БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Масей Сяднёў

І той дзень надыйшоў

ЧАСТКА ПЕРШАЯ
ЧАСТКА ДРУГАЯ
ЧАСТКА ТРЭЙЦЯЯ
ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

 

 

Дзеля чаго яна назвала мяне Юзікам і пры якіх абставінах, я скажу пазьней, значна пазьней, калі яна ўжо будзе дарослай. Цяпер-жа яна яшчэ малая, ёй ня болей, як адзінаццаць год, і, думаю, што яна ня ведае яшчэ, як мяне завуць наогул. Дый у яе няма ніякай патрэбы ведаць, як мяне завуць. Зрэшты, яна са мной дасюль яшчэ ні разу й не гаварыла - сароміцца. Пры сустрэчы апушчае вочы долу - глядзіць толькі на мае жоўтыя гарадскія бацінкі, у якіх я ўсё яшчэ хаджу, ня ськідаю, хоць з Менску я прыехаў да сваіх бацькоў болей як тыдзень таму назад і мог-бы ўжо прывыкнуць зноў хадзіць босым, як і ўсе тут ходзяць. Яна таксама босая. Ёй, відаць, падабаецца, што я апрануты пагарадскому і, значыцца, не такі, як усе. Ёй таксама падабаецца, што я - студэнт, дадам - адзіны на ўсю вёску. Я ўжо на той ступені, што нават магу не хадзіць на працу ў калгас, не пеклавацца, як усе, магу хадзіць панічом, прастойваць нямаведама чаго цэлымі гадзінамі на нашым мосьце праз рэчку Сьвінку, што прабягае паміж ейнаю і маёю вёскамі, разьдзяляе іх. На гэтым мосьце, бывала, сыходзілася ў сьвяточныя дні моладзь з абедзьвюх вёсак - Мокрага Першага і Мокрага Другога. Цяпер, як настаў калгас, моладзь зьбіраецца тут рэдка - трэба і ў сьвяты працаваць.

Вось і сёньня я на мосьце толькі сам: рабочая-ж пара, пагодны дзень і ўсе - на полі. Гляджу, як унізе, перад самым мостам, там, дзе глыбей, боўтаецца дзятва - адна малеча. Дае нырца, выплывае наверх, пырскаецца і як у гэтых пырсках ламаецца на аськепкі сонца. Дарослыя-ж будуць купацца-мыцца ўвечары, калі сьцямнее і можна будзе лезьці ў ваду голым, бяз трусікаў - такіх рэчаў тут ні ў кога няма.

Яна таксама - бачу па ёй - хацела-б плёхацца разам з малымі, каб толькі ў тым купеле былі адны дзяўчынкі і ня было хлопчыкаў. Яна стаіць там, унізе на беразе, і прыглядаецца - дзіўна! - якраз да хлопчыкаў, асабліва, калі яны, голыя і загарэлыя, вылазяць на бераг. Час-ад-часу - я гэта бачу - яна кіне на мяне няўпрыкмяць свой сарамлівы погляд. Але я сябе ня выдаю, што прыкмячаю гэта. Яна там, унізе, на поплаве, не адна - з ёю гусі, цэлы статак. У руках трымае доўгую хварасьціну - кіруе ёю гусей. На галаве ў яе гарыць чырвоны банцік, коскі зьвісаюць да пояса. Зірк - як у Божай Мацеры: выразьліва ясны, кідкі і як-бы задуменна-засмучаны. Гэта калі яна глядзіць прама на цябе. Зіркне-ж збочліва - як апаліць. Яна ўся пайшла ў матку - у маткі-ж таксама лахматыя, з роськідам, бровы, чорныя, як воранава крыло. З-пад іх зораць на цябе прадонныя вочы, гульліва-мітусьлівыя. Завуць ейную маці Хімай. У Мокрым яна адна такая. Гавораць, што свой пачатак Хіма ўзяла ад маладога цыгана-ганчара, што езьдзіў па ваколічных вёсках з гаршкамі і, бывала, спыняўся нанач у ейных, Хіміных, бацькоў. Дачцы-ж, хоць яна й пайшла ў матку, дадаліся яшчэ й бацькавы рысы - выйшла прывабная харашуня, што й стаіць вось цяпер перада мною ўнізе з статкам гусей і хварасьцінай у руках.

Мой знаёмы, настаўнік Вяркееў, з якім я сябрую, неяк сказаў мне, што ў ягоным трэйцім класе сярод дзяўчынак - яна самая прыгожая, хоць і не самая пасьпяховая і што з ёю трэба займацца дадаткова. (Бацькі вучняў казалі мне, што Вяркееў спаміж настаўнікаў найбольш адукаваны чалавек, хоць дасюль у гэтым я ня мог пераканацца.)

Вяркееў угледзеў мяне на мосьце. (Ён чакаў майго прыезду, пытаўся ў бацькі, калі я буду.) Імчыць з горкі ад школы. Вітаецца:

- Што й ты пасьвіш гусі з маёй Дусяй?

Гэта мяне абыйшло - якая яна яго? Што толькі вучыцца ў яго? А, зрэшты, якая яна мая? Таксама-ж не мая. Але ўсё-ткі я ня ўзьлюбіў. што Вяркееў - мот - назваў яе сваёй, ды яшчэ наўзьверх Дусяй. Дасюль яна была для мяне толькі «яна», без якога колечы імя, як сымбаль, а цяпер яна была названая Дусяй, і гэтая канкрэтнасьць як-бы разьвянчала яе. Але гэта глупства. Вунь яна ўзьняла хварасьціну - пагнала далей паўз рэчку сваю гаману і штосьці засьпявала, мне падумалася - на разьвітаньне са мною. Як-бы там ні было, я ўпэўнены, што яна сьпявае не для сябе, а для некага, і той «нехта» - цешу я сябе - гэта я, хоць і лаўлю сябе на тым, што ўсё гэта - хімэра, хачу верыць, што я ўсё-ткі здольны ацэньваць рэчы рэальна, бачыць іх у сапраўдным сьвятле. Ды зноў-жа, я хачу, каб рэчы выглядалі прыгажэй, як яны ёсць на самай справе. Мне падабаецца падманьваць сябе.

Гусі ня надта слухаюцца яе - хутка, як качкі, уцякаюць у рэчку, гагочуць, як ашалелыя, б'юць паветра крыльлем. Яна канчае сьпяваць, пачынае - гэта відаць па ейнай паставе - гаманіць з імі. Наіўная, угаварвае іх, непаслухмяных.

Гэта ўжо каторы дзень, як я прыкіпеў да гэтага моста - падоўгу стаю на ім, быццам любуюся хараством вясковага навакольля: жытам, што тут-жа, побач, направа ад нашай школы; нашаю рэчкаю; ветраком (налева ад мяне), што апусьціў крыльле, задумны ў сваёй нярухомасьці; а яшчэ далей - трымя стройнымі вязамі на даляглядзе. (Усё роўна, як я не маскуюся, можна заўважыць, што я стаю тут ня так сабе. Але няўжо можа нехта падумаць, што я любуюся ёю? Баюся, што магу праслыць дзіваком.)

Вяркееў мне перашкаджае - усё не адыходзіцца. Балбоча і балбоча. Яму, кажа, некуды дзецца - заняткаў у школе ўжо няма, на лета нікуды не паехаў, прападае ў Мокрым. Асабліва не па сабе яму ўвечары. Да дзяўчат пад хату дзеда Мельніка, куды яны зьбіраюцца пасьля працы і да пазна валтузяцца з хлопцамі, Вяркееў ня ходзіць - кажа, «грубая матэрыя», хоць, як я пазьней пераканаўся, ліпне да гэтай «грубай матэрыі». Ён, кажа, любіць толькі дзявочыя галасы. Любіць, як яны сьпяваюць, як іхныя песьні ў вечаровай ядранасьці пакрываюць прастору на некалькі кілямэтраў наўкруг, як, пачуўшы іх, у якой-небудзь суседняй вёсцы адгукаюцца ім сваёю песьняй. Дрэнна толькі, кажа, што перашкаджаюць дзяўчатам хлопцы - шчыплюць іх, і тыя тады верашчаць да зьнямогі. Але іх, дурніцаў, сьцішаюць хлопцы, каб яны не перашкаджалі спаць дзеду Мельніку.

Далёка сваіх гусей яна не пагнала - вяртаецца ўжо назад да мосту. Яна тут круціць іх цэлы дзень. Пабачаўшы, што я стаю тут не адзін, а з Вяркеевым, ейным настаўнікам, закрычэла на гусей. «Чаму ўсё-ткі ён назваў яе «сваёю Дусяй»? Я хацеў ужо загаварыць з ёю, але вось прыбег ён».

- Загляньма ў сельсавет, зачараваны! - і бадай не пацёг мяне, узяўшы пад руку.

Да сельсавету ад моста ня болей як трыста-чатырыста мэтраў. Побач сельсавету - Сельпо. У будынку сельсавету месьціцца і нашая пошта. Там-жа сядзіць і фінагент, мой далёкі сваяк. Сельсавет і Сельпо, з невялікай паміж імі добра падмеценай пляцоўкай, і становяць наш «Цэнтр». Побач гэтага «Цэнтру» стаіць і ейная хата. Гэтаю хатай і канчаецца вясковая вуліца. Сюды, у «Цэнтр», прыходзяць сяляне з ваколічных вёсак - пачуць новасьцяў, купіць што-небудзь, або й проста «на людзей паглядзець і сябе паказаць».

Насустрач - бачу - ідзе ейная маці. Можна сказаць - бяжыць. Босая. Рыхтык цыганка. Або не - грачанка. Я вызваляюся з-пад апекі Вяркеева і гатовы ўжо быў прывітацца з ёю, Дусінай маці, як яна апярэдзіла мой намер і сама - яшчэ здалёк - прывіталася першай, выразна ськіроўваючы сваё вітаньне да мяне. Вяркеева яна як-бы й не прыкмячае.

- Чула, што прыехаў, а ня бачылася яшчэ, - і падае мне руку. - Заўсёды-ж, як прыедзеш, бяжыш, коцісься з горкі сюды. Ці нешта ўжо забыўся на нас?

«Бяжыш, коцісься з горкі» гэта ў яе азначае месца, дзе стаіць нашая хата і адкуль я «бягу, качуся». На правым, вышэйшым беразе рэчкі, нашая хата й сапраўды выглядае як на горцы - узьнятай, паднесенай, асабліва калі глядзець на яе зьнізу, з моста. Я, калі трэба было ў Сельпо, у сельсавет, або яшчэ куды, сапраўды ня йшоў, а бег праз мост - якога ня мінеш - і Хіма, маці Дусі, магла бачыць мяне, бягучага, у вакно з свае хаты.

- Я-ж усім і кажу, - недарэчы гаворыць яна, - што гэта за Масееў сын - ня ходзіць, а бяжыць і пры сустрэчы, ласкавы, кожнаму скажа «Добры дзень!» - і старому і малому.

Гэта яна ўжо гаворыць як-бы Вяркееву, а мне чамусьці сорамна, што яна гаворыць гэта, пагатоў пры Вяркееве.

- Ня бачыў мае Дусі? - зноў зьвяртаецца да мяне. (Напэўна, назірала, глядзела з вакна свае хаты, як я тырчэў на мосьце і думае, мусіць-жа бачыў ейную - хацеў падумаць маю - Дусю.) - Ды ня йдзе дзенецца - знайду. Накарміць-жа трэба. Худзенькая яна ў мяне. Бялюткая, дармо, што чарнушка - на адным малацэ жывець.

