае ў беларускую шляхецкую ваколіцу, дык там, казаў, будзе мне прыемна і цікава.

Але даруй, братка. Калі садзіўся пісаць табе, дык думаў, што знайду ў пісанні салодкасць і напішу табе шмат і аб усім... А вось раптам страціў ахвоту пісаць. Дык на гэтым і канчаю.

Увечары пайду на беларускую вечарынку, аб якой выпадкова даведаўся, зайшоўшы ў кнігарню купіць кніжак.

Цікава – што я там убачу.

Заўтра, калі буду мець настрой, апішу табе ўсё падрабязна.

Жыві, братка, працуй, вучыся і будзь вясёлы, каб не давялося калі каму навучаць цябе так, як ты навучаеш цяпер мяне... Бывай!

Твой «слабы» Лявон...

 

* * *

 

Было ўжо пасля дзевятай, калі ўзбіраўся ён па цесненькіх усходцах у Беларускі клуб.

«Цікава, што я тут убачу», – з якойсьці салодкаю трывогаю шаптаў сабе самому і сябе самога ўмаўляў не разлічаць на штосьці асаблівае.

«Што ж, беларусы – народ бедны, свядомых людзей – жменя, дык вядома, адкуль жа будзе ў іх багаты клуб? Хоць надта ўжо чамусьці бедны выбралі закутак і нават не змялі смяццё на сходах».

«Цяпер – лета, людзі ў раз’ездзе, можа, нікога з выдатных і не ўбачу, але ўсё можа быць і вось, на маё шчасце, будзе тут Купала, Колас ці яшчэ хто з паэтаў ці з рэдакцыі «Нашае нівы» – пагляджу хаця на іх, паслухаю хаця як збоку, як яны гавораць...»

Так думаў ён – і здзівіўся, што дзверы ў клубе зачынены і нікога пры іх няма, ніхто ні ўпушчае, ні выпушчае. Што такое? Можа, трапіў не туды? Але ж адрас быў дадзены такі, і вось вісіць яшчэ кавалак здзёртае паперыны, і на цьмяным святле маленькай электрычнай лямпачкі так-сяк можна было прачытаць пісанае па-беларуску.

Прыслухаўся – за дзвярамі тупат, скачуць... Іграюць на раялі і на скрыпцы.

Ціханька піхнуў рукою дзверы – адчынена... Не ведаў, ці ўвайсці, і заўважыў беленькую пупку электрычнага званка. Узняў руку, каб пазваніць, і тады заўважыў, што дрот ад пупкі даўным-даўно ад’ехаў далёка ўбок і баўтаецца аддзёртым і загнутым запыленым і брудным кончыкам.

«Ну і парадачкі ж у вас, браты мае беларусы!» – падумаў з нялюбасцю і піхнуў дзверы і паглядзеў, ці ёсць там хто жывы.

У бедным пакойчыку, з правага боку, стаяла раскірэчаная вешалка, і на ёй вісела колькі польтаў, а згары, на пыльнай, пэўна, дошцы ляжалі шапкі і капелюшы; у кутку, з левага боку, сядзеў за голым столікам хлапчук і трымаў у руках караньковую білетную кніжачку.

– Пятнаццаць капеек з вас, – сказаў ён Лявону.

– За што? – спытаўся Лявон.

– Што вы, не ведаеце, за што? За ўваход... – адказаў хлапчук, нібы баяўся, каб гэты новы чалавек не скруціў яму пятнаццаці капеек і не прайшоў у залу так.

Лявон заплаціў і, распранаючыся, спытаўся:

– Ці ёсць тут сёння хто з беларускіх пісьменнікаў?

Хлапчук падумаў, – як відаць, не зусім добра зразумеў, – і сам спытаўся:

– А хто яны? Якіх вам трэба?

– Купала ёсць?

– Не ведаю... Мяне пасадзіў тут дзядзька Булгак. Калі вам трэба, ён зараз выйдзе, я паклічу...

– Не, не трэба...

Лявон увайшоў у другі пакой. Тут было пуставата, стаяла колькі бедных крэслаў, а ля дзвярэй у залу прыхінулася колькі маладых хлапцоў. Яны курылі і глядзелі ў залу, а дым пушчалі, адвярнуўшыся назад, у гэты пусты пакой.

Лявон падышоў да іх і пачуў, што гавораць яны па-расійску. «Вось табе і спатканне з беларусамі», – падумаў ён.

У невялічкай зале хлопцы і дзяўчаты танцавалі вальс. За раялем сядзела якаясь пані, а пры ёй на скрыпку рэзаў малады музыка, як відаць, вучань з якой-небудзь школы ці студэнт.

Танцавалі бурна і вясёла. Усіх вадзіў за сабою сухашчавы белабрысы чалавек, яшчэ даволі малады, як і ўсе тут, але ўжо з лысінкаю. Ён быў франт у кургузым пінжачку і пры манішцы. Зрабіўшы салодкі твар і топнуўшы нагою, ён крычаў: «Агош!» ці «Адруа!» – і цягнуў сваіх слухмяных скакуноў то направа, то налева.

Нарэшце ўсе фігуры былі скончаны, людзі прытаміліся, і раяль і скрыпка сціхлі. Усе загаманілі, і хто садзіўся, абціраючы пот, хто ішоў у сумежны пакой і на балкончык.

Міма Лявона праходзілі дзяўчаты ў нейкіх асаблівых касцюмах і гаварылі па-польску.

Лявон адышоўся ў куток. Тут стаяў адзін хлопец, з выгляду чалавек просты, і Лявон спытаўся ў яго:

– У якіх гэта касцюмах некаторыя дзяўчаты?

– А вы, мусіць, першы раз тут? – адазваўся хлопец па-беларуску. – Гэта беларускія касцюмы.

– Ніколі б не падумаў, што беларускія, – здзівіўся Лявон. – У нас, у Магілеўшчыне, дзяўчаты зусім не так прыбіраюцца...

– Ну, дык якая там у вас Беларусь! Вы там зусім акацапелі, – адказаў хлопец. – Там чыстых беларусаў ужо няма.

– А чаму гэтыя паненкі гавораць па-польску, калі яны ў вас тут такія чыстыя беларускі? – мімаволі заўважыў Лявон.

– Якія там яны беларускі! – зусім спакойна гаварыў хлопец. – Ходзяць сюды паскакаць.

– А хлопцы-беларусы ёсць? – спытаўся Лявон.

– Пара чалавек ёсць... Вось гэтыя, што каля дзвярэй, беларусы.

– Гэтыя? Дык яны ж, я чуў, гавораць, здаецца, па-расійску?

– От, троху па-расійску, троху па-беларуску. Тут усе гэтак.

– А з «Нашае нівы» тут хто-небудзь ёсць? – спытаўся Лявон.

– Не, яны сюды заходзяць рэдка. Але калі вы так цікавіцеся – паглядзіце: вунь беларускі паэта, дзядзька Булгак...

I ён паказаў Лявону на таго белабрысага дырыжора.

– Нешта я не чуў пра такога, – сказаў Лявон.

– Ён піша пад псеўданімам Трахім Сталёвы. Нішто сабе піша вершыкі...

– Дык гэта Трахім Сталёвы! – успомніў Лявон пару вершыкаў, падпісаных гэтым імем, і сам сабе падумаў: «Ну і сталёвы!»

– Яго, бачыце, у «Нашай ніве» заціраюць, дык ён піша больш у расійскія і ў польскія газеты.

– Відаць... – прамармытаў Лявон і змоўк у мімавольнай цяжкой задуме.

Ізноў пачаліся скокі, ізноў салодка крычаў Трахім Сталёвы свае «агош» і «адруа», ізноў тая ці іншая паненка зрэдку казала якое-небудзь беларускае слова з асаблівым, дзеля жарту, націсканнем.

Лявон выйшаў на балкончык і сумаваў там адзін, часам мімаволі шэпчучы сам сабе: «I гэта наш культурны асяродак!.. Той наш асяродак, аб якім мы так марылі ў сваёй глухой школе, у сваім глухім беларускім кутку!.. Дзе ж яна тут тая «агромністая грамада», дзе ж яна тут тая свядомая моладзь, дзе ж яны тут тыя правадыры?»

Роспач агарнула яго. Яму цяпер здавалася, што беларускае адраджэнне не мае пад сабою ніякага грунту, што ў «Нашай ніве» сядзяць сляпыя людзі, адарваныя ад жыцця, што нічога з гэтае беларускае мовы не будзе і быць не можа...

Ізноў прыйшоў у залу. Панураны, пазіраючы спадлоб’я, стаяў у кутку і глядзеў, як скачуць вясёлыя людзі, гэтыя зусім яму чужыя людзі...

«Мусіць, гэта самы цяжкі вечар у маім жыцці», – падумаў ён, і аж на сэрцы зрабілася сцюдзёна ад страшнага цяжару. Страціўшы ўсякую ахвоту жыць, механічна завярнуўся ён і пайшоў напранацца.

А следам у дзверы ляцела вясёлая музыка і дружны тупат скакуноў.

 

* * *

 

Наўкола і скрозь быў сон, нават коні самых позных вознікаў ужо не пляскалі на вуліцы па каменні, і вельмі паслабела жаўтавае святло ад сумнага ліхтара, што стаяў унізе на рагу вуліцы. У пакоі было ціха і цёмна, як і ва ўсім гатэлі.

Лявон ляжаў і думаў і не мог заснуць; толькі ўсё глыбей і глыбей пагружаўся ў тую прыемна хваравітую млявасць, што бывае між сонным і не сонным станам, але ніяк не мог заснуць і толькі мучыў сябе тым ляжаннем і думаннем.

Нервовая скрыпка ў акампанеменце раяля ўсё яшчэ плакала і лямантавала, безупынна апавядаючы невядомую тугу. I яна варушыла ў думках тое балючае ці проста прыкрае, на што хацелася забыцца, каб заснуць.

То раптам падскаквала і гікала яна, быццам уцяміўшы ўсё, што ёсць, і быццам захмялеўшы ад радасці жыцця, але сапраўды толькі вястуючы яшчэ большае расчараванне і сабе і ўсяму, што ёсць.

I таго ж часу ізноў, скрозь прыхаваныя слёзы, цішэй ад нясілы і няздольнасці, жалілася хто ведае дзе-якому жалосніку: о-ё-ё... о-ё-ё... о-ё-ё...

Гэта быў той самы вальс, размераны і плаўны, толькі ўспрымаўся ён ужо іначай: з лёгкаю датклівасцю, такою блізкаю да безнадзейнасці, калі сэрца на момант смяротна сціснецца і адпусціцца, каб ізноў, можа, яшчэ страшней, сціснуцца.

Цяпер, троху абдумаўшыся, як паляжаў адзін у ціхім пакоі, у сонным гатэлі, ён мімаволі шкадаваў, што выйшаў з вечарыны, добра не прыгледзеўшыся, не пагаварыўшы, не пазнаёміўшыся, і толькі папсаваў сабе настрой. Тады варушылася злосць.

«Чаго я туды ішоў? Чаму я не паехаў сёння?» – думалася часам, і не ведаў, спіць ён гэта ці не спіць, і ніяк не мог супакоіцца і заснуць добра.

 

* * *

 

Ён заснуў, калі ўжо светла было за акном, і спаў да паўдня. Прачнуўшыся, не хацеў уставаць, не хацеў нікуды ісці, не хацеў нічога рабіць.

Ляжаў – як хворы. Браўся пісаць ліст і не мог. Узяўся чытаць, і не чыталася.

Марудна ўстаўшы, пайшоў абедаць і трапіў у нейкую брудненькую страўню, дзе над буфетам вісеў вялікі абраз Маткі Боскай Вастрабрамскай, а за касаю стаяў тоўсты, тлусты, з нахабна-ліслівым выразам гаспадар. Падавала бедная дзяўчына, што была, як відаць, яшчэ нядаўна ў горадзе, і ёй цяжка было гаварыць па-польску і яшчэ цяжэй па-расійску. Яна ўсяго баялася, і падаваць на стол было ёй вялікаю пакутаю.

Не мог есці, пайшоў пасядзець у скверы і не мог дачакацца вечару, каб ужо ехаць...

 

* * *

 

З абодвух бакоў каменнай гарадской вуліцы, па тратуарах, міма бліскучых, ззяючых акон і шкляных дзвярэй у вялізарных крамах, адтуль і туды, мітусілася, варушылася чорная хваля людзей у чорных вопратках, брылях, капелюшах, шапках, шапачках, картузах, хустках. Пасярод грукаталі па каменню няўломныя ламавозы з вялікімі вазамі гломазду, усялякіх кулёў, скрынак і нейкага жалеззя. Борзда чахалі і ляскалі падковамі, аж агнявыя іскрачкі сыпаліся з-пад іх, беглі коні лёгкіх вознікаў, што вязлі паноў, мужчын і жанчын, у сваіх зручных экіпажах. Званіла, гудзела і пнулася гулам сваім у вушы конка. Ад вакзала ляцелі сюды гудкі машын, крычалі над горадам у змроку на розныя галасы: груба, сіпата, каротка, адарвана і тонка, звонка, з працягам. Канаючыя гудкі разам з няроўным, на момант, блісканнем святла ў вялікіх, высокіх ліхтарах над вуліцаю, у хвілінку, калі раптам з’яўляўся і выў знекуль згары сцюдзёны, ужо трохі восенны вецер, – выгукалі ў сэрцы невядомую трывогу, незразумелы клопат, чуццё адзіноты і засмучэння.

«Няхай жа астатні раз падзівуюся на сумяціцу», – прашаптаў Лявон і не хапаўся, спакваля ішоў сярод бясконцае людское чарады, троху замінаючы каму сваім партпледзікам з коўдрачкаю і падушачкаю (кошык свой ён здаў на схаванне на станцыі, калі прыехаў з вёскі, і ў гатэль яго зусім не браў).

Прыбраныя прыгожа і не дужа прыгожа людзі, здаецца, – вясёлыя, а то і смутныя, а найболей раўнаважныя, людзі беглі-спяшаліся, быццам на далёкі, чужы пажар. I відаць было Лявону па іх вачах і па ўсім твары, па нейкай грэблівасці і нездаволенасці, відаць было, што немалая частка гэтых афіцэраў у бліскучых гузіках, з звінячымі банькамі на ботах і шаблямі пры баку, і немалая частка гэтых паненак з белымі, чырвонымі шчочкамі і з такімі люба-прынаднымі вочкамі, што аж не ймецца веры, ці ўсё тут без фальшу, відаць было, што немалая частка гэтых людзей, на погляд такіх паважных, – толькі гуляюць у спрадвечную, раз зачатую камедыю, і яшчэ не ведаюць добра, ці варта гэтак бегчы, бо пуста ў душы, бо не сапраўдны смех, а толькі так, дзеля гадзіся.

На рагу Вакзальнай вуліцы гудкі былі яшчэ дужэйшыя. Яны зліваліся ў адным агульным, шырокім, ды рэдкім канцэрце з ражкамі стрэлачнікаў і часам сеялі ненадзейную, кароценькую бадзёрасць. На тратуарах тут не было той панскай куламесы, а раз у раз імчаліся экіпажы з людзьмі і падарожнымі скрынкамі і пакункамі – ад вакзала і на вакзал. Абапал вуліцы цягнуліся прысады старых ліпін. Веццем сваім абхінулі яны вуліцу з нясветлымі ліхтарамі. Ужо сыпалася лісце. Тужліва шумелі дрэвы, сцёбалі галінку аб галінку і ранялі на вуліцу першы пажоўклы ліст. Здаецца, яны слухалі воддальны шум і ўзіраліся ў адзінокія фігуры, хаця ім, дрэвам, усё роўна.

Мэм... мэм... мэм... Джушшу!.. – шпарка каціўся аўтамабіль з вясёлаю кампаніяй.

– Сляпо-о-ому, убо-о-огаму, пано-о-очкі даражэ-э-энькія! – цягнуў ля сценкі адным вагам старац у чорным падраным паліце, з кіем у руках і з насунутаю на вочы кепкаю. I выстаўляў перад сабою пакамечаную і запэцканую паперку, што сведчыла аб яго слепаце і ўбогасці. Даволі рэдка траплялася, што кідалі яму ў бляшаную пушачку грошык, не прыстоіўшы, як мае быць, і не зірнуўшы ў той бок. I праміналі. Сляпун заўчона стагнаў і стагнаў, канькаў і канькаў. Можа, і не думаў аб тых, што беглі міма, хто яны: старыя ці маладыя, мужчыны ці жанчыны, ці далікатная генеральская дачушка, што магла б і залатоўку кінуць, ці разубраная і прычапураная агульная палюбоўніца, што дарыла дзеду мядзяную манетку, долю з запрацаваных ёю грошай. Старцу было цёмна і цёмна. Прад ваччу выплывала і стаяла чорная сцяна з серабранымі іскаркамі, што сыпаліся з вечнае цямноты. Роіліся і роіліся абразы мінуўшчыны, у якой быў дзед з вачмі і не вызначаўся так сваёю ўбогасцю з агульнае людское гушчы. А ўжо зрабіўся і глухаваты, звінела ўвушшу, і па хадні не ўгадваў, хто абмінаў яго з той гушчы.

