Ён ішоў па лесе, і пад нагамі незадаволена патрэсквала сухое голле. Вёска засталася за дарогай, і цяпер, калі азірнуцца, можна было згледзець адны толькі стрэхі: лес стромка падымаўся ўгору, ісці станавілася ўсё цяжэй. Але ён ішоў, павольна, не спяшаючыся, часам стаяў, прыхіліўшыся да дрэва, аддыхваўся і думаў. А потым крочыў далей, кружыў разам з засыпанай сухалісцем сцежкай, і вакол яго быў адзін толькі лес, лес і восень... І цішыня, залатая, восеньская цішыня, калі яшчэ далёка да непагодных дажджоў, але сышла і пара лістападаў, ссыпалася, нібы залатыя манеты ў скарбонку, жоўтае ўбранне лесу. І цяпер ён стаяў аціхлы і стомлены, зрэдку шумеў вершалінамі дрэў, і толькі час ад часу пазвоньвалі каляныя дубовыя лісты ды мяцеліцай праносілася рэштка ўцалелай да гэтай пары бярозавай лістоты, што з сухім шэптам кіравала да зямлі, чаплялася за цёмны натапыраны ядловец ці проста падала ў ссохлыя травы або на сцежку, аплеценую каранямі дрэў.
Антон узышоў на пагорак і прыпыніўся ля старой бярозы, абапёрся плячом, паставіўшы ля ног стрэльбу. Вакол яго - унізе і ўверсе - шумеў лес, мерна калыхалася, нібы хвалі, голле высокіх дрэў. Вецер разносіў гаркавы водар позняе восені - пах ссохлага лісця, траў, зямлі...
Ціха і раздумна, нібы расказваючы аб чымсьці небу, шумела і тая бяроза, ля якой спыніўся Антон. Ён паглядзеў увышыню, дзе яшчэ гайдалася ўцалелае лісце, уздыхнуў, крануўся рукою сухой падшэрхлай кары, шэрай ад зямлі і махавіння, і раптам з сумам падумаў, што такое ж і яго жыццё, нібы гэтая кара дрэва: чэрствае, шэрае, аброслае штодзённымі клопатамі, якім няма канца... Вось і сёння прывялі яго гэтыя ж клопаты ў сцішаны восеньскі лес. Антон пакратаў стрэльбу і зноў уздыхнуў: каб не жонка, ніколі б не ўзяў яе ў цесця, але ж Насцю цяжка адгаварыць ад таго, што яна ўдумала. Эх, каб не яго пакалечаная з дзяцінства нага!.. Мелі б яны, як усе, добрую гаспадарку, а так... Цесць стары, Насця, ён, Антон, і трое дзяцей. Ці ж хопіць на іх яго настаўніцкай зарплаты і Насцінай бібліятэкарскай?.. Антон з агідай паглядзеў на стрэльбу, але, успомніўшы цесцева «ўзяўся за гуж, - не кажы, што не дуж», рыўком ускінуў стрэльбу на плячо і пайшоў далей, у самую гушчу. Тут пераважала кустоўе, калючы ядловец, ельнік, чапляліся за штаны і куртку калючкі. Але Антон не зважаў на іх, проста ішоў і думаў аб тым, як лёс прыгінае чалавека... А было ж і ў іх з Насцяй каханне, маладое, шчаслівае. У той год, калі Антон прыехаў у гэтую школу, ён адразу ж заўважыў яе, чарнявую высокую дзяўчыну - бібліятэкарку. Спачатку толькі назіраў за ёй, ведаючы, што са сваёй пакалечанай нагой ён для яе не пара, хоць з твару быў прыгожы і меў мяккі, зычлівы характар. Але дзяўчына пакахала яго ў тую сапраўды шчаслівую і непаўторную вясну. Потым у іх нарадзіўся сын, дзве дачкі. Тады яшчэ яны жылі нядрэнна: дапамагаў па гаспадарцы цесць. Але праз год ён занядужаў: здало сэрца. І ўвесь дом, уся гаспадарка апынулася на Антонавых плячах. Цяпер, прыпамінаючы гэта, ён сумна ўсміхнуўся: кульгавы гаспадар... З таго часу перамянілася і Насця... Раней яна была лепшай, менш сквапнай і зайздроснай. Ці ён раней памыліўся ў ёй, ці проста заелі, задушылі яе сэрца турботы, што нічога не засталося ў ім, акрамя адвечнага: апрануць, абуць, накарміць... Яны пачалі сварыцца, часта з-за дробязі, і пасля гэтых сварак на душы было нядобра, пагана, нібы па кроплях улівалася ў яе атрута. Так паступова сышло ў нікуды іх каханне, іх маладосць. Але Антон адчуваў, што не мае права дакараць жонку: каб не яна, што было б з ім і з дзецьмі?.. А дзяцей яму шкада больш, чым сябе, чым свайго няўдалага, нешчаслівага лёсу... З-за іх ён і згадзіўся ў той вечар узяць паганую стрэльбу. З-за іх ён сёння і прыйшоў у лес.
