...А калі цёмная, пахмурна-сонная ноч спаўзала на зямлю і даходзіла ў самыя патаемныя куткі, калі ўсё наўкруг заціхала, ціхамірылася і заплюшчывала вочы ў незразумелым сне, калі дайжа чуткія, брахлівыя ўночы сабакі пачыналі, падагнуўшы хвасты і сцёпліўшыся, драмаць у зацішшы пад павеццю на саломцы, у гэткі маўкліва-сонны час яна, жалобная, паціху ішла па так знаёмай вузенькай сцежцы за сялібамі на сонны, безгалосы, нямы гай, што невыразнай, чорнай плямай адзначаўся здалёку, наперадзе, сярод невыразнага кругазору начнога неба, за паўсотні якіх сігоў угледзела бялеючы новы, высокі крыж над свежай магілай, выстаўляла прад сабою тонкія, сухія рукі, пахілялася ўсім тулавам уперад і, як падчараваная, рушылася так да самага крыжа...
Ціха, безгалоса... Начныя моўчкі...
Быццам зломленая саломіна-жыціна, валілася ўжо там на халодную, нязлежаную зямлю з глухім балючым стогнам...
Усюдых начныя моўчкі, і яна без голасу ляжыць, ляжыць.
Часам сівыя, мутныя, дымныя болкі разбягаліся ў бакі, згруджываліся па краёх у аграмадныя, чорныя, з белаватымі прасветамі аблокі, а пасярод выходзіў бледны, як глуханямы, месік і абліваў алавяным нечым, няясным і пустое поле, і бярозы з павіслым галлём, і воддаль курчавую, з правіднасцямі ў суччы сасну, і дубовы, шчэ белаваты крыж, і яе, нерухомую; падзівіўшыся троху і, як слова, задумаўшыся аб жыцці, ён ізноў хаваўся за невялічкія хмаркі-балачынкі, а яна ўсё хліпала, стагнала, цяжка ўздыхала з адпачынкам у сваёй жалобе і пачынала шаптаць.
Агоўтаўшыся ад плаку і пакрапчэўшы, падымала рукі ўгору над галавою, пільна ўглядалася ў цямноце на невялічкае, бляшанае распяцце, што прыбіта было на крыжы, і ўсё шаптала сухімі, засмагшымі губамі, усё шаптала...
Палючыя слёзы цяклі па ўпалых бледных шчоках, халаднелі, і ў чырвоным блеску каралямі — кап!.. кап!..— капалі на свежую магілу, і праз не дужа злеглую зямлю праходзілі аж да труны, і мачылі яе — соллю ўкрыецца з часам.
А ўкруг усё начныя моўчкі... Моўчкі...
Анямелыя, замлелыя рукі абвісалі, хворая галава пад чорнай хусткай схілялася на маладыя грудзі.
I той час без літасці, без міласці пачынала малаціць сябе па грудзях такіх маладых, ірвала ды шкумаціла з крыўдным імпэтам белую кашульку.
Дужэй, з болем стагнала, валілася, калацілася, нікнула к зямлі вухам...
Цалавала раптам, цалавала гліну, зямлю, доўга, бесперастанку...
— А прачніся! Устань! А-а-а... Адгукніся мне! Адгукніся-а-а...
Мёртвая ціша стаяла каля гаю і на гаю, і няўцямная жудзь плыла-цягнулася ў той цішы.
А яна распасцірала рукі па магільнаму курганку і ўзноў ляжала доўга і нібы без
дыхання...
Пачынала варушыцца, быццам пасля цяжкае хваробы...
Варушылася так, мусіць, гнёў яе хто да зямлі.
Падымалася на аслаблыя ногі, хістаючыся, паволі клала крыж на сябе і цалавала распяцце, клала крыж на паветра ў адзін бок, і ў другі, і ў трэці, і ў чацвёрты, за кожным разам цалавала росныя камкі зямлі.
Пераксціла ўсю магілу.
Дастала з кішэні невялічкі ножык-складанчык, а з-за пазухі кавалачак спісанай паперы, прыціснула к грудзям маладым, пацалавала, абліла слязьмі...
Сагнулася. Падняла адну дзярнінку, капанула складанчыкам.
Палажыла ў ямачку паперу, загарнула зямлю, прыціхла...
Узяла горстачку зямлі і пасыпала сабе за кабат на грудзі маладыя і змучаныя...
Халодненька...