Ліпы шумелі, бо ўверсе гуляў вецер.

Лявон сеў на лавачку, ля шырокага тратуару, з таго боку вуліцы, дзе ліпы сядзелі густа і дзе мала хто хадзіў. Вочы зморана плюшчыліся. Павекі былі цяжкія і зліпаліся. Няясныя думкі, навейшыя, плетухаліся сярод даўно думанага і знаёмага, як нешта цьмянае на сумным полі, у чорны і непагодны восеньскі вечар.

«З гарадскога віру – у родную хату, – каторы раз было ў галаве. – Навошта? I што гэта мне?» – паўставала нешта на душы, ды цяпер Лявон не меў цярплівасці меркаваць аб тым; хацеў аднаго: доўга-доўга сядзець пад тымі вялізнымі старымі ліпамі, у ціхаце, без тлуму.

Павеяў ветрык і строс з сучча за каўнер некалькі дробных капачак, як бы расы. I непрыемна і потым прыемна разам. «Калі ісці пасля дажджу па мяжы, сярод буйнага жыта, дык таксама пырскае вада на твар, прыемна і вясёла ад яе», – уздумаў Лявон, шчыльней заплюшчыў вочы і перакінуўся на сваё поле. «Уранні раса, ядрана, сонца яснае, а ўжо не цёплае, як з пачатку лета... Бабы жнуць авёс. Так спакойна ўсё. На пажатым, на ўзгорачку, хлопчыкі пусцілі пасвіць коні, а самі, блытаючыся ў аброцях, пачалі дужацца. Дзядзька з касою на плячы ідзе дакошваць балота. Сліўкі паспелі, аж чарнеюцца, зліўшыся на суках; а бялосліўкі, такія празрыста-ружовыя на сонцы, вісяць спакусліва, трэба сашчыпнуць іх і паспытаць, смакуючы...» I Лявону салодка ў роце, як тады, на Івана Галаварэза, калі хадзіў з маткаю да цёткі ў госці і еў там мёд з яблыкамі і незвычайна смачныя, буйныя і прыгожыя бялосліўкі. «Жніво... Досвіткамі малоцяць. Цапы: тра-та-та! тра-та-та! За гаем, у шляхты, гудзіць малатарня, гудзіць і дрыжыць...» Вось і тут Лявон – сярод гуку, але гарадскога, дурнога, з начавым смехам і начавымі слязьмі нервовых дзяўчат і хваравітых хлапцоў, з млоснасцю пад лыжачкаю і заўсёдным чадам у галаве. Адно што – ён у гэтым гуку быў заўсёды чужы і самотны.

Дзынг! дзынг! дзынг!.. – дробна рынуўся ў вушы вакзальны званок. I не хочучы ні сядзець, ні хадзіць, устаў Лявон з лавачкі і пасунуўся паціху на вакзал.

Даўжэнны рад вознікаў, з рознаю гутаркаю, спакойнаю, моцнаю і шумна-сумятліваю, стаяў усцяж ля ганку. Коні тупалі, доргалі, бразгаталі. Збоку быў гоман: у будках, за сталамі з кілбасою, хлебам, яблыкамі, цукеркамі, папяросамі і ўсякім дробным таварам сядзелі, як куры, мяшчанкі. Назбой гукалі і запрашалі яны да свайго гандлю мімаходжых, сварыліся паміжсобку гостра і звягліва, але сапраўды толькі язычліва, але не злосна. I гэтых бедных будачак было без концу. У канцавой будачцы сядзеў аднарукі дзед і старанна тлумачыў бязвусаму, гостранькаму, з птушыным носікам маленькаму салдаціку, што ў суседкі дзедавай яблыкі гнілыя і горкія, а ў яго добрыя і на капейку дзешавейшыя. Салдацік той, аднак жа, зараз завярнуўся і пайшоў, нічога не купіўшы ні ў той суседкі, ні ў бязрукага дзеда. I суседка, грубая і з грубым голасам баба-мяшчанка, пасміхалася дзеду.

З дзвярэй вакзальнага будынку даходзіў гул і гоман. Шныхарылі газетнікі, бегалі нашэльнікі, а ў парозе, дзе здаў Лявон на сховы кошык, цэлая банда розных людзей, з напісамі гатэляў на залатых абручах чырвоных шапак, крычала падарожным назвы тых сваіх гатэляў на ўсялякія галасы і з усялікімі падходамі, толькі ўсе аднолькава аглушаючы. I рабілі дзікае выццё. А падарожныя асцярожна абміналі іх. У багажнай каморы з скрыпам і грукатам працавала падымальная машына. У чысцейшым куце пахаджвалі ад прыбіральні да буфету, і назад, і далей, паны. Тут былі паненкі, хлопчыкі ў форме, грубы пан з аграмадным сабакам на ланцузе, нейкія пані. Да акенца ў касу трэцяга класа, воддаль з другога боку, цягнуўся доўгі хвост, дэмакратычна-мізэрны. Абмінуўшы яго, Лявон выйшаў у трэці клас, адкуль ірваўся гук, шумны гоман, падобны да салдацкага спірання ці да сваркі, плыў важкі пах, смурод і холад з адчыненых дзвярэй. На лавах і на запэцканай падлозе, на скрынях, пакупках, кашолках, па ўсіх кутах ляжалі, быццам абшарпаныя, шэрыя, калматыя, часам п’яныя і нейкія хваравіта бяссонныя людзі: сяляне з бародамі і без барод, а з вусамі, як шчотка; салдаты, майстры з інструментамі ў торбах. Там буйны, рослы здаравяка-жандар хадзіў і скаліў зубы і саромна жартаваў з маладзіцамі, а потым яшчэ з нейкім п’янюгам ля кучкі салдатаў і дзвюх расхрыстаных дзевак ці баб у гарадской адзежы. У хвасце ля акенца ішла спрэчка і тузганіна.

– Ты па-польску кгаварыш! Ты – рускі воін, а! Какой ты воін, хацішь ты знаць?.. – гэтак распінаўся гарбаты, мусіць, выпіўшы, чалавек, надзеты па-гарадскому і ў картузе, абшытым па-маскоўску, і лез на салдата, што гаманіў з маладзенькаю дзяўчынкаю па-польску і энергічна не дазволіў гарбатаму падысці без чаргі.

– А што каму да таго, як я гаманю?.. Марш у хвост! – ціха, але цвёрда і ў злосці агрызнуўся салдат.

– Кгаспадзін жандар! Кгаспадзін жандар!

Узяўшы білет і здаўшы кошык, Лявон пайшоў да кніжнага кіёску. Там было шмат усякіх кніжак, часопісаў і газет, але беларускага нічога не было. На ўсякі выпадак ён спытаўся ў паненкі, што прадавала, ці няма «Нашае нівы». Яна паглядзела на яго, сагнулася пад столік, пакапалася там і выцягнула некалькі даўных, выпушчаных месяц і болей таму назад, запыленых згары нумароў «Нашае нівы». I калі ён забраў іх усе і расплачваўся, яна ўсміхнулася і сказала ці то з высмешкаю, ці то спагадна, сказала па-беларуску: «Дзякуй...» I ён паглядзеў на яе і ўсміхнуўся горка, не могучы зрабіць свой твар звычайным і весялейшым. Але яна ўжо занялася з другімі.

Пачуўся шум, зазваніў званок, а потым раптам моцна запыхцеў, засіпеў магутны цягнік. Вакзальны паслугач, у вышываным жоўтымі стужкамі жупане, вагам адбіваў нагамі такт сярод публікі, з канца ў канец, і вугнава пяяў:

– Пе-е-ершы звано-о-ок... Менск, Барысаў, Во-о-орша!..

Лявон пайшоў на платформу. «З гарадскога віру у родную хату», – ізноў пачуў усёю сваёю істотаю, і з цяжкім і тужлівым нечым у сэрцы ўзняўся на прыступачкі ў свой вагон.

Калі цягнік пайшоў, ён лёг на лаву, але яму не спалася. Рытмічна, бесперастанку колы грукалі і калыхалі. Ляжаў, заплюснуўшы вочы, і не бажаў нічога. Горад застаўся адзаду. Не звоніць у вушах яго тлум, яго шум. I лепей.

Цягнік сярод прахалодлівай начной цямноты грукатаў і грукатаў, сыплючы іскаркамі і пускаючы дым, ляцеў і ляцеў. Наўкол жа быў сон прыроды, што адпачывала пасля пагоднага дня.

 

4. Прыехаў

 

Сам ён прыехаў, а багаж яго яшчэ не прыйшоў. «Мусіць, на перасядцы забавіўся», – сказалі яму зусім нядбайна ў багажнай каморы.

Што ж, трэба чакаць, пакуль прыйдзе другі цягнік з таго боку. Гэта шмат часу, дык затое можна, хоць і ў нудзе, пахадзіць па станцыі, паглядзець, падумаць і супакоіць занадта руплівыя нервы... Ну або яшчэ болей ускалатнуць іх.

 

* * *

 

Станцыя, як і ўся чыгунка, выглядае ў нашым краі кавалкам нейкага чужога краю, толькі троху-троху звязанага з намі праз службу ці работу ў яго панстве нашых простых людзей: счэпнікаў, стрэлачнікаў, нашэльнікаў або хоць падзённікаў і падзённіц, што ходзяць правіць палатно дарогі.

Станцыя ў нашым краі – маленькае акенца з нейкага другога, святлейшага і багацейшага жыцця.

I на станцыю, як на акно мухі, паўзлі сяляне, калі ім дужа дакучалі свае ўбогія хаты, а працы пільнае не было.

Яны ішлі падзівіцца на вагоны міжнароднага таварыства, збудаваныя водле апошніх дасягненняў тэхнікі. Яны ішлі паглядзець на шчаслівых людзей, што ўсё некуды едуць і заўсёды маюць грошы на білет і на смачную яду і выпіўку ў буфеце.

А стоячы і пазіраючы, як жабракі ў парозе, гаманілі яны аб гэтым панскім і машынным свеце то з наўмысным, няшчырым захапленнем, то з беспрычыннаю, здаецца, і вельмі злою лаянкаю.

I калі ўжо цягнік раўкне, пойдзе і схаваецца далёка, любілі яны часам, у форме прыгожага слоўнага адступлення, паздзекавацца з убогасці свайго роднага свету. А потым, калі было свята і было за што, любілі яны выпіць, каб весялей было цягнуцца назад туды, дзе тэхніка і ўсё жыццё не варта ані пса...

Станцыйка тая – маленькая, нячыстая і п’яная станцыйка. Калі гасцей шмат, абдасць яна вас цяжкім духам, мужыцкім гамам і прастуднаю проймаю ад няшчыльных дзвярэй.

У куце ў ёй – вялікі і бліскучы, як у царкве, абраз, і кожную суботу ўвечары прыязджаў сюды поп з бліжэйшага сяла, правіў набажэнства, гарэлі бедныя жоўтыя і мажнейшыя белыя свечкі, а ў нядзелю на лавах і ля лаў і проста на падлозе валяліся п’яныя людзі, мужчыны, а часам і жанчыны, у брудных і калматых вопратках. I было там у той час таму, хто не выпіўшы, дужа цяжка і паскудна.

Ля буфету людзі ў чорным пілі піва і закусвалі з талерачкі і з відэльцам. Зрэдку падходзілі туды і мужыкі. Зрэдку – бо тут дарога, лепей напіцца з манаполькі, дзе-небудзь за ражком глухога будынку, а сюды прыйсці і глядзець. I калі яны пілі ў буфеце колькі чарак гарэлкі, дык нічым не заядалі. Тады стаяў хрыпаты і сіпаты гоман, п’яны тлум. Круцілася буфетніца і, прыкідаючыся, бедавала, перад людзьмі, што ў чорным, што ніякім чынам не можа яна ўпільнаваць, каб мужыкі чаго з-пад рук не ўкралі. Але кралі ў яе вельмі рэдка і невядома якія людзі.

Так заўсёды і жыла тут сумная затуканасць і крыклівая пустота, а за імі следам ішло троху схаванае, але няўхільнае псаванне нерваў.

 

* * *

 

Было ўжо пасля паўдня, калі прьюшоў друп цягнік, і яму выдалі багаж – невялікі кошык, не ўзяты з сабою ў вагон толькі дзеля ідэалістычнага погляду на справы і малога ведання розных магчымасцей у дарозе.

У зале 1-га і 2-га класа было ўжо пуста. Паглядзеўшыся ў пыльнае люстра на сцяне, Лявон з нялюбасцю адхінуўся, пастаяў і пайшоў на ганак наймаць падводу. Там ля плоту было ці мальска нейкіх коні. Хадзілі і ўсякія людзі. Фурманы хціва пазіралі на скрыпушчыя надворныя дзверы і грудам падступалі да ўсякага, хто, выходзячы, выглядаў пасажырам, падступалі і лезлі з пугамі ў руках, у даўгіх шабадраных польтах-халатонах, што былі ім добрыя ад сонца і ад ветру, ад пылу і ад дажджу, і ў некаторых халатоны гэтыя былі яшчэ падпяразаны паясамі, быццам трапкамі. Яны падступалі, і штурхаліся, і сварыліся, і крычалі:

– Паніц, паніц! Кудой вам следуіт?

– Ну сто, паедзем, паніцок?

– Хур, хур! На Целяпенічы? Ну едзем, ну!

– Я магу падвезці вас схадней, калі недалёка, – набіваўся нейкі ні вясковы, ні местачковы дзядзька, такі сціпленькі і рахманы з выгляду, але з дзесяткам мужыцкіх д’яблаў пад гэтаю сумыснаю рахманасцю.

I Лявон ужо ведаў што заўсёды прыямней ехаць з балаголам, чымся з мужыком, які адарваўся ад зямлі і гаспадаркі, не прыстаў у месце да фабрыкі і зрабіўся прамысловым д’яблам на беднай станцыі.

Ён умовіўся з стараватым і маўклівым балаголам-яўрэем, падобным з усяго аблічча на селяніна-земляроба, і балазе нарэшце-ткі паехаў.

Калі фурманка павязла яго, загрымеўшы ад вакзалу па каменню, гнёт нудоты, аднак жа, так і ціснуў яму сэрца. Але вось пачуў, што іграюць на гармоніку... I пяюць. Гэта ж было якраз нейкае свята і перад нядзеляю, два дні свят, і самы час, калі працоўная моладзь, са станцыі і блізкая да станцыі, гуляе тут па вуліцах, лузгае семечкі і заляцаецца. I яму ад таго іграння і ад тых гуляў раптам і дужа-дужа захацелася павесялець, забыцца на маркоту, пайсці па вуліцы абняўшыся з дзяўчатамі і гаманіць з імі пра абы-што, ведаючы, што ўсё будзе добра, што не асудзяць і не зганяць, а разгарнуць сваё сэрца простаю сяброўскаю ласкаю. А што ж на свеце можа быць лепей за сяброўскую дзявочую ласку? Каханне вымагае мукі і няволі і выпіваецца, як чарка хмелю, – сяброўства з дзяўчынаю дае радасць і прыемны супакой. «Ды што ж, – горка падумаў ён, – калі мы, адарваныя ад родных гоняў панскаю культураю, можам толькі ў думках расчульвацца ад гармоніка і прыпевак, ад жадання пайсці па вуліцы абняўшыся, і ў пыльных ботах і ў белым жупане, і пяяць, як там, як вось яны...» Дык што ж, калі тая культурнасць у ім не дазволіла яму нават пажартаваць з дзяўчаткамі, едучы міма, калі яны глядзелі на яго і пасміхаліся. Ён толькі скоса зірнуў на іх і праехаў міма моўчкі, як пан. А недалёчка, хлопцы-гульцы, вясёла пяялі пад гармонікавае рыпанне:

Колькі Богу ні маліўся,

А ў святыя не папаў,

Колькі з мілай ні вадзіўся,

Ані раз не цалаваў...

I песня іхная абудзіла ў ім абраз яго адносін да любае дзяўчыны. «Так ні раз не цалаваў», – у злосці на яе і на самога сябе падумаў ён, калі песня так проста назвала ўсе рэчы.

I яшчэ болей захацелася яму хутчэй выбрацца з цеснае вуліцы на вольную прастору, хутчэй агарнуцца тым, што ёсць у полі: сумным супакоем, ціхамірнасцю і свежасцю.

 

* * *

 

Аднак жа, потым, Лявона вельмі змучыла гэтая даўгая і нарэшце нудная дарога канём, на мулкіх і дрогкіх балагольскіх калёсах і ў дакучлівай цямноце з вечара да познае ночы, і на сцюдзёна росным золку раніцы, і пад пылам і ветрам удзень.

Пасля невялікага соннага прыпынку ў брудным местачковым заездзе, на цвёрдай клапінай канапцы, балела галава.