Антон ізноў прыпыніўся, каб адпачыць. Ля ног тонкім струменьчыкам цякла ручаіна, у хуткай вадзе віравала жоўтае лісце, зносілася плынню. Антон зачэрпнуў крыху вады, абмыў успацелы твар, і ад гэтага трохі палягчэла. Над галавою несціхана шумеў лес, нібы спачуваў чалавеку, нібы разумеў яго клопат і яго нялёгкі лёс...
Антон пайшоў далей, абмінаючы кустоўе, угінаючыся пад махнатымі лапамі елак, што сыпалі за каўнер калючую сухую ігліцу. Ён ведаў дарогу, калі яе можна так назваць, у лесе: цесць, раз-пораз кашляючы, збольшага растлумачыў Антону, як прайсці ў Воўчы Яр, дзе, нягледзячы на назву, вадзіліся не ваўкі, а зайцы. Ва ўсякім разе, гэта там іх падстрэліў Стась. І Антон ішоў туды, час ад часу ўспамінаючы, што можа натрапіць на лесніка, - і тады ўсё. Ён не ведаў, ці можна ў гэты час паляваць на звера, але гэта не турбавала яго цяпер, усё яму было абыякава, ды і хадзіў ён па лесе абы адбыць. Нават радаваўся ў думках, калі ўяўляў, што нікога не сустрэне, што ні ў кога не трэба будзе страляць. Толькі б не дакарала Насця... Пры гэтым успаміне ён узлаваўся сам на сябе: і праўда, хлюпік ён нейкі, інтэлігент, баязлівец...
Раптам пачуўся незразумелы шум у ядлоўцы, які ўсё набліжаўся. Антон стаіўся, схаваўся за дрэва і адчуў, як моцна б'ецца сэрца. Доўга чакаць яму не прыйшлося: на паляну выйшла, насцярожана фыркаючы, ласяня. Крыху падрослае, па вазе роўнае тром Стасевым зайцам. Антон чакаў, калі з'явіцца ласіха, але яе не было. Ласяня, збольшага агледзеўшы рад пахмурных елак і кустоўе, рушыла да бярэзніку, у бок ручаіны, прама на Антона. У яго пахаладзела ў сэрцы: трэба ж страляць! Насці зманіць ён не зможа, яна пазнае ўсё адразу. Эх, баязлівец ён, інтэлігент, хлюпік!.. Дрыжачымі рукамі Антон наладзіў стрэльбу, але ўсё ж да канца не змог перамагчы сябе: заплюшчыўшы вочы, скіраваў стрэльбу ўбок, з таемнай надзеяй не патрапіць, не пацэліць...
Лясную цішыню разарваў стрэл, глухі і цяжкі. У гэты ж момант ласяня кінулася на бярэзіну - і прама на кулю, Антон толькі войкнуў і, каб не ўпасці, схапіўся рукою за калючую лапу елкі. Ён не адчуваў болю ад іголак, увогуле, нічога не адчуваў. Проста яму стала страшна ад таго, што ён усвядоміў, убачыў сваімі вачыма, як кіруе лёс: ён жа не хацеў, не хацеў пацэліць, ён жа спецыяльна ўбок страляў, а ласяня... Крыўдна, горка было ад той чорнай і сляпой сілы, што скіравала смерць...
Антон падышоў да ласяняці. Яно было ўжо ледзь жывое, толькі яшчэ сутаргава ўздрыгвалі ногі, і ад гэтага здавалася, што яно паўзе па зямлі. І страшна марудна цурчэла з ранкі кроў, залівала раскрытыя вочы, цякла па мяккай, далікатнай шараватай поўсці...
Антон заплюшчыў вочы, але гэтае відовішча не знікла. Ён хацеў кінуць стрэльбу і пайсці прэч, але ўспомніў жончыны словы: дзеля дзяцей, дзеля дзяцей... Эх, каб хоць жывёла ў іх была свая, а то, нібы кара якая: у верасні атруціліся нечым свінні, прапала авечка, якую хацелі асвежаваць на Каляды... Ды і глупства гэта - кідаць у лесе забітага табою ж звера, вялікая гэта раскоша!.. Калі на тое пайшло, дык трэба было ўвогуле не страляць, а цяпер што ўжо? Цяпер не ўваскрэсіш. Думкі былі жорсткія, але ў іх чулася спрадвечная гаспадарская праўда, і Антон, панура гледзячы сабе пад ногі, падышоў да ласяняці, асцярожна перакуліў яго, скруціў ногі вяроўкай, запіхнуў у мяшок, завязаў і ўзваліў на спіну. Тут ён спыніўся, каб перавесці дыханне, і раптам убачыў, што ў двух кроках ад яго стаіць ласіха, высокая і паджарая, задыханая ад бегу, а да яе туляцца два такія ж ласяняці, як і той, нядаўна забіты ім. І Антон адчуў, як балюча-балюча апякло сэрца: тры ласяняці, дзеці... Пахістваючыся, апіраючыся на стрэльбу, ён пайшоў ад ласіхі, але яна не адставала, крочыла за ім. Толькі тады, калі скончыўся гушчар, яна спынілася, і Антон пачуў доўгі няўсцешны стогн-рык, які бывае перад скананнем. Ці гэта падалося яго растрывожанаму, збалеламу сэрцу, ці, можа, гэта ён сам стагнаў так?.. Мільганулі па абодва бакі сцежкі дрэвы, нешта шаптала збітае з голля лісце. Антон ішоў і ішоў, доўга кружыў па лесе сцежкай, спатыкаючыся аб карэнні, расхінаючы кустоўе стрэльбай. Вяла мільгалі ўрыўкі думак, давіла лясная цішыня. Пару разоў здавалася, што з-за дрэў насустрач выходзіць ляснік. Тады ахопліваў звыклы страх, а потым знікаў, патанаў дзесьці ў глыбіні свядомасці, і зноў навальвалася стома, душыла абыякавасць. Антону нават хацелася, каб сустрэўся ляснік, каб адбылося пакаранне. Можа, тады яму стала б лягчэй...