Малілася ізноў і цішэй, з прыемнаю пакутаю і лягчэйшым сэрцам, плакала...
А каля гаю і на гаі — ціша, начныя моўчкі і моўчкі... Ані...
Нявідзімае паветра было поўнае гэтай цішы, саўсім незразумелай.
Яна сядзела пад бялеючым крыжам, цёмная... Палажыла галаву на далоні, ціснула дрыжачымі пальцамі абсохшыя вочы і як бы думала.
«I адкуль яно ўсё? I чаму яно ўсё?»
Ціша, няма адказу...
«Дзе душа яго, дзе дух яго?»
Ціша безадказная...
Болкі шпарка бягуць высачэй і ніжэй, спіць гай, і бярозы, і сасна, і крыжы, і святліцы, росна на полі, а пахне так мякка і мляўка неяк, хоць і ядрана ўночы.
А пад зямлёю трухляціна...
«А ў яго труне? Ён... Не такі, не жывы, страшны... Мёртвае цела, не ён... Парахно, труп... Як тады, на хаўтурах, цяжкае паветра...»
I ад усяго, навокал спячага, ад усяе таемнай незразумелай і страшнай прыроды, звычайнай, а не цямлівай, цяпер ад яе ў цямноце са ўсіх бакоў ляцела адна думка-загадка: адкуля ўсё і што яно?
«Як жа гэта, невядомы найвышні? Як яно? Жыў, хадзіў, любіў... Пакінуў, памёр, няма духу, няма яго... Трухляціна... Косткі, чэрап, попел...»
Безадказная цёмная ціша...
Сядзіць цёмная пад бялеючым крыжам... Думы, думы...
Далёка воддаль цямнеюць сялібы. Прачнуўся ў свой час певень, запеў, за ім — другі, трэці... А поле, і гай, і крыжы ў сне...
Ціша... Сон...
...Ты абліваеш сваім блескам нудна, але ўпорчыва і бесперастання цалюткую ноч.
Не блеск, не, не срэбра, а нешта алавянае...
Бо няма куды пайсці, скончылася... Няма таго срэбра ядранай ночы, калі п'янілі галаву пышныя, сочныя, росныя ружы і стукала сэрца ад яе пагляду любага, глыбокага, даўгога і нешта важнае гаворачага...
Ты і тады быў алавяны, а здаўся срэбраным... Ціха было пад старымі ліпамі... Ядраная ноч... Месячна... Нечага жадалася...
Было, было... а падманіў...
Ты сваім бледным прыгоствам і незразумелай адвечнай маўклівасцю цягнеш да сябе маленькую, сінявочкую Антосю, падымаеш яе, малютку, узводзіш на высокую страху...
Ціш-ш... Няможна крычаць... Ён, а поўны сягоння, узвёў дзевачку малую, а шчэ... ціш-ш! зваліцца, заб'ецца да смертухны...
Чым ён чаруе? Чым? Чым ён цягне да сябе?
— Падажджы ж!
Схапіў стрэльбу, накінуў на плечы жупан і выбег на двор.
А ноч! Божа ж ты мой, якая ноч! Яна незвычайна прыгожа...
Старыя, ціхія пуні пад срэбрана-белымі стрэшкамі спяць сярод цёмных садоў, кідаюць ад сябе чорную-чорную сцень...
А там гумны, лазні маўчаць... Стрэхі і гароды воддаль у срэбры, а бліжэй — цёмна...
Месік, месік...
Бязгучна, нема, са сваёй адвечнай думай пазірае на лес, поле, хаты... Высокі, далёкі...
Часам трохі схаваецца за правідную болачку, што тонкімі фарботамі расцягнецца па ім, як вышываны ўсякаю гурынаю паркалёвы набожнік над абразом у святым хатнім куце.
Зоркі мігцяць, мігцяць, мігцяць...
Як дарагое цветнае каменне, свецяцца. Як лампадкі, блішчаць аганькамі белымі, залатымі, чырвонымі, жоўтымі.
Думаецца нешта ціхае, а неспакойнае...
Як прыгожа, як цудоўна-люба, якое вялікае мастацтва ў кожнай драбязінцы з творчасці Вялікай Непазнаванай Сілы!
Прыемна, люба, не страшна, а неспакойна...
— Адылі ж падажджы!.. У тваім ціхамір'і няма спакою... Ты адбіраеш спакой... Нашто цягнеш к сабе, цягнеш, маўчыш?