I калі-ткі пад позны полудзень, на другі дзень, уз’ехалі ўжо на цёмналескае поле, быў Лявон трывожна рады, што бачыць усё сваё роднае, і ўжо не шавяліўся, чакаючы, што зараз адпачнуць яго пабітыя і змуленыя косці.

Выехаўшы з лесу, вёскі яшчэ не відаць, бо яна стаіць у доле, з абодвух бакоў канавы. Тырчаць толькі стрэшкі, з двума-трыма камінамі, і купкі дрэў. Толькі ўз’ехаўшы на бліжэйшы ад хатак курганок, можна ўбачыць перад сабою хмурыя і ціхія гумны, абгарэлыя лазні і паснулыя хаты.

«Пад родным небам... Прымеце мяне, сценкі любыя, свайго валачобніка няўдалага!»

Сэрца заныла ад убоства роднага месца і ад чакання сустрэчы з роднымі.

Але каб уз’ехаць на вуліцу, трэба было прашчаміцца між плоту і Юркавага саду, вузенечкім закавулкам каўдобінаю, дзе было вечна мокра ад вузкасці і засені, і цяпер стаялі брудныя лужы ў глыбокіх калюгах, не паспеўшы высахнуць пасля дажджу, што няма ўжо ведама калі быў.

Колькі гора было тут малым паваждаём, на талацэ, як вазілі гной. Ніяк няможна было размінуцца двум вазам, няможна было і завярнуцца, не зачапіўшыся за рагавую шулу ці за кол у плоце, не парваўшы атос і не заплакаўшы горка, каб большыя беглі ратаваць.

Эх, закавулачак, які быў у гады маленства, такім і застаўся, калі ён, Лявон, вырас і пазнаў іншыя дарогі, і застанецца такім самым, мусіць, яшчэ на многія-многія, такія шпаркія ў сваім лёце, гады... Ат, няхай!

Сонна і пуста было на вуліцы, нягледзячы на свята. Ні жывое душы не сустрэлася ля чужых хат.

Вось і родны двор!

 

* * *

 

Балагол спыніў каня і азірнуўся на свайго пасажыра. Лявон, змораны, з замлелым целам, рухава, аднак, выскачыў з калёс, увесь у пыле, і пабег адчыняць вароты. Не паспеў ён узяцца за клямку ў фортцы, як яму пад ногі, з радасным гаркатаннем і салодкім прыгібаннем да зямлі, кінуўся знедкуль Буян, нюхнуў яго, скокнуў вышэй, на грудзі, вясёла гаўкнуў і закруціўся.

Прыемна, што пазнаў сабака. Але чаму ж нікога няма?

Адкінуў завал, адчыніў вароты, махнуў балаголу, каб уз’язджаў на падворак. Балагол занэкаў, зацмокаў, і конь рушыў, упіраючыся нагамі ў салому на дворы, бо цяжка везці. Тады Лявон неяк мімаволі азірнуўся і ўбачыў, што з саду ішла маці.

Ён пайшоў ёй насустрэчу.

– А Лявонічка мой!..

– Добры дзень, мама!

Ён прыпаў да яе рукі, а яна саромелася, што рукі закарэлыя ад працы, і адбірала іх. На ўсю сілу, асмеленая, пацалавала свайго Лявонічку ў адну шчаку і ў другую... Тады немаведама чаго, мусіць, ад радасці, заплакала, ды, шчупянуўшыся, што ён таго не любіць, хуценька абцерла вочы крайчыкам фартуха.

– А дзе ж усе нашы?

– Усе, усе зараз збяруцца, мой сынок! Пойдзем у хату... Я забяру, я! – кінулася яна наперабой сыну да фурманкі, каб узяць яго рэчы.

Завёўшы сына ў хату, яна не ведала, што рабіць, і зараз выбегла назад на двор і схапілася пасабляць фурману прыбіраць фурманку. Разам з ім пакаціла яе пад павець: балагол цягнуў за аглоблі, а яна адзаду падпіхала.

Лявон бачыў яе ў акно і на вачах сваіх пачуў слёзы. Зморшчыны, глыбокія, старыя, што толькі вось цёпла прыціскаліся да яго сцюдзенаватых шчок, зрабіліся раптам балюча любымі і дарагімі.

«I колькі-колькі гэтых зморшчын у нашым нешчаслівым краі», – мільганула думка і паглыбіла яго боль.

У сенцах затупалі маладыя ногі, дзверы шыбка і дрыжача адчыніліся – і паказалася белавалосае, радаснае і быццам трошку нясмелае Лаўрынькава аблічча.

Сярод агульнага старога ўбоства, дарагі браток здаўся большым, як раней, і святлейшым за ўсё. Чынна падышоў ён да Лявона і з дзяцінай яшчэ простасцю пацалаваўся з ім.

Потым ізноў прыйшла матка.

– Нашто гэтак хату запусцілі? – спытаўся ў яе Лявон, азіраючыся па хаце і супроць волі спыніўшы погляд на гальні, што валяўся кінуты мёўшы і не дамёўшы.

– Як запусцілі? – не зразумела яна спачатку, а тады паправілася: – Усё заработаю, некалі... Хваліць Бога, што ты прыехаў, Лявонічка, цяпер ужо пачысцім.

– Неканешне дзеля мяне: наагул добра, як хата чыстая, а не запушчаная, – сказаў ён і змоўк.

Сказаў мякка, без абурэння, зусім не так, як у бывалыя свае прыезды, калі казаў казанні, не паспеўшы пераступіць парогу: «Нашто хату запусцілі? Гэта ж яна згніе без пары. А вапроў трэба карміць на двары ці ў свінарцы, а не ў хаце. Курыца на лаве напаскудзіла і міску пабіла, – навошта пушчаеце курэй у хату? Чаму балонку не ўставілі? Ці ж гэта хораша выглядае, калі вакно заткнута нейкімі анучамі?»

Цяпер вось гэтак не сказаў бы: не мае ўжо смеласці дый не бачыць патрэбы... Дык абдумаўся і весялейшым голасам, пасля першых, троху даўгаватых і дзеля таго ніякавых моўчак, запытаўся:

– Ну як жа вы ўсе тут... жывы-здаровы? Чаму нічога не кажаце?

– Усё, усё, сыночак мой, скажам. Во дай троху справімся... Ага, цётка ж Марына памёрла... – раптам дадала яна.

Цётка Марына была замужам у далёкай ад іх вёсцы, і Лявон дужа любіў яе за вялікую дабрату.

– Цёткі Марыны ўжо няма?.. – з нейкім неспадзяваным жахам пахіліўся ў яе бок Лявон. Потым, паглядзеўшы міма людзей, у пустую невядомую прастору, з крыўдаю сказаў: – Чаму ж мне не пісалі, што памёрла?

– А не ведаю, мусіць, неяк забыліся...

 

* * *

 

– Пойдзем, Лявон, у сад! – запрасіў Лаўрынька.

– Дай ты яму пасядзець з дарогі... у сад ужо! – запярэчыла маці.

– Не, чаму? Пайду пагляджу, які цяпер наш сад.

Лаўрынька пабег наперад, а Лявон прыстоіў на падворку, дзе балагол карміў каня ахрап’ем, што ласкава падкінула маці. Балагол меў супакойны выгляд працоўнага чалавека і супакойна гладзіў каню шыю. Лявону зрабілася сорамна за свае нервы. I тут жа мляўкі халадок незлавімым маменцікам ахапіў яму сэрца: шкода было жыцця, адчуў, што моцна любіць жыццё...

Калі пераступаў высокі парог у фортцы, што была з двара ў сад, ля ног з тою ж нястрыманаю радасцю праскочыў Буян і пабег, задраўшы хвост, наперад пад яблынькі. Палётаў там, пакруціўся, але стаў «колам» і глядзеў назад, зводдаль, глядзеў з чаканнем, куды пойдзе і што цяпер робіць госць.

Госць марудна ішоў па вузкай сцежачцы, макравай, з прыліплымі і ўтаптанымі ў зямлю гнілымі лісцінкамі.

Сумна ўжо было па-восеннаму ў садзе. Не было ўжо тут чырвонага макавага цвету і жоўтых галовак сланечніку. Мінулася ўжо тая пара, калі здавалася тут так густа, так багата і так шчасліва. I ўздумаў Лявон на свае даўнія леці, калі так смачна была вырваная рэпка, што елі яны з Лаўрынькам напалам, калі так прыемна было пакаштаваць яблычка з-пад кожнай яблынькі. Бедным і пустым здаўся яму цяпер сад. I не захацелася яму цяпер ісці пастаяць пад страхою ля гумна, з дымным і пыльным ад старога курава пахам.

– Пойдзем, Лаўрынька, у хату! – гукнуў ён брата.

– А дулек не хочаш? – са зменшанаю радасцю спытаўся Лаўрынька. – Глядзі, якая спеленькая... на! – падаў яму дульку, вылазячы з малінавых кустоў, дзе знайшоў яе.

– З’еш сам... Я не хачу, – сказаў, і шкода стала, паглядзеўшы ў Лаўрынькавы вочы.

– Чаму не хочаш? Яна спеленькая... Мы ж цэлае лета елі, а ты не еў. Ну, з’еш, братка... Яна смашная.

– Ну, дай сабе! – узяў і схаваў у кішэню.

Так ішлі з саду – Лявон спераду, а Лаўрынька адзаду.

 

* * *

 

– А! Во дзе ён пахаджае! – загаманіў, ідучы насустрэчу, бацька. – Здароў, здароў! – I як цалаваліся, Лявон пачуў, што ў бацькі з роту пахне гарэлкаю. Бацька быў выпіўшы. – Хадзі ж у хату, будзем абедаць. Там і сват сядзіць.

У хаце ля столу сядзеў сват, а ў парозе стаялі грудком суседскія дзеці, прыйшоўшы падзівіцца. Матка падавала страву на стол.

Лявон прывітаўся з сватам, а тады абышоў дзяцей і даў ім па цукерцы.

– А цяпер марш дахаты! – скамандаваў ім бацька. I яны пайшлі, худыя, саплівыя, бедна апраненыя.

– А гэта вам гасцінца! – сказаў Лявон, кладучы мяшочак з цукеркамі на стол перад бацькам і сватам.

– Ат, гэта салодкае матцы аддай... Лаўрыньцы... Нам каб ты чаго горкага прывёз.

– Я прывёз... – і Лявон паставіў на стол прывезеную пляшку гарэлкі, хоць і дужа не любіў п’янства і п’яных, як было ім усім добра ведама.

– Во, гэта гасцінец. Ну, сядай жа сам, – павесялеў бацька.

Лявон мусіў залезці на кут, між бацькі і свата, і пачалося частаванне. Толькі маці ўсё тупала і не мела часу прысесці.

– Скажы мне, Лявон, што цяпер дзеецца на свеце? – пытаўся бацька, выпіўшы чарку. – Бунтуюцца?

– Хто бунтуецца?!

– Ну, хто... вашая ж брація, – троху колкімі вачмі ўскінуў ён на сына.

– Не, ужо сціхла, як далі троху перцу жыдкам, – патураючы на словы бацькі, заўважыў сват і няшчыра засмяяўся. Адылі ўбачыў, што Лявону гэта непрыемна, і, каб усё было добра, дадаў: – А па-мойму, хай сабе бунтуюцца, ці нам гэта клопат.

– Забыўся я на тое, што вы ведаеце... – хмялеючы мармытаў бацька і ўсё наліваў чарку. – Вучоныя! Бунтуюцца! Эх! Слухаюць жыдоў і самі парабіліся, як жыды. Ну, ды ўсё добра! Балазе во ў госці прыехаў. I за тое дзякуй. Ці карміла ты балагола? – раптам павярнуўся ён да маткі.

– Малака давала. Стравы ж ён есці нашае не будзе. З салам.

– А, ён законны жыд, маладзец. Трэба яму чарку гарэлкі даць, калі п’е.

– Пі ўжо сам. Яму ехаць трэба, – запярэчыла матка.

– А, ну, няхай едзе. Жыд нам не кумпанія. Колькі – тры рублі ўзяў? Во, дзяруць... Лаўрынька, ідзі выпі чарку.

– Я не хачу.

– Што?!

– Я не буду піць, – упарта адказаў Лаўрынька.

Бацька метануў на яго погляд з захаванаю злосцю і пафозаю, але змоўчыў, адкладаючы, відаць, расправу на пазнейшы час.

– Дык ідзі гукні дзядзьку ды спытайся, ці не засталося ў яго ад талакі гэтага зелля. Хай пляшку прынясе, пазычыць.

– Ай некалі мне... Па каня пара ісці ў поле, – увесь аж пачырванеў Лаўрынька. Ён не хацеў, каб на стале з’явілася яшчэ адна проклятая пляшка.

Бацька выскачыў з застолля і кінуўся да яго.

– А я табе што кажу? – закрычаў ён і схапіў яго за руку.

– Я пайду, пайду... – прасіўся Лаўрынька, каб не было большага скандалу.

– Пасароміўся хоць бы Лявона! Не бачыў ён тваіх п’яных штук! – уступілася матка.

– Што такое? Бацькі не слухаюць! Я вам пакажу! Бунтаўнікі, самакраты!.. Саплі яшчэ не ўмее абцерці па-людску, а ён ужо з сваімі законамі.

Лаўрынька, чырвоны, збянтэжаны, з захаваным дзіцячым гневам і крыўдаю, пайшоў з хаты.

 

* * *

 

– А чаму, Лявон, нічога не ясі? – весялейшым і сумысля звычайным голасам першы ізноў парушыў цішу бацька. – Ці, можа, не ў спадобу бацькавыя навучанні?

Лявон маўчаў. Ён сядзеў маўклівы і смутны, у самым куце. Усе прыціхлі.

– Ну што? Вясёла? – з мяккім насміханнем наглядзела на бацьку маці, прымаючы з столу талерку.

– Ат, мала што бывае, – лагодна сказаў сват.

– Ідзі, а то во як кіну, што і чарапкоў не падбярэш, – ці то жартам, ці то як п’яны ў злосці гыркнуў на яе бацька і зусім ціха піхнуў пустую талерку, але талерка ўсё-ткі паляцела, і матка ледзь паспела яе падхапіць.

– У-у, сораму ты не маеш, – ужо гнеўна абурылася яна.

– Сораму не маю... Сораму не маю... Вып’ем, сваток. Бачыш, якую пашану маю за сваю працу, за свой клопат. Як я сораму не маю, дык усе бачаць, а як я век-вяком капаюся ў гаспадарцы без усякае падмогі і прасветласці, дык ніхто таго не бачыць. Назаўтрае во малацьба... Ці пойдзеш з намі малаціць, сынок? – раптам звярнуўся ён да Лявона, з захаваным злым смехам у дужа далікатнай жартаўлівасці. – Ды не, не... Я пажартаваў! Каб ты і хацеў пайсці, дык я не дазволю. Няхай ужо мы, няўчоныя, век чорныя ходзім, а цябе ж я не на тое вучыў, каб ты пыл наш гуменны глытаў. Ці надоўга ж прыехаў у госці? Хоць бы раз даўжэй пажыў, а то ўсё толькі пакажашся дый назад.

– Сам не ведаю... Можа, і надоўга. Я кінуў службу.

– Што? Ці ты гэта праўду кажаш? – праўдзіва і трывожна здзівіўся бацька.

– Як жа гэта так? – сказаў і сват.

– Пасля аб гэтым пагамонім, – ухільна адказаў Лявон. – Старую службу кінуў... – дадаў падумаўшы.

– Пасля дык і пасля... – невясёла згадзіўся бацька. – Але зноў нейкія самакраціі тут ёсць...Эх, дзеткі мае. Не па мыслі маёй нешта робіцца... Што ўжо будзе з Лаўрынькі? Я яму пакажу, як бацькі не слухаць, я яму пакажу! Ужо ён у самакраты лезе. Не, пачакайце!

«Нашто я сюды ехаў? Нашто я сюды ехаў?» – думаў Лявон, выходзячы з застолля і не ведаючы, перахрысціцца яму дзеля віду ці не, і адышоў так: ат, няхай болей гневу і разбурэння...

 

5. Малацьба

 

Душа маўчыць, душа схавала ў сабе той сум і сама замкнулася... Устаць, не ўстаць? Трэба ж устаць. Не, трэба рабіць тое, дзеля чаго прыехаў. А калі ж няможна во цяпер уявіць сабе патрэбы ў гэтым учынку. Здрабнеў чалавек зусім. Э, было б сапраўды свінства, каб яны прыйшлі запрацаваныя і знайшлі б яго акачуранага, самагубцу. Фэ, гідасць! Але вось прыехаў... Яны малоцяць – ён ляжыць. Як абед, дык яму лепшы кавалачак. Усю затаўку паесць. Навошта ж прасіў учора, каб яго будзілі? Устаць, не ўстаць? Не хочацца ўставаць...

Добра жыць на вёсцы позным летам, перад самай восенню, калі так прыемна ляжаць ціхімі досвіткамі ў цёмнай хаце, пазіраючы праз мутнае святло акна на высокае і далёкае зорнае неба.

I ляжаў Лявон, і думаў, і ўспамінаў свой мінулы, неўзваротны час, сваё далёкае маленства...