Разьвітаўшыся, яна паймчалася шукаць Дусю, а мы пасьпяшаліся ў сельсавет: Вяркееў кажа - прыехаў з раёну нейкі ўпаўнаважаны.

Вяркееў адчапіўся ад мяне: нырнуў ў Сельпо, там - я ўпэўнены - ён раздушыць разам з капэратарам паўлітэрка, балазе цяпер у крамцы ні душы, значыць цэлая раскоша для п'янчужак і іншых прыхлябацеляў, уключна з самім старшынём сельсавету. Бывае нават, што яны зачыняюцца, каб ніхто не перашкаджаў ім «разгавецца», як яны ахрысьцілі выпіўку нахаду.

Я застаўся адзін пасярод вуліцы, ня ведаючы, куды мне пайсьці. Сельсавет і розныя ўпаўнаважаныя мяне ня надта цікавяць. Я аглядаюся назад, ці ня гоніць дахаты гусей Дуся. Яна ня мінула-б гэтай дарогі, дзе я стаю цяпер - гэта якраз дарога да яе хаты. Да Вяркеева - ня ведаю, чаму - у мяне варухнулася няпрыязьнь, а то й варожасьць, і мне трэба было неяк збавіцца ад такога пачуцьця. Я хацеў заглушыць гэтае пачуцьцё стрэчаю з ёю. Я-ж і стаяў на мосьце, узвышаў сябе ёю, каб утаймаваць у сваёй душы разлад, які я адчуў, прыехаўшы з Менску, разлад, што паўстаў у мяне ці то ад чытаньня розных - у тым ліку забароненых - кніг, ці таму, што мне ў вёсцы няма чаго рабіць. Я ўжо адарваўся ад яе. Я не гарадскі і не вясковы. Я не магу глядзець на сваіх бацькоў і на сястру, як яны ўбіваюцца ў калгасе на агульных работах. Праўда, як я прыехаў з вучобы дахаты, бацьку ўжо не пасылаюць кожны дзень з касою, даюць лягчэйшую працу - відаць, лічацца са мною.

Бацька з маці ўвечары валочаць на сабе барану, абрабляюць за хатаю свае соткі. Мяне не чапаюць. Я магу не рабіць, я ўжо госьць, я нібы ўжо чужы, і мне ад такога адчуваньня не па сабе. Мяне шкадуюць, але вонкава гэтага не выяўляюць.

Чытаньне - я й на канікулах заўсёды чытаю - чытаньне перарабіла мяне, наставіла на нейкі іншы, больш ідэальны сьвет, на больш прыгожае ў сьвеце і я знаходжуся ў пошуках гэтага лятуценнага сьвету. Адсюль зьявілася патрэба ў ёй.

Вось і яна сама - мусіць, маці паклікала яе на абед, і яна гоніць гусей дахады. Яны, паслухмяныя цяпер, ідуць стройнаю чародкаю самі - іх ня трэба падганяць. Яна йдзе за імі ўсьлед. На адлегласьці бачу яе - засяроджаную, спакойную, стройную, з коскамі і банцікам, у лёгкай сукенцы. Бачу яе, невясковую, нібы закінутую сюды аднекуль з больш прывабнага сьвету.

Яна заўважыла, што я стаю на ейнай дарозе. Узрушанасьці не паказвае - ідзе лёгкай, роўнай паходкай. Гусі, дайшоўшы да мяне, загагаталі, абмінулі, нібы якую перашкоду, што трапілася на іхнай дарозе. А яна сама прост ідзе на мяне - збочыць ня можа. Дайшла. Ужо ля мяне. Побач. Думаў затрымаецца, нешта скажа. Не. Лёгка ўсьміхнуўшыся, пайшла. Я гукнуў яе, і яна, ужо з воддалі, памахала мне рукой.

Невядома адкуль, узьнікла на дарозе і ейная маці, з травою ў фартуху - наскубла дзесьці, мусіць, для свае каровы.

- Нясу во сваёй Красульцы. З поля прыходзіць галодная. Рыкае. Глядзіць мне ў вочы, ці ня дам чаго. Сваёй Дусьцы б'ю масельца, каб расла здаровенькая і прыгожанькая. Можа калі табе нявеста будзе. (Засьмяялася.) - Ці ў цябе мо гарадская завялася? Пайду. І стары-ж мой жджэ мяне там. Ага, наш Ягорка прыяжджае. Табе таварыш будзе - вучыліся-ж у школе разам. Заходзь да нас.

З канцылярыі сельсавету выйшаў фінагент Даўгаль. Каб маці не сказала, я ня ведаў-бы, што ў нас ёсць такая радня. Здароўкаецца.

- Ведаеш, я коратка. На хаду. Табой цікавіцца ўпаўнаважаны. Цябе пакліча старшыня ў канцылярыю - будзь асьцярожны.

І схаваўся за дзьвярыма Сельпо - мусіць пайшоў «разгаўляцца». Іх, сяброў па выпіўцы, цэлая шайка - старшыня, сакратар сельсавету, фінагент, Вяркееў і сам капэратар. Капэратара, кажуць, будуць судзіць за растрату.

Папярэджаньне фінагента як-бы й ня тычылася мяне. Праўда я ўдаваў, што гэта мяне ня тычылася. На самай справе, паведамленьне агента апякло маё нутро, выклікала трывогу. Толькі ўсё гэта я адганяў ад сябе. Я хацеў жыць бесклапотна. Хацеў жыць тым узвышаным пачуцьцём, што акрыляла мяне, той радасьцяй быцьця, што штурхала мяне на нейкі ўчынак, але, не знайшоўшы выхаду, згарала ва мне самім, пакідаючы ў душы салодкі смутак лёгкага рашчараваньня.

Я позна пачаў складвацца, як асоба. Маленства без якіх-небудзь асаблівых выгодаў, праца з самых раньніх год, адсутнасьць належнага школьнага выхаваньня ня вельмі спрыялі майму разьвіцьцю ў пачатную пару. Але ў нашай сям'і ўсё прадвызначаў лёс - ён кіраваў нас і мы сьлепа падпарадкоўваліся яму. Падсьведамае вычуцьцё наканаванасьці лёсу спарадзіла ў нас скрайнюю чульлівасьць.

Лёс прадвызначыў і маю дарогу: хоць і спозьнена, я ўсё-ткі адарваўся ад сахі і пайшоў, скажам так - у навуку.

Але я быў народжаны не для навукі, як нечага рацыянальнага - нада мною запанаваў эмацыянальны пачатак, чульлівы пачатак. З яго і пачалося афармленьне, складваньне мае душы, ейны рост. Якраз цяпер я і знаходжуся ў працэсе станаўленьня свае асобы, перадусім ейнага эстэтычнага пачатку. Для яго, гэтага эстэтычнага пачатку, я й шукаю «яе». «Яна» можа быць кім хочаце. Ну хоць-бы і Дусяй.

Выйшаў на ганак старшыня сельсавету і кіўком галавы паклікаў да сябе. Калі я ўвайшоў у ягоны пакой, старшыня, ніправошта ў мяне не запытаўшыся, здаў мяне адразу ўпаўнаважанаму з раёна. Той папрасіў мяне прайсьціся з ім, паказаць яму канцылярыю нашага калгасу - ён хацеў-бы бачыць там старшыню. - Гэта-ж, здаецца, і вам па дарозе. «Па дарозе» ці не па дарозе, а я змушаны быў ісьці з ім назад праз мост, на другі бок рэчкі. Канцылярыя нашага калгасу знаходзілася на самым процілежным канцы вёскі і мне давялося прайсьці з упаўнаважаным усю яе - з канца ў канец.

Ён не сказаў мне, хто ён такі, а я ня пытаўся - гэта ўсё для мяне было няважна. Мінулі мост. Паказалася на ўзгорку нашая хата, і калі мы дайшлі да яе, ён запытаўся, дзе я жыву, у якой хаце. Я паказаў яму.

- Чуў, вы - на апошнім курсе ўнівэрсытэту. Канчаеце, значыцца. Вельмі добра. Будзеце выкладаць? Расейскую ці беларускую літаратуру? Я дазнаўся (ён усьміхнуўся), што вы на літфаку і, пэўна-ж, будзеце выкладаць літаратуру - тую ці тую.

І бяз ніякай паўзы, без перадышкі, запытаўся, каго я найбольш люблю з беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў - Пушчу, Гаруна, Дубоўку, Чорнага, Кляшторнага?

Я быў вельмі зьдзіўлены, што ўпаўнаважанаму вядомыя гэтыя прозьвішчы. Гэта мяне насьцярожыла. Я вычуў, што ўпаўнаважаны пытаецца пра гэтых людзей ня так сабе - хоча праверыць маю ідэялёгію. І я пачаў ганіць і Пушчу, і Гаруна, і Дубоўку, і Чорнага і ўсіх чыста, пра каго ўпаўнаважаны пытаўся, а хваліць Андрэя Александровіча, пралетарскага паэта-камуніста. Упаўнаважаны прыкмеціў - гэта было ня цяжка - што я самастрахуюся.

- Добра. Добра. Вельмі добра. І мы ня будзем пра гэта. Ясна ўсё.

І перайшоўшы на другое, спытаўся:

- У якіх вы дачыненьнях з Вяркеевым?

Я адказаў - у самых найлепшых.

- Ну і правільна. З ім можна дружыць. Бо з кім болей вы можаце тут дружыць?

Дайшлі да канцылярыі калгасу, і ўпаўнаважаны разьвітаўся са мною, жадаючы мне посьпехаў, а я падумаў - гэта-ж ён зьбірае дадзеныя пра мяне - навошта-ж бы спатрэбіўся яму наш старшыня калгасу.

Ідучы назад, я мінуў сваю хату, пайшоў на мост і, перайшоўшы яго, зноў апынуўся ў «Цэнтры», г.зн. ля Сельпо і сельсавету.

З Сельпо якраз выходзіў фінагент, па ўсім відаць, добра «разгавеўшыся».

- Я з табою не гавару. Я іду толькі паўз цябе - ты стаіш на дарозе - і не размаўляю з табою: старшыня вунь глядзіць у вакно. Скажу толькі - уцякай! Зьедзь адсюль! Ніхто цябе ня будзе шукаць. Я з табою не гаварыў.

Як ішоў, гэтак і пайшоў, не затрымліваючыся. Зачыніў за сабою дзьверы ў канцылярыю сельсавета.

Неспакойны, я ня ведаю, куды мне пайсьці. У душы - несамавіта: эстэтыка мая церпіць крах. Сутыкнулася з рэальнасьцяй. «Яна» з гусямі і банцікам-аганьком затушавалася наплывам іншага пачуцьця.

У дадатак дадзяе самотнасьць, сонная пустэча вуліцы: на ёй каб хто матнуўся - мёртва. Зірнеш - толькі дзе-небудзь, седзячы пасярод вуліцы, якое малое сыпліць у сваёй несьвядомасьці сабе пясок на галаву. Аж жудка.

Пайду да свайго колішняга таварыша па школе, да Вусьціна. Яго калоціць, не адпушчае, цяцюха, і ён, напэўна, будзе ў хаце. Так і ёсьць - ня толькі ён, але й ягоная маці і сястра-падлетак, што як толькі ўвайшоў я, схавалася за шырмай. Вусьцінава маці кінулася прыбіраць на стале, запрашаючы мяне садзіцца, радая майму прыходу. Яна толькі што прыйшла з поля падаіць карову - дачка яшчэ ня ўмее. Пастух прыганяе кароў на цэлае абедзьдзе - сьпека. І выганяе толькі калі сьпека спадае.

