...Яна і дасюль перахоўваецца ў мяне, гэтая кніга...
Маленькі Слуцак гарэў і тросся ад артылерыйскага абстрэлу. Уцякалі легіёны, як называлі тады акупацыйнае польскае войска. У дом на Шырокай вуліцы, дзе я, вучань першага класа, кватараваў разам са сваімі аднавяскоўцамі, гухнуў снарад. Аглушаныя выбухам, аслепшыя ад пылу і друзу, што сыпаўся з абваленай столі, мы кінуліся шукаць ратунку ў больш надзейным месцы. Насупраць была камяніца, стары будынак мужчынскай гімназіі, якую часовыя ўлады (ненадоўга, праўда) паспелі ператварыць у польскую школу. Паказвацца туды ў іншы час было небяспечна: зухаватыя хлопчыкі ў канфедэратках і кашулях з блішчастымі гузікамі заўсёды чапляліся да даматканых сялянскіх світачак. Штодня вынікалі вострыя сутычкі. Яны канчаліся для абодвух бакоў нелапы'мі гузакамі. Цяпер на гэта зважаць не даводзілася. Дварамі, цераз сад пастара (на той жа вуліцы стаяў і кальвінскі касцёл, пра які мясцовыя каталікі зняважліва кідалі: Starsza Fаrа, niz kalwinska wiara!1) мы прыбеглі ў гімназію.
Пад раніцу страляніна аціхла. На вуліцах з’явіліся першыя конныя раз’езды Чырвонай Арміі. Дарослыя падаліся дамоў, а мы пачалі шныпарыць па класах і калідорах, адчуўшы сябе гаспадарамі будынка, які дасюль заставаўся для нас недаступным.
На самым выхадзе, каля бар’ерчыка вешалкі, ляжаў перавязаны шпагатам дужаваты пачак кніг з лаканічным надпісам: «Do piecu»2.
Утрымацца ад спакусы было цяжка. Кнігі! Дый яшчэ безгаспадарныя, выкінутыя на знішчэнне. Не так і многа трапляла іх у нашы рукі тою парою, каб можна было застацца безудзельным да такога горкага лёсу. Асуджаныя кнігі хутка перайшлі ў нашы запазухі. Дасталося і мне крыху, у тым ліку адна, з якой я ўжо не разлучаўся.
За сорак год пад час пераездаў з месца на месца страцілася толькі чырванаватая вокладка з малюнкам асенняга беларускага гасцінца, што як бы растлумачваў назву: «Шляхам жыцця».
Малады чалавек, зусім малады, узяў за руку і павёў у свет свайго вялікага сэрца, а праз яго — у свет шырокага жыцця і сапраўднай паэзіі. Перад усім жа паэт падараваў мне свет роднай мовы: «Шляхам жыцця» было першае выданне, якое сцвердзіла, што пісаць кнігі можна так, як гаворыш ты сам і ўсе твае сваякі і знаёмыя. Адкрыццё гэта многае пабунтавала ў істоце, з’явілася адчуванне, што ў цябе прыбавілася невядомых дагэтуль магчымасцей, пэўнасці ў думцы і ў хадзе, хоць усвядоміць сапраўдную цану нечаканага здабытку тады, вядома, я не мог.
Вось і цяпер гляджу я на той юнацкі партрэт. Як мала ў ім, дый у многіх іншых, сапраўднага Купалы! Нестае нам выяўленчых сродкаў, няма іх такіх, каб загаварылі да цябе скульптура, акварэль ці масла, выказваючы духоўную сутнасць асобы, надворныя рысы якой можа і ўдалося схапіць мастаку..
Малады твар з вусікамі, дзіўнаватая на сягонняшні густ вопратка, відаць, старанна падабраная для фатаграфавання, каб выглядаць «паэтам». Але высокі лоб і праніклівыя вочы, карыя, а не блакітныя, як пішуць цяпер ва ўспамінах і нават у вершах, вызначалі ўжо аблічча таго Купалы, якога давялося ўбачыць зблізку, зблізку пачуць, сустрэць позірк і адчуць у часіны адкрытай размовы яго бясконцую глыбіню.
Вучачыся ў Мінскім педагагічным тэхнікуме, Коласа мы бачылі амаль кожны дзень: Канстанцін Міхайлавіч выкладаў на старэйшых курсах методыку мовы. Праўда, выкладанне гэтае было крыху своеасаблівае: часта, здаўшыся на просьбы студэнтаў, ён адмяняў лекцыю і, узяўшы з аўдыторыі слова самастойна прапрацаваць чарговы раздзел з падручніка, чытаў новае апавяданне ці толькі што напісаны абразок з «Сымона Музыкі».
Заўзятыя прыхільнікі скрупулёзнага выканання вучэбных планаў, напэўна, абурацца: што можа даць такі «непедагагічны» спосаб выкладання! На практыцы ж выходзіла наадварот: з усіх дысцыплін студэнты найлепш ведалі методыку мовы, бо навучаліся любіць самую мову, чуючы жывыя ўзоры яе з вуснаў паэта, яе непасрэднага стваральніка. Аднак тут трэба ўлічваць яшчэ адну акалічнасць: любоў да прадмета заўсёды абумоўлена любоўю да настаўніка.
У гэтым выпадку любоў, калі можна так сказаць, была падвойная. Мы любілі Якуба Коласа — творцу неўміручых кніг, што абкружала яго арэолам пашаны і ўздымала над іншымі як істоту амаль што надзвычайную. Нам быў бясконца дораг і люб чалавек, Канстанцін Міхайлавіч, за сціплым выглядам якога ўгадвалася нязвыклая шырыня духоўных даляглядаў, а за надворнай замкнёнасцю і нават недаступнасцю адчуваліся абаяльнасць, чалавечая прастата і чуласць. Да яго можна было лёгка падысці, спытаць парады, атрымаць пазычку, праўда, невялікую, але затое беззваротную. З аўдыторыі ў настаўніцкую Коласа заўсёды вёў гурток студэнтаў, ён жартаваў з намі, смяяўся, не даючы ні на хвіліну адчуць сваю перавагу як настаўніка, пісьменніка, чалавека са значным жыццёвым вопытам.
Колас і Купала! Гэтыя два імені вымаўляліся разам, неслі ў сабе недасяжны ўзор жыццёвай праўды, уваскрашалі карціны невядомага: рэвалюцыі 1905 года, пары з’яўлення першых беларускіх кніг і выданняў.
І тым больш хацелася хоць краёчкам вока зірнуць на Купалу: які ж ён, як гаворыць, як трымаецца, ці падобны хоць кроплю да Коласа.
У гэтым дапамог выпадак.
Вучыцца ў тэхнікуме было цікава. Студэнты старэйшых курсаў ладзілі спектаклі, літаратурныя вечары. На іх было мнагалюдна, збіралася моладзь з другіх навучальных устаноў горада, выкладчыкі, бывалі і пісьменнікі-маладнякоўцы.
Восенню 1924 года студэнцкі гурток абвясціў «літаратурны суд над Лабановічам як грамадскім дзеячам». Гэтая цырымонія вабіла сваёй незнаёмасцю. Суд над героем любімай кнігі «У палескай глушы»! За што судзіць яго? І як наогул можна рабіць гэта, калі нам, юнакам, герой здаваўся і добрым, і чулым, і наогул ледзь не вяршыняй дасканаласці?
Невялічкі клуб, празваны «стадолаю», паўнюткі. Папаўзла ў бакі заслона. На сцэне было ўсё, як у сапраўдным судзе: за накрытым чырвонаю настольніцаю сталом сядзелі старшыня — выкладчык літаратуры, і члены «суда» — студэнты. Збоку, за меншымі столікамі, змяшчаліся «пракурор» і «абаронца».
Адзін за адным праходзілі «сведкі» абароны і абвінавачання. Перакрыжаваны допыт іх выклікаў у зале напружанне. Сыпаліся ўдалыя запытанні і адказы, аўдыторыя рэагавала то востраю цішынёю, то ўхвальным пошапкам, то лёгкім смехам.
Я сачыў за ходам «працэсу», умайстраваўшыся на нейкі гімнастычны снарад — «казёл» ці «кабылу», паводле спартыўнай тэрміналогіі. Адсюль было добра чутно і ўсё відно.