 

Зіма, досвіткі, на дварэ сцюжа і шугае вецер, а ў хаце троху цёпла, гарыць сумная лучына, сядзяць бацька і маці – даўно ўжо ўсталі і працуюць.

Прачнуўся і Лявонька, але маўчыць, нібыта і спіць, і добра ляжаць яму на палу пад цёплаю дзяругаю і кажушком. Цёпленька... На печы, ля дзеда, было б яшчэ цяплей. Паміж комінам і дзедам. I трэба ж паглядзець там тую дошчачку, што сушыцца на траме і што будзе з яе скрыпка... Толькі ж дужа не хочацца ўставаць і бегчы з полу на печ, – пакуль дабяжыш, дык і пазябнеш...

Варочаецца дзед на печы, побач з лучынаю, што паклалі там, каб сохла. Варочаецца на пасцеленым жупанку, грэе старое зябкае цела. Бядуе, што жыве так доўга, не ўмірае. Шэпча:

– Калі ж ты ўжо прыйдзеш па мяне, мая ты смертухна? Вось і яшчэ аднаго дня прыждаў, яшчэ адну ночку перажыў...

Слухае Лявонька, як шугае вецер за сцяною, і дзівуе дзеду: навошта ён так хоча паміраць? На могілках жа цяпер дужа-дужа глыбокі снег, цёмна там і страшна, мароз і вецер, бегаюць ваўкі і выюць...

«Ай, любы дзедзя! Не ўмірай ты! Жыві і жыві...» – падумаў і раптам хоп! Усхапіўся і забарабаніў па палу на печ, да дзеда.

– Ціш-ш! Куд-ды ц-цябе так рана падняло! – жартуе бацька.

А ён ужо зрабіў свае лататы і ўзгробся на печ, перакуліўся цераз дзеда і прытуліўся там, між ім і комінам.

Патурбаваны кот падняўся, сагнуў дугою хрыбцінку, пастаяў у задуме, закруціўшы хвост, прымаючы пастанову, і скокнуў на комін, на бацькавы валенцы.

Маўчыць Лявонька, і прыемна яму чуць пад сабою цёплую печ, ды згары – халаднавата без дзяругі. I сляпы дзедзя, як бы тое ведаў, замацаў упоцемку ўнукаву галоўку і гладзіць яго ад вуха да калена.

Добры ён, гэты дзед. Ён любіць свайго маленькага Лявоньку. I хлопчыку хочацца жалець дзеда – ду-у-жа, ду-у-жа жалець! Хай бы сабе жыў дзед, думае Лявонька, хай бы жыў, пакуль трэба калыхаць каго-небудзь у калысцы. I навошта ён усё просіць сабе смертухны?

– Дзед! Гані яго ад сябе! Чаму не спіць малы? Заўсёды ўскруціцца без пары, – жартуе бацька, паглядаючы на печ.

– Дык я ж выспаўся...

– А выспаўся, дык ідзі ў пограб па бульбу, капусты гаршчок прынясі, – кажа маці.

– Дык я ж баюся...

– А ты не бойся, ваўкоў там няма.

– А калі ж я баюся, што цёмна. Мама, скажы ты мне казку.

– Прасі бацьку, – адмаўляецца маці.

– Не, ты скажы. Ты ж умееш, – хоча ён, каб казала маці, а не бацька.

Бацька наогул не казачнік, а калі што і раскажа, дык надта проста, так, як усё дзеецца наўкола, дзе халодна, снег, параная бульба, чад, свінні скігочуць і дзеці плачуць. А маці ўмее заляцець думкаю ў залатую старонку, дзе ўсе дарожкі абсаджаны салодкімі яблынькамі ў два рады, а на тых яблыньках пяюць шушачкі залатапёрыя свае песенькі вясёлыя...

I пачынае маці плясці свае доўгія і цікавыя пляткі. Бясконцу цягнуцш яны пад безупыннае трынканне верацяна, трэск і сіпенне лучыніны ды шыбанне аб сцену зімовае завірухі. Супакой і нерухомасць распаўзаюцца па хаце. Ой, выйдзе з хлопчыка нерухомы летучонік, што будзе толькі ў думках сваіх сніць залатую старонку, і пражыве ён жыццё сваё нерухома, як курэц опіуму... Ой, будзе так!

Ужо хлопчык троху змораны доўгім слуханнем, хочацца яму нечага іншага. Але тая нерухомасць маркотная ахапіла яго і не пускае яго з месца ўстаць.

Ды матка сама раптам ірве залатыя нітачкі:

– Ну, до мне казаць, а табе слухаць. Ідзі-тка мыйся, а ў суднічку ў паўміску мяса ад учорашняе вячэры стаіць.

Мяса тое – хлопчыку надта ўсмак. Сцюдзёненькае, цвёрдзенькае. Але ж трэба абуцца спярша... Э, што там! – паспеецца! I ён басаногі бяжыць мыцца каля лаўкі ў парозе.

Матка зняла яму з загнету чыгун з цёплаю вадою. А то ён быў ужо занепакоіўся, што прыйдзецца мыцца сцюдзёнаю з сянец. I пялешчацца хлопчык у цёплай вадзіцы, каб пасля баяцца ў жыцці ўсякага холаду, – доўга пялешчацца. Матка баіцца, што ён босы прастудзіцца.

– Ці не до табе пялёскацца, Лявонька? – казала яна.

– Сарокі знясуць, калі доўга будзе мыцца, – падсабляе матцы бацька.

Толькі ён таго не чуе, ён задумаўся.

– Дзед! – пытаецца ён у старэйшага за ўсіх у хаце. – Дзед, а хто лес насадзіў, скажы ты мне, а?

– Сам вырас, маё дзетка, – ласкава адказвае дзед.

– Дык як жа гэта? Чаго ж гэта ён вырас?

– А вось пасеялася насеннейка, дык ён узяў дый вырас.

– Чаго ж яно пасеялася?

– Ат, прычапіўся, як смала, – мяшаецца ў размову бацька і кажа маці: – Гані ты яго ад вады, дакуль ён будзе там пялёскацца.

Лявонька мігам абціраецца, узлязае за стол на лаву і сашчэплівае рукі, каб хутчэй адбыць гэтую дзіцячую пакуту: маленне Богу. Моліць яго бацька ці матка. Матка моліць прыгажэй і цікавей, але даўжэй за бацьку. А маленне наогул выходзіць даволі маруднае і да прыкрасці доўгае, бо два разы паўтараецца кожнае слова.

– Выйміцца... – кажа маці, што мае азначаць: ва імя Ацца.

– Выйміцца! – голасна адгукаецца Лявонька, а пакуль маці зрыхтуецца казаць далей, ён сам сабе ціханька шэпча: «Выйміцца, акацілася аўца...» I, скоса пагаядаючы на хату, усміхаецца.

– Маліся добранька, не галузуй! – сурова заўважае бацька, напранаецца і выходзіць з хаты, бо ўжо світае і пара выйсці паглядзець, што там дзеецца на падворку, у хляўку і ва ўсёй гаспадарцы.

Без бацькі можна маліцца весялей, – не так будзе нудна...

I пакуль дабіраюцца да «Верую», Лявонька то пераступае з ножкі на ножку, то крычыць словы на ўсю хату, то гаворыць ледзь чутна, то сашчэплівае рукі на ўсю сілу, то зусім расшчэплівае іх. Забаўляецца – колькі можна ў рамках чалавека, пастаўленага весці гамонку з самім Богам. Матка занята ўжо справамі ля печы, і ён, спачатку здзіўлены яе няўвагаю на яго дурэнне, потым, каб скарыстаць выпадак, пачынае, молячыся, гоцаць так, што аж лава гутаецца пад ім... А ўрэшце заглядаецца на абраз, на сівога чалавека з нейкім вялікім гарбузом у адной руцэ і з кіем у другой. Думкі рояцца ў галаве: чаму гэты, падобны з твару да іхнага дзеда, але неласкавы сівы дзед, чаму ён – Бог?

Ад акна ж, абсыпанага на балонках і ў шчылінах снегам, цягне сцюжаю, і патроху ды ўсё болей святлее – пачынаецца невясёлы зімовы дзень.

Як тое ўсё даўно-даўно мінулася! Памёр дзядуля, пастарэлі бацька і маці, павырасталі дзеці...

О, мілыя часы маленства!

Ізноў такія ж досвіткі... Авечкі трэба рэзаць.

З лучынкаю пад гарцам ці ў гарлачы, каб вецер не згасіў, ідуць па двары ў пуню. Чорна... У хлеве карова стаіць і жвачку жуе. Авечкі ляжаць грудком ля сценкі. Вось адна жуе саломку, шыбка ўбіраючы яе бяззубым ротам, губамі. Павярнула галоўку на святло. Вочы блішчаць, як у таго ката ў цямноце, як быццам у іх гарыць крывава-бліскучы агонь. Трэба лавіць: расставіўшы рукі, трэба хапаць за бакі, за воўну... Уцякаюць... Шурай іх! Злавілі. Б’ецца ў руках, ірвецца... Вядуць, ушчаміўшы шыю праміж ног. Ці ведае то яна, што на смерць вядуць? У хаце тупае капыткамі па масту, бляе. Дзеці прачынаюцца. Яны хочуць глядзець, а на іх крычаць, і яны лезуць на печ, дзе можна ляжаць на цёпленькім і глядзець, як будуць рэзаць. Нож нагостраны. Карытца падстаўляе матка пад шыю. «Бяры за пярэднія ногі», – трывожна кажа бацька. Адагнуў галаву авечцы крута назад... Адхінаецца на печы Лявонька – цяпер няможна глядзець. Трапечацца зарэзаная авечка слабей. Ледзь-ледзь. Пусцілі: асвяжылася авечка. Галава з парэзанай глыбока шыяй адхіснулася, ногі дубеюць, выцягнуліся. Бацька стаіць з закасанымі рукавамі, з нажом у крыві. I пальцы яго ў крыві – як які душагуб, нават насупіўся і сапе носам. Глядзіць уніз на авечку, адпачывае, чакаючы, пакуль яна зусім асвяжыцца. Узяў за нагу, за капыток, і абрэзаў скурку колцам, як хлопчык абразае кару на лазіне, знімаючы дудку. I другую ножку так, і ўсе ножкі. Потым закасаў на нагах скурачку. Мяса белае... Прасадзілі палку ў заднія ногі пад жылы, прывязалі вяроўку да палкі, закінулі на курчыну і пачалі цягнуць. Падцягнулі авечку за ногі высока, галавою крываваю ўніз, – вышэй, ніжэй, каб зручней лупіць. Прывязалі. Галава баўтаецца і крывяніць. Бацька падперазаўся матчыным фартухом і разразае скурку па бруху ад шыі аж да хваста. Потым падсаджвае ножыкам, палыдамі і кулакамі паміж скуркі і мяса. I скурка ўсё болей адлупліваецца, як адсачалая кара вясною. Тады яна зрабілася смешная, – аблупленая авечка... Разаслалі скурку на зямлі, воўнаю ўніз, пасалілі голы бок буйною соллю густа-густа; склалі і покуль што пакінулі ляжаць пад лаваю. А потым павесяць яе на шост, а розныя скурчаныя кончыкі: ножкі, галаву, хвасток – разапнуць лучыначкамі, каб добра сохлі. Шост пад столлю, каля печы, дзе цёпла. Высахне скурачка – аддадуць выдубіць аўчынку, будзе Лявоньку кажушок.

Яшчэ ж трэба патрашыць... Маці падстаўляе ночвы...

– А-я-я! Акотная! – лямантуе бацька.

– Як жа гэта ашукаліся? – дзівіцца маці.

Бацька дастае з нейкім пузыром разам і выкладае на зямлі, дужа асцярожненька, парачку слізкіх ягнятак. У іх чорная прыгожая, як у паноў на каўнярах, кароценькая курчавая шэрстачка. I дужа вялікія, буйныя галоўкі.

Разглядаюць іх, і бацька кажа:

– Бараны былі б... не шкода!

I Лявоньцы прыкра ад гэткай жорсткасці.

Вось так, не пры тым казана, і людзі... Як тыя рэзаныя авечкі. Фу, страшна, непрыемна... Лепей жыць, лепей жыць, пакуль жывецца.

 

О, мілыя часы маленства!

Пайшлі малаціць. Адзін дзядуля сляпенькі, каб не быць гультаём і дармаедам, сядзіць над ночвамі: джыр-джыр-джыр!.. – дзярэ на драчку бульбу. Абмацае ў місцы ў вадзе і возьме з вады, абтрахне бульбіну і па дзёрцы: джыр-джыр-джыр! – пакуль не застанецца ў руцэ гэткі маленечкі кавалачак, што можна і відушчаму пальцы паабдзіраць, і тады ўжо кіне яго ў цэбар.

Драная бульба паўзе ў ночвы мяккім, шэра-чырвоным нечым і з жыжкаю на сподзе.

Эх, чаму гэта дзядуля, мужчына, не сароміцца займацца бабскаю работаю? Яго ж ніхто не прымушае, і нават гневаюцца, што ён не слухае ўпрашанняў і не шануе сваю старасць, сваю слабасць.

Лявонька прачынаецца, прыслухоўваецца да таго джыркання, ляжыць ціха і думае...

 

Даўно мінулася тая пара. Даўно памёр дзядуля, не дачакаўся лепшых дзён...

Вырас яго любы Лявонька, набраўся сілы, пабачыў свету...

А што можа змяніць ён у жыцці? Дзе тыя лепшыя дні?

Ізноў ляжыць, вось, як некалі, ціхімі досвіткамі ў цямнявай хаце, ляжыць і думае, але не мае ўжо той радасці жыцця.

– А дзе ж тыя надзеі, а дзе ж тое змаганне? Сорам, сорам!

Не, трэба яшчэ жыць, трэба яшчэ рухацца наперад. Трэба вось устаць, пайсці да іх на гумно, памагчы ім малаціць.

Прэч усе думкі!

Лявон устаў – і быў адзін ува ўсёй хаце, аж неяк жудасна. Знайшоў упоцемку на судніку карэц і выйшаў у сенцы напіцца.

Смага разабрала за ноч, пасля дарогі і вясковае вячэры. Са смакам напіўся. Выйшаў на ганак, паглядзеў на неба. Прыгожае надвор’е, зоркі мігцяць, дрэвы дрэмлюць, стрэхі спяць... Ахоплены за ногі халадком, вярнуўся ў хату.

Сорам спаць, хоць і дужа хочацца. Трэба ж пайсці на гумно, падмяніць у рабоце матку. Пачаў абувацца, напрануў замест свайго пальта бацькаў жупан, бо там будзе пыл. Старанна зачыніў дзверы і выйшаў на двор, а тады цераз фортку пайшоў у сад, на гумно.

Сад ціхі, сонны... I яблынькі спяць, і лісцікі на дульцы трызняць паціхеньку, праз сон... Але няма ўжо той салодкасці, што была ў маленстве, няма, няма... Прытупілася ўспрыманне, прыйшла проза жыцця.

 

* * *

 

Але на гумне: пук-пук пук! пук-пук-пук! тра-та-та! тра-та-та! Малоцяць. Прыемна слухаць. Хутчэй пайшоў туды.

На сасе збоку цьмела жоўтая лямпачка. Пыл лез у нос і ў вочы. У пыльным павучынні былі жоўтыя торпы. Ад варот жа да асеці, на таку – жоўтая снапяная дарога, поўны пасад. Снапы яшчэ цёплыя, нядаўна скінуты з цёплае асеці, так ад іх цяплом і вее пасля надворнае свежасці.

– Тра-та-та! – малоцяць у тры цапы: з аднаго боку ідзе бацька, а з другога маці і Лаўрынька. Лянь! А хто ж гэта, дзяўчына, ідзе з цэпам ад асеці? Лёкса! Яму не сказалі, што яе гукнуць малаціць. Лявон троху спыніўся: гэта ж ёй пісаў ён той бязглузды ліст, і яна яму адказвала. Няўжо ў іх было каханне? А ён яе адразу не пазнаў. Яна супакойна падышла да малацьбітоў з сваім цэпам, супакойна сказала: «Гэты ўжо будзе ямчэй» (відаць, мяняла каля асеці цэп), – і стала малаціць з імі разам, у чатыры цапы. Матка перайшла на бацькаў бок, а яна стала з Лаўрынькам. Эх, некалі Лаўрынька пісаў, што ў яе на руках кароста.

– А, устаў-ткі! – дужа ласкава прывітаў Лявона бацька, не кідаючы махаць цэпам. – I ахвота ж была. Я думаў, што ты жартуеш. Спаў бы сабе пасля дарогі.

– Лявонічка, што ты гэта выдумаў, – таксама не спыняючы работы, толькі мяняючыся на руку, сказала і маці. – Бацька табе смехам учора казаў, а ты ўзяў ды прыйшоў. Ідзі ты спі.

– Не, мама, дай мне твой цэп, а ты ідзі ў хату.

– Пайшоў ты, дам я яму цэп! – смеючыся адбівалася матка.