Вусьцін зайздросьціць мне, што я вучуся, шкадуе, што пасьля чатырох класаў не пайшоў далей у навуку. У калгасе працаваць ня любіць, лаецца з брыгадзірам, сваім таварышам. Ягоная маці прыслухоўваецца да нашай гутаркі і, незадаволеная сынам, не магла ўстрымацца, каб ня выказаць мне гэтага свайго незадавалення.

- Ляжыць во дзень-у-дзень, а прыйдзе вечар - бяжыць да сучкі. Прыходзіць дахаты, калі добрыя людзі ідуць на працу. Можа-б ты, Масеевіч, ушчуў яго як?

Вусьцін не злаваўся на маці, усьмешліва пазіраў на мяне. Тое, што гаварыла яму маці, успрыймаў як належнае і, відавочна, думаў, што ў маіх вачох ён не прайграе, а наадварот - выйграе.

Па сваім прыезьдзе, у гутарках з вясковымі хлопцамі - маімі аднагодкамі, я заўважыў, што амаль усе яны хваляцца сваімі перамогамі на жаночым фронце. Я ніяк не камэнтаваў іхных дасягненьняў, хоць і слухаў іх уважліва. Ад іх веяла на мяне нечым нячыстым, брыдкім і няпрыемным, такое іхнае адкрытае прызнаньне выклікала ў мяне нясмак, асабліва калі яны падлічалі на пальцах, колькі дзевак яны пазбавілі цнатлівасьці. Я ім ня верыў, ведаў, што яны хваляцца, але разам з тым, недзе ў самым цёмным закутку душы, зайздросьціў ім. Яны лічылі мяне не дастаткова адважным, баязьлівым, далікатным, інтэлігентам, які не апанаваў мэтадам, што вядзе да авалоданьня і - дзіўная рэч - прапаноўвалі мне свае паслугі ў гэтым, на іх думку, зусім лёгкім мастацтве.

- Калі хочаш, я завяду цябе сёньня ўвечары да аднэй - ламацца доўга ня будзе, - ціха, каб ня чула маці, угаварваў мяне Вусьцін.

У маім Мокрым - дый ня толькі ў Мокрым - трываў яшчэ стары звычай «хадзіць да дзевак спаць». На цэлае лета - душна-ж, дый бацькі на перашкодзе - дзеўка выходзіць спаць на двор: у клець, пад павець, або й проста на калёсы, калі яны пад страхою. Застаюцца спаць у хаце толькі тыя, хто не спадзяецца на посьпех: надта няпрыгожыя і няўдалыя.

Гэты выхад з хаты разьлічаны на тое, каб прынадзіць пажаданага хлапца і, калі ўсё пойдзе на лад - выйсьці за яго замуж. Дзеўка ня пусьціць да сябе нанач нікога, хто ёй не падабаецца, колькі-б ён ні прасіўся, і не паддасца хлопцу - зялезны закон - калі вычуе, што з ім ня будзе будучыні. Канешне, бывае калі дзеўка памыляецца - аддасца хлопцу, а замуж той не бярэ, і тады рэпутацыю чэснай дзеўкі яна траціць назаўсёды.

Мяне, як свайго, ды яшчэ студэнта, думаецца, пусьціла-б да сябе любая з нашых дзевак, але я баюся іх: адпусьціцца каторая, каб забрытаць цябе і тады канец усім тваім плянам, у тым ліку і вучобе, будзеш працаваць, каб магчы выплачваць алімэнты. Але маглі цябе, такога свайго, і ня прыняць, ня пусьціць у клець: я ім ня пара, а нашы дзеўкі - народ цьвярозы, яны шукаюць роўных сабе, і магло стацца, што, стоячы пад дзьвярыма, ты доўга прасіўся-б, каб табе адчынілі. Ды, зрэшты, што я гавару - я такі-ж самы, як і яны: просты, адкрыты, дурны, такі-ж самы працаўнік - на полі, на лузе, на таку, на гумне, у хаце - усюды, дзе спатрэбіцца мазолістая рука. Я толькі адарваўся ад іх і, адарваны, нажаль, станаўлюся чужым для іх.

У кожным разе, я падзякваў Вусьціну за ягоную гатовасьць дапамагчы мне і зьбіраўся ўжо выйсьці, як ягоная сястрычка - такога прыблізна ўзросту, як Дуся - паказалася з-за шырмы і, танцуючы, выпаліла:

- А я чула, што вы гаварылі.

І пабегла зноў за шырму.

Вусьціна гэта німала ня зьдзівіла, і калі я ўжо ўзяўся за клямку, каб выйсьці, ён нагадаў мне пра сваю гатовасьць прыслужыцца мне. Няпрыемна ўсім гэтым уражаны, я рады быў апынуцца на свабодзе, у раздольлі ўсё яшчэ нязгаслага дня. Я не пайшоў дахаты, назад на мост, а павярнуў да добра знаёмага мне закутку-астраўка, што некалі ўтварыла нашая Сьвінка, абмінуўшы яго з абодвух бакоў, быццам пакідаючы нам гэты астравок для схованак ці для адзінотнага роздуму і адпачынку. На гэтым астраўку, акружаным вербалозам, густа расьлі краскі, гулі над імі пчолы. Іхны гуд не парушаў той цішыні, якая панавала тут, наадварот як-бы штосьці дадаваў да яе, ствараў радасна-патаемную музыку існаваньня. Тут адчувалася прысутнасьць духу, што няпрыкметна творыць усё. Каб трапіць на гэты астравок, трэба было перайсьці невялікі, але досыць хуткі струмень, і мне спатрэбілася ськінуць свае бацінкі. Узяўшы іх у рукі, я пераскочыў струменьчык і бачу - ейныя гусі тут, шчыплюць траву. А дзе-ж яна сама? Аж бачу - сядзіць на палянцы, сярод красак, ўе вяночак, прымервае сабе на галаве. Мяне яшчэ ня бачыць. Такое ўражаньне, быццам, засяроджаная, яна ня ведае, дзе яна. Яна толькі сама з сабой, у нейкім сваім асобным сьвеце, і ці варта перапыняць яе ў гэтым ейным існаваньні. Цікава, што яна думае? Нешта-ж яна думае. Як вяночак з красак, снуецца-ж, адначасна і вяночак ейных мар, толькі ёй адной вядомых. Гусі для яе не існуюць. Яна, мусіць, забыла пра іх. Але яны ведаюць сваю пастушку - даюць ёй магчымасьць пабыць з сабой, у шкоду ня йдуць. Вяночак гатовы. Устаючы, надзела яго на галаву. Папраўляе. Забрала адзаду свае коскі і пералажыла іх на грудзі. Гэта надало ёй выгляд больш дарослай. Яна, канешне, ня раз наглядала, як дарослыя дзяўчаты, стоячы перад люстэркам, запляталі свае косы, перакінуўшы іх наперад. Кароценькая, як сетачка, ейная сукенка, што не даходзіла ёй да каленяў, усё-ж сьведчыла пра ейную дзіцячую бясклопатнасьць і неспакушанасьць. А вось яна пабачыла мяне і дзіўна - ніколькі не зьбянтэжылася. У нейкі няўлоўны момант твар яе засьвяціўся радаснай усьмешкай. Гледзячы на мяне, яна заставалася стаяць. Я падыйшоў да яе. Яна хутка зьняла з галавы вяночак. Вачэй не засланяла рукою, як гэта яна рабіла раней пры сустрэчы са мной.

- Навошта ты зьняла вяночак з галавы? Ты такая прыгожая ў ім.

- А без вяночка я няпрыгожая? - спыталася.

- Канешне, ты прыгожая і без вяночка.

- Дык я ня буду й надзяваць яго. Я зьвіла яго для цябе. Я ведала, што ты прыйдзеш сюды.

- Як ты магла ведаць пра гэта?

- Ты-ж ходзіш сюды чытаць. Ляжыш у траве. Я заўсёды бачу цябе тут. І я думала, што ты й сёньня будзеш тут.

- А я цябе ніколі ня бачыў тут.

- Бо я схаваўшыся глядзела на цябе. Таму ты й ня бачыў мяне. Я ведаю, чаму ты й на мосьце стаіш.

- Ну скажы - чаму?

- Каб глядзець на мяне.

- Чаму ты думаеш, што я гляджу на цябе?

- Бо ты кажаш, што я прыгожая.

Я быў зьдзіўлены ейнай сьмеласьцяй, а яшчэ больш - ейнай кемлівасьцяй. Яна глядзела на мяне ня збочліва, адкрыта, у ейных вачох гулялі здрадліва-звабныя іскрынкі малой шэльмы. Мяне ўражала няпрыхаванае імкненьне паказацца дарослай. У ёй прачыналася смутнае ўяўленьне нечага нязьведанага.

Я стаяў з вяночкам у руках, ня ведаючы, што з ім рабіць. Яна заўважыла маю нерашучасьць, у момант замкнулася, як-бы спалохаўшыся сябе самой. Падняла з долу хварасьціну, сказала:

- Гусі разыйшліся. Пайду шукаць і паганю двору.

- А вяночак?

- Калі ня хочаш узяць з сабой, пусьці на ваду - няхай плывець. Я пушчаю вяночкі часта. Гляджу, дзе яны прыпыняцца.

Адыйшоўшыся, азірнулася. Памахала мне рукой.

...Чапляюся-чапляюся, і ні за вошта не магу зачапіцца. Ні ў горадзе, ні тут. І там нядобра, і тут нядобра. Новасьпечаны інтэлігент! Рамантык! Якому трэба «яна»! Рашчараваны Вэртар! Сумуе ў глушы вясковай! Шукае прыгодаў! Нейкіх нязвычайных сустрэчаў! Эстэт! Паглядзець збоку - адно сьмяхоцьце! І канешне-ж сьмяюцца - Масееў сын запанеў ці з глузду з'ехаў - з дзецьмі забаўляецца.

Я баюся гэтага прысуду. Плюну на сваю рамантыку! Пайду разам з усімі касіць! Пайду ў гурт! У калгас! Я пакажу сябе ранейшага - селяніна, які ўмее ўсё: і касіць, і малаціць, і сеяць, і веяць. Ды што там - «пакажу»? Бацька вон як пяклуецца, дык стань побач і «пакажы»! Зарабі працадзень які - з яго-ж жывуць цяпер усе! Пабыў гасьцём і досыць!

У хаце я не застаў нікога. Маці прыходзіла з працы і пайшла зноў. Справілася з усім: падаіла карову і справадзіла яе пастуху, згатавала нешта сабе, зьела, панесла абед бацьку і сястры на поле. Яны з нецярпеньнем чакаюць матчынага прыходу з абедам - з гаршчэчкамі ў махрачы. У гаршчэчках на першае - суп, на другое - грэцкая каша. У маці зьвісае торба, цісьне плячо. У торбе - лыжкі, акрайчык хлеба, сьвежыя агуркі з свайго агароду. Поле тое за тры вярсты, і каб не пазьніцца, маці сьпяшаецца, абліваецца потам. Бацьку-ж ня церпіцца, ён выглядае яе на дарозе, чакае, калі яна пакажацца, злуецца, калі яе ўсё ня відаць.

Для мяне-ж маці пакінула на стале смачнейшае - яешню і бульбяныя аладкі - дранікі, якія, яна ведае, я люблю асабліва. Мяне ўбівае матчына дабрыня. Чым я заслужыў такое?

У хаце нязвычайна ціха ад таго, што ў ёй усё прыбрана і нікога няма. Толькі звоняць у шыбы мухі, б'юцца ў шкло. Ад таго, што ў хаце нікога няма і цішыня, я лепш усьведамляю сябе, бачу сябе. Хачу нешта зрабіць для маці, каб ёй, калі яна прыйдзе ўвечары з працы, лягчэй было ходацца па гаспадарцы. Але нічога не магу прыдумаць. Узяўся за кніжку. Але й кніжку адкінуў. Пацягнула да сшытку, куды я часам запісваю, што мне набяжыць. Вось і набегла:

 

 

Няўжо гэта пра яе? Дзіўна!