— Стрэлю ў цябе!..
Сіпла прашыпеў злосны сярод прыгажосці, скрыгнуў мімаволі зубамі, пачаў цэліцца.
З узлахмачанаю, задзёртаю ўверх, хвораю галавою, без шапкі, з накінутым абы-як на плечы жупаном, дзержачы высока ў дрыжачай худой руцэ стрэльбу,— быў страшны і цікавы...
Не рана, позна...
Месячна... Месячна навокал, так месячна, і лезе нешта месячнае, тое маўкліва-незразумелае, лезе ў кволую душу, зваяваную прыгоствам няцямлівасці ўсяго, што тут
спала блізка, на зямлі, і што было, нявідзімае, у паветры і што, можа, мае душу ці пачаткі яе там, далёка, на другіх планетах Усясвету...
Балюча, няможна абхапіць кволым вухам, балюча і ціха, безнадзейна...
А месячна... З усіх бакоў, з усіх бакоў абхапіла спакойна-прычэпная, пільная ў нявідзімым абхапленні, срэбраная, а нервуючая, калі няма куды ісці, месячнасць.
I тады было бела-ядрана, і дяпер... I тады было бела-срэбрана, і цяпер. Які чароўны галасок быў у Ядзі... Лічка яе, ручкі яе...
Не, не... ён быў алавяны... I цяпер ён алавяны...
Няма таго, дзе яно? Дзе жывуць тыя думкі? Куды яны дзяюцца?
Спіць за возерам панскі фальварак, хаты спяць...
Толькі вартаўнік: «Ляп!» — маўчыць... «Ляп!» — маўчыць... Далёка...
Цэліўся, цэліўся, навёў на сярэдзіну, падняў вышэй.
Абурэнне пацішэла, калыханне-ваўнаванне праходзіць... Ціхая дасада на змораным сэрцы.
«Што там на ім? Горы, сцені ці Каін з вядром густа-чорнай, запечанай крыві Авеля? Што там?»
Рука без сілы апала, стрэльба старая, дрэнная, дзядоўская, звалілася на зямлю.
Мімаволі сеў на зямлю, сагнуўся, скорчыўся...
Схапіў галаву ў далоні, падабраў пад сябе ногі, рачком ляжаў на траве, глытаючы нешта горка-абіднае, што падкацілася к глотцы, і, пачуваючы цёплыя, смешныя слёзы на вачах, шаптаў, зломаны нясходанымі сіламі:
— Што тама? А? Што там?
А час апоўначы, высока месік... А месячнасць, месячнасць... Светла, а відна і нявідна, месячна!
— Вума арашуся, розум страчу, галовачка мая бедная, ломіць жа яна, баліць, памуцілася ў ёй, гняты з сажалкі там, дзёўбае ў вісках, гарыць...
Месячна...
— Пуста на сэрцы... і нічога не ведаю. I няма ўжо чаго рабіць... Думкі мае, летуценні мае, ідэалы мае... Скончылася дарога, няма куды бегчы-хапацца. Куды ісці далой? Нічога й нікога няма ў мяне...
У тую ноч страшна раз'юшыўся злюшчы, сцюдзёны, сярдзіты і безупынны вецер, з дзікім выццём гуляў ён па голых, чорных палях, са скогатам скакаў па зрытым бульбоўніку, як той асцервянелы сабака, кідаўся на цямнеючыя бязлістыя аголеныя алешыны, шкумаціў іх з брыдкім смехам-сіпеннем і, пераляцеўшы цераз быльнік і са злосці паклычыўшы сувалку па пустым канаплянішчы, ён тонка звінеў і шчаміўся ў самыя маленькія шчэлкі сцен гумна і пуні.
Яму падабалася наводзіць жудзь на зямлі гэтым сваім: дз-дж-джуг-аэ-эй-сю-сю-скрыгр...
I ён галасіў праз шчэлкі, праз усякія дзірачкі, вароты, падстрэшыны, прагаліны, а потым, азвярэўшы саўсім і страціўшы астатні сорам, кідаўся ў комін і пачынаў там выць і нібы пець на ўсе галасы, адпраўляючы чараўніцкія хаўтуры: «Гоё-ё-ў-уў...»
На небе ані зоркі. Чорна й чорна: уверсе, на зямлі, паўкруг...
За тры сігі няможна чалавека разгледзець.