Колас сядзеў у пярэднім радзе, сур’ёзны, нават крыху суровы, вельмі роўна і проста, так што пастава яго здавалася напружанай. Поруч з ім быў чалавек, які паводзіўся іначай. Ён штосьці гаварыў Коласу на вуха, пасміхаўся і часам нават пляскаў у далоні, калі «пракурору» ці «абаронцу» ўдавалася заблытаць каго-небудзь са сведак. Седзячы збоку, я не мог добра разгледзець аблічча гэтага чалавека, але міжволі чамусьці болей сачыў за ім, чым за тым, што адбывалася на сцэне. І не адзін я рабіў гэта: многія позіркі і галовы былі скіраваны ў бок незнаёмага.
Раптам ён павярнуўся назад, і я здагадаўся: Купала! Здагадка ўмацавалася: успомніўся партрэт, які вісеў у аўдыторыі мовы і літаратуры, і той першы, з кнігі «Шляхам жыцця».
Пасля «суда» Колас і Купала выходзілі з клуба разам. Мы ішлі за імі крок у крок, стараючыся пачуць размову.
— А здорава, Якубе, сёння рэзалі твайго Лабановіча! — дабрадушна падсмейваўся Купала.— І галоўнае — твае ж выхаванцы.
— А я ім усім пастаўлю за гэта па двойцы! — пажартаваў Колас.
Гэтак перагаворваючыся, выйшлі яны з тэхнікумаўскага двара і накіраваліся ўніз па вуліцы да рэчкі.
Купала быў стрыманы на выяўленне пачуццяў, раскрываўся перад суразмоўнікам не часта і ненадоўга. Гаварыў мала і скупа, ажыўленую размову падтрымліваў хіба што ў коле прыемных яму людзей, калі быў у асабліва добрым настроі. Хто ведае, можа ім кіравала жаданне ашчадзіць сваё ўнутранае багацце для вершаў, можа вяло падсвядомае імкненне ўвабраць паболей уражанняў ад людзей, ад таго, што адбывалася на яго вачах. А магчыма, справа тлумачылася яшчэ прасцей: ці не прызвычаіўся ён думаць з алоўкам і лічыў думку канчаткова выказанай толькі пасля замацавання яе на паперы? Вось чаму гаворка-роздум, захопленае разважанне пра ўбачанае не былі ў Купалы пераважнай формай для выяўлення пачуццяў.
Гэта не значыць, што ён шукаў адзіноты. Купала любіў бываць сярод людзей, і людзі шанавалі і ўмелі цаніць яго прысутнасць. Паэтычная моладзь таго часу гарнулася да Купалы, дзверы яго гасціннага дома не паспявалі зачыняцца за шматлікімі наведвальнікамі. Ён ведаў у твар усіх, каму ўжо ўдалося напісаць дзесятак прыстойных радкоў, заўсёды прыветна вітаўся, запрашаў да сябе, дарыў кнігі, вадзіў аглядаць сад, зусім па-дзіцячы радуючыся даволі вялікаму разарыю, якім ён асабліва ганарыўся.
Вонкавая абаяльнасць Купалы магла растапіць самую чэрствую душу. Гэта была не проста ветлівая манера абыходжання з людзьмі. Праз вонкавыя рысы выказвалася ўнутраная абаяльнасць чалавека шчодрага сэрца, хоць і скупога на слова. Пры сустрэчах ён усміхаўся, гаварыў два-тры звычайныя словы, а здавалася, што пачуў ты нешта асабліва важнае, што атрымаў нешта надзвычай каштоўнае і не страціць яно свае павабнасці ніколі.
Пра падобныя адчуванні расказваюць і людзі, незнаёмыя з ім, каму давялося раз ці двойчы пачуць Купалу з трыбуны. Да публічных выступленняў ён не меў асаблівай ахвоты. Відаць, праз прыроджаную сарамяжлівасць, якая прыводзіла яго ва ўзрушэнне нават перад звычайным чытаннем вершаў.
Выйшаўшы на трыбуну, Купала хваляваўся яшчэ больш. Каб саўладаць з сабою, ён паволі даставаў акуляры, праціраў іх, пасля адшукваў у бакавой кішэні пінжака рукапіс, глядзеў з-за шкельцаў на залу і пасля пачынаў чытаць крыху дрыготкім голасам, расцягваючы некаторыя словы на ўдарных галосных.
«Як пацерку за пацеркай, за годам год»,— гэтыя радкі з паэтычнай споведзі «Шляхам гадоў» я ўпершыню пачуў з вуснаў Купалы на яго юбілейным вечары ў 1925 годзе. А потым чамусьці найбольш запомніліся выступленні з вершам «Сыходзіш, вёска, з яснай явы». Яго Купала чытаў часцей і ахвотней за іншыя.
Мікола Нікановіч, малады празаік, заўсёды элегантна, крыху пад Купалу, апрануты чалавек, весялун і перасмешнік, даволі ўдала імітаваў Купалава чытанне. Прарабіўшы ўсе маніпуляцыі з акулярамі і адшукваннем рукапісу, Мікола прымаў паставу Купалы і пад вясёлы рогат прысутных працяжна заводзіў: «Сыходзіш, вёска!..»
Аднаго разу маладыя літаратары, седзячы ў Доме пісьменніка на Савецкай вуліцы, дзяліліся ўражаннямі аб нядаўнім літаратурным вечары, дзе выступаў Купала.
— Пакажы, Мікола! — папрасілі мы.
Нікановіч не прымусіў сябе доўга ўпрошваць.
Тым часам нячутна адчыніліся дзверы, і голас, вельмі падобны да таго, які мы слухалі, перапыніў імітатара:
— А нішто сабе выходзіць, ліханька!
У пакой зайшоў Купала.
Збянтэжаны Мікола густа пачырванеў і памкнуўся ўцякаць.
Купала затрымаў яго:
— Ану, давай спачатку!
Дзе там! Той не ведаў, куды падзецца ад сораму. Няёмка пачуўшыся, мы пачалі закурваць. Але Купала не толькі не пакрыўдзіўся, а павёў усіх нас у буфет.
— Ведаеш, Міколка,— гаварыў Іван Дамінікавіч, крыху падбадзёранаму Нікановічу,— ты практыкуйся, можа я калі прыхварэю, дык заменіш. Толькі яшчэ раз праверу, паслухаю.
На пачатку 1928 года я прынёс у Дзяржаўнае выдавецтва сшытак перапісаных ад рукі вершаў. Сакратар пагартаў, паківаў галавою:
— Не вазьму, нясі да «самога». Загадаў без ягонага дазволу вершаў да друку не прымаць.
«Сам» — гэта быў Цішка Гартны, у той час ён загадваў выдавецтвам.
Справа паварочвалася нялепшым бокам. Прызнацца, я разлічваў, што мая кніжка праскочыць як-небудзь паўз вочы Гартнага.
Зміцер Фёдаравіч не так даўно, крытыкуючы вершы маладых паэтаў перад студэнцкай аўдыторыяй, не мінуў і мяне, упікнуў за мудрагельства, як на цяперашнія мае вочы — зусім слушна. Тады ж я горка пакрыўдзіўся, памкнуўся недзе адказваць яму і зрабіў гэта па маладосці не дужа тактоўна.
Хвілін дваццаць шнураваў я па вузкім калідорчыку, паглядаючы на дзверы з шыльдачкай «Загадчык выдавецтва». Ісці ці не ісці? Але выйсця не было. Выданне мае кніжкі ў бібліятэцы «Маладняка», пасля таго як я ўступіў ва «Узвышша», сарвалася, а ў новай арганізацыі сродкаў не хапала. Надзея амаль не падпірала мяне: выдавецкія рагаткі падымаліся толькі для Труса і Моркаўкі, іншыя маладыя паэты нават не рабілі спробы патыкацца туды. Адчуваючы, што пад нагамі абсоўваецца падлога, я пастукаўся і адчыніў дзверы ў кабінет Цішкі Гартнага.
Ён сядзеў за сталом каля самага акна ў вузенькім, вельмі доўгім пакоі.
Купала стаяў побач, збіраючыся адыходзіць.
— Што скажаш? — пачуўся характэрны голас Гартнага ў адказ на маё здароўканне.
Я падышоў бліжэй. Іван Дамінікавіч зрабіў крок наперад і падаў мне руку.