Лес скончыўся непрыкметна, і за апошнім строем бяроз адкрылася пустое восеньскае поле, нібы разарванае сэрца волата... Антон паглядзеў на яго, і душу ад чагосьці агарнула туга, і сам сабе ён здаўся жахліва нікчэмным. Ён утуліў плечы, на якія давіў мяшок, пацягнуўся чорнай каляіністай дарогай у напрамку вёскі...
З абыякавасцю мінаў хаты абапал камяністай брукаванай вуліцы, пакуль не дакульгаў нарэшце да сваёй дамоўкі, якую, помніцца, нават марыў калісьці абкласці цэглаю, але не ўдалося. Антон уздыхнуў горка: многа што не ўдалося. У сенях скінуў ненавісны мяшок і стрэльбу, прайшоў пакой і адразу ж паваліўся на канапу, адвярнуўся да сцяны. Насця спрабавала загаварыць, але ён не адказваў. Чуў толькі, як радасна гаманіла жонка ў кухні, як кашляў цесць і пераказвалі адзін аднаму навіну дзеці: «Татка звера забіў! Во!»
Антон нічога не еў, рана лёг спаць, але заснуць не мог: усё думаў пра лес, ласянят і ласіху, нібыта зноў блукаў па сцежцы і гушчары, плакаў над полем... І ў гэтых несканчоных успамінах ён хацеў знайсці нейкую адну, трывалую і ёмкую думку, у якой увасобілася б прычына яго гора, увесь ягоны адчай.
Тады падышоў цесць, прысеў на канапу, дзе ляжаў Антон, сказаў лагодна і супакойваючы:
- Не перажывай. Перамелецца - мука будзе. Не адзін жа ты. Не першы. І не апошні, відаць.
- Не апошні... - рэхам паўтарыў Антон.
- Нашто ты так? - стары махнуў рукой. - Сэрца ў цябе... мяккае, Антон. А ў жыцці цвярдзей трэба, цвярдзей. Ты ж разумны чалавек...
- Чалавек! - Антон ускіпеў. - Быў, да гэтага дня быў ім. Цяпер іншы ўжо, другі. Я забойца, чалавек са стрэльбай, на маіх руках кроў...
Антон уздыхнуў, роспачна і цяжка. Да болю шкада было свайго юнацтва, кахання і ўсяго светлага, што існавала ў ягоным жыцці. Усё сышло, застаўся толькі сумны ўспамін, ад якога цяпер шчыміць сэрца...
Ён раптам ускочыў, падбег да акна, прытуліўся лбом да халоднай шыбы, зашаптаў горача, адчайна:
- Дык не адзін жа я вінен... Я ж не хацеў, бачыць Бог, не хацеў!.. Госпадзі, злітуйся, здымі з душы грэх!.. Гэта ўсё жыццё, усё жыццё такое - яно вінавата... Антон прымоўк, бяссільна апусціў рукі, нібы звяў. Потым вярнуўся назад, акрыўся коўдрай, але доўгі час не мог сагрэцца, усё цела працінаў нейкі раптоўны холад, білі дрыжыкі, і Антон з горыччу падумаў, што гэта, відаць, холад ад сэрца... Пасля заснуў, нібы праваліўся ў забыццё.
Раніцай, прачынаючыся, з надзеяй падумаў: а можа, гэта сон? Але гэта не сон, не, гэта не сон. На жаль...
Унурыўшыся, ён пайшоў з хаты на двор, дзе абуджалася, плыла празрыстым павуціннем над лясамі восень, роздумная, халодная і горкая восень, нечым падобная да яго жыцця, да яго лёсу, калі адкрасавалі вясна і лета, сышлі ў паднябесны блакіт дараваныя і забраныя, далёкія шчаслівыя гады...
Ён стаяў, прытуліўшыся плячом да старое ліпы, і на яго зляталі, не то ўздыхаючы, не то ціха стогнучы ад жалю, жоўтыя лісты. Але ён не бачыў іх, толькі глядзеў туды, дзе неба злівалася з лясамі, - удалеч, быццам чагосьці чакаў адтуль, прагнуў даведацца аб нечым далёкім і галоўным, пра што шумеў лес, што думала поле, чым спрадвек жыла гэтая - незразумелая сённяшнім чалавекам - зямля...