Не ведаючы добра дарогі, падарожны дзед з хатомкаю на спіне і даўгім кійком-кастылём у руках шточасу збіваўся ў глыбокія калюжыны з ліпкаю, важкаю граззю, набіваўся на каменне, колькі разоў зваліўся з дарогі ў канаву і чуць-чуць не абмінуў моста.
Так і шчабоўкнуўся б у халодную, бурлячую, нешырокую, але з аборвістымі, абсыпленымі берагамі і з бяздоннымі віркамі рэчку, зачапіўся б там лапцем за корч, галавою старою ўдарыўся б аб камень ці калоду і захлібнуўся б ускаламучанаю вадою...
Боўкнуўся б раптам, толькі б забулькала-забульбатала: буль, буль, буль... Разбегліся б кругі, узняўся б іл, пузыры ўскочылі б, пастаялі б, павярцеліся б, праплылі і зніклі б без пены.
I зноў бы там — ціха і гладка, і светлая вада, чорная ўночы... А воддаль па каменні таксама гуркатала б і шумела вада ў шпаркай бягні ручайкоў няроўных...
Чорна, халодна, мокра, сыра, гразка, вецер заходзіцца.
З цямноты вызірае на падарожнага дзядулю нехта невыразны, іскравы, адначасны, несапраўдашні...
А ўбогі, стары дзядуля — старац, пазябшы ў падраным, з дзіркамі жупане, дрыгаючы акалелымі ў тоненькіх альняных штанах худымі нагамі і шлёпаючы растаптанымі, касматымі, гразкімі лапцямі, ішоў у гэтай хлябе да цёплага запечка і ўжо не думаў аб тым, што яму дрэнна, а неяк па прывычцы пачуваў нядолю.
Часам пільней узіраўся ў цямноту і ўжо не думаў, чаго яно ўсё такое на свеце, як яно стала так і чаго дрэннае падвор'е, а неяк па прывычцы пачуваў маўклівую незразумеласць у дрэнным жыцці і надвор'і.
Пільней узіраўся, і збоку дарогі за альшынамі, за канавамі — сыпнуцца іскры, і няма... махнецца нехта іскравы, і няма...
«У галаве так здаецца, уваччу... Ломяць косці, прастуда...»
Ці так здалося, ці так у галаве прайшло: вызірнуў нехта з цемні з вышчаранымі зубамі, высалапіўшы доўгі і таўсты, як палена, язык і выкаціўшы чырвоныя вочы...
Жыццё, жыццё... як тая мара. К чаму так бог даў, з чаго яно пайшло?
Як служыў ён «чалавекам» у распусным доме... Чаго-чаго было! Забылася... Лапці, рэўматызм, старэцкая торба... Няма таго тлуму, забылася... Толькі адно ўелася ў памяці: таўсты, сівы генерал сярод бутэлек, сярод дзевачак сядзеў і жудасна плакаў: «Піце, мае, мае... людзі мае! Нуда, нуда заядае!..»
Чорна, гразка... На цёплую б печ.
Па чорнаму, сцюдзёнаму небу раптам паляцеў бы з-за лесу змей і сыпаў бы іскаркамі...
Ляціць... Клубок агнявы... Далёка асвяцілася ўсё. Шум вялікі і сіп. Бліжэй... Гукаюць на зямлю каменні, шпякае смуродная гразь... Грошы нясе... Вочы аграмадныя вылезлі,
чырвоныя, клыкі-кляцы даўгія, шыя тоненькая... ці то крылле, ці то ногі з капытамі і рукі кіпцятыя... Чырвоныя вугалі адлятаюць, трашчаць і пырскаюць... Сабака завыў у лесніковым двары з жахам, ціха, баючыся...
Нічога няма... Думкі ў цямноце пад шалёным ветрам.
Хто можа знаць, адкуля жыццё? Адразу было многа людзей ці з аднаго пайшло? Як? Чаму ён не пераказаў унукам, адкуль ён, першы, узяўся?
Сцюдзёна дзеду... Што й то жыццё? Нашто жылося? А жадаецца жыць... Нічога зразумелага, усё няведама.
Усё незразумелым мінаецца... А іншаю парою ўспомніцца сівы, таўсты генерал у доме распусты... Плача: «Піце, мае, мае... людзі мае! Нудна мне, смутна мне, а божа мой...»