Сонца ўжо - бачу ў вакно - барабаніць залацістым дажджом у дах школы, заліло сваім бляскам усю сьцяну, промнямі, быццам якім вастрыём, праколвае сасновы бор, заходзіць - хутка вечар. Пайду ў агарод, нарэжу бацьвіньня парсюку, пасяку, будзе чым карміць, як прыбяжыць з поля. Накалю дроў, знайду смалякоў - маці лягчэй будзе распаліць у печы сырыя дровы. Трэба-ж будзе нешта гатаваць на вячэру.

Бацька ўвайшоў на двор з касою на плячы - брыгадзір усё-ткі і сёньня паслаў на касавіцу, ня даў, як абяцаў, лягчэйшай працы. Пагавару з ім зноў, а то й з самім старшынёй - бацька выбіўся з сілаў, ды й з страўнікам нешта ў яго не ў парадку.

Маці з сястрой жалі - прыйшлі з сярпамі. Бацька з двара ўвайшоў у хату, зірнуў на мяне, але нічога не сказаў, лёг адпачыць. Маці з сястрой узяліся за сваю жаночую працу. А мне - сорамна, ніякавата. Пайду заўтра на працу - касіць.

Маці высыпала на стол - зварылася ўжо - з чыгунка бульбу. Пасыпала ўкропам. Ядзім з кіслым малаком - смачна. Гэта і ўсё - нанач наядацца нельга.

Не пасьпелі вылезьці з-за стала, як прыбег Вяркееў - ведаю, будзе запрашаць мяне некуды пайсьці з ім на вечар.

- Лявонавіч (гэта ён да майго бацькі), намахаліся-ж за дзень касою, дык па аднэй не зашкодзіць, косьці памякчэюць, - і дастаў з кішэні паўлітра.

- Можа-б яно й не зашкодзіла, Сямёнавіч, ды нечым закусіць - цыбулька толькі.

Маці засаромілася: як бацька мог сказаць такое пры настаўніку?

- Ды можа-ж знойдзецца што й да цыбулькі, - сказала яна.

Пасьпешна пачала прыбіраць на стол, запрашаючы Вяркеева садзіцца. Маці ведала - бацька хоча выпіць. Гэта-ж рэдкі для яго дар. Калі такое зноў надарыцца? Купляць самому - купіла няма. Гарэлка стала дарагою ў капэраціве. Бацька па гарэлцы не сумаваў - ня піў. Толькі калі да якого сьвята гнаў яе, і ўжо тады, у кампаніі, любіў выпіць і засьпяваць якую-небудзь, абавязкова сумную песьню. Маўклівы, рабіўся гаваркім і вясёлым. З бяды, ня гледзячы на свой страўнік, бацька мог, што называецца, і запіць. Тады ён бунтаваўся, быў нязгодным, аж пакуль, ап'янелы, не расслабляўся сьлязьмі.

Вяркееў разьліў свой паўлітэрак на нас траіх (маці ніколі нават на губы ня брала гарэлкі). Выпілі. Я рады, што бацька загаманіў - мяне мучыла ягоная маўкліня. Але Вяркееў рваўся ўжо з хаты, увесь час сыгналізаваў мне сваімі вірлівымі вачыма.

- Ну, ваша дзела маладое. Ідзеце, гуляйце!

Невядома было, ці гэта тычылася толькі Вяркеева, ці й мяне. Мы выйшлі. Маці толькі й пасьпела сказаць:

- Надта-ж не пазьніся.

Пра сваю гутарку з упаўнаважаным я не сказаў Вяркееву, хоць, дапушчаю, ён ведае пра яе. Я нічога не гаварыў пра гэтую гутарку і ў хаце.

- Ну, куды сьвісьнем? - пытаецца ў мяне Вяркееў.

Я, канешне, і ня думаў заходзіць да Вусьціна, каб ён завёў мяне да той, што «доўга не ламаецца», і адказаў Вяркееву:

- Куды хочаш сьвішчы, я нікуды не пайду. Глядзі, якая прыгожая ноч! А месяц! Такога болей ніколі ня будзе! Пойдзем да ветрака, адтуль, з вышыні, ты пабачыш, якое прыгожае ў месячным сьвятле Макранскае навакольле! Ты жывеш тут ужо колькі гадоў, а тутэйшага хараства і не прыкмячаеш. Гэта-ж проста зачараваны край, а ты ня можаш спазнаць яго. Хочаш пакінуць гэты край.

Вяркееў, як-бы раззлаваўшыся:

- Табе ўсё высокая матэрыя, а мяне вабіць нізкая матэрыя. Пройдзем на вёску, я адскочу на хвілінку, а ты пачакаеш.

- Што такое ў цябе?

- Ведаеш, калі на тое ўжо пайшло - прызнаюся табе - бяда. Папаўся. Але можа як яшчэ й абыдзецца.

І Вяркееў расказаў мне пра сваю Акуліну, маладую і, як ён сказаў - «дзябёлую» дзеўку, прыбіральшчыцу ў школе. Напачатку Акуліна прыходзіла прыбіраць - мыць падлогу - разам з сваёю маці, потым пачала ўпраўляцца сама. Прыходзіла Акуліна мыць падлогу ў суботы, калі ня было заняткаў. Вяркееў ніколі не зьвяртаў на яе нейкай асаблівай увагі - няпрыгожая, «грубая матэрыя». Мые ну й мые - нехта-ж мусіць мыць. Ды аднойчы выйшаў Вяркееў з свае кватэры - невялікага пакойчыку - на карыдор. Зьдзівіўся: у ягоны клас адчыненыя дзьверы. Стаў у пройме адчыненых дзьвярэй і пабачыў... упяршыню пабачыў - Акуліна, нагнуўшыся, шаруе анучай падлогу. Павернутая да яго задам, шпарка ходзіць - туды і сюды. Кароткая сукенка на ёй, задраўшыся, лезе на сьпіну, агаляе ейныя пругкія ікры. Яна не прыкмячае настаўніка - робіць сваё, а ў Вяркеева памутнелі вочы - такой спакусы ён яшчэ ня бачыў. Заманіў Акуліну ў свой пакойчык і сталася тое, чаго не магло ня стацца.

Школа цяпер пустуе - лета, няма заняткаў, і Акуліне нязручна заходзіць у школу бяз дзела, а Вяркеева яна хоча мець. Выйшла з хаты спаць на двор, у імшанік, куды цяпер і хоча на хвілінку «адскочыць» Вяркееў. Ён хацеў-бы і збавіцца ад яе, але ня можа - цягне, ды й яна горнецца да яго ўсёй душой, жаркая, ліпкая. Пастанаўляе ня йсьці да яе, а наступіць вечар - ня можа ўстрымацца, бяжыць да яе. Пагатоў, што яна быццам ужо зацяжарыла, і яму ўжо не адчапіцца ад яе - ухлёпаўся. А мо яна толькі пужае яго? Можа яно як і пройдзе.

- Я хутка спраўлюся, - гаворыць Вяркееў.

А мне не па сабе: чаму я мушу яго чакаць, пакуль ён «справіцца»? Міжволі мяне ахоплівае ўяўленьне таго, што чакае Вяркеева ў Акуліны.

Мы ўжо на Акулініным панадворку. Месяц сьвеціць, як назнарок, зырка. Ніякага ценю - нас могуць пабачыць з вокнаў бацькі Акуліны. Як праз міннае поле, праскочылі панадворак. Апынуліся ў садзе. Вяркееў ціхенька стукае ў сьцяну, за якою сьпіць Акуліна. Чуткая, яна саскоквае (чуваць было) з свайго ложку - чакала, ня спала. Адсоўвае завал у дзьвярох, і Вяркееў нырае ў тыя дзьверы, як у якую яміну. Я толькі цяпер усьведаміў, у якіх дурнях я апынуўся. Хаваюся ў цень разложыстай грушы. Ды сад, увесь заліты месячным сьвятлом, - здрадлівы, выкрывае мяне. Мне трэба было пакінуць Вяркеева, не чакаць яго пакуль ён «скончыць». Але мне ўявілася ў гэты момант Акуліна - у кароткай ночнай сарочцы, і я стаю, ня йду, чакаю Вяркеева.

Вось Вяркееў ужо «справіўся», выходзіць ад Акуліны.

- Выбачай. Здаецца, я не забавіўся надта. Каб яна мяне хутчэй адпусьціла, я сказаў, што ты ждэш мяне.

Мяне, як апякло - нашто ён сказаў, што я тут. Асыстую, ці што?

Пачуліся дзявочыя галасы - зацягнулі песьню, такую сумную і павольную, што, здавалася, некага недзе хаваюць.

- Сядзяць яшчэ, дуры. Ня йдуць спаць, - азваўся Вяркееў. - Зайшоў-бы й ты да якой, а то глытаеш сьлінькі.

Мяне гэта раззлавала, але я змоўчыў. А чаму «раззлавала»? - запытацца-б. Сьлінькі я-ткі глытаю. У яго ўсё проста, а ў мяне - складана.

Падыйшлі да дзяўчат. Яны, як і заўсёды, на сваім мейсцы, пад хатаю дзеда Мельніка. Мельнік іх ня гоніць. З нашым прыходам дзяўчаты сьціхлі - сумеліся.

- Дзеўкі, во яшчэ два жаніхі прыйшлі. Не зявайце. Запрашайце ў клець. Добрыя хлопцы.

Гэта жартуе Вусьцін. Ён сядзіць паміж дзяўчат, шчыпліць іх, лезе з рукамі куды ня трэба. Абараняючыся, яны калоцяць яго кулакамі, невядома - напраўду, ці ўяўна.

- А можа яны ўжо былі ў клеці і другі раз можа не захочуць, - адказала Вусьціну нейкая, відаць, самая баявітая.

- Калі-б былі ў клеці, рана так-бы ня выйшлі.

- Зашмат ты ведаеш, мой ты Вусьцінчык, - кпіла з Вусьціна баявітая і абнімаючы яго, прыгаварвала:

- Дай я цябе, міленькі, пацалую.

- Вытры перш свае лыпы... тады, - падняўся Вусьцін і падыйшоў да мяне. Я насьцярожыўся - што ён скажа? Вусьцін узяў мяне за плячо, адвёў у бок і ціха, каб не пачулі, прамармытаў:

- Пойдзем. Завяду. Да Агапкі. Яна хоча цябе.

А потым:

- Чаму ты не зайшоў да мяне?

- Вусьцін, пакінь мяне, прашу, - адказаў я ў злосці і мяне пачулі дзяўчаты.

- Ня хоча! - як адсек Вусьцін.

Дзяўчаты выбухнулі сьмехам.

Абсьмяяныя, мы ня ведалі, як адыйсьціся ад іх. Ды гонар загаварыў у нас і мы пайшлі.

- Узыйдзем да ветрака? - запытаўся я.

- Не. Пайду спаць. Правядзі мяне да моста і я пайду. А ты йдзі да ветрака.

Я рады быў, што ён пайшоў. Але мне сумна аднаму. Мне не хапае некага. Некага, хто мог-бы быць разам са мною. Вяркееў ня быў са мною. Ён быў з сабою, далёкі мне. Я быў з ім, але мая душа адварочвалася ад яго, баранілася. Вяркееў кажа, што я нерэальны, а я ня люблю яго, рэальнага.