– Дай сабе, няхай троху пасобіць, калі яму дужа хочацца заняцца мужыцкаю работаю, – смяяўся і бацька. Учорашняга хмелю як бы і не было ў яго ніколі. – Ідзі, ідзі, гатуй там снедаць. Сяння пасады невялікія, справімся і без цябе.

Матка выпусціла цэп яму ў рукі і адышла, а ён, старанна трапляючы ў лад, замахаў гэтым цэпам.

– Ну, дык пайду, – сказала матка і пайшла з гумна.

 

* * *

 

Лявону адразу здалося, што ён зараз саб’ецца з ладу. I ён пакладаў усю ўвагу, каб гэтага не было, і пільнаваў ударыць цэпам то дужэй, то цішэй, каб якраз прыйшлося добра.

– Раўней, раўней! – заўважыў бацька.

Трэсь! – ударыў нечы бічук, здаецца, якраз Лёксін па Лявонавым бічуку, – і Лявона ўзяло на поты, што ўжо троху збіўся. Было сорамна і перад Лёксаю, што не ўмее малаціць. А чаму не ўмее? – бо ніколі, бывала, не працаваў, прыязджаючы з школы дамоў, а пайшоў вучыцца, яшчэ не ўмеючы малаціць. I задумаўся, што Лаўрыньцы яшчэ рана хадзіць на малацьбу, каб сям’я была большая.

– Ну, ну! – крыкнуў ізноў бацька, не то з дакорам, не то асмельваючы яго, няўмелага.

Тра-та-та!.. Тра-та-та!.. – Бацька біў так, што аж снапы варушыліся. Лёкса малаціла па-дзявочаму; яе цэп не лятаў высока, але бічук лажыўся ўвесь і лажыўся ёмка, дзеўка была здаровая. Толькі бедны Лаўрынька «гладзіў», хоць і стараўся паказаць перад братам і сваю сілу і сваё ўмельства. Так наглядаў Лявон, махаючы то дужа высока, то калі хапаўся, каб не астацца, дык зусім нізка, і ўжо пачуў, што морыцца... Аж раптам – стаўся зусім брыдкі перабой. Тра-та-та! – і зноў трэсь! – ён няўмысля ўдарыў па цапу Лаўрынькі і цэп яму выбіў з рук. Лёкса ўсміхнулася, хоць і не хацела.

– Дык ты ж, братка, і ў чатыры не ўмееш, – сказаў Лаўрынька, падхопліваючы цэп. – Ці малаціў ты калі ў пяць?

– Кінь, Лявон: збіваемся! – прыхільна, але паважна сказаў бацька. – Кінь, брат, не твая гэта работа.

– Гэткія госці – добрыя. Што і малаціць ходзяць, – першы раз прамовіла і Лёкса і першы раз паглядзела на яго. Але як бы спалохалася, ці не сказала дрэнна.

– Не, не... Яшчэ трошку прайду... Гэта я няўмысля. Ужо болей не саб’юся, – выбачаўся і прасіўся Лявон з ніякавасцю ў голасе.

Ён напружыў усе свае сілы, каб болей не збіцца, каб паказаць, што і ён не горшы малацьбіт. Малацьбіты цяпер былі павярнуўшыся і ішлі ўжо ад варот, назад пад асець. Усе бачылі, што Лявон стараецца, і самі стараліся, каб ён не збіўся і каб не было яму сорамна. А ў яго ўжо лоб быў мокры, і ён чуў, што і на спіне, пад кашуляю, мокра. «Не дайду да канца», – са страхам думаў ён, бо ўмеў малаціць толькі на правую руку, а яны ўсе, і Лаўрынька, часта мяняліся, то на правую, то на левую. I так дайшлі да пасяродку, да сахі, каля якой нязручна было яму прайсці, бо тарпа дужа нахілілася.

«Не дайду стараны, – пякла прыкрая думка, – пастаю трошку, пакуль саху абойдуць». Ён паважна выйшаў з строю і абцёр пот.

– Лезь ты, Лявон, скідай з асеці на новы пасад, што там засталося, а гэтую старану мы ўжо адны дойдзем, – сказаў яму дужа ласкава бацька.

 

* * *

 

I хоць няхораша было, што ён, а не Лаўрынька адходзіць на лягчэйшую працу, і ўсе разумелі, нашто бацька так яму кажа, але быццам само сабою так зрабілася, што ён пайшоў да асеці, павесіў свой цэп і палез па драбінках у асетнае акно. Як улез, там было цёпла і пахла густым зямельна-жытнім пахам, які застаўся ў памяці з той нары, калі дзед пёк бульбу ў падасецці і даваў яе маламу Лявоньку. Цапкі, на якія сядзяць снапы, былі чорныя, спрадвечныя, можа, яшчэ дзед зрабіў іх у сваёй маладосці. Лявон сеў на цапкі, рассунуўшы іх троху і спусціўшы ногі на гліняны под, і ўзяўся за лёгкія сухія снапы; паволі скідаў іх скрозь аконца на ток. Адчуваў спачатку салодкасць працы і ўспамінкаў, звязаных з такою ж працаю ў даўных часах маленства. Але нейкі, перш надта маленькі і слабенькі, клубочак прыкрасці, нездаволення і жалю цяпер усё рос і ўзнімаўся вышэй. Лявон і сам не сказаў бы, адкуль гэтая крыўда і гэтая прыкрасць. Ці хацелася, каб малацілі машынаю, а не цэпамі? Ці хацелася, каб малацілі толькі дарослыя людзі, а не дзеці, як Лаўрынька? Ці прыкра было, што ён сам у іх вачах – нейкі недалуга, пан не пан, мужык не мужык? Можа, найболей было жалю, што ён адарваны ад простага, роднага... Што ён мае гэтыя думкі, якія мучаць яго? Можа, хацелася скінуць з сябе той смутак, тую хваробу духа, каб быць здаровым чалавекам? Работа здавалася механічным ківаннем, яго жыццё – падобным да таго ківання. А што Лёкса тут, яму было зусім усё роўна. Толькі маленькае засмучэнне ахоплівала, што некалі быў такі наіўны, легкадумны, выабражаў сабе, што мог бы з ёю жаніцца... Пустота нейкая засцілала яго ўсяго. Найлепей было б зрабіць сабе смерць, і нават там, на чужыне, не едучы дамоў; брыдка было, што і ў гэтай справе аказаўся ён такі непаважны, што і думку аб самагубстве зрабіў цяпер такою мізэрнаю, дурною думкаю. Пустота, пустота... Болей няма нічога. А некалі ж глыбока-глыбока адчуваў салодкасць жыцця, калі, бывала, скарадзіў папар і надвечар, змарыўшыся, садзіўся на барану і пад залатымі касякамі сонейка на захадзе з вялікім здаволеннем аглядаўся навакол, з вялікім смакам еў засохлы за дзень кавалачак хлеба з салам, маючы на тое за сваю працу поўнае заслужанае права. Дзе яно тое ўсё цяпер?

Калі развіднела, калі дамалацілі, зграблі ў кучу, адбілі атору, калі прыйшла матка і, вясёлая, гукнула снедаць, калі ўсе ішлі спрацаваныя, абкураныя вялікім сівым пылам, ды вясёлыя, здаровыя, – ён ішоў чысцейшым за іх ды панураны і разбіты. Усе будуць мыцца сцюдзёнаю, прыемнаю вадою... у Лёксы чорна ад пылу пад носам, а яна тым часам прыгожая, лёгка і супакойна ідзе снедаць і перад снеданнем будзе з асабліваю спаміж усіх рабачаёў прыемнасцю мыцца сцюдзёнаю, толькі што прынесенаю з калодзежа вадою. Лявон ідзе чысцейшы за ўсіх, яму нават няма патрэбы мыцца, даволі памыць толькі рукі, але затое на сэрцы ў яго так дрэнна, як ні ў кога.

 

* * *

 

I селі снедаць, і ён разам з усімі.

Лёкса сядзела на ўслоне, супроць яго, з гладкім троху чырвоным носікам і з круглымі, здаровымі і троху далікатна-пакатымі плячмі пад дзешавенькаю паркалёваю блюзачкаю. Усе елі, усё ішло як трэба, як заўсёды ішло.

– Можа, Лявон еў бы сала? Чаму ты яму не адрэжаш? – сказаў, зірнуўшы на матку, бацька.

– Зараз, зараз... Толькі ад солі абчышчу.

– Дайце сабе... – нудна сказаў Лявон, безуважна думаючы, што сала ў іх мала; каб было досыць, дык усім малацьбітам далі б па кавалачку, і кожнаму хацелася сала, хоць і хавалі гэта ў сваіх сялянскіх вачах.

– На і табе, Лёксачка, – адрэзала трошку матка Лёксе, а перад ім паставіла ўсё сала на талерцы.

– Што гэта вы? Нашто? – засаромелася дзяўчына і пачырванела.

– Ты ж у нас не свая, запрашоная малацьбітачка, – жартавала матка.

– Лаўрыньцы ж дайце, – сказаў Лявон.

– Ды ўжо ўсім адрэж па кавалку... што там! – загадаў бацька.

I ўсе сталі есці сала, адрэзанае ад таго самага кавалка, што ўчора стаяў на закуску побач з пляшкаю гарэлкі.

«Не свая, а чужая малацьбітачка, – падумаў Лявон. – А была б добрая мне жонка, каб я не ўчыўся і сядзеў на мужыцкай гаспадарцы... А падумай я зрабіць гэта цяпер, усе будуць супраць мае думкі». Ён пільна, хоць і як бы няўзнаку, паглядзеў на яе чыстыя, круглыя і крэпкія рукі, засуканыя троху, – «зусім не карослівыя», – уздумаў ён, – і далей узвёў вочы на яе не дужа прыгожы, але малады і прыемны твар. Яна адчула, што ён глядзіць, і шыбка ўзняла і паволі адвяла свае ціхія і па-дзявочаму ласкавыя вочы, прыгожыя, сінія, як у дзіцяці, вочы. Сонейка восені паказалася ў акне з-за надворнае страхі, асвяціла заліты капкамі, без абруса, стол, міску з гарачаю, з скваркамі, бульбаю. I Лёкса зрабілася нейкаю бледнаю на сонейку, нясвежаю, а стан яе быў пахілены і быццам не дзявочы. «А пажыве пяць год з мужыком, у цяжкай працы, родзіць дзяцей і зусім будзе непрыгожая, старая маладзіца», – падумаў Лявон. А яна, як і без сонейка, старанна і сціпла сёрбала бульбу, кусаючы хлеб белымі роўнымі зубамі.

Лаўрынька маўчаў, і толькі з’еўшы сала, спытаўся ў Лявона, ці можна ўзяць з сабою ў поле «Нашу ніву», што ён прывёз.

– Якія табе там «Нашыя нівы» цяпер: трэба ж ехаць жыта завалачыць на ўзмошчы, – сказаў бацька паважна, але без злосці.

– Пакуль звееце кучу, я паспею газету прачытаць і каня прывяду, – не згаджаўся Лаўрынька.

– Чытака ты ўжо ў нас! – пасмяялася маці, а бацька маўчаў.

– Ну, а ты ж, Лявон, можа, пройдзешся ў поле ці ў лес пагуляць? – спытаўся ён, памаўчаўшы.

– Пагляджу... Можа, пайду... – Так сказаў, а падумаў, што трэба зараз пасля снядання аддаць бацьку дзесяць рублёў грошай, толькі пры матцы або нават ёй у рукі, хай бы яна іх і схавала... Бацька любіў выпіць.

I настрой Лявонаў за сняданнем мала зрабіўся лепшы. Хацелася спаць, чуў нейкую зморанасць, а думкі траплялі ўсё ў тую ж самую пустоту...

 

Лявон ішоў цераз пустое, голае поле.

На курганку хадзілі дыбатыя авечкі, у нізіне рыліся брудныя свінні, там і там цягаліся худыя каровы.

Пастух у старэнькім кажушку і з палатнянаю торбаю цераз плячо сядзеў на высокай мяжы і нешта рабіў.

– Добры дзень! – прывітаў яго Лявон, падышоўшы.

– Дзень добры, – ласкава, але невясёла адгукнуўся яму пастух і зараз пахіліў галаву ізноў на работу. З вялікага, мусіць, бярозавага, палена ён звычайным ножыкам выразаў лыжку.

Лявон з глыбокім жалем глядзеў на яго худы твар з рэдзенькаю бародкаю, на ўсё яго ссохлае цела ў старэнькім кажушку, з зжаўцелымі кудламі воўны ў незашытых новых і распайсаных старых дзірках, на яго бурыя сіваватыя валасы, што панурымі хвастамі тырчэлі з-пад замасленае і лёгкае ад зношанасці шапкі і прыгіналіся да тонкае, зморшчанае шыі... Сядзець яму было нізка, і ён выцягнуў доўгія, але сухія ногі, у жыдзенькіх ільняных штоніках і разбітых, раскалмачаных лапцях. А каля ног ляжала ў яго вялізная сабраная пуга, мусіць, доўгая-прадоўгая, бо дужа тоўстая спачатку і цянюсенечкая на канцы.

– Даведацца прыехалі?.. Ці надоўга ж, там, хаця пусцілі? – спытаўся ён у Лявона, як відаць, дзеля ветласці. Потым раптам усхапіўся на ногі, зірнуў вакол і крыкнуў на ўсю сілу пісклявым і сіпатым голасам: – А юс, а юс ты там, ты там, а юс!.. – Адылі схапіў пугу, спрытна размахнуўся і шлэснуў, як са стрэльбы. Ізноў сабраў – і сеў.

Лявон не ведаў, што сказаць, хацеў падзівіць яму, нашто мучаецца над лыжкаю з простым ножыкам, чаму не пазычыць сабе ў каго разца, але замест таго мімаволі падумаў: ці даўно быў гэты чалавек маладым і здаровым з выгляду мужчынам – і во ён ужо зусім дзед, і, напэўна, не паходзіць доўга па свеце... Падумаў і ўздыхнуў, нічога не сказаўшы.

Аж дзед загаманіў сам пра сваё, пра сваю жальбу, быццам бы яны ўжо вельмі шмат гаманілі ў гэтай справе.

– Ат, дурныя былі мужыкі! Не ўзялі, там, гэтых краюшкаў ля панскага балота... А цяпер, там, – дзе толькі троху расце, дык і не наша, а ўсё, там, панскае.

– Чаму ж яны не ўзялі?

– Дык я ж кажу, чаму, там: дурныя былі... Міравы пасрэднік ацаніў высока, бо вядома ж, там, за пана цягнуў. Ну, баяліся, што, там, не сплацяць, грошы трэба, там, многа, а дзе іх возьмеш, там, на гэтых голых бубачках.

Дзед пачаў нервавацца, усё часцей прымаўляў «там», кінуў работу і спярша задраў галаву, паглядзеўшы на Лявона маленькімі, але чыстымі і прыгожымі светла-шэрымі вачамі, а потым зусім устаў.

– А ў нашым балоце – ці і тады так дрэнна расло?

– Дзе там! Цяпер во не родзіць, там, балота, там, згарэла, спусцела... – Ен безнадзейна махнуў рукою і перакінуў сабраную пугу на другое плячо. – Дзе там! А на маёй жа яшчэ памяці трава, там, кучма расла, бывала, там, аж у пояс. Каровы пагоніш у балота – і не відна, там! А цяпер – што! Гразь, патапеча, не падысці, там... А-а-а! – раптам закрычаў ён, узняўшы галаву і паглядзеўшы далёка на ўвесь статак, – ізноў цябе... цябе, там, халера пагнала цябе, там, куды не трэба! А юс, а юс ты там, ты там, а юс!..

Шлэскаючы пугаю, пастух пабег далёка ў дол зганяць свіней, а Лявон пайшоў на сцежку.

 

* * *

 

«Чаго я тут хаджу, чаго я тут браджу? – мімаволі і дужа горка, што аж сэрца на момант замлела, падумаў Лявон, адыходзячы ад дзеда. – Чаго я тут хаджу, чаго я тут браджу?.. Не кукуюць тут мае зязюлюхны, не шчоўкаюць мае саловухны...»

Нястрыманы жаль разліўся ў грудзях, што аж цяжка было ісці.

 

6. На могілках

 

Ды ішоў, абы ісці.

Мінуўшы свае гароды і ўзняўшыся на ўзгорачак, блізка шляху, спыніўся, гледзячы, – куды лепей пайсці.

Навакол па ўсім логу, ад сцежкі, што выходзіла на шлях, да канавы, што тут ужо рабілася падобнай да рэчкі, быў купнік.

I ўздумаў Лявон, як у яго маленстве дзеці, ходзячы тут у школу, казалі, быццам чулі ад старых, што ўсе гэтыя купіны – магілы французаў.

Тут жа было некалькі сажалак, заплытых і зарослых гуткім пакрывам з моху, асакі і карэння, на які не ўсходзілі ні хлопцы, ні коні, бо можна было праваліцца, а злашча ў познюю пару.