...Думы мае, думкі, кусачыя пчолкі, крылатыя птушкі, лятучыя болкі! Дзе згубілі джала, дзе страцілі крылкі, дзе дажджом зляцелі?
Хто пакалечыў вас? Хто, які злоснік скрывіў вас без жалю, на шкоду, у дрэнны бок, на адзін бок?
Паўзуць бяскрылыя, памоклыя, змораныя па пустой дарозе ў сівым пыле...
Чаму не джыгастыя?
Думы мае, думкі, летуценні мае...
Усе людзі спаць паляглі, а яму... як яго?.. а Янку не спіцца.
Сядзіць ён, адзінота, у закопчаным куце пад закопчанымі абразамі і чорную кнігу чытае. А вецер, вецер у коміне: «Гугу-за-гу-блю-у...» — знай, пяе, як вые, ды бярозавым галлём над акном аб мокрыя сцены б'е, сцёбае ды шастом хістае, гутае ўсё: «Драб-драб... скігі...» — бесперастанку бушуе. А дожджык асенні безупынны аб балонкі барабаніць, як нябожчык, стукаецца і плача мутнымі дробнымі слязьмі.
Чорна на дварэ, анідзе святла ўжо няма, апоўначы ўжо. Чорную кнігу чытае Янка, дабіваецца-шукае адгадкі на пытанні-дамаганні свае... I чуецца яму часам — не, не чуецца, а думаецца, што сярод цішы ўночы гукі без канца жывуць, што не вецер у коміне гудзе, а дзіцёнак то няхрышчаны, бо задавіла яго матка — дзяўчына, смутна-прыгожая грахаводніца любоўная, няўмысная, задавіла цясёмкаю чырвонаю і пахавала каля шляху без святога крыжа, што гэта ён плача-стогне ў коміне, крыжа просіць. I чуецца-думаецца Янку, што не вецер бярозавым галлём аб сценку б'е, а скрабецца той страшны чараўнік, што пры жыцці ваўком бегаў і па начах кажаном лётаў ды чалавецкую кроў ссаў у сонных немаўленнікаў, што гэта ён скрабецца ў хату, бо не мае спакою на тым свеце. I чуецца-думаецца Янку, што не дождж за акном слёзы лье, самагубца страшны малітвы праведнай, да бога даходнай, просіць, што гэта ён енчыць там...
Жах на Янку лезе, ды не паддаецца ён, знойдзе ён захаванае, знойдзе тое, што ў кнізе
чорнай шукае...
Пасядзеў яшчэ каліва і адважыўся. З-за столу ўстаў, жупан надзеў і шапку-віславуху. Узяў нож-складанчык асвячоны, што ў лубцы ляжаў, калі паску пасвячалі, узяў грамніцу і проскурку жалобную-памінальную і на дыбачках за парог пайшоў. Зачыніў дзверы ціхенька, сенцы запёр і за вароты, па двары, на гарод к гумну пайшоў.
Чорна і цёмна. Сцюдзёны вецер і прыкры дождж — а з усіх бакоў, і петухі не пяюць, і сабакі спяць, не брэшуць.
Глядзіць Янка па баках — нічога не відаць, але страшнее яму неяк... А можа, ад таго, што нічога не відаць?
Ху! Нехта цёмны баўтануўся з-за старое ігрушы... Не, гэта сліўка там кіўнулася.
Далей к гумну ідзе Янка, а на галаве скура халадзее...
Узышоў на гумно. Цяпер толькі да асеці.
Ступіў колькі сігоў, на саху налез, цупнуўся. Ашчупаўся — павесялеў.
Во й падасецце. Падымае дошку... «А ці не вярнуцца шчэ? Ці не кінуць усё гэта? Смяяўся ж некалі, вясёлы быў... Што я вытвараю, што я вытвараю?»
Ад'ехала дошка набок, палез у падасецце... Цёмна, ціха, копаццю пахне гуменнаю.
Адна прыступка, другая... Абшаснуўся на трэцяй упоцемку, скокнуў адразу на под, а зямля з няшчыльнай сценкі — гур-р-р...— пасыпалася...
Сэрца закалацілася. Прысеў да зямлі і, хапаючыся, проскуркаю круг абводзіць пачаў. «Што там па чорнай кнізе? Як там па ёй?» Зашаптаў нячутна: «Сіла таёмная-чорная, сіла бясплотная-грэшная, сіла нячыстая антыхрыстава, на паслухмянства гукаю цябе раз, у другі, у трэці!..»