Вяркееў пайшоў, а я застаўся адзін на мосьце. Ад месячнага сьвятла мяне бароніць, хавае ў свой цень сьхіленая над мостам разлогая вярба. Месяц заліў, напоўніў сваім сьвятлом усю паднебную прастору. Куды ні зірнеш - усюды сьвятло. Я люблю такую ноч. Ад месячнага сьвятла вочы ня жмурацца, як ад сонца. Зрок вайстрэйшы, больш праніклівы. Месячнае сьвятло хмеліць, п'яніць, узьнімае сілу і табе хочацца загаварыць з цэлым сусьветам.

З моста я ўзьняўся на свой узгорысты, дзе школа, бераг. Адсюль, з узгорку, пабачыў агеньчык у ейным вакенцы. Гэтак позна? Агеньчык выдаўся мне гэткім цёплым, мяккім. І мне захацелася пайсьці на гэты агеньчык. Спусьціўся зноў на мост. Перайшоў яго. І я пад ейным вакном. Гляджу - сядзіць за сталом. Твар асьветлены лямпай. Засяроджаная. Вейкі апушчаныя - чытае. Вось яна прыўзьняла галаву - кідкі пагляд. На ёй - узорыстая ночная кашулька, адкрытая на грудзёх. Што яна чытае? Вось яна вылазіць з-за стала, звабная, стройная. Тушыць, дзьмухнуўшы ў пузырок, лямпу. І я больш ня бачу яе. Застаўся ў вачох толькі ейны вобраз.

Назаўтра, прачнуўшыся (гэта была нядзеля) даведаўся, што мае адбыцца нейкі важны сход калгасьнікаў і што дзеля гэтага перапыняюцца ў калгасе ўсе працы, нягледзячы на тое, што пагода стаіць добрая і можна было-б шмат чаго надрабіць у полі. Мая пастанова пайсьці сёньня касіць ня зьдзейсьніцца.

У хату ўваходзіць старшыня калгасу - чаго гэта ён? - ветліва вітаецца, загаварвае з бацькам.

- Я, Лявонавіч, гэта да сына твайго.

І ўжо да мяне:

- Масеевіч, сёньня ты нам патрэбен. Пушчаем на подпіс «Ліст беларускага народу таварышу Сталіну». Ліст напісалі беларускія паэты, дык каму яго чытаць і тлумачыць, як не табе. Ты-ж сам, можна сказаць, пісьменьнік і добра ведаеш іхныя рыфмы. Гэта табе будзе як грамадская нагрузка. А як-жа, ты-ж студэнт, дзяржава цябе вучыць, дык мусіш ёй адплачваць. Ня ўсё-ж табе лынды біць.

Старшыня ўручыў мне «Ліст», сказаў падрыхтавацца да выступленьня на дванаццатую гадзіну. Сход будзе на вуліцы, ля нашай-жа хаты. Вынясуць для прэзыдыюму стол, а людзі расьсядуцца дзе як хто, не вялікае панства.

«Ліст» я ўжо чытаў у пэрыядычным друку. Напісаны ён беларускімі паэтамі калектыўна, на чале з Янкам Купалам. Першымі напісалі вершаваны ліст Сталіну грузіны, і ад іх пачалі браць прыклад іншыя рэспублікі, адна перад адной навыперадкі, сьпяшаючыся засьведыць сваю адданасьць правадыру, усхваляючы яго на ўсе лады, выказваючы яму падзяку за ўсе дасягненьні, якіх ня было-б без яго. Усё забавязанае ягонаму генію. У «Лісьце» было намалёвана самае бязбеднае жыцьцё ў Беларусі. Асабістыя подпісы беларусаў павінны пацьвердзіць гэта.

І вось я за сталом у прэзыдыюме. Побач мяне старшыня, Вяркееў, брыгадзіры, рахункавод, кладаўшчык. Наўкола разьмясьціліся калгасьнікі - мужчыны і жанчыны, хто дзе: на прынесеных лаўках, услончыках, на жэрдзях пад плотам, а найбольш - на зямлі, падмеценай і цьвёрдай, як ток. Дзяўчаты купкамі стаялі наўзбоч. Перад сталом, унізе, паселі малыя.

Для слова адкрыць сход падняўся старшыня. Гоман прыціх: што ён скажа? Чаго гэта так сагналі ўсіх?

Старшыня - ён быў ужо выпіўшы - пачаў:

- Ну, чаго вы разьвесілі вушы? Манны ад мяне чакаеце, ці што? Бачу, сабраліся сюды дружна, ня так як на працу, вашу... Ну ды ладна. Наш паважаны студэнт, пісьменьнік, наша, можна сказаць, кроў, Мікола Масеевіч, прачытае вам зараз ліст нашаму дарагому Сталіну. Слухайце і ня сьмейцеся, такую вашу... Падпішаце ўсе, як адзін, гэты ліст - умее хто ці ня ўмее стаўляць каракулі. Круціць хвастамі, прашу, ня круціць. Вашы подпісы пойдуць у сельсавет, у раён, а там і далей, аж да саменькага Сталіна. Прашу, Масеевіч.

Я пачаў чытаць. Прызнаюся, што ня так, як трэба было-б. Я чытаў занадта хутка, гнаў - як-бы перада мною сядзелі самі паэты, якія яго напісалі. Чытаў з запалам, натхнёна, спадзяючыся, што такім спосабам я дасягну найбольшага эфэкту. Ды ня тут тое было. Напачатку, можа якую хвіліну-дзьве, мяне слухалі ўважліва, а потым, калі стаміліся ад майго малачэньня, перасталі слухаць, пачалі гаманіць, кідаць рэплікі, якіх я не разумеў, смяцца. Каб гэта быў нехта іншы, напрыклад прадстаўнік з раёну, ці хто з сельсавету, яны церпяліва слухалі-б, а я быў свой, мяне не баяліся, мяне можна й ня слухаць.

Старшыня, рашчырванелы, заклікаў да парадку, але гэта яму мала ўдавалася (ён таксама быў свой). Чытаньне маё перарывалася. Вяркееў падказваў мне, каб я чытаў павальней, не сьпяшаўся, больш тлумачыў. Ды ўжо сход выйшаў з-пад кантролю, і яго цяжка было наструніць. Дзяўчаты пырскалі ад сьмеху, нешта паказвалі мне на пальцах, а я яшчэ болей бянтэжыўся: я ўпяршыню выступаў на такім людным сходзе. Асабліва я быў зьбіты з тропу, калі дайшоў да таго месца ў «Лісьце», дзе апісвалася заможнае жыцьцё калгасьнікаў. Узьняўся яшчэ большы гоман, сьмех, пайшоў у ход досьціп, і я ня ведаў, як мне быць. Ды мае аднавяскоўцы, відаць, шкадуючы мяне, трохі ўгаманіліся, далі мне магчымасьць чытаць далей. Але зноў-жа не маглі стрымацца, калі я дайшоў да радка «і дзяўчаты ходзяць у шаўку». Выбухнуў сьмех. Дзяўчаты, што стаялі збоч, былі ня толькі не ў «шаўку», а босыя. «Глядзеце, як надзеў іх Сталін - прост вуліцу мятуць шоўкам». «Чытай, чытай, Масеевіч, далей - што там яшчэ?» Яны пачалі ўважліва слухаць мяне, але я, зьбянтэжаны, пачаў зьбівацца, чытаць нявыразна, рабіць памылкі быццам бачыў гэты тэкст упяршыню. Неяк дачытаў. Сеў, засаромлены. Вяркееў кінуўся ратаваць справу, зьвярнуўся да калгасьнікаў з словам пра значэньне «Ліста», сказаў, што кампанія па збору подпісаў праводзіцца па ўсёй Беларусі і што працоўныя рэспублікі з энтузыязмам ухваляюць «Ліст», кладуць свае подпісы пад ім. Гаварыў, што «Ліст таварышу Сталіну» натхняе працоўных на далейшыя зьдзяйсьненьні. Падпісацца ўсіх настойліва заклікаў і старшыня калгасу. Але шмат хто не хацеў падыходзіць да стала падпісвацца.

- Як нашы подпісы пойдуць у сельсавет, у раён і далей, дык я не падпішуся, хоць вы тут трэсьніце. Я ня ведаю, што там зробяць з маім подпісам. Як на яго паглядзяць.

Гэта сказала Хадоска, удава, што не прапусьціць ніводнага сходу і не пасароміцца сказаць, што ёй узбрыдзе на вум. Любіць «шарахнуць», як пра яе гавораць.

- Нічога з табой ня станецца, як падпішышся. Як не падпішышся, во тады... - даймаў яе старшыня.

Старшынёва папярэджаньне было ўспрынята сходам, як пагроза, і ўсе падпісаліся пад лістом Сталіну.

Я страшэнна быў незадаволены сабой. «Называецца, выступіў». Пайшоў у хату - маці гукала есьці.

Толькі селі за стол, як прыйшла Агапка, нашая вясковая дзяўчына. Яна скончыла сямігодку, і нібыта хоча параіцца са мною, куды ёй паступіць далей. Але ейны прыход быў успрыняты інакш - яе цікавіць не вучоба, а нешта іншае. Гэта ўжо ня першы раз, што яна прыходзіць да нас у хату, робіць мне нязручнасьць, запрашае мяне куды-небудзь пайсьці з ёю - то ў калгасную канцылярыю рабіць насьценную газету, то на танцы, то проста пагуляць, прайсьціся з ёю па вуліцы. Але я не магу прыняць ніводнай ейнай прапановы: не хачу з ёю зьвязвацца. Аднойчы было й пагадзіўся, выйшаў з ёю на вуліцу, дык яна адразу мяне пад руку, шчыльна туліцца, а мне ад сораму хоць праз зямлю праваліся - я ніколі ні з кім не хадзіў пад ручку, ды яшчэ па вуліцы, каб усе глядзелі на цябе. Гэта толькі яна можа вытрымаць, ня гнуцца пад позіркам усёй вуліцы. І я зарокся - нікуды не хадзіць з ёю. Але й не хацеў яе крыўдзіць. Я-ж студэнт і мушу абыходзіцца з ёю культурна, не паказваць сябе дзікуном. Яна бяз мала таксама студэнтка, калега мне. Пасвойму мне нават шкада яе. Вось і цяпер - сядзіць на лаўцы, спрабуе загаварыць, але ні бацька, ні маці, ні сястра ў гаворку з ёй ня ўступаюць. Маўчу і я. Ветлівасьць вымагала-б запрасіць яе за стол, але гэтая традыцыя была парушаная ў дачыненьні да яе: бацькі ня лічылі яе роўнай мне і паставіліся да яе досыць няпрыхільна. Ёй няёмка, яна ня ведае, як ёй быць, круціцца, ёрзае на лаўцы. Я сяджу, як на вуглёх, раблю перад бацькам выгляд, што ня цікаўлюся ёю. Мне здаецца, што маці добра ведае, чаго яна прыйшла, і гэта яшчэ больш бянтэжыць мяне. Мне сорамна, што дзяўчына сама завітала да мяне ў хату гэтак адкрыта. Трывае нязносная напружанасьць і маўчанка, толькі чуваць, як бацька сярдзіта сёрбае, паскорана сіляючы з міскі капусту. Нарэшце, мы скончылі есьці. Я вылажу з-за стала, яна злазіць з лаўкі, гэстамі і рухамі выводзіць мяне з хаты. За дзьвярыма ўлавіла маю руку і, разагрэтая, зіхатлівая, у нецярпеньні мала ня цягніць мяне праз варотцы ў наш сад, дзе яшчэ з мінулага лета стаяў будан: бацька начаваў там, калі дасьпявалі яблыкі, каб ніхто не абтрос іх. Агапкіны бацькі - нашыя суседзі, іхны і наш двор перагароджаны толькі нявысокім плотам і канешне-ж Агапка ведае пра існаваньне ў нашым садзе гэтага будана. Ашчаперыла мяне аберуч за шыю і сунецца задам, цягне да будана. Пры самым уваходзе ў яго, падае наўзнач. Самлелая, ціха ляжыць, як у няпрытомнасьці. Я маруджу... Рыпнулі варотцы - маці. Я ўскочыў. Маці ўжо выходзіла праз заднія дзьверцы ў поле, як-бы нічога не пабачыўшы. Агапка, узьняўшыся, аплявушыла мяне з усяго маху. Пайшла прэч, не азірнуўшыся.