— Здароў! — павітаўся тады і Гартны.
Збіваючыся, са здушаным горлам, я вытлумачыў мэту свайго прыходу.
— Каб ты дуж быў! — пасміхнуўся Гартны.— Пішуць гэтых вершаў цэлыя стагі, а я — выдавай.
— А ты дзякуй богу, што пішуць,— падаў голас Купала.— Бо машыны ў друкарні стануць, не будзе чаго рабіць.
Жарт зменшыў напружанне. Я пасмялеў і палажыў на стол сшытак.
— У мяне не так многа, дзядзька Зміцер! Не толькі за стог, за воз не заважыць.
— Добрая ў нас прырода,— усміхнуўся Купала.— Многа пра яе пісаць трэба... І маладыя хлопцы глядзяць на яе ўжо іншымі вачамі, чым глядзелі мы. Але адна справа — дрэва ў лесе, а другая — у вершы. Тут яно павінна ўжо не лісцем шумець, а чалавечым голасам гаварыць.
У словах Купалы прагучалі і дакор і навука. Яны былі проста адрасаваны майму няўмеламу прыродаапісальніцтву. Неяк жа трапілі яму на вока мае першыя радкі.
Гартны бліснуў акулярамі на Купалу, потым на мяне.
— За дзесяць дзён перачытаю, зайдзі,— сказаў ён.
Я перачакаў яшчэ дзесяць дзён супраць прызначанага тэрміну, ведаючы, што Гартны быў у ад’ездзе.
— Пішаш акуратне,— ён па-капыльску вымавіў апошняе слова,— а тэрміну не трымаеш.
На рукапісе красавалася рэзалюцыя:
«Друкаваць. Недрукаваныя вершы па 15 кап. радок, друкаваныя — па 10. Адзначаныя ў змесце — зняць. З. Жылуновіч».
— Нясі, заключай умову. Нішто кніжка будзе.
Учуўшы добразычлівасць у яго голасе, я наважыўся запярэчыць:
— Дзядзька Зміцер! А можа не трэба тых вершаў здымаць? Я папраўлю.
— Убачай, браце! — ён ужыў слова «выбачай» зноў у капыльскім вымаўленні.— З гэтымі вершамі не будуць кніжку купляць. Кажу як гаспадар.
Я не знайшоўся, што можна супрацьпаставіць такому аргументу, і пайшоў, не здагадваючыся, як памог мне Янка Купала.
Прайшло некалькі год. Гарачым летнім днём мы сустрэліся на Савецкай з Міхасём Зарэцкім.
— Пойдзем Купалу павіншуем,— сказаў ён.— Сёння — дзень нараджэння.
Я сумеўся. Ісці някліканаму? Няёмка.
— Не бянтэжся. Ён будзе рад,— супакоіў Міхась.— Ён добра ўспамінае цябе. Толькі вось зойдзем купім якую драбязу ў падарунак.
Перад вечарам мы сядзелі ў Купалавай сталовай за сталом, хораша падрыхтаваным дбайнымі рукамі жонкі паэта, Уладзіславы Францаўны.
Прайшоў лёгкі дожджык. У сад, дзе былі клумбы, з пакоя выцягнулі провад з лямпачкай. Пахлі ружы, на лісці блішчалі дажджавыя кроплі. Купала жартаваў, цешачыся самаробнай, але чароўнай ілюмінацыяй.
— Ну, чым вам не поўдзень, хлопцы?! — гаварыў ён.— Вось ружы, а тут пляж.
«Пляж» быў у кабінеце паэта. Каля адной са сцен проста на падлозе была насыпана марская галька. Купала заўсёды прывозіў з поўдня поўны чамадан каляровых, назбіраных на беразе каменьчыкаў.
— Здаецца, марская хваля з табой размаўляе,— казаў ён, перасыпаючы ў руках каменьчыкі і прыслухоўваючыся да іх шорхату.— Шкада толькі, што Свіслач за мора не цягне. Улетку яе пераходзь дзе хочаш. І костачкі не замочыш. А вясною такога наробіць, клопату не абярэшся.
Мы пасмяяліся, разумеючы, аб чым гаворыць Купала. У тыя гады паводкі на Свіслачы былі вельмі бурныя. Яна выходзіла з берагоў, заліваючы ўсе нізкія мясціны ўздоўж рэчышча. Кастрычніцкая вуліца з домам паэта на некалькі дзён аказвалася адрэзанай ад горада, і Купалу даводзілася загадзя выбірацца і адседжвацца то на кватэры ў Коласа, то дзе-небудзь у іншым месцы.
Вясною 1931 года рака ўзбунтавалася ноччу так хутка і раптоўна, што праз нейкую гадзіну дом Купалы быў заліты па вокны. Вада хлынула ў сярэдзіну. Іван Дамінікавіч, Уладзіслава Францаўна і ўсе хатнія эвакуіраваліся на гарышча. З Дома пісьменніка была накіравана «ўратоўчая экспедыцыя» на чале з Сымонам Баранавых, якая на лодках перавезла «пацярпеўшых» да Міхася Чарота. Па званку гаспадара кватэры мы прыйшлі туды з Валерыем Мараковым. Папыталіся, як адчуваюць сябе ўратаваныя ад стыхіі.
Купала адпачыў і пасміхаўся, прапануючы Чароту мяняцца на кватэры. Раптам у кухні нехта адкруціў кран, зацурчаў струменьчык вады.
— Не, Міхасёк,— звярнуўся Купала да Чарота,— лепш будзем жыць, як жылі. Вада мяне і тут даганяе, ведае, што я яе люблю.
Усе гэтыя прыгоды нядаўняй вясны ўспаміналіся нам у садзе паэта ў купальскую ноч пад густа-сінім небам, якое час ад часу перакрывалася дажджавымі хмарамі. Купала прайшоўся па сцяжынцы да варот, дзе пашумлівала на ветры неўзаметку вырасшая таполя.
— Гэта мой вартавы,— сказаў ён, абапёршыся рукою на камель.— Перад паводкай гнецца, стогне, нібы што прадчувае. І першая сустракае разводдзе.
Ён задумаўся...
— А ваду можна было б сустрэць за горадам і сюды не пусціць. Там жа,— Купала паказаў рукою на захад,— каля Ждановіч — нізіна. Паставіць застаўкі — і будзеш мець возера. І людзям выгода, і не даводзілася б пасля паводкі цэлы год дзіркі латаць. Мне казалі, якія гэта страты. Сотні тысяч... Дык лепей жа няхай яны пойдуць на вадасховішча.
Тады гэта здавалася мараю, гучала неверагодна. Але не прайшло і дзесяці год ад паэтавага прадбачання, як мінчане прыдбалі сабе возера, а яшчэ амаль праз такі ж час і другое, куды большае. Яго мы ўжо называем Мінскім морам. І гайдае яно хвалю якраз у тых мясцінах, пра якія думаў Купала.
На развітанне ў той вечар ён сказаў:
— Дзякуй за падарункі, хлопцы. Але ад цябе,— ён зірнуў на мяне,— я ўжо каторы год чакаю падарунка не гэткага.— Убачыўшы на маім твары разгубленасць, растлумачыў: — Помніш, як Цішку рукапіс прыносіў? Мы тады ж з ім удвух і прачыталі яго. А ты мне да гэтага часу кніжкі не падараваў.
Сапраўды гэта было так. Некалькі кніжак, якія былі выпушчаны мною, здаваліся зусім не вартымі Купалавай увагі. Цяпер сабраў іх усе, зрабіў надпісы вершам і назаўтра ж перадаў Уладзіславе Францаўне. Купалы дома не было.
— Дарагія ты мне словы напісаў,— сказаў ён пры сустрэчы.— А можа і не словы. Ты, праўда, любіш мяне?
Пытанне было занадта простае і вострае, каб адказваць. Але я не ўчуў у голасе сумнявання і здолеў расказаць паэту, што прынесла мне ў маленстве яго кніга «Шляхам жыцця».
У клубе імя Карла Маркса, што стаяў да вайны насупраць Купалаўскага тэатра, ідзе сход ці дыспут. Дакладна ўспомніць цяжка — ці мала іх адбывалася ў 30-я гады.