Раз пераказаў і абвёў проскуркаю Янка і як бы супакоіўся, а ізноў — шпяк! — зваліўся камок зямлі са сценкі каля жэрала. Пасцюдзянела спіна, рукі і ногі. Грамніцаю святою пачаў абводзіць, шэпча хрыпата: «Люцыпар, Сатано, Арымане, Чорны бог! Спасылай мне драбязу тваю на паслухменства — кажу раз, у другі і ў трэ!..»
Таўхануў нехта пад локаць, ці то здалося яму, ці то ён толькі падумаў, ці то сам наўмысле за стоўб, што столь дзяржыць, зачапіўся?
«Напэўна, што зачапіўся; нічога няма».
I давёў другі раз, і ўжо нож асвячоны ўзяў.
«Што я вытвараю?» — ізноў думка бліснула, але і нажом круг павёў.
Вядзе, вядзе... Раптам: дзынг...— зазвінела ў вушах... Што гэта? Крыкнуў, мяўкнуў хто на таку?..
Маланкай схапіўся Янка і кінуўся вылазіць з падасецця. Круга не давёў... без памяці схапіўся за прыступкі і палез... Скочыў паверх, а там ззаду пасыпалася зямля, загурчэла сцяна падасецця...
Бяжыць, бяжыць Янка па таку; валасы на галаве ёжуцца, пад каленямі занямела.
Вылецеў з гумна, па гародзе нясецца, шапку дзяржыць. Вецер дзьме ў рот, дождж у вочы хлешча.
Дабег да пуні, агоўтаўся, прыстояў.
«Чаго ж я пабег? Нічога ж няма? Спужаўся... I нож, і грамніца, і проскурка там. Не спраўдзіла чорная кніга...»
Затужыў. I зноў думы цягучыя, смутныя.
«Не вытрываў... Не прыйшлі сілы чорныя. А можа б, і спраўдзіла кніга чорная чараўніцкая? А што хто знае? Не казалі б таго, не выдумлялі б. Пабег, спалохаўся, упудзіўся, як конь малады...»
Бязмоўныя дрэвы чарнеюць невыразна ў начы, вецер вее часінаю. «Так было, так ёсць, так будзе, і немаведама, адкуля яно гэта ўсё, хто гэта даў і што будзе пасля смерці? Памёр, згінуў... а сілы таёмнае?? Ніхто нічога не бачыў... З таго свету ніхто не казаў. Можа, і таго свету няма? Дык што ж тады, як тады? Нашто ж такі свет стварыў?»
Цёмна, глуха, сонна...
Чараўнікі сучасныя! Скажыце, як нячысцікам душу прадаць, каб толькі спытацца нешта? Не йдуць нячысцікі, бо знаюць, паганыя, у іх душа мая, няшчасная...
Нашто даў жудасны кірунак у падасецце лезці? Нашто?
Вера, вера! Вера малая! Няма веры ні ў тое, ні ў гэта, а жудасны кірунак ёсць, ёсць ён, пракляты... Нашто мне далі яго, нашто?
А быў жа я некалі вясёлы, смяяўся ж я...
— Дурны, дурны...
Разумныя людзі дурным завуць.
Не спрачаецца, бо ўсё роўна дурны ён на людскі розум. А перш быў хлопцам пахмурным, пасля «варонаю», далей прыдуркаватым, потым стаўся дурным.
— Дурны, дурны...
А ён хоча па-свойму быць. Дурны...
Але крыўда ў чым? Што баліць яму? У чым туга-нуда яго дурная?
Не цямяць хіба таго звычайна-разумныя людзі?
А чаго б, можа, пажадаў! Дурань, дурань!..
Самі яны ўсе дурныя... Ці ж не дурныя? Хаваюцца толькі, тояцца. Як бы так разумным і патрэбна жыць? Не, дурныя, дурныя...
Іх многа. Яны ўсе завуць яго дурным. Уся парафія. I паны. А ён адзін; з яго смяюцца людзі, калі ён гукне каго дурным. Людзі... іх многа. А яму аднаму не можна зваць іх дурнымі. Матка плача, бацька маўчыць, большы брат б'ецца, а братава сварыцца на дурнога, што ходзіць нячыста, і не хоча кашулю дурному памыць.
А ён па-свойму хоча быць. Па-свойму...
А дзеці плююцца і пылам у вочы сыплюць... Праўда — не ўсе. А наругаюцца дурному.