Куды мне дзецца цяпер? Я прапаў. Як мне паказацца на вочы бацьком? Што яны падумаюць? Шануюць, шкадуюць, вераць у маю чысьціню.

Гэта ўжо ня першы выпадак са мной. Было ўжо і раней... Сямігодка, у якой я вучыўся, была за дванаццаць кіламэтраў ад нас, і я прыходзіў да хаты толькі на выхадныя. У панядзелак рана, з хатулём за плячыма, вяртаўся назад у сваю школу. Калі было разводзьдзе, бацька, надзеўшы боты з высокімі халявамі, прыносіў мне харч сам - маці баялася, каб я, замачыўшы ногі, не прастудзіўся. Амаль кожны раз - туды і назад - са мною разам хадзіла ў тую-ж самую школу адна дзяўчына з Мокрага Другога, старэйшая за мяне на пару гадоў. Заходзіла да нас у хату, калі была гатовая ў дарогу раней, як я, чакала пакуль мяне зьбярэ маці, і мы, ужо гатовыя, выходзілі з хаты, накіроўваючыся ў нашу далёкую школу. Або я заходзіў да яе, чакаў пакуль яна зьбярэцца. І так узапар колькі год. Я лічыў яе прыгожай, паважаў і мне як-бы не хапала яе, калі я ня бачыўся з ёю. Па дарозе ў школу мы ўвесь час няспынна гаварылі, у нас заўсёды было пра што гаварыць. Мы ішлі і праз лес, і праз поле, праз сенажаці, пераходзілі рэчку - прыгожа было, лёгка, асабліва вясною. Ня чулі сваіх хатулёў за плячыма. Аднойчы, калі мы вярталіся з школы дамоў (была якраз вясна), яна (яе звалі Наташай), з кветкамі ў руках, што яна назьбірала па дарозе, з нейкай асаблівай пяшчотай разьвітвалася са мной перад нашай хатай і мая маці бачыла ў вакно гэтае нашае разьвітаньне. Невядома што маці здалося. Толькі, калі я ўвайшоў у хату, маці адразу папрасіла мяне за стол, дала есьці. Я бяруся за лыжку і ем. Маці то падыйдзе да стала, пакладзе нешта, адыйдзе, то зноў вернецца. Я гэтага не заўважаю - гэта для мяне звычайна. Ды чую маці нешта сказала - я ня ведаю дакладна што яна сказала, але мяне тое пачутае раптоўна апякло, абдало ўсяго гарачынёю, градам брызнулі сьлёзы. Кінуў лыжку, выскачыў з-за стала: маці ўпікнула мяне Наташай. І я перастаў разам з ёю хадзіць у школу.

Я цяпер разумею, як аберагала мяне маці, баючыся, што, недасьведчанага і неспакушанага, мяне можна лёгка спакусіць. Вось тое самае і з Агапкай. Дурнота і ўсё.

Рашчулены, бягу, куды вочы глядзяць. Забягаю на могільнік, што недалёка ад нашае хаты. Там высокія, гонкія сосны. Такіх соснаў нідзе няма. Таемны шум-гоман. Услухайся ў яго. Гэта табе яны шэпчуць, шумяць, гамоняць. Пытаюцца, ці ты з імі заадно, ці ты чуеш іх. І я сапраўды чую іх, ад іхнай гамонкі мне лягчэй. Я прыракаю ім, спагадным, што я чысты, і ад мяне, чыстага, яны прыймаюць споведзь. Я спавядаюся перад імі і яшчэ... перад маці. Я ўпэўнены, маці ведае, які я - спакусьлівы, але неспакушаны... Нехта ўсё-ткі зваліў тут сасну. Падаючы, яна памалаціла дрыўляныя крыжы. Угары, дзе яна даставала сваёю галавой неба, цяпер прагаліна: адышла адна з сясьцёр і болей ня вернецца. Можа таму гэтак тужліва шумяць сосны на могільніку.

Шыбую да моста - можа яна там. Не, няма. Няма ні яе, ні гусей, ні хлапчукоў. Яны купаліся, калі пякло сонца, цяпер-жа яно нізкае і купаньне скончылася. Можа яна на астраўку з гусямі? Але нашто яна мне? Не, мне яна патрэбная. З яе я зрабіў сабе казку. Ад гэтай казкі харашэе мая душа, ясьнее, расьце, удасканальваецца. Але што гэта я пляту? Гэта-ж зусім ня тое, што я хачу сказаць. Гэта-ж літаратура, а літаратурай ня выкажаш душы, усё будзе толькі прыблізным, а, значыцца, несапраўдным. Будзе літаратура. У мяне няма адзіных, сапраўдных слоў. Усё гэта толькі цьмяны адбітак іх. Я ня люблю сябе за сваю няздольнасьць адтварыць найменшы рух свае душы і можа таму, што не магу гэты рух улавіць і ўсьведаміць. Ты хочаш быць абсалютна праўдзівым, хочаш сказаць пра сябе ўсю, поўную праўду, а ня можаш - усё-ткі нешта хаваеш. Баішся гэтай поўнай праўды. Думаеш, калі скажаш, тады ўжо ня будзе цябе, гэта будзе ўжо нехта іншы, ня той, кім ты сябе выстаўляў, цябе разлюбяць і пакінуць, ты проста перастанеш быць чалавекам. Няўжо чалавеку трэба маскавацца, каб быць чалавекам? Думаю, што так. Я, напрыклад, адкрыты чалавек, нават больш, чымся трэба, і таму часта станаўлюся лёгкай здабычай іншых. У кожным разе, усё, што я цяпер пішу - гэта толькі напоўпраўда. Поўная тады, калі я выварачваю сябе, крытыкую, адмаўляю сябе, не баючыся паказаць самае адмоўнае ў сабе.

Я ў нашым «Цэнтры». Тут сёньня пуста. Праўда, Сельпо адчынена - ідзе рэвізыя. Ці дакладней, капэратар рыхтуецца да рэвізыі, зводзіць канцы з канцамі, махлюе, хоча, калі прыедуць рэвізоры, выкруціцца, паказаць, што ў яго ўсё чыста-гладка. Тут-жа і фінагент - дапамагае. Гэты ўбачыў мяне. Выходзіць.

- Шкадую цябе, таму і гавару. Чуў, што ты ня ўправіўся з «Лістом Сталіну». Кажуць, каб не Вяркееў, быў-бы поўны правал. Сход быў-бы сарваны і ніякіх подпісаў пад «Лістом» ня было-б Гавораць, ты чытаў «Ліст», а сход сьмяяўся. Нейкі ты нехлямяжы... І чаго ты тырчыш тут? Ня змываешся? Не разумею.

Адбрыў і пайшоў назад, у лаўку. Адкуль ён даведаўся пра той сход? Вяркееў цюкнуў?

Сонца зьніжаецца павольна, але прыкметна. Калі пастаіш з хвіліну ціха, бачыш, што яно асядае. Вятрак на ўзгорку ўвесь у золаце. Гарыць. Як падсьвечаны. Ціха стаяць задумнай сьцяною на левым баку рэчкі жыты. Вечарэе і ўсё супакойваецца.

Да Вусціна не пайду. А куды? Дахаты? Не. Праходжу паўз Дусіну хату. Забачыўшы мяне, стукае ў шыбіну ейная маці і рукою паказвае, каб я зайшоў. Заходжу - прыехаў Ягор. Два гады ня бачыў яго, з таго часу, як ён паехаў у Віцебск, у ФЗУ. Вітаемся. Але хто гэта яшчэ з ім? Ягор, радасны, вясёлы, знаёміць мяне. Яна называе сябе Эмай. Значыць, ня тутэйшая - гарадская. У нас такіх імёнаў няма і ня можа быць. Хачу дзеля ветлівасьці сказаць нешта «Эме», але не магу - ня выходзіць. Я не чакаў тут ніякай Эмы.

- Праходзь, праходзь, даражэнькі, - гаворыць мне Дусіна маці. - Я-ж табе казала, што прыедзе наш Ягорка, дык, бачыш, і прыехаў. І не адзін, бачыш, а і з нявестай - свадзьбу будзем спраўляць. Яны-ж зразу і ад'яжджаюць. Прыехалі паказацца нам, старым, а там і наўцёкі. Во як, мой ты даражэнькі. Хацелі толькі запісацца ў сельсавеце, а я не - свадзьба! Была-б царква, дык і ў царкву... Ды што ета я загаварылася? Праходзьце, чаго ета мы ў парозе стаім? Каб-жа я знала, літру купіла-б. Цяпер ужо лаўка закрыта. Ты недзе, стары, прыхаваў... Ёсьць у цябе недзе бутылка якая? Гналі-ж нядаўна. Ня выпіў-жа ўсю.

Эма загаворвае з бацькам Ягоркі, прыглядаецца да Дусі. Ягор дастае з свайго куфэрку нейкія рэчы - падарункі для маці і бацькі. Я стаю і гляджу. Дуся чакае, што дасьць «брацік» ёй.

- Табе дасьць нешта Эма.

Эма выцягвае з свайго «багажу» (яны яшчэ не распакаваліся) прыгожую блюзку:

- Надзень-ка, ці падыйдзе.

- Ськінь-жа перш кашульку, - сказала Дусі ейная маці.

Дуся ня слухаецца.

- Ну пасьля прымераець. Сароміцца Масеевіча. Грудкі вунь пайшлі ўжо, - сказала Хіма.