Вялікая зала поўным-поўная. БелАПП, «Полымя», «Узвышша» — усе тагачасныя літаратурныя арганізацыі — прысутнічаюць у поўным складзе. Купала нешта гаворыць, схіліўшыся да Міхася Зарэцкага. Бялявая чупрына Чорнага суседзіць з гладка выгаленай галавою Цішкі Гартнага.
Сяджу з Хадыкам, поруч — Дарожны з Кавалём: два белаппаўцы і два ўзвышэнцы. Мы сябруем, не адчуваючы, што мы «прадстаўнікі розных лагераў», як утлумачваюць дасціпныя крытыкі. Чорны і Крапіва часта выступаюць з Чаротам і Галавачом, а мы, маладзейшыя ўзвышэнцы — Глебка і я, аб’ездзілі з белаппаўскімі брыгадамі ўсю рэспубліку, пабылі ва ўсіх клубах сталіцы, чыталі вершы, гутарылі з чытачамі пра савецкую літаратуру. Калі толькі пісаць ўпраўляліся!
Да выязных брыгад далучаліся таксама Купала і Колас. На Асінбудзе (ехаць туды яны выказалі настойлівае жаданне) церусілася імжака, было халаднавата. Купала, наставіўшы каўнер асенняга паліто, абышоў разам з намі вялікую тэрыторыю самай буйной у тыя часы электрастанцыі рэспублікі. Успёршыся на кіёк, слухаў тлумачэнні, распытваў, як справа з жытлом і забеспячэннем. Потым пазнаў у адным з рабочых знаёмага і павёў да сябе ў вагон, з якім мы прыехалі і дзе жылі дзень ці два.
— З газет гэтага і за год не вычытаеш...— гаварыў Купала, калі, сабраўшыся ў вагоне, мы дзяліліся ўражаннямі.— Я з вамі, хлопцы, абавязкова яшчэ куды-небудзь з’езджу.
Лагодна пасмейваючыся,да размовы прычыніўся Канстанцін Міхайлавіч:
— Куды нам, Янка, цягацца з імі.
І расказаў, як у яго прысутнасці аўдыторыя шумна сустракала маладых літаратараў.
— От я і кажу тады хлопцам: што б было, каб вам столькі далоняў урэзала па адным месцы.
Сапраўды, мы не скардзіліся на няўвагу. Моладзь цёпла прымала маладых пісьменнікаў, вядома, больш за настрой і задзёрыстасць, якія неслі нашы вершы, бо іх толькі з вялікім прыбліжэннем можна было назваць «творамі».
Літаратурнае жыццё падыходзіла, як цеста ў дзяжы, абяцаючы неўзабаве духоўны хлеб дастойнага гатунку. Выдавалася многа кніг, з кожным годам яны лепшалі. Часопісы ўвесь час радавалі новымі імёнамі. Было аб чым гаварыць і спрачацца на сходах, падобных да таго, што праходзіў цяпер.
Кагадзе аціхлі гарачыя спрэчкі, спыніліся ўзаемныя дакоры, справядлівыя і несправядлівыя. Падбіваюцца вынікі.
Прамоўца, асоба на той час уплывовая ў літаратурных колах, зноў пералічвае — каторы раз! — пісьменніцкія грахі, сапраўдныя і ўяўныя. Найбольш пападае «Полымю» і «Узвышшу».
Некаторыя пісьменнікі атрымліваюць індульгенцыі, яны «пераадольваюць памылкі», таму пераводзяцца з разраду «правых» папутнікаў у «левыя». Міжволі прыгадваецца Маякоўскі. Паэт бурна пратэставаў супраць навешвання такога ярлыка, сцвярджаючы, што папутнік не ён, а тыя, што ідуць па праторанай ім дарозе.
Заключнае слова працягваецца. Не чую свайго прозвішча ні ў адным з «класіфікацыйных радоў». Не ведаю: радавацца ці сумаваць. Раптам успамінаюць і маю работу ў якасці зусім нечаканай: халтура. Па катэгарычнасці тону — гэта амаль прысуд, закрэсліванне ўсяго напісанага. Стараюся выглядаць бадзёра, але міжволі ўгінаю галаву ў плечы. Тут жа адчуваю востранькі позірк аднаго прабітнога вершапісца. Ён першы дарадчык прамоўцы, яго пахвалілі, чаго нядаўна не зрабіў я, выступаючы ў студэнтаў. Па позірку пачынаю разумець, каму абавязан сягонняшняй пачосткай.
У зале чуюцца крокі. Галовы паварочваюцца на гук. Спыняецца прамоўца, здзіўлены такой непавагаю. Па праходзе не спяшаючыся ідзе Купала і хаваецца за дзвярыма.
Даслухваем апошнія заклікі стварыць магнітабуды літаратуры і разыходзімся. На лесвічнай пляцоўцы Купала дакурвае, відаць, ужо не першую, папяроску.
Спыняе:
— Хадзем са мною.
Пастукваючы кійком па дошках тратуара, гаворыць:
— Я ўжо не мог уседзець. Ведаю, гэта можа кепска адрыгнуцца. Не веру я, што чалавека можна чаму-небудзь навучыць, б’ючы аглобляю. А некалі Аляксей Максімавіч абазваўся да мяне добрым словам, і вось трымае яно мяне ўсё жыццё. Хіба Ленін папраўляў Горкага кіем, як цяпер узяліся папраўляць нас крытыкі? Успамяні маё слова: калі мухі злейшыя робяцца? Перад сконам, восенню. Пасыплецца дагары лапкамі ўся літаратурная навалач. Пабачыш...
Успомніць пра гэта давялося неўзабаве, усяго праз некалькі месяцаў, чытаючы партыйны дакумент аб ліквідацыі літаратурных арганізацый.
Дома Іван Дамінікавіч хадзіў па кабінеціку каля шафы з кнігамі, адчыняў дзверцы, нібыта хочучы паклікаць на дапамогу сваім думкам кагосьці з вялікіх розумаў, зноў зачыняў.
— Праз мяне і табе сёння ўляцела. Хаты мае не цураешся, кнігі дорыш. Я не прыбраў іх у часе, ляжалі на стале. А тут круціліся неяк розныя герцы і, мабыць, узялі на заметку. Ім, бачыш, кожны паэтаў чых падазроны. Пачынаюць калупаць у носе, дашуквацца, чаго гэта пясняр чхае? Адны кажуць: калі ў яго катар, дык як ён мог застудзіцца ў нашым здаровым паветры? Значыць, гэта чалавек другое пароды, не наш. Другія дудукаюць: пясняр зусім не хворы, а зняважліва ставіцца да сягонняшняга будаўніцтва і чхае на ўсё...
Я не мог не ўсміхнуцца. Вельмі ж падобна было ўсё, што ён казаў, да тагачасных крытычных разважанняў, што даводзілася часамі сустракаць у газетах і часопісах.
— Павесялеў? — пасміхнуўся і Купала.— Слухай далей. Выдумае такую лухту які-небудзь крытык і пачынае стукаць сябе ў грудзі цытатаю, не разумеючы, што духам сваім гэта цытата забівае яго насмерць.
Іван Дамінікавіч дастаў выразку з Бялінскага і прачытаў невядомыя мне ў той час радкі аб зайздрасці ўнукам і праўнукам, якія ўбачаць Расію на чале адукаванага свету.
— Такою і мне відна наша Радзіма. А хто гэтага не разумее, хай наракае на сябе. Будзем глядзець на большае... Рэшта ўсё — глупства. Мала што можа чапляцца за ногі ў вялікай дарозе.
— Дзе ты цяпер? — запытаўся Купала, сустрэўшы мяне летам 1932 года ў Доме пісьменніка.
Пачуўшы, што мы з жонкай здымаем «дачу» — чыстую палавіну хаты — у Калодзішчах, паабяцаў прыехаць. І прыехаў. З Уладзіславай Францаўнай і Сымонам Баранавых.
Мы збянтэжыліся — як прыняць, дзе пасадзіць такога добрага госця! Гаспадарка ў нас была больш чым сціплая: два відэльцы, пара талерак, а пра гаспадарчы прыпас і гаварыць няма чаго. Але Купала прыехаў не з пустымі рукамі, няўрымслівая цёця Уладзя зараз жа кінулася на дапамогу, і неўзабаве наш дачны стол выглядаў зусім няблага.