I казалі, што ў адной нейкай сажалцы ёсць грошы і заклятае м а ш ы н н а е дрэва... Кавалачкі гэтага дрэва, цьмяныя і цвёрдыя, іншы раз трапляліся на лагу, калі хлопчыкі, закасаўшы калашыну, лезлі ў багна зрываць лілеі.

Казалі, што ў купальскую ноч і ўвосень у рабінавую ноч, а таксама і ў іншыя страшныя ночы, здаецца тут нейкае святло, баран без галавы, чорненькі сабачка і ліха ведае што...

З ціхаю думаю прыгадаў сабе Лявон, што некалі верыў жа гэтаму містычнаму страхоццю... Як даўно ўсё гэта мінулася і забылася!

Мілыя, дарагія часы маленства! Колькі страху набраўся ля таго мосту, ходзячы адзін позна вечарам са школы, колькі настаўнік кідаў да цёмнага за дуронства. Мост – могільнік – два пераходы, на якіх баяўся Лявон і глядзець у бакі, хоць дужа цягнула зірнуць.

Так пазнаваў ён свет у сваім маленстве.

 

* * *

 

Узышоў на масток, складзены з круглякоў, няроўных і абы-як збітых. Вось сляды панскага самакату: шырокая паласа елачкаю ад кола. У дажджавое надвор’е, а злашча і ўвясну, і ўвосень, часта тапілася тут на гаці машына, і з вясковых хат ішлі мужчыны і хлопцы, няслі задоўкі і лейцы, зачэплівалі яе і са смехам і гойканнем цягнулі яе на сухое, як бурлакі лайбу, за што пан даваў рубля. А гаць і мост так і векавалі непапраўленыя і непраезныя.

Наўкола было прыгожа, як заўсёды ў канцы лета, хаця ж было ціха-ціха і пуста, аж нудліва. Улева, у адзін бок, назад, разляглося аж пад далёкі лес голае поле, ужо выбітае пасля жніва статкам, паласатае ад вузенькіх шнуроў і бурых межаў і такое маркотнае.

Па той жа бок шляху, але ў другі бок, наперад, цягнулася зжатая ярына.

Дзе-нідзе яшчэ стаялі ўслоны з аўсяных снапоў. Па адным шнурочку былі бабкі і копы. Па шляху тарарахаў нехта на калёсах з жэрдзю, з’язджаў убок на сценку і пад’язджаў да таго шнурочку: не адпрагаючы каня, станавіўся сярод бабак і, беручы адразу ў абедзве рукі шмат кароткіх снапоў за калоссе, – клаў на воз. Яшчэ далей выдзяляўся сярод жоўтага поля зялёны гарох і пажоўклы лапік бульбоўніку.

Хутка пусцее яравое поле і зробіцца, як і тое, жытняе.

Лявон пайшоў па лагу, ля рэчкі, уздоўж засеянага жыта. На душы было пакутна, і, мусіць, праз тое, тры бярозкі пры дарозе, першыя з логу, здаліся цяпер адзіноткамі, хоць і шумлівымі, як і раней, у маленстве, але быццам не такімі прыгожымі і нават мізэрнымі...

 

* * *

 

Край жыта загібаўся дугою, і за паваротам Лявон убачыў хлопчыка і дзяўчынку з граблямі. Яны падскрабалі камлыжкі з логу на раллю і разбівалі іх грабільнішчам, перавярнуўшы граблі дагары зубамі, і потым заскароджвалі.

Хлопчыка Лявон не ведаў, а дзяўчыну бачыў калісьці, калі была яна невялічкая, і ўжо забыўся, як зваць. Павырасталі ўсе за той час, пакуль ён бадзяўся па чужой старане. I дзіўна было цяпер адразу ўбачыць вялікай ужо і нявестай, ці замужняю, тую дробную дзяўчынку, што бегала некалі босенькая, у даматканай спаднічцы, накрыж матузкамі падвязанай на плячах, і ў памяці такой засталася.

Калі ён падышоў, хлопчык, маючы граблі на рабоце адною рукою, другою падцягнуў прызвычным рухам штаны і глядзеў на Лявона пільна з-пад шапкі. Жупанок быў расшпілены; чысты дзіцячы тварык і кончык кругленькага носіка трошку пачырванелі.

Дзяўчына хацела паказаць, што не прыкмячае, і рупней падграбала камкі. Рабенькая хустачка, шэры хатні паўсвітачак, падвязаная паяском, даматканая старэнькая спаднічка і лапці. Была.ў тым свая самабытная прыгожасць, ды хацелася Лявону ўбачыць яе ў той бы спаднічцы, ды скроенай складней... ну, і ў хустачцы, ды завязанай шырынкаю... і ў баціначках... Але ўжо не будзе тады свае старой прыгожасці.

Так думаў, калі падходзіў да іх.

– Дзень добры! – сказаў ён ім, жадаючы сказаць такім тонам, як казаў гэтае прывітанне ў вёсцы даўней, калі яшчэ не быў у свеце.

– Дзень добры... – з пералівамі, працяжна адказала яна, не зірнуўшы.

Шырокія шчокі, шырокі нос, чорныя бровы.

– Дзядзька! Дайце мне запалку, – папрасіў хлопчык.

– Нашто табе? – спытаўся ў яго Лявон.

– Пайду ў лес – вогнішча раскладу.

Лявон зразумеў яго жаданне і палез у кішэню па карабок. Якая любота пайсці на ляда і паміж зарасняў, ля пня, назбіраць трэсак, злажыць і падпаліць. Налажыць хворасту, і калі агонь праб’ецца на гару і абхопіць жоўтымі языкамі сучча – легчы тут, грэцца, глядзець, як агонь шугае, ліжа галінкі, дыміць і яснее; і думаць аб восені, ціхім змрочным вечары, доўгай чорнай ночы; успамінаць леташні год. I Лявон ахвотна даў хлопчыку некалькі запалак, бо ён пачуў родны дух... Абодва яны, і Лявон і хлопчык, былі сыны народу, душа якога праз гісторыю і жыццё на балотных і лесавых абшарах зрабілася падобнай да таго ціханька шугаючага цяпла сярод цемнаватага ціхага восеньскага надвор’я на пустым і адзінокім пакінутым лядзе... Так падумаў Лявон.

– Не давайце вы яму: у карты прагуляе, – сказала дзяўчына, шпарка зірнуўшы і паправіўшы хусцінку.

– Дадушы ж, не, – праўдзіва скрыўдзіўся хлопец, – я качарэжкі буду гнуць сабе ля коняй.

– Даю, даю веры, – усміхнуўся Лявон, прыемна гледзячы на дзіцячыя ясныя вочкі, праўдзівыя, скрыўджаныя.

– Яна сама падбіла папрасіць, каб зачапіць вас, а цяпер вунь!

– Што ж ты маніш? – засаромелася дзяўчына; скоса збоку зірнула на Лявона смяшлівымі вачыма ды пасунула хустачку наперад, а потым назад.

Пайшоў Лявон далей, на недалёкі ўжо могільнік, і рад быў, што ўбачыў таго хлопчыка. Прыемна было ўздумаць, што сам быў такі і быў шчаслівы. Пасвіў коні, ведаючы, што гэта – яго праца да зімы, да навукі. I быў горды, што коні ні разу не былі ў шкодзе, ні разу не заблудзіліся, былі гладкі. Быў рады, што жыве па-людску і мае права гнуць качарзжкі, класці цяпло і пячы бульбу. Увесь свет быў яму тады цікавы і поўны чароўнасці і прынаднасці; як лёгка было жыць! Праўда, былі незадачы, калі прагульваў у карты ўсе запалкі і гузікі, але было спадзяванне ізноў вярнуць. Праўда, было не дужа добра калець на дажджы, ды якія ж затое пасля добрыя ўспаміны. А цяпер?.. Чаго жыць, чаго жадаць, чаго шукаць?

 

* * *

 

Могільнік быў абкопаны зарослаю, неглыбокаю канаўкаю. Тут жа ад яго пачынаўся лог, і яшчэ ніжэй – цякла тая рэчачка. Старыя бярозы, як зялёны груд, выдзялялі яго на ўсім полі.

Лявон узышоў і здзеў шапку, чуў ціхую маркотнасць. Пайшоў туды, дзе была дзедава могілка сярод могілак усяе радні.

Толькі адзін, вялікі і высокі, нядаўна выцесаны крыж над свежаю, з бурых камкоў зямлі, магілаю і два-тры ўжо старэнькія меншыя крыжы стаялі, а то былі паваленыя, з адгнілымі канцамі, з выкінутымі крыжавінамі, заімшэлыя, трухлявыя, што ўжо адстоялі свой век. На іншых могілках былі гнілыя церамкі, адна-дзве дошкі, а то не было нічога. Могілкі рэдка ішлі ў парадку роўна, побач, а больш былі раскінуты як пападзя, – карацейшыя, даўжэйшыя, вузенькія і шырокія, усе нізкія. А дзе былі яны абы-як накопаны, там ужо цяжка было пазнаць: ці то згладзілася могілка, ці то так, проста зямелька вышэй.

Лявон падышоў туды, дзе, памятуе, маленькім быўшы, прыходзіў на Радуніцу з усімі разам, і тут во, здаецца, абедалі. Пазнаваў мясціну, пахаваную ў памяці.

На Радуніцу абедаюць людзі, сышоўшыся колькі сямей аднаго роду, на могілцы апошняга нябожчыка ці, калі то было дзіця, дык на магіле апошняга старога чалавека.

Старая, з выкручанаю дзіркаю (нехта не пасаромеўся і тут бярозавік падпушчаць), пахіленая бяроза, і каля яе – шырокая, нізкая магіла, абкладзеная старым, гнілым церамком і з дошкаю згары, пасярод. Дзедава, здаецца.

Хацелася кінуцца на яе ніц, прытуліцца блізенька грудзьмі і галавою і заплакаць. Выплакаць любенькаму, роднаму дзеду ўвесь жаль, усю крыўду, усю незадачлівую долю. I хліпаць так, хліпаць, чуючы мокрыя вочы, хліпаць горка, цяжка, глыбока... А потым, пасля плачу, ляжаць тут, з палягчэннем уздыхаючы, і прасіць у дзеда рады і ласкі. Хоць бы і легчы тут з ім навекі...

Ці даўно тое было, як сядзеў ён, сляпенькі, з белаю бародкаю, старымі, выпетранымі, як сівы пыл, валасамі, у льняных белых штанах і беленькай кашулі з завязаным на шыі чырвонаю стужачкаю каўняром (сівыя валасы на грудзях віднеліся), сядзеў на запечку ля пука бобу і лускаў яго, складаючы ў кухлічак, а Лявонка, уткнуўшыся яму ў падол, выплакваў горкую крыўду, што не ўзялі на калёсы, не павязлі ў поле, ехаўшы па снапы.

«Цыц, мой даражэнькі, цы-ыц!» – казаў тады дзед, і якая салодкая апора ў дзіцячай бядзе – гэтая дзедава спакойна-ласкавая гутарка і халаднаватая, худая рука на галоўцы.

Хацелася кінуцца і плакаць, як толькі можа плакаць душа чалавека, на гэтым замуравелым курганочку.

«Дзядулечка мой сляпенькі, ці чуеш ты, як ізноў шукаю твайго любага подалу, і ласкавай рукі, і пацехі ў жыццёвых незадачах?»

Сціснулася ў горле, і гатовы былі заплакаць вочы. Апусціўся на зямлю і прыхінуўся тут да могілкі з сваім сумам...

 

* * *

 

Паміраў дзед у позную восень. Ноч была, усе спалі, а дзед квохтаў і шаптаў ці думаў: «Калі ж ты па мяне прыйдзеш, мая ты смертухна?» I вось прыйшла яна ўслед за доўгаю хваробаю. Мусіць, пачуў яе... Злез з печы і з полу, ніхто не чуў, калі і як. Па хаце да парогу здолеў дайсці, і яшчэ за клямку ўзяўся, і троху дзверы адчыніў, а тут ужо захісталіся ногі, абвяла ўсё, і асунуўся на парог.

– Тадора! Та-до-ра! – слаба гукаў цётку Тадору, старую дачку, што даглядала яго перад смерцю.

I казала потым, успамінаючы і горка гшачучы, цётка Тадора, што і сабакі тады на вуліцы загаўкалі трывожна.

Саскочыла яна, ускаркнула брата і нявестку, узялі яго, канаючага бацьку, на пол прыняслі, паплакалі, лучынку ўздулі, свечку запалілі. Лёўка прачнуўся і радасна-паважна сядзеў, і бачыў усё малы, і спагадаў дзеду, што хаценне яго здаволена, што паслаў-ткі Бог смертухну... Тры ўздыхі глыбокіх; выцягнуўся, рукою свечку сцяў, другую з натугаю на грудзі ўзлажыў, яшчэ выцягнуўся, бязмоўна каўкнуў шырокім ротам апошні раз і заціх.

Так паміраў дзед. I Божа ж мой, як борзда прабеглі гады!

Згнілі дошкі на церамку. I крыж той высокі, дубовы, цяжкі крыж, што збіў яго дзядзька Міхалка, і крыж той ужо падгніў; пахіліўшыся, стаіць адна палка, а папярэчына валяецца сярод сухазелля пад бярозаю. Мох парос, грыбкі параслі, чарвяточына сыплецца.

Жывыя аб жывым клапоцяцца, забываюцца на могільнік. Толькі на Радуніцу так-сяк абпраўляюць магілачкі.

Вось незабавам і дзедава магіла зруйнуецца, а ці даўно ж тое было?

Ах, каротак час, а вось ужо ён, Лявон, дзедаў любы ўнучак Лёвачка, прыцягнуўся сюды, згнецены жыццём... Прымі, дзед, унука свайго...

 

* * *

 

Тут ціха, супакойна... Вось ужо колькі іх тут ляжыць, што знайшлі сабе вечны прыпынак, вечны спакой.

Вечны. Якое страшнае і вяліка-спакойнае слова... Вечны спакой...

Ляжаць старыя і маладыя, дзяды і дзеці, мужчыны і жанчыны. Ляжаць ворагі і другі. Усе ляжаць тутака пад бярозамі, побач ляжаць.

Усе ляжаць, многа іх ляжыць, вечна... Ноч, дзень, зіма, лета. Люты мароз скуе могілкі, сумётамі глыбокімі засыпле іх. Бярозы ў шэрані прыгожай непарушна, не шалохаюць, над імі стаяць. Дзьме замятуха, пішчыць, па полю круціцца; па шляху мужыцкія санкі паскрыпваюць; абмёрзлы конь цюхае, а яны ляжаць ужо... Ні сцюжы лютае, ні скрыпу, ні замятухі, – вечны спакой.

Звечарэе; у цямноце вецер снегам мяце, гудзе; можа, воўк дзе блізка прабяжыць, завые і на вёсцы сабак спалохае – мёртва тут, на могільніку мёртва... Чорная ноч.

Павее цяплом; збяжыць снег у дол цуркамі веснавымі, заззяе сонейка; лог жоўтымі, белымі краскамі зацвіце; бярозы зазелянеюць; прыйдуць людзі зрання з сякерамі, з грацоўкамі, бярозак маладзенькіх з лесу прынясуць і тут пасадзяць; дзёрну наскрыляюць, ляпаць тут будуць. Ды глуха ў магіле. Не пачуюць яны там гэтага ляпання...

А пасля абеду прыйдуць сюды старыя, малыя, прынясуць гарэлкі, яец свянцоных і ўсякай яды: пампушак, драчон, яечні, пячыстага, варыстага, – загамоніць, зазвініць гай. Пачнуць там-сям на свежых курганках выць жаноцкія зніцлыя фігуры... Пагшачуць, пагаруюць, супакояцца, пачастуюцца... I надвечар пойдуць усе да хат: там будуць скокі і песні, музыка, а тут ізноў усё заціхне, апусцее, ноч зляціць ізноў чорная; у цямноце толькі лісточкі на галінках бярозавых пад ветрам варухнуцца; у вас ізноў вечны спакой.

Так і лета надыдзе; жыта забуяе, на лядах гар дымны пойдзе, зазвініць каса, серп шарпне; песня пакоціцца па полі, даляціць сюды... А тут толькі бярозы шумяць. А пад імі вакол хаткі ўбогай і пустой – вечны сон.

Так і восень ізноў. Ліст сыплецца... Хто жывы, здаровы, шчаслівы ўспомніць на вас, на заціхлыя могілкі?

Хіба часам руплівая дзяўчына прыбяжыць на матчыну магілу, сыпне на сохлую траву буйнымі слёзкамі: «Мамулечка любая! Благаславі на жыццё ў сямейцы чужой».

Хіба часам хлопчык з дзяўчынкаю ад статку з пужкамі, з торбачкамі прыбягуць жаліцца: «Мамулечка родненькая! Узяў тата жонку маладую, ах, у нас кашулькі нямытыя, у нас галоўкі нячэсаныя, хрыбцінка худзенькая, вочкі запалыя...»

Хіба часам яшчэ каго на вечны спакой прынясуць з плачам, ціхім гоманам; камкамі зямлі забарабаняць па беленькай, звонкай сасновай труне...