Узяла з рук Эмы блюзку, павесіла ў шафе. Захадзілася па хаце, пачала, сьпяшаючыся, рыхтаваць - і тое, і другое, і трэцяе, накрываць на стол, садзіць гасьцей, у тым ліку і мяне. Ейны «стары» дастаў з падпольля дзьве бутэлькі «сівухі», свайго вырабу самагонку. Запалілі вісячую над сталом лямпу. Сьвятло ўпала на белы, чысьцюсенькі абрус, настала сьвята. Хіма ўжо ўсіх усадзіла за стол, толькі я стаю - мне трэба дахаты, мяне там чакаюць. Гадаюць, дзе я? Што са мною? Не вячэраюць - ждуць мяне. А мяне тут садзяць. Дусіна маці ўгаворвае мяне, я аднекваюся. Я мусіў-бы быць ужо дома. Стаю, не саджуся за стол. Няўгледна Дуся (дзіўна, я называю яе ўжо Дусяй і мне стала гэта падабацца) пасьпела ўжо надзець блюзку, што ёй падаравала Эма, і цяпер, седзячы за столом, уся зіхціцца, прычэсаная, зыркая, радасная. Хіма ўсё-ткі ўгаварыла сесьці мяне за стол і якраз усадзіла мяне побач Дусі. Насупраць мяне, праз стол, сядзіць Эма, Дусін бацька з Ягоркам сядзяць на покуце. Дусіна маці пачала падаваць на стол. Сама не садзілася яшчэ. Сказала, яна прымосьціцца дзе-небудзь як управіцца, - «кыла сваёй дарагой нявестачкі». Гаспадар наліў у шклянкі гарэлкі - усім, апрача Дусі. Ёй маці прынесла малака з белым хлебам, што, відаць, прывёз Ягорка з Віцебску. Выпілі за прыежджых, за гасьцей. У лік гасьцей Дусін бацька залічыў і мяне. Пілі ўжо па другой, заядаючы. Я сароміўся, што са мною гэтак блізка сядзіць Дуся, ня мог з ёю гаварыць. Распачаў гаворку праз стол з Эмай. Ад гарэлкі язык мой разьвязаўся. Эма была радая, што я зачапіў яе - разгаварылася са мною, як-бы з даўнім знаёмым. Выклала ўсё: і дзе яна нарадзілася, і хто ейныя бацькі, і дзе яна вучылася, і што яна робіць, і як яна пазнаёмілася з «сваім Ягорушкай». Дусіна маці прысела да яе і ўважліва слухала, вывучала «нявестачку». Гаспадар гаварыў найбольш з сынам, не забываючы частаваць гасьцей сваім «першаком», самай моцнай гарэлкай, што ідзе з апарату на самым пачатку. Пазьнейшая гарэлка - гэта адгон. Ён слабейшы. «Пяршак» гарыць, як сьпірт, адгон - не. Хіма зацягнула на вокнах «гардыны» з мяшка. Стала больш утульна. Хоць гэтая ўтульнасьць пачулася хутчэй ад «першаку». Стол ужо загаманіў, гудліва, працяжна, голасна. Асабліва была звонкай Эма, яна заглушала ўсіх, ня слухала, што гавораць іншыя, зьвярталася толькі да мяне, выцягваючы сваю доўгую, белую шыю і кладучыся на стол сваімі адвіслымі грудзьмі. Глядзела на мяне як-бы спадыспаду - зьнізу ўгору, на мае грудзі, а ня ў вочы мне. Хіма пазірала на яе з нейкім зьдзіўленьнем - думаю, Эма рабіла на яе хутчэй адмоўнае ўражаньне. Я гавару з Эмай, але чую каля сябе Дусю, што, прытаіўшыся, слухала маю з Эмай гаворку і быццам шукала зручнага моманту перапыніць яе. Эма, пабачыўшы, што я станаўлюся няўважлівым да яе, павярнула сваю гаварыльню да свае сьвякрухі і было відаць як Хіма ўжо здаволілася ёю, сваёю, можна ўжо сказаць, нявесткай: глядзела на яе ўсьмешліва-ласкава, датыкалася да ейнага пляча рукой, нахілялася да яе, калі гаварыла ёй нешта на вуха. Ягор, захоплены, выглядала, увайшоў з бацькам у нейкую дзелавую гутарку і не зьвяртаў увагі на іншых. Мяне для яго як-бы ня было. Я ўзяўся за сваю шклянку, пацягнуў яшчэ раз. Адчуў цяплыню. Гарэлка пайшла па жылах. У вушох зашумела. І мне было гэтак добра - ад шуму-дажджу ўнутры, ад таго, што выпіў і ад таго, што побач Дуся. Яна сядзела каля мяне, як пад крылом і, сьцішаная, маўчала, быццам слухаючы мяне. Ейны бацька (пара-ж яго ўжо назваць) Піліп, што дасюль, можна сказаць, не зьвяртаў на мяне ніякай увагі, і, здавалася, быў ня надта задаволены маёй прысутнасьцяй, прывітаў мяне, быццам толькі цяпер, угледзеўшы мяне за сталом:

- Што там чуваць у тваім Менску? Там-жа ўсе новасьці, у нас тут нічога не пачуеш, - на вайну не заносіцца?

Я сказаў, што не, не заносіцца.

- Ну дык во й вып'ем за тое, што не заносіцца. Пабяруць-жа вас, калі што. І цябе, майго Ягорку, і ўсіх.

Піліп ужо быў п'яны. Праз нейкую паўзу загаварыў зноў:

- А ты, чуў, нешта пішаш у газэты, Масеевіч? Але што ты можаш напісаць, малакасос? Ты-ж ня ведаеш жыцьця. А выдумаць - што ты можаш выдумаць? Нічога. А калі й выдумаеш, дык гэта будзе няпраўда. Вы ўсе цяпер пішаце няпрўду. Хочаш, я табе раскажу адну праўду. Нідзе - ні ў кніжках, ні ў газэтах гэтага ня знойдзеш.

І ўжо хацеў быў пачаць...

- Татачка! - закрычэла Дуся. - Зноў пра ката будзеш?

Спалохалася, з мальбою ў вачох, зірнула на маці.

- Ды кінь ты, стары дурань, ката свайго. Людзі абсьмяялі цябе і нас з табою - дражняць катом тваім.

- Ды я хачу Масеевічу расказаць, ён гэта ў газэце прапіша, і нас з табою, дура ты гэткая... Вот-жа, Масеевіч, наш кот, можна сказаць...

- Тата! Любенькі! Ня трэба. Ня будзем слухаць! - зноў занепакоілася Дуся і сваёю даланёй накрыла бацьку рот. - Ня дам табе гаварыць, папачка!

Эма была запярэчыла: «Не мяшайце-ж чалавеку - няхай раскажа». Але Ягор махнуў ёй рукой: «Ня трэба! Сядзі там!»

Ягор найболей цярпеў ад бацькавага ката. Кожны дзень, бывала, калі ён прыходзіў у школу (у Мокрым яшчэ), вучні пыталіся ў яго нібы сур'ёзна:

- Ну, колькі ваш кот налавіў сёньня ўночы рыбы пад мостам? Усю прынёс дахаты, ці з'еў і табе нічога не засталося?

На школьнай дошцы ў класе рысавалі ката, мост, рэчку. Кот апушчае свой хвост у ваду і на яго бярэцца рыба. Пад рысункам надпісвалі: «Кот-рыбалоў». А побач рысавалі Ягорку з торбай праз плячо, гатовага класьці злоўленую катом рыбу.

Даймалі ў школе гэтым катом-рыбаловам і Дусю. А пайшло ўсё ад таго, што Дусін бацька - Піліп - выпіўшы ў кампаніі, заўсёды пачынаў сваю байку пра ката-рыбалова, які ня толькі сам карміўся рыбаю, а й забясьпячаў ёю сям'ю свайго гаспадара. Кот выходзіць уначы на рэчку і там вудзіць - замест вудзільна - сваім хвастом. Есьць сам і дахаты прыносіць. Мяўкае пад дзьвярыма (з рыбаю), каб адчынілі яму.

Піліп апавядаў пра свайго ката гэтак красамоўна, цікава, праўдападобна, што яму можна было нават паверыць. Гэтым сваім мастацтвам Піліп, Дусін бацька, праслыў на цэлую ваколіцу. Да Піліпа ставіліся паблажліва, і пры кожнай нагодзе прасілі яго расказаць пра свайго нязвычайнага ката. Піліпавы слухачы пераміргваліся, сам-жа ён гэтага не заўважаў і з усёй пераканаўчасьцяй, захоплены сваім апавяданьнем, выхваляў мастацтва свайго вучонага ката.

Вось і цяпер Дуся і Ягор баяліся, што ён зноў, як і заўсёды, пачне пра свайго ката.

- Як вы ўжо гэтак закрычэлі, дык я, халеры, паддамся вам. Вып'ю во. А ты чаго гэта прыліпла да чалавека? - строга зірнуў Піліп на сваю дачку. - Дыхнуць свабодна не дасі.

Дуся страпянулася, як пракінуўшыся ад сну.

- Ну, чаго ты накінуўся на дзіцё? - заступілася Хіма за дачку.

- Дзіцё... - прамырмытаў Піліп.

Я хачу пайсьці, ды чамусьці не магу адважыцца вылезьці з-за стала. Сяджу. Каб я ня быў выпіўшы, я ўжо пайшоў-бы - у мяне не хапіла-б адвагі сядзець гэтак доўга за чужым сталом... пагатоў побач Дусі. Разабрацца-б, што мне Дусіна сям'я? Што мне Дуся сама? Што мне Ягор? Чаго я прыйшоў сюды? Мяне паманілі і я - гатоў?

Вылажу з-за стала. За мной вышмыгнула і Дуся. Разьвітваюся - спачатку з гаспадыняй, потым з Эмай. Дуся думае, што я падам руку і ёй - чакае. Зірк вачэй - цёплы, ласкавы, прыхільны. Ягор з бацькам застаюцца яшчэ на покуце. Няхай сядзяць. Падыходжу да парогу, каб ужо выйсьці. Ягор з-за стала ўзьняў руку:

- Пачакай - правяду.

- І я з табою, - сьмела сказала Дуся.

Узяла брата за руку, вядзе да парогу, туліцца да яго. Далучылася да нас і Эма. Мы выйшлі. Мы ідзём на мост - яны праводзяць мяне. Ідзём і не гаворым. Каб што-небудзь сказаць, Дуся пытаецца ў мяне:

- А ты пушчаў мой вяночак на ваду? Ён плывець?

- Плывець, - ня думаючы, адказаў я.

Ягор і Эма не разумелі, пра што гаворка. Далі мне «Добрай ночы». «Добрай ночы» сказала і Дуся. Якая яна ўсё-ткі добрая дзяўчынка! - падумалася.

У вокнах маёй хаты сьвятла ўжо няма - ляглі спаць. Не дачакаліся мяне. Як мне ўвайсьці ў хату, каб не пачулі? Маці чуткая. Скрыпну - прачнецца. А мо яна й ня сьпіць? Чакае, каб калі я прыйду, сказаць, дзе я магу знайсьці сабе нешта зьесьці. Яна ў нас такая, хліплівая. Душа ў яе хліпціць па кожнаму, можа найболей - па мне.

Чую - нейкія галасы, рогат на вуліцы. Недзе каля калгаснай канцылярыі. Успомніў - сёньня-ж наш старшыня дазволіў моладзі танцаваць у канцылярыі. Гэта адзінае, прыгоднае для гэтага мейсца. Хлопцы папрасілі ў старшыні яшчэ на сходзе, калі падпісвалі «Ліст» Сталіну. Я чуў, як адзін з іх угаворваў яго: «Падпісалі-ж ліст, значыцца зарабілі, дык пусьці ў сваю багадзельню патупаць». Дзяўчаты пляскалі старшыні ў ладкі, што дазволіў. Дык вось гэта яны там і «тупаюць». Пайду, можа там і сястра, з ёю лацьвей потым будзе зайсьці ў хату. Заходжу. Дзяўчаты заўзята пяраць аб дрыўляную падлогу сваімі босымі, бацькоўскімі падэшвамі: танцуюць. Былі на сходзе босыя і тут на танцах - босыя. Высока пад стольлю пыхціць лямпа, уздрыгвае ад тупаценьня. Грае гармонік. Б'юць у бубен. Да мяне падбягаюць хлопцы. Адзін з іх просіць мяне «разлучыць» з ім адну, самую прыгожую пару, што цяпер кружыцца ў танцы: колькі да гэтай пары ні падыходзілі хлопцы, каб «разьбіць» яе і танцаваць, але «харашуняў» ніяк не расшчапіць, кружацца, сашчэпленыя, самі з сабой, ведай - пагарджаюць табою, ім давай нейкіх асаблівых хлопцаў.

Калі зачынаюць граць танец, у круг, на пляцоўку, звычайна, выходзяць танцаваць першымі дзяўчаты і ўжо толькі тады іх «разлучаюць» хлопцы. Іх рэдка запрашаюць, калі яны, яшчэ ня выйшаўшы ў круг, стаяць недзе на ўзбоччы. Гэта было-б занадта інтэлігентна, пагарадскому.