Івана Дамінікавіча вельмі ўсцешыў сын гаспадароў нашай хаціны. Гэты пяці-, а можа шасцігадовы хлапчук, надзвычай самалюбівы, засвоіў ад дарослых пагардлівае стаўленне да жанчыны, якое яшчэ бытавала ў сялянскіх сем’ях. На сваю больш чым у два разы старэйшую сястрычку ён іначай не казаў, як «баба». Аднак гуляў з ёю і быў вымушан слухацца, калі яны заставаліся ўдваіх, а бацька і маці адыходзілі на работу.
Хлопчык ніколі не плакаў. Стары злосны гусак заўсёды шыпеў на яго і шчыкаў да сінцоў за лыткі.
Малы адбягаўся, хапаў дубец і кідаўся на птушку. І ўсё-такі перамог: гусак пачаў абыходзіць яго і, здавалася, зусім добразычліва гагаў пры сустрэчы.
Аднойчы хлопец захацеў піць. У хаце вады не было, да калодзежа яму падыходзіць забаранялася, дый не хапіла б сілы выцягнуць цяжкое, акутае жалезам вядро. Звяртацца да сястры, «бабы», не дазваляў мужчынскі гонар. Моцна сасмагшы, малы знайшоў выхад. Падышоўшы да дзяўчынкі, якая нешта шыла на прызбе, ён з незалежным выглядам спытаў: «Табе, мусіць, вада трэба? Дык чаму ты не дастаеш?»
Купала весела рагатаў, слухаючы апавяданне пра прыгоды хлапчука. І якраз у гэты час у дзвярах з’явіўся мурзаты тварык самога героя.
— Хадзі сюды! — паклікаў Іван Дамінікавіч.
Малы памаўчаў: цікаўнасць, відаць, змагалася з самалюбствам.
— Дык там жа бабы! — нарэшце прамовіў ён, адмахнуўшыся рукою.
Перасіліўшы смех, Купала зноў паўтарыў запрашэнне.
— Я табе цукерку дам.
Хлопчык завагаўся: спакуса ўзрастала; аднак адказ быў цвёрды і зусім нечаканы:
— А я панцаку пад’еў.
Купала падышоў да парога і хацеў падвесці хлопчыка да стала. Не даўся. Але цукерку ўзяў, і яны падружыліся.
Раніцаю госці збіраліся дамоў. Іван Дамінікавіч пачаў развітвацца. Падышоў і да малога. Той падаў яму руку, паглядзеў і ўздыхнуў.
— А ў Мінску, мусіць, хораша? — прамовіў зусім ціха.
— Дык можа паедзеш са мною?
Працяглае маўчанне. Малы пацягнуўся да Івана Дамінікавіча і прашаптаў на вуха:
— Паеду.
І мы, і бацькі яго на момант анямелі ад здзіўлення: як і калі ўдалося гэтаму чалавеку знайсці ключык да такога незалежнага дзіцячага сэрца!
Хлопчыкава маці спляснула рукамі і роблена загаласіла:
— А куды ж ты, мой сынок? На каго ж ты мяне пакідаеш?
Хлопчык звёў бровы над пераносіцай і пасуровеў:
— Табе абы плакаць... Я з татам да іх паеду.
На станцыю ішлі пеша. Гаварылі пра пераклады. Іван Дамінікавіч успомніў свой пераклад паэмы «Парыжская камуна» Ул. Бранеўскага.
— Разумееце, перакладаў я гэту рэч і баяўся, што хутка канец. Што ні слова там, то выбух. І вось дзіва: падзеі даўнія, а твор сучасны. Рэвалюцыя не памірае.
Ён пачаў прыгадваць асобныя радкі і цэлыя строфы.
Пасля перайшоў да мае работы. Я працаваў тады над перакладам кнігі Анатоля Гідаша «Венгрыя спраўляе ўрачыстасць», пазней яна выйшла без прозвішча перакладчыка.
— Гэтыя хлопцы, і Гідаш, і Бранеўскі, слаўныя паэты. І дзе толькі можна, трэба ім падаць руку. Словам, лістом, перакладам. Каб чулі падтрымку, каб сіла не падупала. Ім жа трэба свет перавярнуць.
Ужо каля вагона пасміхнуўся сам сабе і сказаў:
— Праўда, прывязі калі-небудзь малога да мяне. З ім варта сябраваць. З такіх аторваў моцныя людзі растуць.
Пасля юбілейнага вечара ў памяшканні кінатэатра «Культура» (цяпер — Рускі тэатр) ідзём у дом да Івана Дамінікавіча. Сяброў у яго шмат, а гасцёўня — цеснаватая. З гэтай прычыны там накрыты нізенькія столікі, пры якіх стаяць малыя крэселкі, пазношваныя з дзіцячага сада, дзе працавала цёця Уладзя.
Перагаворваемся, мыем рукі, чакаючы гаспадара. Ён змарыўся і, папрасіўшы прабачэння, адышоўся пераапрануцца ў лягчэйшае.
За сталом пакуль што сядзіць толькі адзін ляны вялікі кот. Умайстраваўся ўгалавах, побач з Купалавым месцам. За не дужа прыстойныя паводзіны кот быў пазбаўлены права прысутнічаць пры бяседах. Ён ведаў гэта, але нязменна сядаў за стол і пры з’яўленні Івана Дамінікавіча жмурыўся, каб не бачыць таго, хто зараз больш-менш далікатна папросіць яго за дзверы.
Акурат так адбылося і цяпер. Увайшоў Купала, кот прыжмурыў вочы, але застаўся пры стале — адно месца было яшчэ вольнае.
— За ваша здароўе, хлопцы! — сказаў Купала.— Сягоння вы ўсе гаварылі пра мяне толькі добрае, а на ўсё іншае заплюшчвалі вочы. Так, як ён,— і паказаў на ката.
Крыху прыпазніўшыся, з’явіўся Зарэцкі. Кату давялося пераступіць месца.
— Нічога, вы абодва марцовыя кавалеры,— пажартаваў Іван Дамінікавіч.
Пры сваім гвардзейскім росце Зарэцкі выглядаў на дзіцячым крэселку нязграбна і смешна. Купала прапанаваў яму завязаць слюняўчык. Міхась перавёў жарт на свайго меншага ростам суседа.
Гаворка ішла нязмушана, без загадзя падрыхтаваных тостаў, яны агалашаліся адзін за адным, нападхоп.
Сымон Баранавых унёс з другога пакоя невялічкі прыёмнік — наш агульны падарунак — рэч на той час даволі рэдкую.
Слухалі музыку, чыталі новыя вершы, складалі тут жа экспромты.
Іван Дамінікавіч падышоў да мяне і загадаў: |
— Аддай!
Я не адразу зразумеў, што ён патрабуе рукапіс прачытанага на ўшанаванні верша «Пяць хвілін гутаркі з Янкам Купалам».
— Яшчэ не зусім гатовы, дзядзька Янка. Спяшаўся сягоння закончыць. Папраўлю і прынясу.
— Давай цяпер! — ён стаяў на сваім.— Выходзіць, тысячы чалавек можна чытаць незакончанае, а паказаць таму, каму напісана, нельга.
Убачыўшы, што я прыняў яго дакор сур’ёзна і пачуўся ніякавата, Іван Дамінікавіч дадаў лагодна:
— Давай! Нічога там правіць не трэба. Толькі напсуеш.
Верш так і застаўся неапраўлены і ненадрукаваны, а я больш ніколі не патыкаўся на людзі з чытаннем недакончаных рэчаў.
Пачатак ліпеня сорак першага. Падаюся з мабілізацыйным лістком у маскоўскі ваенкамат. Сказалі — выклічам. Хаджу на работу, але, ашаломлены падзеямі, працаваць не магу. Няўцешныя весткі прыбываюць кожны дзень: Мінск у руінах, фашысцкае войска ідзе па Беларусі.
Як бы ў адказ на трывогі аб роднай зямлі, сябрах і блізкіх, што засталіся там, тэлефонны званок:
— Прыехаў Купала. Хоча пабачыцца.— У голасе Канстанцыі Буйло засмучэнне.— Калі можаш, не марудзь. Яму вельмі цяжка.
Спяшаюся ў гасцініцу «Масква».
У дзвярах нумара на пятым паверсе сустракае знясіленая, бледная Уладзіслава Францаўна. Ціха гаворыць:
— Пабудзь з ім трохі, я выйду ў горад.