Ідзе за гумнамі, за гародамі, па дарозе і кладзе крыжы на абодва бакі; ксціць і поле, і бярозу, і сіне-залатога жука, і мятлушку нейкую, і жаўну, што крычыць там вунь у гайку.
Дожджык прайшоў. Пыл прыбіў. Зеляней-весялей шчэ невялікія лісточкі бярозавыя,
рунь весялейшая, чысцейшая, шнурамі калышацца, абмылася, папрыгажэла. Якое лёгкае паветра. А гаёк зялёненькі-зялёненькі, і птушачкі так ахватней пяюць.
Прайшоў дожджык, прыбіў пыл, зямельку пасвяжыў, траўку абмыў.
Кладзе крыжы, бо яму так хочацца... Паветра такое прыемнае.
З-пад лесу едуць... Пані Іванецкая там ездзіць. Вараныя коні шпарка бягуць, стаеннікі. Сядзіць у чорнай, бліскучай калясцы, як звычайны дурны чалавек, з-за шырокай Мінкавай спіны выглядае па баках немаведама што, яго ўгледзела. Прыплюшчыла вочкі, выняла з мяшочка паркалёвую пахучую хустачку, ківае пальцамі.
— А-а! Поди сюда, дурачок! Ково это ты благослоўляеш? Благослови, дружок, меня...
Не стаяць коні. Разумнейшы Мінка цягне вожкі, цішыць іх, азірнуўся і на дурнога ўсміхаецца, расставіўшы тоўстыя, сытыя, чырвоныя губы.
А дурны моўчкі на іх пазірае, не выдае смеху свайго.
«Дурныя! Думаюць, што нештачка ўжо й ведаюць... Смяюцца, бо нагарыдзіліся ў Цёмным Лесе, а прыкры як, бо перакуліваюць від свой у разумны, дурні...»
А ён відзіць, чаго яны ездзяць у лес, на гэта не дурныя.
Прыстаўляюцца перад дурным. «Што яе бласлаўляць? Ад яе распустай смярдзіць, яна прыкідываецца, што разумная, што ў жыцці нешта ведае... Сказаць ёй...»
— А Мінка ў лесе... гы-гы-гы...
Адразу пачырванела, дураты паменшала і грошык ізноў схавала. «А няхай не дае, дзеці адбяруць».
— Что ты плецёш, дурак? Прочь пашол, сумашэдшы! Мина, трогай!..
Пакацілі...
Засмяяўся і пайшоў на гай сядзець, на могілкі. «Трэба тую магілу пераксціць, дзе жывога закапалі».
Задумаўся.
Смеху каля гэтай пані. Смеху й грэху. Паглядзіш на жыццё яе і замаркоцішся. I памерці хочацца.
Жыццё, жыццё, ці ж ты вартае таго, каб жыць? Вось паня жыве... А можа, так і лепей. А весялей то напэўна. Але калі ўспомніш усю праўду жыццёвую — сорам, сорам! Прылівамі мяккімі, цёплымі кроў да шчок коціцца — чырвона.
Братава сварыцца і кашулі не мые. Памёр бы, ды смерць не прыходзіць. А трэба нажыцца даволі, каб не шкадаваць памёршы.
Трэба крыж пакласці на магілку, дзе жывога закапалі.
Прачнуўся, ачуняў, шчуп... сценкі з усіх бакоў, аніводнай шчэлачкі. Дыхаць трудна. Крычаць — толькі хрып аддаецца, праз зямлю не пачуюць. На сажань пад зямлёю цяжкаю, паветра няма, смерць. Валасы шуркаюць на скуры зморшчанай. Дыхаць, дыхаць — няма, няма... Ай, хры...
Грыз, мусіць, рукі, галавою біўся, скурчыўся, выкаціў вочы, усё. Не пачулі разумныя людзі, дурному веры не далі, жывы пад зямлёю... У вялікіх муках сканаў.
Згніў. Дух выйшаў. Які дух! Яму не хапіла духу, паветра не было, памёр. Паветра —
гэта дух яго.
Трэба пераксціць тую магілку... «Дурны, дурны»... А хачу па-свойму быць... Я хачу па паветры хадзіць... Хачу... Хоць малюпаценькую часіначку... Чаму не можна? Чаму не можна? Нашто цягне зямля да сябе? Мне не падабаецца тут у лагчынах, сярод плятнёў, тынаў, платоў, загародаў, не... Чорта не відна...