Зірнуў на гадзіннік Лявон. Позна, а куды хапацца? Няма куды, як ім во тут. Ужо няма клопату; не паедзеш у дровы, не павязеш нічога на торг, не трэба солі, не трэба газы, не трэба грошай у воласць вязці. Адзелі цябе ў кашулю чыстую, падперазалі тонкаю стужкаю; у лапцікі слабенысія, не носкія, абулі цябе, рукі табе злажылі, хустачкай звязалі, рукі жоўта-васковыя; падлажылі пад галоўку падушачку лісцяную; астатнім цалаваннем цалавалі цябе, – і ляжы: вечны спакой!

Звонка, гулка труна, хатка вечная, зачыніцца.

Нахадзіўся, набадзяўся...

Могілку насыплюць. Дзякуй, як крыжык на колькі год паставяць.

I ўсё згінула, мінулася, расліна вырасце...

Чаму не скажаш, ці ёсць там што, чаму? Страшная твая загадка.

– Даруй, дзядуля мой, – зашаптаў Лявон, – што ў вадаверці тэй рэдка калі помніў на цябе.

Як быў у горадзе на могільніку – успамінаў свае гэтыя бедныя могілкі і думаў тады, бо яшчэ меў ахвоту жыць, – пастаўлю на дзедавай могілцы камень цвёрды з надпісам.

Не давялося, і нашто яно? Ці не ўсё роўна? Вось прынясуць і яго на вечны спакой. Хутчэй забудуцца, і лепей...

 

* * *

 

Адтуль пайшоў да хаткі-каплічкі. Дзверы віселі на адной завесе. На памосце ляжала жоўтае бярозавае лісце і шмат было лятучак – бярозавага семя. Адно цемнаватае акенца, пад самай столлю, з пабітай шыбаю. Вецер улятаў туды праз дзверы да акна і калыхаў вытыканы махрасты кончык белага ручніка, што было падвязана драўлянае, старэнькае уніяцкае распяцце, прыбітае ў куце. Збоку ля яго быў чорны абразок Юрыя, што калоў доўгаю пікаю вужаку з трыма галавамі, а з другога боку – на адной руцэ вісела меншае чорненькае распяцце. Другая рука, разам з кавалкам крыжа, на якім была яна прыбіта, валялася кінутая на лаве, – вось і ўсё, што тут было.

Лявон узяў гэтую руку і прыгледзеўся, як старанна была выразана яна ў старыя гады пабожнаю рукою прыгоннага чалавека.

Крануў лаўку, нага вывалілася. Так было ўсё апушчана і ўбога.

I Лявон з нейкай нават радасна злой прыемнасцю, якая бывае ў дзіцяці, калі яно пасля крыўды выстагнецца і надумаецца, як памрэ і ўсе будуць па ім плакаць, гэтак Лявон падумаў: «Няхай жа не спраўдзіліся тыя ранейшыя летуценні аб вышэйшай культуры краю і аб тым могільніку з мураванаю агарожаю, з падрэзанымі дрэўцамі, кветкамі, помнікамі, пясчанымі і чыстымі сцежачкамі.

Няхай жа. Вось нічога не збылося, не здалося, і ўсё застанецца, як было соткі год. Заваленыя крыжы, зрытыя свіннямі магілы».

I ён тут ляжа з усімі. I яго могілку зрые падсвінак, а крыж, чухаючыся, заваліць.

Яшчэ раз азірнуў убогае, роднае кладзішча.

– Спіце, родныя! I мяне чакайце да сябе...

Пераскочыў цераз канаву і пайшоў па мяжы да шляху.

 

* * *

 

Не то дым, не то туман быў далёка-далёка на небасхіле, пры лесе.

Слалася часам белая павучына. Ужо засохлі камкі на скароджаным шнурку жыта. А на другім, калі прыгледзецца, ужо вылезлі чырвоныя малюпаценькія расточкі – рунь.

Калі падходзіў бліжэй да шляху, з-пад лесу заклубіўся пыл. Ехалі паны на парцы стаеннікаў. Зляцелі з гары на гаць, затарахцелі па гаці, па хворасту і мяллю і забабэкалі па масту.

«Вось яны, гаспадары краю, будзь яны прокляты! – горка падумаў Лявон. – Жывуць, замкнуўшыся ў сваіх гнёздах, а што ёсць вакол гэтых гнёздаў? Быццам толькі што пракладзеныя, гразкія, вузенькія дарожкі, там-сям шырэйшыя, абсаджаныя па загаду царыцы-немкі бярозамі; гаці, ляды і балоты; куча хатак, як куча гною; цераз дзесятак вёрст – убогая цэркаўка мужыцкая ці касцёл, – і ўсё, і ўся спадчына, што мае краіна ад гаспадарання бацькоў, дзядоў і прадзедаў іхных. А гэта ж іхная родная краіна! I як ім не сорамна жыць у такой краіне?»

Фаэтон лёгка пракаціўся міма яго. Маладзейшая паня, уся ў чорным, сумнымі, далікатнымі вачмі трошку павяла ў яго бок. Старая паня, пад чорным вуалем, і галавы не павярнула.

Нейкаю трагічнасцю і разам гніллю павеяла на яго ад іх.

I раптам з’явіўся ў яго складаны клубок пачуццяў, у якім была і пагарда да паноў, і крыўда за свой край і народ, і жаль на сябе самога...

Сорамна зрабілася, што ён, каго тут першага высунула спаняволеная і цёмная мужыцкая грамада бліжэй да волі і навукі, да правадырства і змагання, што ён ходзіць тут як непрыкаяны, наракае, тужыць і думае аб смерці.

«На каго ж я наракаю, хто ж мне вінават? – з балючай яснасцю праляцела думка. – Што мне такое зрабілася, адкуль гэтая хвароба? Ці тут якая нездаровая спадчыннасць? Дык, здаецца ж, у раду маім усе былі здаровыя, цягучыя ў недагоднасцях жыцця, і жылі памнога. Чаму без прычыны робіцца мне так цяжка, так сумна, што калі-небудзь у ліхую гадзіну я, сапраўды, магу на сябе і рукі налажыць.

Фу, брыда! Прэч, нарэшце, гэтую нягодную думку. Ці ж я жыў? Ці ж я змагаўся? Ці ж я шукаў якіх новых шляхоў, калі тыя, якімі ішоў дагэтуль, не вядуць да мэты? Навошта я сюды прыехаў, каб наводзіць на ўсіх нуду сваі цяжкім настроем? Чаму я з усімі крывы, надзьмуты, нервовы, няласкавы? Чаму я распушчаю сябе? I ў гэтым уся мая «вучонасць» і ўся мая «інтэлігентнасць»... Фу!»

Ён мімаволі пачырванеў.

«Людзі ідуць за народ на смерць, сядзяць у турмах, пакутуюць у Сібіры, усімі сіламі падкопваюць той гнёт, які прыдушыў нас. А я? Што я раблю? Чым я, паглядзеўшы на мяне збоку, чым я лепшы за гэтых паняў, якія праехалі міма мяне, сумныя, чорныя, надзьмутыя?»

Жаль і прыкрасць разліліся ў сэрцы.

«Неўрастэнік я няшчасны...» – прашаптаў сам сабе, і слёзы пырснулі з вачэй.

Пайшоў шыбчэй і чуў, што з’яўляецца ўжо бадзёрасць і рашучасць, жаданне жыць і змагацца.

«Дзядуля мой родны! Я йшчэ памшчуся за цябе, за ўсё тваё гора, пакуты. Зубамі буду грызці той гнёт, які душыў цябе! Краіна мая родная! Мы, твае верныя сыны, яшчэ перабудуем цябе! Не будзеш ты такая сумная і ўбогая!»

I ішоў усё шыбчэй і шыбчэй, шаптаў сам сабе словы радасці і ўцехі, чуў сябе моцным і адважным, хацеў ляцець...

Надумаўся ўзяцца за сялянскую працу, працаваць да поту, гаварыць з людзьмі, казаць ім аб вызваленні і лепшым жыцці, усведамляць іх... Адпачнуўшы троху ў бацькі, паехаць зноў у свет, на сваю працу, а там ужо будзе відаць, што і як...

 

Калоніі

 

I

 

Была ўжо чорная брудная восень, калі каморнікі, патрон1 і аплікант2, усё яшчэ білі хутары, ці, па-тутэйшаму, калоніі, у глухім куце на захадзе Беларусі.

 

Аплікант намагаўся, каб канечне нарэзаць хутары да зімы і барзджэй уцячы з гэтай убогай шляхоцкай ваколіцы ў горад на зімаванне.

Патрон жа нядбала марудзіў і цягнуў дзяльбу зямлі да снегу...

– У жыцці сваім бядовым працую ў трынаццатай губерні, братку мой, – казаў ён у бясконца цёмны, як магіла, вечар, калі пасля невялічкага, мутнага і сцюдзёнага дня восені гудзеў за вокнамі вецер, хвастаў і церабіў у садзе галлё на яблыньках і ігрушах. – Дык хапацца нам няма чаго, у чатырнаццатую паспею за маё пачтэніе, – дадаваў ён, моршчыў стараватыя голеныя вусны і дужа дзьмухаў на планы...

Калі кур-пыл ад попелу і табакі патроху палягаў, патрон выпрастваўся, стаяў нейкі час, грубы, асадзісты, ля столу; расставіўшы ногі і ўзяўшыся ў бокі, з жартлівым сумам у вачах аглядаў працу сваю і жалосна ківаў галавою.

– Эх, братку мой, робце віхор, як я, дый па ўсім! – казаў ён і даставаў з паліцы трохрадны венскі гармонік; садзіў потым цяжар свой на ложак, што аж крактаў, і сыпаў вясёлую полечку.

Апліканту было горача. Чуў ён сябе быццам пасля спрэчак.

З расшпіленым каўняром, шчупнуўшы далоняю лоб, ішоў ён на двор на мокрую цямноту. Там, у кінутым, пустым садзе, прытуляўся да мокрае кары ясакара. Часам слухаў, часам мімаволі чуў гуд яго безупыннай маркотнай гутаркі па-над сабою, адкуль зрэдку скідалася прыемна-сцюдзёная кропля за шыю; глядзеў і глядзеў у чорнае начавое правалле, не маючы на чым застрэміць вочы.

I выходзіў патрон. Мацаў рукою па вушаку і разважаў голасна і быццам здаволена:

– Маць часная! Хоць вока выкаль!

Пашлёпаўшы па гразі каля ганку, гукаў ён апліканта і ішоў сабе назад у хату.

Гаспадыня, старая і згалелая шляхцянка-ўдава (яна жыла з дзвюма дачкамі, а сын быў у свеце), напускала тым часам паўнютку хату смуроду і чаду, пакуль насмажвала бульбы і прыходзіў час вячэраць.

Тады патрон, скончыўшы «танго з уласнымі дадаткамі», кідаў гармонік на збітую коўдру, хрустаў пальцамі, пазяхаў, пацягваўся, гаворачы: «Ат! усё, братку мой, тло на свеце», – і ішоў за стол.

З нейкай асаблівай круткасцю, уласціваю п’яніцам, сагінаўся, знаходзіў пад столлем і бракаў ля міскі пляшку; потым праціраў ражком абруса чарачку, паважна і моўчкі наліўшы, жартаваў: «Землямеры п’юць без меры», – і перакідаў чарачку ў шырокі рот. Дзеля гадзіся, каротка запрашаў безнадзейнага ў гэтай справе апліканта: «Можа, і вы? Проша!..» З’еўшы добры кавалак бараніны і паўмісак смажанае бульбы, ён наліваў сабе яшчэ, выпіваў да дна (але ўжо не так крутка), заядаў, выпіўшы, скарыначкаю хлеба з соллю, рабіў вялізную кручонку, зацягваўся ўсмак, з хітрым усміханнем, пазіраў на апліканта і мармытаў сабе пад нос: «Ат, усё, братку мой, тло на свеце...»

За пераборку, дзе жыла гаспадыня з дочкамі, – з меншаю, чарнамазаю і смяшліваю, Міхасяю і з большаю, тоўстаю і шапяляваю, з слінкаю ў ражках вуснаў, Стэфцяю, – штовечару прыходзілі шляхоцкія дзяўчаты. Яны там спярша паціху жартавалі, потым стракаталі, як сарокі, нарэшце драпаліся на пераборку, да шчылін і раптам, зарагатаўшы, уцякалі, калі аплікант узнімаў галаву.

Гармонік у патронавых руках пад той час, ужо проста як жывы, галасіў кракавяка, ці полечку, ці кадрылю.

Во – дашчатая сценка хілілася ў каморніцкі бок надта значна; дзявочыя босыя ногі шамалі па земляной падлозе, як пацукі, а вочы бегалі ў шчылінах.

I гаспадыня прыглушона, але, каб чулі і каморнікі, сіпела на свавольніц: «Дальбог жа ж, паломіце! Што гэта вы робіце? Ідзіце тудою, калі вам трэба...»

Патрон заўзята-весела перакідаў гармонік з калена на калена, а кудлатую галаву крутка адкідаў набок і зычна запрашаў, пакрываючы ўвесь гук:

– Ходзьце, ходзьце, паненкі, да нас! Полечку таньчыць...

За пераборкаю чулася радасная тупаніна басанож па зямлі. Пераборка трашчэла і хілілася, лямпа там чагосьці гасла. Малады сквіл і рогат зліваўся з гармонікавым рыпаннем і з лямантам старой гаспадыні.

Тады патрон паважна злязаў з скрыпучага ложка, не гледзячы ўніз, выблытваў нагу з коўдры, што злезла і валаклася за ім, іграў і, іграючы, ішоў за пераборку (ход быў цераз сенцы), ішоў вагам, без аніякага паспяшання, грубы і сыты, асадзісты, – «навадзіць парадак», – казаў ён.

Аплікант укручваў кнот у ляпме, трошку адхіляўся і па-зладзейску, каб хто не ўбачыў, даставаў з кішэні фатаграфічную картачку. Прыгожы дзявочы тварык цягнуў да сябе яго вочы...

– Аей! Не вырабляйцеся! – далятаў з-за пераборкі голас і выводзіў апліканта на часінку з сумнае задумы.

Там, адбіваючыся ўпоцемку ад патрона, пішчэла чарнабровая Карольця (бровы ёй быццам звёў хто чорным вугалём).

– Жартаўнік наш пан, жартаўнік, – кажа гаспадыня, калі рогат троху ўціхае. – А паніч адзін там слухае, не хочуць да нас зайсці, – зварочваецца яна ў другі бок за пераборку.

 

1 Галоўны каморнік

2 Практыкант

II

 

У пахмурна-імглістую раніцу адбывалася іншая музыка.

Быццам мокрае балота бясконцу паўзло з усіх бакоў і наліпала на людзей, на голыя дрэвы, на змоўклую курыцу, на няўважна-маркотную карову, што трымае забытую ў роце саломіну і стаіць, схаваўшы перад тулава пад павець, а худыя храсткі аддаўшы на волю безупьшным капкам і дробным цурочкам з гнілое страхі.

Імжа, рось, якая нават усё нутро вымачыць, – сыплецца згары, з бакоў і немаведама адкуль яшчэ.

Ваколіца, як пастух у дзіравым жупане на дажджы, прынікла і маўчыць.

Але трэба ж варушыцца, бо мокра ўсюды, і пнецца ў хату шэрае ранне.

I шляхота варушыцца...

Вось на двор, дзе жывуць каморнікі, бяжыць сабака; поўсць дыбарам, падуздухі мокры і запэцканы. Следам за сваім сабакам ідзе выбарны пытацца, ці пойдуць з ланцугом у поле і колькі трэба людзей. Ён і сабака абтрахаюцца ў гаспадыні. Сабака застаецца там, а выбарны цераз сенцы прыходзіць да паноў каморнікаў, тупае ля дзвярэй і кажа:

– Няхай будзе пахвалёны Езус Хрыстус!

Патрон маўчыць.

– На векі вякоў, – гаворыць з далікатнасці аплікант.

– Амін! – дадае тады патрон і, усхапіўшыся, моцна крычыць: – Здароў, абраны паўнамоцны!!

– Здравім жалавім! – выпроствае той свае высокія, але спушчаныя плечы; усміхаецца, сягае адзін раз бліжэй – і яшчэ раз, весялейшы, дадае: – Здравім жалавім, пане каморнік!

Потым доўга, зводцаль, дзівіцца на планы і троху-патроху няўпрыцям ізноў схіляе свае худыя плечы. Маўчыць і нарэшце знаходзіць патрэбны сказ:

– А Божа ж наш мілы, якое сушэнне галавы гаспадом...

Аплікант нецярпліва чакае, калі ўжо абраны здыме з іх прастасэрды погляд сваіх шэрых, выцвілых сялянскіх вачэй. I ткі абраны выходзіць пабавіць час у гаспадыні і пагаманіць троху пра будучыню, пра жыццё на калоніях. Ён здаволены, што за хлябаю ў поле не ісці.