Іван Дамінікавіч, успёршыся на локаць, ляжаў на канапе. Павярнуў на крокі галаву, адарваўшы на хвіліну позірк ад акна, за якім стаяў ясны, без хмурынкі, дзень. Крыху прыўзняўся.
— Ляжыце, не турбуйцеся, дзядзька Янка.
— Ляжыце! — горка паўтарыў ён.— Каб ты ведаў, колькі людзей палегла. Як луг касою, за адзін дзень агаліла. Я ўсю зямлю нашу праехаў. Усё з месца рушылася. Толькі кветкі цвітуць на дарозе. Сінія... Як чалавечыя вочы...
І каб не паказаць слёз, лёг тварам да сцяны. Я не знаходзіў што сказаць, ведаў — не мне суцяшаць яго; верылася, што хутка ён знойдзе сілу падняць і падтрымаць сваім словам людзей, як з дня ў дзень рабіў гэта ў доўгія гады няволі.
Вярнулася Уладзіслава Францаўна. Я пачаў адвітвацца. Ён зрабіў рукою рух: застанься.
Вечарэла. Прыходзілі і выходзілі знаёмыя. Купала не варушыўся на канапе.
— Заснуў, здарожыўся,— гаварыла, праводзячы іх, Уладзіслава Францаўна.
І зноў мы засталіся сам-насам. Я маўчаў, разумеючы, што перапыняць яго размовы з самім сабою нельга.
Што думалася яму ў той летні адвячорак? Пэўна, не адступаліся ад вачэй страшныя малюнкі кагадзе бачанага і перажытага руйнавання роднай зямлі.
А можа ўяўлялася яна ва ўсёй сіле і красе тае халаднаватай, але шчодрай на руні і травы апошняй мірнай вясны.
Нарэшце Купала загаварыў, нібы пацвярджаючы мае здагадкі.
Ён устаў, захадзіў па пакоі.
— Дзякуй, што памаўчаў са мною. Удвох і маўчаць лягчэй. Хоць і не гаворыш, а ўсё ж як быццам раішся. Разумееш, якой парады я ў цябе пытаў?
Маўчанне Івана Дамінікавіча было аж занадта красамоўнае. Пазней Уладзіслава Францаўна і шафёр Яртымік, які вёз Купалу ў Маскву і ў Казань, расказвалі, што, пакідаючы Мінск, развітваючыся з улюбёнымі мясцінамі над Дняпром у Ляўках, едучы па бясконцай магістралі ў сталіцу, Купала нібы ўкамянеў, ад яго нельга было дабіцца ніводнага слова... Колькі горкіх дум перадумаў ён... Якія яны былі...
Купала спыніўся каля акна, стаў тварам да дзвярэй.
— І тая, што на свет пусціла, засталася там.— Купала не сказаў «маці» і праглынуў даўкі камяк.— Абедзве ў няволі апынуліся. І тая, што нарадзіла, і тая, што слова ў рукі дала. Аднае можа жывое няма, а другая зноў у крыві. І хто яе не крывавіў!
Успамянуўшы набегі татараў, салдатаў кайзера, легіёнаў Пілсудскага, Купала дадаў:
— Захопніка сустракала горшая доля, чым тая, што ён рыхтаваў захопленаму. Гэта ж спраўджвалася, і не раз...
Ён памаўчаў.
— Успомні тое, што блізка ляжыць. Гэтыя, — Купала зняважліва вымавіў два літаратурныя прозвішчы, кожнае ў множным ліку,— колькі людзей патапталі. І не агледзеліся, як самі галавою налажылі. Усе яны —як бурбалкі пасля дажджу. Пырх — і няма.
Зноў надышла хвіліна маўчання. Купала адпіў мінеральнай вады.
— І мы паўміраем, можа не дачакаўшыся, калі мінецца гэтае няшчасце. А зямля наша — будзе. Пэўна ж, не такая краіна, як цяпер, але з усім добрым, што выгараваў і выкаваў народны дух, які жыве ў яе імені.
І загаварыў аб духоўнай паўнаце, з якой некалі зліюцца народы ў адзіную радзіму. У вачах замільгацелі кропелькі святла.
Пакрысе браўся прыцемак. Купала запаліў электрычнасць, запрасіў падсунуцца да стала, дзе ад самага пачатку размовы так і стаяла нячэпанай бутэлька цынандалі. Залацістае пітво афарбавала шклянкі. Ён паглядзеў на віно проці святла:
— І тут ёсць сонца! Многа яго трэба чалавеку. Толькі не ў чэрствую істоту. Туды колькі ні лі, усё намарна, калі ў самім сэрцы няма сонечнага праменьчыка.
Купала падняў шклянку і павольна, з перапынкамі, відаць, на хаду перакладаючы, вымавіў пушкінскі радок:
— Няхай жыве сонца, хай знішчыцца змрок!
Памачыў губы і адставіў шклянку.
— Выпі, не зважай на мяне. Не магу цяпер, не хачу. Ад такой бяды ў бутэлькі патолі не пытайся. От калі вернемся... Толькі сабраліся з заходнімі хлопцамі пад адзін дах, на троп жыцця сталі.
Ён пачаў успамінаць пра ўзварухнуўшыя сэрца падзеі, пра ўсё, што пачуў і пабачыў падчас уз’яднання заходніх абласцей, калі ездзіў у Беласток, на народны сход. І спахмурнеў.
— Багата чаго наноў пачынаць давядзецца. Многа работы будзе.
Стаяў пры акне, паглядаючы, як нязвыкла рана пачынае таймавацца рух на галоўнай вуліцы сталіцы. Думаў уголас, абрываў словы не дагаварыўшы, але нязменна пераходзіў да аднаго:
— Вернемся.
Адчувалася, што яго зірк абмінае вайну з усёй яе нечаканай суровасцю, што ён ходзіць па Беларусі, вызваленай ад ворага, думае, як жыць, што рабіць трэба будзе заўтра.
— А якая маці бліжэй? — раптам вярнуўся ён да пачатку размовы пра дзвюх маці. І зноў пачаў пытацца хутчэй за ўсё ў самога сябе: — Каторая з іх нас нараджае? А што робіць час? Можа ён усяму прычына? Мне вось расплюшчыў вочы дзевяцьсот пяты, а Кастрычнік ахрысціў. А далей ужо — слова жывіў гэты дзень. Не, не гэты. Гэты — вайна. Я пра нядаўні, мірны, гавару. Ён жа не мінуўся...
Неспадзявана ў мяне вырвалася:
О, тады сноп у сноп жніво наша будзе,
Сотня коп, мільён коп, дзівуйцеся, людзі!
— Помніш? — Купала ўважліва паглядзеў на мяне.— Даўно ўжо я напісаў гэта. А яно ўзяло і ажыло.
Ён сеў, абхапіў калені рукамі і заспяваў напаўголасу:
Сотня коп, мільён коп...
Цяжка прыгадаць цяпер тую мелодыю, хутчэй вясельны ці дажынкавы рэчытатыў. Дый не гэта ўражала. Дзіўна і нават крыху вусцішна стала, аж прабегся лёгкі маразок па спіне — Купала спяваў! Расхрыстаны, у кашулі з расшпіленым каўняром, з пасмамі валасоў, што, ускудлачаныя, павыбіваліся з яго заўсёды акуратнай зачоскі. Спяваў! Ён, хто ніколі, прынамсі, на маіх вачах, не далучаўся да хору ў сяброўскай бяседзе іначай чым усмешкаю ці кіўком галавы. Здавалася, ён блізкі да таго стану, каб загаварыць вершам, як спевакі-імправізатары.
На відавоку да паэта вярталася яго спеўная сіла. Нібыта ў пацвярджэнне гэтых думак, ён сціх, запытаўся:
— А ты мог бы цяпер пісаць? — І, не дачакаўшыся адказу, прамовіў: — я, здаецца, буду...
Я паспяшаўся пакінуць яго аднаго.
У гэтай жа гасцініцы (тут ён найбольш любіў спыняцца і правёў апошнія гадзіны свайго жыцця, прыехаўшы з Казані), усяго некалькі месяцаў назад, у красавіку, Купала пісаў:
Пашыраецца, Май, твой пабедны паход...
Бомбы больш не спадуць з самалётаў,
Кветкі сыпацца будуць з высотаў...