Чорта, чорта, чарцяночка... I я чорт. «Дурны, дурны»... Папову батрачку ў балота завёў. Плакала, плакала Рыпінка Непадступная... Ці я ведаю, нашто было так?
Дурны, дурны...
Янка-чараўнік хварэе, а не памірае.
Выскачыў з падпечча сіненькі аганёк і пабег па хаце... Каціўся, каціўся і белым дымам сышоў. З таго дыму малюпаткі старычок у чорнай маргелцы выскачыў, у руцэ нейкую торбачку чырвоную меў, кійком падпіраўся...
Адкуль ён, нячысцік, узяўся?
Расчыніў торбачку, выхапіў нейкія відэльцы і адразу к Янку падскочыў.
Што яму тут, што яму тут?
Зубы ў момант расцяў, з сатанінскім імпэтам відэльцы ў рот садануў...
— Сотэр... Оропотоцінет... перакруціў...— захрыпеў Янка, таемны знак на паветра паклаў — і знік раптам нячысцік, як скрозь донне праваліўся. Серкаю і падлаю-тухляцінай па хаце запахла, туман разляцеўся, і нічога няма. Трэба, трэба Янку ўміраць, а не ідзе душа з цела за ведзьмарства яго. Мукі непамерныя, страхі вялікія...
На хаце, на страсе: «Скраб-скраб...» Скрабецца, быццам кот неўгамонны-збродлівы.... Лезе, разграбае страху.
Безупынку скрабе кіпцямі, бесперастання грызе вострымі зубамі, разцамі-шыльцамі...
— Страляйце з майго дзядоўскага заклятага ружжа па страсе,— хрыпіць чараўнік.
Баяцца, усе баяцца, адкуль страх гэты вялікі ў цямноту ночы бярэцца?
— Патрывайце, во набой...— сказаў і з рота чорна-гнілы зуб... не, не зуб — галушачку хваць! Дае сыну-Васілю.
Анямеў Васіль, узяў зуб і ад вялікага болю крыкнуў бязвумна; як агнём пеканула яго руку ад той галачкі... Пальцы пачарнелі і гарам заняліся.
Схапіў Янка сына за руку, пачаў над ёю шаптаць, падуў, пахукаў, уклаў галачку яму ў руку. Не пячэцца цяпер...
— Не палохайся. Васіле! Набі старую дрынкую стрэльбу і тахні па страсе ў яго, таго... Дык не буду па начах прыходзіць дзяцей тваіх грызці... Чуеш? — захрыпеў злосна-сатанінска.
Выбег Васіль на двор, ноч цёмная, ані зорачкі на небе далёкім, толькі тучы-хмары чорныя ідуць, як горы вялікія, страшэнныя, як таемная грамада асілкаў-пужалаў...
Набіў ружжо Васіль, прыцэліўся-прымеціўся на самы вільчык у страху, сказаў ці памысліў: «Памажы божа госп...»
Ірванула стрэльбу, кахнула, зыкнула, пасыпалася іскар'я каля воч, зарагатаў на страсе...
О, досыць мне, досыць мне, даволі ўжо... Што я пішу? Людзі смяяцца будуць. Усе будуць смяяцца з пісання майго: і таварышы-студэнты, што беларусам з-пад пушчы завуць мяне, і таварышы хлопцы-шахцёры, што прыйдуць к Міколе Вясенняму з Юзаўкі і, пачуўшы ад мяне песню маю адвечную, скажуць мне: «Ці не ходзіш ты, часам, і маліцца за асець? Заплеснеў ты ў Багацькаўцы... Пойдзем увосень да Юзаўкі, пабудзеш паўвярсты пад зямлёю, паламаеш камення — забудзешся троху на чартаўню сваю, радзенькі будзеш выпіць, закусіць ды на кірмаш пайсці. Вясёлы будзеш...
Забабоны мае! Адкуль вы? Я ж ведаю, што нічога таго няма... чаго... А ці ж ведаю? Не! Я дзеткам кажу аб прыродзе па-навучнаму, рэдка раскажу ім страшнае. Любыя дзеткі...
Думы мае! Адкуль вы? Калі тое было, што дзядуля-нябожчык (няхай святы ляжыць) казкі мне страшныя казаў, мэкай ды мышэшай пужаў.
Думы мае, адкуль вы?