А ў гаспадыні сядзіць ужо стары Казюк: чуваць яго грудны, назаўсёды прастуджаны і сіпаты голас. I аплікант чакае: зараз пакажацца яго высокая худая постаць з сівымі невялічкімі і рэдкімі валаскамі замест вусаў і барады.

Казюк з жонкай – бяздзетныя, жывуць зазвычай дзесьці на заробках ля чыгункі, а зямлю іх урабляе Казюкоў брат – Стась. Цяпер, цэлае лецейка, увесь час памеру зямлі, сядзелі старыя ў ваколіцы – пільнавалі, каб не было ім якой крыўды. Яны нічога не зарабілі і таму злавалі.

Калі аплікант нервова пазірае на дзверы, чакаючы Казюковага прыходу, патрон, на часінку ўзвесялёны выбарным, а цяпер ізноў маўклівы і аспалы, як тое бязгоднае ранне, непрыемна буркае:

– Чаго вас разбірае? Што ён нам? Ну прыйдзе, ну вытурым, і па ўсім...

I Казюк прыходзіць. Ён кажа «пахвалёны» і робіць выгляд, што лезе цалаваць у руку паночку-каморніку. Але той махае, каб не лез.

Тады Казюк заблытана, марудна, часам хліпаючы і абціраючы слязу, просіць, каб яму сялібы не знасіць, нават каб прырэзаць кавалачак зямлі пры хаце, а з далёкай сенажаці яго долю не чапаць, бо ён тамака ўдвох з сваёю старою тры гады рышты капаў, прыходзячы на тое здалёк, з Савіцкага Поля, а калонію яго каб далучыць да зямлі суседняй ваколіцы, дзе жыве жончын пляменнік, і яму ён адкажа зямлю, і каб зрабіць у паперах моц, што пляменнік за гэта і яго і яго жонку, а сваю цётку, да смерці будзе карміць і даглядаць, а як памруць, – пахавае па-людску.

– А яшчэ, даражэнькі паночку, няхай ён мне пашые боты за маю ласку. Вось жа сам пан бачыць уборы мае, – трасе Казюк перад каморнікам сваімі лахманамі.

– Мая хата з краю, нічога не знаю, – кажа каморнік на ўсю яго каніцель і коле яго прыкрай жартлівасцю, захованаю пад паважны тон, – як прыедзе член камісіі, што завецца не-пра-мен-ны член, вось ты і прасі яго, толькі ён адзін і можа даць тут рады...

– Беспраменны... – без яснай думкі мармыча тады Казюк.

– Так, так... Ну, ідзі ж, ідзі, братку мой, – кажа каморнік, – а то замінаеш нам сваімі размовамі.

Казюк стаіць. Ён хліпае, ціскаючы, як усе старыя, калі плачуць, рукавом капоты свае няўзоркія ад лецяў, змучаныя маленькія вочы, і мармыча, пагроху падвышаючы сіпаты свой голас.

– Божухна-Бацюхна! Каб яна ўся гэтая проклятая зямля правалілася наскрозьдоння. А нашу ваколіцу каб і зямля не прыняла. Каб яны дзетак сваіх пахавалі, хто падаў прашэнне на калоніі, каб іх пярун папаліў на чыстым полі!

Тады паціху адчыняюцца дзверы і спачатку вынікае шчэрба ў разяўляным роце, а потым уся галава і патроху ўся гаспадыня. Следам маячыць абраны паўнамоцны. Яны з двух бакоў дыргаюць адзаду Казюка, каб выходзіў.

– Пятрунэля! Не чапайце мяне! Мне і смерць не бог ведае што, – бярэ ў гэты час самую высокую ноту Казюк, абараняецца, адштурхваецца, але патроху тым часам пасуваецца бліжэй у парог.

За пераборкаю дзяўчаты аж клаліся са смеху. Пэцканая Міхася, амягаючы, крыўлялася перад сястрою, строячы Казюка, яго шал, а Стэфця, шапялявячы, з слінкай у ражках вуснаў казала:

– Дзядзька Казімер – хітры, халера! Як мы, дурныя, будзема крычаць пасля памеру, а ён дык цяперака мардуецца... Спрабуйце яго пакрыўдзіць, калі ён гэткі грозны асэсар, ха-ха-ха!

– Я да ампэратара дайду! Не такіх яшчэ паноў начальнікаў з пасады скідалі, а вы нам мала значыце! То, пане, табе не вёска! – грыміць Казюк на вуліцы, шлёпаючы па глыбокай гразі...

Патрон маўчыць і сапе. Аплікант у смяротнай тузе механічна поркаецца над планам і думае: «Пэўна ж, прыйдзе яшчэ і Сымончыха».

Мужык Сымончыхін памёр у гэтым леце, вярнуўшыся з Амерыкі. Ён кінуў жонцы ўбогую гаспадарку, старэнькую хацінку і груд дробных дзяцей. Сымончыха і цяпер была цяжарная, грубая; уся ў рабацінні, але з тварам, як тая ліпіна, збялелым, з вялікімі, назаўсёды спалоханымі шэрымі вачмі. Прыходзіла яна заўсёды з дзяцьмі: самы большы – Франак, ішоў «за мужчыну», як гаспадар. «Цяперака Франак у моду выйшаў: як па вуліцы ідзе, усе сабакі брэшуць», – шкелілі хлопцы. Малога нясла ў сябе на ўлоннях, а хударлявенькую дзяўчынку ў братавай, з даўгімі рукавамі, капоце прыводзіла за руку. Ёй з калоніяй выйшла добра: аставалася на сялідзьбішчы, на ўпагноенай гароднай зямлі, з сенажаткай і рэчкаю. Аплікант не мог зразумець, чаго яна прыходзіць штодня выць і канькаць. Ці жадала ізноў і ізноў пачуць ад людзей, якую добрую калонію будзе мець яна, і пайсці дамоў супакойней, смеючыся скрозь шчаслівыя слёзы?

Сёння яна не прыйшла, затое прыходзіць Стасюк.

Стасюк, малодшы Казюкоў брат, высокі і маўклівы мужчына, залучаў да каморнікаў рэдка, але быццам пільнаваў таго часу, калі якраз цягнулі за прыпалы яго брата з каморніцкага памяшкання. З вялікаю каменнаю крыўдаю грымеў той адным ладам і Стасюку: «Слухай, братка, век з табою не спаткаюся. Век буду клясці!» Аднак жа на другі дзень цягаў ён разам з братам сталёвую каморніцкую стужку, капаў капцы – і быў ціхі і добры.

Сёння Стасюк, прыйшоўшы да каморнікаў, азірнуўся, падышоў бліжэй і паніжонай шпаркай гутаркай папрасіў:

– Паночкі. У мяне дзеці дробныя... Я, гэта, вось... можа, вам патрэбна свежае масла або яйкі... У мяне дзеці, а яны старыя, толькі ўдвох: ён ды жонка... Калі будзеце маю з братам калонію напалам дзяліць, як запісана ў пратаколе, дык ці няможна б, гэта, мне трошку перапусціць? Паночкі... я ні за чым не пастаю...

I калі Стасюк так казаў, яго невялічкая круглая шапка-варшавянка бегала з рукі ў руку.

 

III

 

Быўшы смутному, трэба развесяліцца...

З народнае песні

 

Даўно мінуліся тыя рэдкія сонечныя пагодлівыя дні, калі ўранні хрусталі пад нагамі ільдзінкі, як шкло; калі адтайвала груда на вуліцы і калі празрыстае, ядранае паветра, сіняе неба і прыемны, араматны дымок яленца ў полі, дзе пастушкі клалі цяпло, калі ўсё гэта бадзёрыла і асвяжала і паддавала весялосці ўдзень і ахоплівала засмучонай кволай прыгажосцю ўвечары; мінуліся тыя дні, калі, бывала, садзілася чырвонае сонца, а залатое лісцё, падхогшенае ветрам, шуршэла і мільгала з-пад голых, смутна-спакойных дрэў, далёка-далёка па невясёламу раздоллю, па полю халоднаму, голаму, блізка што зімоваму; ах, мінуліся тыя дні.

Размачылі зямлю бясконцыя дажджы. Мокры, хлопам, белым роем снег штодня зрэдку злятаў на зямлю і знікаў у гразі.

З надвор’я людзі і жывёла пахаваліся ў хаты, пуні і цёплыя прытулкі, бо дзьмухала не жартам сіверка і сцюжа.

А ў гэты час, з акалелымі, чырвонымі і неслухмянымі рукамі, бегаў яшчэ аплікант па полю з тэадалітам, шукаў нявязку ў з’ёмцы і горшай долі не мысліў сабе... Марудна цэнтраваў ён інструмант на размоклых ужо канцах з пахіленымі слупкамі. Работнікі, нудныя і пакорныя, цягалі сталёвую стужку, часам клалі цяпло і тады троху ажывалі. Аплікант таксама садзіўся на кукярэчкі і грэў рукі, хухаў на пальцы; а пальцы, як граблі, не ўладалі алоўкам, і чырванелі, як буракі, і балелі.

Кароткі дзень шпарка мінаўся.

Дым, і мгла, і змрок ахінулі далечу. Прыдарожны альшэўнік згубіў выразнасць контураў і зліваўся непрыкметна з тою муццю і шэрасцю, што была наўкола.

А полымя шугала, і работнікі ажывалі.

– Учора па абедзе, – казала смяшлівая Міхася, каб сагрэцца, – дзядзька Казюк ледзь не сканаў Уважыў дзядзьку Стасюку свае зямлі два сажні і пасварыўся з цёткаю, дык яго і хапіла за жывот. Пайшоў да Стасюка, упрочкі ад цёткі, лёг на лаўцы пад абразамі... Людзі думалі – памірае. Насыпалі яму ў бутэльку лыжку сажы, лыжку солі і набухторылі вады. «Пі!» – кажуць яму. А ён: «Не хавайце мяне тутака. Вязіце мяне да Савіцкага Поля». – «А тутака?»– пытаюцца. «А нех тут усё возерам сойдзе: і хаты, і людзі, і могільнікі. Аей, аей! Няхай, кажа, во так пакруціць (Міхася круціла карэлымі застыглымі рукамі, моў Казюк), памуціць во так... во, ды ў балота. Во, панясу гэны рубель да Маткі Боскай Вастрабрамскай, каб яны счарнелі, як сажа, усе гэтыя парахвіі наўкола». А сам чорны, чорны ад сажы... Ляжыць, стогне...

Усе смяяліся, і сам Казюк, слухаючы гэтую камедыю, смяяўся.

– Ат, дурніца! – казаў толькі ён і спакойна стаяў, трымаючы рукі над цяплом і адхіліўшы вочы набак ад горкага дыму.

– А Карольцін бацька ўначы па полю бегае, – убіўся Франак у гутарку. – Карольцін бацька, – казаў Франак далей, – калі зямлю цанілі, з поля ўцёк, а цяпер, як нарэзалі замест дзесяцёх толькі чатыры з паловаю дзесяціны, дык учора ўночы мераў крокамі калонію ўдоўжкі і ўшыркі. Лічыць-лічыць, саб’ецца, падхопіць полы, як кінецца ўгрунь назад.

Так намагаўся развесяліць кампанію Франак, але ніхто не засмяяўся.

– Ат, блазнюк, мелеш, як дурань! – злосна зірнуў на яго стары Казюк, і хлапчук змоўк.

«Восень на сходзе. Калоніі зроблены, зроблены...» – разважаў аплікант, слухаючы тыя размовы, і паўсёдная апошніх дзён туга забірала яго ўсё глыбей.

У самым прыкрым настроі, які падходзіў да крызісу, цягнуўся аплікант з поля дадому сярод змрочных павеваў. Следам ішлі работнікі; Казюк, самы пэўны на тое, нёс на плячы трыногу з прышрубаваным тэадалітам («квакуху», як ён казаў).

Во перайшлі па каменні бурлячую рэчку. Абмінулі каменныя груды на межах шнуроў і гусценныя парасні яленцу, што зялёна-чорнымі купамі падбягаў па долу аж да самай ваколіцы.

Ужо заміж вакаёму быў цёмны вечар, гаўкалі ў ваколіцы сабакі і маркаталі загнаныя ў пуню авечкі...

«Зроблены, зроблены... – разважаў аплікант. – Рабіце як лепей, – казаў н е п р а м е н н ы ў часе размеркавання зямлі і ізноў са смакам апавядаў аб паляванні ў лясах Кастрамское губерні, адкуль сам родам. – I вось зроблены, зроблены... I як цяпер будуць разжывацца гэтыя няшчасныя шляхтуны?..»

Ён ішоў па вуліцы, прыгнецены сваім сумам, і ведаў, што ўвечары, пад патронавы полечкі і кадрылі, будзе зусім блага на душы і захочацца стаяць доўга-доўга ў садзе пад ясакарам.

Вуліца не цешыла.

Раптам і зняцейку з Сымончыхінага двара выкацілася, як бомба, пялёса-рудая лычкастая свіння, за ёю, з закруткаю, раз’юшаны і спуджаны, імчаўся Франак. А за імі з двара пацягнулася балючае бабскае выццё:

– А Божа ж мой, Божа! А Божа ж мой, Божа!..

«Што гэта? Забіваюць каго, рэжуць? Забілі?» – гэткая думка праляцела ў галаве кожнаму.

«Нехта з дзяцей сканаў, – падумаў аплікант. – Але па малых дзецях так горка тут не плачуць... Нейкае большае гора».

А баба галосіць а галосіць. Галосіць страшна, жудасна...

Накінуўшы капоты, схапіўшы шапкі, выбягалі людзі. Ляцела ў сваёй расшпіленай блюзцы тоўстая шапялявая гаспадыніна Стэфця.

Аплікант узышоў на Сымончыхін панадворак. У пустой цёмнай пуні, ля сцяны, схіліўшыся над нечым, як над нябожчыкам, выла Сымончыха.

Свіння, выбіваючыся з духу і скігочучы, памчалася праз панадворак. Франак з паломленым кійком, важка дыхаючы, падышоў да апліканта.

– Чаго матка вые?

– Свіння ніткі пагрызла...

А гаспадыніна Стэфця, усё асачыўшы, шапялява дадала:

– Сухотніца ніткі на кросны аснавала, павесіла сушыць, а свіння іх пажавала і троху парвала...

– I ўсё? – запытаўся аплікант.

– Дык яна во і вылічае, – быццам бязвініла сябе Стэфця перад ім, што навіна зусім невялічкая. I смяялася з сваёю вечнаю слінкаю на вуснах.

Сымончыха выйшла з пуні, трымаючы ў хударлявых руках перад выпнутым цяжарным жыватом пажованыя ніткі – губкі дзве-тры, – аснаваныя ўдзень на кросны. Яна ледзь жывая, як пахаваўшы самага дарагога і любага чалавека, сударжна і бяссільна ўжо хліпала, ні на кога не гледзячы, і пахіленая цягнулася па смуроднай патапечы панадворку да разбуранага ганку хаты.

Аплікант з пераломаным настроем прыйшоў на кватэру, калі гаспадыня смяхотна апавядала аб пракудзе патрону, запальваючы лямпу; выглядаў з-за дзвярэй Казюк і нейкія жанчыны. Усе смяяліся, былі дружней паміж сабою і смялей з патронам, а болей за ўсіх заходзіўся стары Казюк. Аж захлібнуўся, ніяк не мог адкархацца і выцерці слёзы. Рагаталі за пераборкаю дзяўчаты.

Аплікант таксама засмяяўся, падумаўшы.

Калі каморнікі вячэралі, патронава «проша» першы раз не засталося без увагі з яго боку. «Чаму ж не сагрэцца пасля такой працы? – разважаў ён. – Што я ўсё бядую, як тая Сымончыха?..» Калі ж цяпло прыемна разлілося па жылах, быццам нейкі чорт дыргаў яго пахваліцца, што яму... добра і вясёла.

Пасля вячэры патрон зайграў полечку. Дзяўчаты, штурхаючы адна адну, прыйшлі ў каморніцкі пакой, і таньчылі колькі хацелі, і зусім не саромеліся апліканта. I калі чорт ведае хто ўшчыкнуў Міхасю, нават звярнулі на яго. Патрон падміргнуў яму і сказаў, кідаючы гармонік на другое калена, а галаву набок:

– Брава, брава, «пан Тадэвуш»! Што панна, што Ганна...

Аплікант на гэта не надта ўзлаваўся; толькі падумаў: «Дае чаму веры стары цынік...»

Позна клаўшыся спаць, сярод дыму ад тытуню і пылу ад скокаў, ён неяк выкінуў з кішані фатаграфічную картачку; блізка пад ложкам стаяла скрынка, і ён кінуў картачку туды.

– Усё тло... – буркнуў ён пад коўдраю і ўсміхнуўся: не то свіння ўцякала перад вачмі, не то было так сабе нешта...

Прабегла ў галаве: кінуты, апусцелы сад; шуміць мокры ясакар...

I на тым соладка заснуў.


1916-1921;1928

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: з нейкага сайту, магчыма http://rv-blr.com/