Лёс разважыў іначай. Бомбы пасыпаліся і на людзей, і на заводы, і на кветкі.
Гэта ўсё трэба было перажыць, перачуць, перадумаць. Узяць у рукі слова, па выбуховай сіле мацнейшае за самую дасканалую зброю. Відаць, пры такім пераўзбраенні аднаго з найвыдатнейшых паэтаў часу і давялося мне прысутнічаць у невялікім гасцінічным нумарку.
Можа ў тую самую ноч і пачалі выройвацца гнеўныя строфы верша «Беларускім партызанам». Вельмі ж выразна чуецца ў гэтым неўміручым гімне матыў радкоў, якімі адкрыў Купала кнігу «Шляхам жыцця» і якія вырваліся праз трыццаць год спевам з ягоных вуснаў.
Новы дзень прынёс новыя турботы. Купалу не хацелася выязджаць з Масквы, а для гэтага трэба было зрабіць сякія-такія захады. Назаўтра я ўбачыў яго ў вестыбюлі гасцініцы. Зрабіў крок насустрач, лёгкі ў хадзе, са светлымі вачыма, як быццам і не было тае цяжкай бяссоннай ночы. Свежапаголены, у добра пашытым гарнітуры, ён выглядаў па-маладому падцягнутым. Усё гэта сведчыла і аб сабранасці ўнутранай: яна адчувалася нават у нязначным руху, якім ён прыпаліў сваю неадлучную папяросу.
Заўважыўшы мой узрадаваны позірк, сказаў:
— Настрой ствараецца не толькі ў душы, а і звонку. Халодная вада, брытва — найлепшая зарадка. Я не магу нічога рабіць расчухраны, а пісаць і пагатоў.
Накіраваліся на Пятроўку. У міліцыі Івана Дамінікавіча ведалі і адразу ж справілі ўсе фармальнасці, звязаныя з яго далейшым бытаваннем у сталіцы.
Купала перабраўся да свайго даўняга сябра мастака Елісеева, які жыў на Грузінскай вуліцы, недалёка ад Беларускага вакзала.
— Хоць трохі ды бліжэй да дому,— пачынаючы з жарту, казаў Іван Дамінікавіч, і ў голасе яго жыла нязводная надзея.— Як толькі адгонім немцаў, адразу на цягнік і ў Мінск.
На гэтай кватэры яны пісалі з Коласам зварот да беларускага народа. Канстанцін Міхайлавіч прыехаў для гэтага з Клязьмы, папярэдне накідаўшы чарнавік. Купала пачытаў, ужо быў узяўся за ручку — падпісваць, ды адлажыў яе.
— Можа яшчэ падумаем крыху,— адразу ж зразумеў сябра Канстанцін Міхайлавіч.
— Падумаем, Якубе! У мяне ноччу нешта складалася. А я ўсё адкідаў, не запісваў. Не выходзіла так, каб ад слова папера агнём бралася. А табе ўдалося якраз гэтак пачаць...
І загаварылі горача, спрачаліся, перапыняючы адзін аднаго, пакуль з вялікай узбуджанай плыні думак не сфармавалася адна, самая вострая і смелая, пакуль з безлічы слоў, якімі ўладалі абодва, не былі выхаплены найбольш трывалыя. Такія, як вымагаў раптоўна пасуровеўшы час, якіх чакалі ўзброеныя і няўзброеныя людзі.
Колас канчаў перапісваць тэкст цвёрдым прыгожым почыркам.
У пакой зазірнула цёця Уладзя:
— А накурылі! Зараз столь падымецца. Прымайце паперы, дзядзька Колас. Пара есці.
На стале запаравала салятырка гарачай бульбы, такой, як можа ўмела варыць толькі яна адна, гэтая незраўнаная гаспадыня, калі бульба пастывае на талерцы, пахучая і сопкая, і есца смачна без усялякіх прыпраў, хіба што з палавінкай маласольнага гурка.
Проста, па-беларуску падрыхтаваны стол сягоння не цешыў вока, ён не мог не нагадаць пра дом. Сябрам успомніліся нядаўна бачаныя жахі заліўшай краіну навалы.
Яны нявесела чокнуліся і сядзелі моўчкі.
— А ўсё ж такі перажывём, Янка! — нарэшце абазваўся Колас.— Павінны перажыць...
Іван Дамінікавіч пацягнуўся па папяросу.
Адвячорак. Мяне затрымалі на рабоце, і цяпер я спяшаюся да Купалы, бо не здолеў прыйсці ў часе, як ён прасіў.
Раптам зараўлі сірэны, загукалі паравозы на пуцях, загаварылі галаснікі.
Паветраная трывога!
Вось яна, ужо не вучэбная, а сапраўдная, поўная пагроз і небяспекі.
Трывога!
Пешаходны паток раптоўна павялічваецца і так жа раптоўна згасае. Прыпыняюцца тралейбусы і трамваі.
Людзі бягуць у спраты, стараючыся паспець куды-небудзь бліжэй да дому.
Калі я прыскочыў у дворык на Грузінскай, узляцелі сліпучыя стрэлы пражэктараў, прамацваючы пашарэўшае неба, сілячыся схапіць у скрыжаванне промняў невідочнага ворага. А ён поўзае нібыта над самай галавою і гудзе неяк асабліва нудна і прыкра.
Часта застукацелі зеніткі. Хочацца пастаяць, паглядзець: а можа кульнецца зараз і загрыміць касцямі, падаючы з высачыні, шэры драпежны птах! Аднак бягу ў пад’езд і на пляцоўцы сустракаю Елісеевых, цёцю Уладзю. Купала яшчэ стаіць у дзвярах, упарціцца, не хоча нікуды ісці.
— Мы з Максімам і ў хаце пераседзім. Ты ж не баішся?
Гуртом ледзьве ўгаворваем яго спусціцца ў бамбасховішча. Там душна і цесна. Плачуць напалоханыя дзеці, маці з трывожнымі, таксама поўнымі слёз вачыма не маюць сілы суняць, суцешыць малых. Не дзіва! Гэта быў першы паветраны налёт на Маскву...
Пакрысе са сховішча знікаюць мужчыны. Іх выклікаюць паціху, па адным, каб не стварылася паніка. Гарыць Цішынскі рынак, на дамы сыплюцца запальныя бомбы. Трэба гасіць пажар, пільнаваць дахі, ратаваць горад.
Выходжу і я, следам памыкаецца пайсці Іван Дамінікавіч. Не кажучы яму, што здарылася, прашу пачакаць тут, абяцаю хутка вярнуцца.
Але вярнуўся толькі гадзіны праз дзве. Адбою яшчэ не было. Стала цішэй. Бамбавозы ці адляцелі зусім, ці рыхтаваліся да новага заходу.
Купала сядзеў у пад’ездзе пад сходамі. Ён выпрасіўся са сховішча на хвілінку, пакурыць. Але дзяжурная прынесла яму зэдлік і больш не змушала вяртацца. Іван Дамінікавіч, вядома, не ўтрываў і выйшаў на двор. Таму ён ужо ведаў і пра разбурэнні і пра пажары поблізу.
Убачыўшы мяне, змакрэлага, перапэцканага ў сажу, коратка спытаў:
— Гасіў? Дарма ўтаіў, куды ідзеш.
Не апраўдваючыся, я сеў поруч. Купала пачаставаў папяросаю.
— Вось табе і Дантэ ажыў. Пекла. Кола першае.
Агонь, землятрус і смерць. Толькі ў пекла не тыя людзі трапілі... Але ж паспытаюць гэтага і яны на сваіх дамоўках. І касавокі іхні бог не ўратуе.
Падняліся ў кватэру. Спачываць ён не хацеў ці не мог, яшчэ не пазбыўшыся вялікага ўзрушэння. Піў маленькімі глыткамі моцны гарачы чай, думаў уголас:
— Вялікую сілу трэ будзе перамагчы. Калі сюды дапялі, дык што яны з Мінскам зрабілі?..
І, памаўчаўшы, расказаў паданне пра ўваскросшы попел.
Моцнае войска напала на адну малую выспу. Жыхары яе жылі ў дабры і згодзе і не хацелі рабіцца нявольнікамі. І старыя, і малыя, з чым маглі, зацята стаялі за кожны верацень свае зямлі.
Мінуў год, два, а няроўная бойка не канчалася. Народ верыў, што змагаецца не марна, гэта дадавала сілы. Каб застрашыць людзей, заваёўнікі пачалі выпальваць усё, што траплялася на дарозе. Захапіўшы адно паселішча, яны сагналі ўсіх, хто жыў у ім, пад вялікі клён пасярэдзіне вуліцы. Потым паразбуралі хаціны і злажылі вялізны касцёр. Дзень і ноч шугала полымя, пагарэлі людзі, сатлела ўсё жытло да апошняга бярвенца. А стары клён не паддаўся. Стаяў, падымаючы абсмаленыя галіны, і нібыта клікаў адпомсціць.
Зашорхалі хіжыя пілкі, застукалі драпежныя сякеры. Злыя людзі намагаліся знішчыць сведку свайго злачынства. Уздыхнуў клён, пахіснуўся і са страшэнным трэскам і грукатам упаў доле. А падаючы, прабіў сукам жарало ў зямлі. Адтуль зашугаў струмень, чырвоны ад кляновага соку і чалавечай крыві. Ён узлятаў аж да вясёлкі, што выплыла на неба, і вяртаўся назад бліскучымі светлымі кроплямі.
Пачало дзеяцца нечуванае дзіва. Як толькі ўпадзе такая кропля на попел, замест спаленай хаты адбудуецца дзве, з пня ссечанага дрэва вырастуць два яшчэ прыгажэйшыя, замест аднаго ўстануць два воіны, каб узяць меч загінуўшага.
Купала дакрануўся да шклянкі і адставіў яе: чай астыў.
Здзірцы кінуліся на свае караблі,— загаварыў ён,— і ўсе патапіліся ў моры, бо перасталі разумець каманду, ашалеўшы ад страху. Той народ, удвая пападужэлы, жыве і дагэтуль і верыць, што попел уваскрасае, варта толькі крыві нявіннага чалавека, соку пакрыўджанага дрэва і струменю са зняважанай зямлі зліцца з сонечным промнем. Ад яго ж бярэцца ў рост ўсё жывое.
За вокнамі пасінела, набліжаўся дзень.
— Ведаеш, што нам можа найболей прыдацца з гэтага падання цяпер?
— Напэўна, ўсё.
Купала, адмаўляючы, паківаў галавою:
— Вера.— І паўтарыў: — Вера. Яна прыводзіць перамогу.
«Прыводзіць» вымавіў так, што ў слове адчуўся яго другі сэнс — нараджае. Пасля прыгадаў беларускі фальклор.
— А хіба «жывая вада» з нашых казак гэта не народная вера ў адраджальную сілу зямлі?
На развітанне сказаў:
— Прыходзь, калі будзеш вольны. Не пакідай мяне надоўга.
Гэта было зразумела. З Коласам яны бачыліся рэдка. Канстанцін Міхайлавіч жыў далекавата, у клязьмінскіх сваякоў. Як выйшлі з Мінска добрыя сябры — Крапіва, Чорны, Броўка, Глебка, Лынькоў, дзе яны цяпер, вестак пэўных не было. Іван Дамінікавіч трывожыўся, ездзіў распытваць у Саюз пісьменнікаў, прасіў мяне званіць, калі дазнаюся якую навіну.
Неўзабаве, зноў-такі падвечар, я забег да яго на хвілінку. Развітацца. У кішэні ляжала позва з’явіцца на зборны пункт ваенкамата з рэчамі.
Купала ўскінуў на плечы плашч і выйшаў праводзіць да трамвая. У браме спыніўся:
— Даруй мне той выпадак,— нячутна прамовіў ён.— Сам не ведаю, што на мяне найшло: пакрыўдзіўся і цябе пакрыўдзіў...
«Той выпадак» быў крыху незразумелы. Некалькі год назад Іван Дамінікавіч запрасіў павячэраць у «Метраполі». Ён прыйшоў з нашай агульнай знаёмай. За размовамі мы праседзелі даволі доўга, як раптам Купала затрывожыўся. Пайшоў званіць дзяжурнай у гасцініцу, каб папрасіла пачакаць знаёмага, які меўся хутка прыйсці туды.
Мерачыся паскорыць адыход, я папрасіў рахунак і памкнуўся разлічыцца.
— А хто каго запрашаў? — пачуўся над вухам Купалаў голас.— Не бярыце ў яго грошай, яны фальшывыя.
Сказана гэта было жартліва, але ў тоне ўсё ж чулася нездавальненне. Пасля гэтага ў адносінах надышло відавочнае «пахаладанне». Ён перастаў мне званіць прыязджаючы, а пры выпадковых сустрэчах далей звычайнага прывітання гаворка не ішла.
Сто разоў злаяўшы сябе за нетактоўнасць, я ніяк не мог дабраць моманту і паразумецца з Іванам Дамінікавічам. А цяпер ён прыгадаў сам, дый яшчэ лічыць сябе вінаватым! Хоча, каб і парушынкі не засталося паміж намі перад цяжкою дарогаю.
— Дружна мы жылі з табою гэты месяц. Дзякуй табе за клопат. А найбольш за тое, што благога ў душы не трымаеш.
Перайшлі вуліцу. Набліжаўся патрэбны нумар трамвая.
Купала палажыў руку на плячо, а другою зашпіліў мне гузік у пінжаку. Стала горача ў грудзях. З гэткім самым рухам выпраўляла мяне некалі маці вучыцца, і цяпер, мусіць, паўтараюць яго многія тысячы матак: абсмыкваюць каўнер шыняля і папраўляюць пояс, абдымаючы на расстанне тых, што ўзгадавалі пад сэрцам.
Я моўчкі пакланіўся яму і ўскочыў на прыступку вагона. І, пакуль дазвалялі адлегласць і змрок, глядзеў на апусцелы прыпынак, дзе ён стаяў, памахваючы ўслед рукою.
Гэта было 2 жніўня 1941 года.
Менш чым праз год паміж дзвюх градак слаўнага рускага лесу, на зялёнай лугавіне з трохі паадскокваўшай пасля касы травою, спачывалі байцы і афіцэры. Наша дывізія рыхтавалася да адпраўкі на фронт.
З недалёкага горада Вязнікі прывезлі лісты і газеты.
Я разгарнуў «Красную Звезду». Упершыню імя Купалы стаяла не пад вершам, не пад заклікам, яно было абведзена няўмольнай чорнай рамкай.
Радкі некралога плылі перад вачыма, блыталіся, мяняліся месцамі. Не верыць было нельга, але сэрца ўпарта не давала веры, не магло, не хацела пагадзіцца, патрабавала яшчэ жывога голасу добра вядомых людзей, подпісы якіх сцвярджалі страшную вестку.
Каманда падымацца!
Пакуль шэрагі раўнуюцца, не магу ўтрываць і кажу сваім байцам, што сягоння ў народа вялікае няшчасце, што ўсе гарады нашы мы вернем, а паэта не будзе.
Праз тыдзень батальённы камісар расказаў, што здарылася тады ў Маскве. Нездарма занадта стрыманыя словы паведамлення пра смерць адразу прымусілі падумаць аб трагічнай выпадковасці.
Камісару давялося трапіць на жалобны мітынг у Саюзе пісьменнікаў, ён запомніў усё, да астатняй драбніцы, і пераказваў так выразна і ўзрушана, што я пазнаваў суровыя твары прысутных і называў іх прозвішчы, чуў невыгойны смутак надтрунных прамоў, плакаў слязамі пахавальных мелодый.
Журботны вобраз краіны ва ўсёй моцы матчынай тугі ўстаў перада мною, калі народная артыстка, залатога голасу спявачка, нібыта анямеўшы, палажыла паэту ў ногі палявыя кветкі, родныя сёстры тых сініх, што здаліся яму вачыма зямлі і глядзелі ўслед на цяжкой дарозе адступлення.
Я не бачыў Купалу ў труне. Можа таму ён заўсёды ўяўляецца жывым: у садку, каля таполі, на трыбуне, за размоваю з хлапчуком на дачы, а найчасцей такім, як запомніўся ў час апошняй сустрэчы.
І цяпер, бываючы на Грузінах, я гляджу на трамвайны прыпынак, міжволі шукаючы між людзей дарагую постаць у накінутым на плечы шараватым плашчы.
1961