Я адмовіўся ад прапановы «разлучыць» ганаровую пару. Угледзеў у кутку сваю сястру з... Агапкай. Сястру запрашае старшынёва дачка і яны выходзяць танцаваць. Той-жа самы хлопец просіць мяне «разьбіць» іх. Дзеля сястры я пагадзіўся. Танцую з старшынёваю. Агапка скоса і злосна зыркае на мяне, калі я з сваёю партнёршаю іду па кругу паўз яе.

Сястра радая, што я тут. Тая ўвага да мяне, як да студэнта, перападае і ёй. Брат і сястра на танцах - гэта добра: брат можа заступіцца за сястру, калі-б які п'янчуга прыставаў да яе, або дзеля яе паміж хлопцамі паўстаў-б які-небудзь канфлікт.

Нам яшчэ тут гуляць і гуляць, ды я прашу сястру пайсьці дахаты - заўтра-ж панядзелак, дый позна ўжо. Мы выходзім. Сястра пытаецца, дзе я прападаў, сам-жа стараюся даведацца ў яе, што і як у хаце, ці маці ня злуецца, што я ня прыйшоў на вячэру.

З сястрой я ўваходжу ў хату сьмялей. Сястра ні ў чым ня вінаватая. Яна запрацавала сабе танцы. Упоцьмах яна намацала нешта з ежы на стале, просіць і мяне ўзяць што.

Я доўга ня мог заснуць. Мяне турбавала Агапкіна дзела. Як я заўтра пакажуся маці на вочы? Канешне, маці мне нічога ня скажа, але як выстаіць самому перад ёй? Калісьці маці магла папракнуць мяне Наташай, тады для маці я быў яшчэ малы і яна лічыла сваім абавязкам аберагаць мяне ад спакусы. Цяпер ня тое - я дарослы, сказаць ёй што-небудзь мне ня так ужо лёгка, маці разумее гэта, ды ўсё-ткі яна і цяпер, не спадзяючыся на мой розум, баіцца, каб я ня зьбіўся з дарогі, заставаўся чыстым, як і дасюль, да тэй пары, калі стану жыцьцёва дасьведчаны і буду магчы абраць сабе спадарожніцу паводля развагі, а ня толькі паводля інстынкту. І толькі тады, па закону, магу сабе дазволіць адпусьціцца. Боязь бацькоў, асабліва маці, здіўным спосабам перадалася і мне - я й сам баяўся ўліпнуць дзе-небудзь, бярогся, ня йшоў на збліжэньне да такой ступені, калі мог-бы ўжо пераступіць мяжу дазволенага. Канешне, было тут і іншае - ідэалізацыя жанчыны, як катэгорыі чыста эстэтычнай. Змалку бачыў у ёй толькі нябеснае, не цялеснае, толькі прыгожае, да чаго нельга дакрануцца, псаваць. І ўжо будучы дарослым, хоць і даведаўся аб жанчыне болей, - не хацеў разбураць, разьвенчваць створанага мною раней вобразу. Між іншым, Дуся падтрымлівала ў мяне такі вобраз. Бацька нават турбаваўся маім такім настаўленьнем да жаночага роду. Уначы я неяк падслухаў (не цяпер, раней, калі я спаў у вадным з імі пакоі) шэпат бацькі з маткай: «Што ты робіш з яго баязьліўца, ён-жа будзе тады ўсяго баяцца». «Гэта не я, ён сам такі». «Ну дык і дрэнна». Я доўга думаў над тым, што казалі бацькі, хацеў зразумець сэнс пачутых словаў, асабліва бацькава «ну дык і дрэнна». Цяпер я разумею - мяне навучыла Агапка.

Засынаючы, мне прысьніўся Вяркееў - вобраз ягоны быў няясны, я ледзьве пазнаваў яго. Выразным быў толькі ягоны голас, званчэйшы, чымся ў сапраўднасьці. Вяркееў быццам перадаваў мне сваю Акуліну, сплаўляў, а сам хацеў зьехаць ад яе. Я не пагаджаўся («Нашто яна мне такая!») і ён крычэў на мяне з усёй сілы. Доўга вярзлося мне ўсякае, пакуль не заснуў. А прачнуўшыся раніцою, першае, што я пачуў - бацька клепіць касу на двары. Бацька зьдзівіўся, што я так рана прачнуўся. Бо яшчэ маці была не падняўшыся.

- Чаго ты гэтак усьпёрся?

- Хачу з табой пайсьці касіць.

Бацька, седзячы за кляпаньнем, зірнуў на мяне.

- Калі табе так захацелася - пойдзем. А можа-б пагуляў яшчэ?

Я вычуў - бацька рады, што я йду з ім, і толькі для прычэльля гаворыць, каб я пагуляў яшчэ.

Ці гаварыла яму маці пра ўчарашняе? Хіба што не: вочы яго не паказалі гэтага.

Касіць мы пайшлі бяз сьнеданьня. Сьнеданьне нам прынясе сястра пазьней. Цяпер яшчэ рана сьнедаць. Касцы не чакаюць на сьнеданьне ў хаце. Трэба сьпяшацца пакуль раса. Сонца прыпячэ - трава ня будзе рэзацца. Замудохаесься.

Вось мы й на лузе, на заліўным. Стаіць яшчэ туман - ня ўзьняўся. Ідзём - расяная трава хвошча па нашых штанінах - у Супырыцу, на ўчастак, дзе бацька касіў у суботу. Яму яшчэ брыгадзір не замяраў скошанага, не падлічыў сотак, казаў зробіць гэта ў панядзелак. Бацька кажа - можа выкасіў цэлы гэктар. На лузе яшчэ нікога - мы першыя. Ня спыніў яшчэ свайго занятку і драч - дзярэ на ўсю сваю моц.

Бацька адмыслова праверыў маю касу, як яна насаджана, ці ў кругу яна ці вонках яго, ці правільна сядзіць «пупок», ня нізка і не завысока, прыгледзіўся да «банькі», як у ёй сядзяць клінкі, - агледзеўшы ўсё, бацька пайшоў наперадзе, я за ім. Лажыўся пракос за пракосам. Пры заходзе бацька радзіў мне не забіраць шырока, як ён, - можна падарвацца. Але я хацеў, каб мой пракос быў ня вузейшым за бацькаў - я хацеў быць у касьбе на роўні з ім. Касілі з ахвотай, без пярэдыху. Пакуль найшло болей касцоў (ня ўсе калгасьнікі ўстаюць цяпер рана), мы ўжо з бацькам звалілі цэлую плаху. Пракосы, як валы, разьлегліся роўнымі радамі на вялікай - як вокам кінуць - прасторы, збрытай цяпер, зваяванай.

Сястра прынесла нам сьнеданьне, калі сонца было ўжо высока ўзьняўшыся. Калі мы зьелі, сястра пасьпяшалася назад, дахаты, каб пасьпець на сваю працу. Мы-ж з бацькам зноў узяліся за сваё, шчыравалі да самага паўдня, калі ўжо неміласэрна пачало пячы сонца і трава стала цьвёрдай. Косы прытупіліся, на іхным палатне прыстыла зялёная смага - цяжка соўкаць касой. Трэба кляпаць. Вастрыць. Патрэбны адпачынак.

Мы леглі ў цяньку пад вярбой. Стомлены, я хутка заснуў. Ня чуў нават, як бацька кляпаў, адбіваў косы. Калі я прачнуўся, косы былі ўжо наведзеныя і ўторкнутыя цаўём у зямлю. Бацька закурыў і ўпяршыню, як пачалі касіць, кінуў на мяне вачыма - бачу хоча са мною загаварыць. «Пра што? Няўжо маці сказала яму?» Не, бацька мой не такі - ён лічыць мяне дарослым і пра такое глупства ня будзе гаварыць, ня будзе сароміць мяне. Мы - мужчыны. Пра што-ж тады?»

- Я ня ведаў, куды ты пайшоў учора пасьля сходу. Шукаў цябе - ты быў мне патрэбны. Кыла Сільпо цябе ня было. Пайшоў быў назад дахаты, аж нагнаў мяне Даўгаль, фінагент. П'яны. Дый кажа: пылнамочны з табой гаварыў. Дык што ён табе казаў? Нешта дрэннае? Чаму, казаў мне Даўгаль, табе трэба ўцякаць? Ці ты што зрабіў?

Я ўсё расказаў бацьку. Сказаў, што я нічога не зрабіў. Сказаў, што ідучы да калгаснай канцылярыі (упаўнаважаны там хацеў старшыню пабачыць), прайшоўся з ім па ўсёй нашай вуліцы (бачыў, як у некаторых хатах кідаліся ў вокны паглядзець, з кім гэта я йду). Сказаў і пра тое, што ўпаўнаважаны пытаўся, дзе я жыву і што я паказаў яму нашу хату.

Бацька ўстрывожыўся, кінуў навотмаш недакураную папяроску.

- Сын мой, дык гэта-ж ты на заметцы. Бачыш, ён кінуў ужо сваё вока і на нашу хату. А для чаго? Можа ты нешта сказаў - тут ці там, у Менску? Ці напісаў што дрэннае? Ня можа-ж быць, што-б так, з бухты-барахты. Кінуў-бы ты сваю пісаніну - згубіць яна цябе. Нашто табе пэцкацца?

У бацькі ад перажываньня перасмыкнуліся, скрывіліся вусны. Я ведаю, што ў яго цяпер на душы. Ён бачыць, што ўсё ягонае прапала: нада мною навісла бяда, ягоныя спадзяваньні - пабачыць мяне. нарэшце, на нейкай службе праваліліся. Бацька ўжо бачыў мяне сярод тых, хто вылез ужо наверх. Жыў ужо гэтым. Уяўляў, як людзі будуць хваліць мяне, зайздросьціць, як яму ад гэтага будзе прыемна. Маімі посьпехамі бацька спадзяваўся некаму - невядома каму - адпомсьціць: ага, ня толькі вы там, навярху, цяпер мы й самі там. І вось цяпер гэтай надзеі ўжо няма. «Яны там, на вярхох, нешта задумалі супраць мяне».

- Можа-б ты паехаў да цёткі ў Хабараўск? Можа-б уцалеў і за што-небудзь учапіўся-б там?

Каб як заспакоіць бацьку, я сказаў:

- Бацька, ня кідайся гэтак у паніку. Я ня думаю, каб нешта са мною сталася. Трэба-ж мне дакончыць навуку. Вучыўся-вучыўся і цяпер кідаць, уцякаць?

- Глядзі, каб цябе яны не дакончылі.

Прынесла сястра абед - касцом павага, яны ўстаюць на сьвітаньні, апаўдні ім трэба адпачыць, паляжаць, а то й прыснуць у цяньку, каб, падсілкаваўшыся, зноў пайсьці штурмам на бясконцую зялёную роўнядзь і да вечара, ужо пры халадку, збрыць яшчэ якога паўгэктара.

І мы ладна такі прасунуліся - дакасілі да самай дальняй зьвіліны ракі. Там абцерлі вехцем травы свае косы - на сёньня досыць. Прыйшоў і брыгадзір замяраць. Цікава, колькі мы скасілі? Я заглядваю ў паперчыну, на якой робіць падлічэньні брыгадзір. Бацька стаіць наводдалі. Ён спакойны: пры мне брыгадзір не ашукае, ня скруціць. Не адніміць ад цябе якую сотку і ня прыпіша яе каму-небудзь іншаму, хто яму больш даспадобы. Бацька заўсёды няпэўны: правільна яму падлічыў брыгадзір, ці не.

Ужо шарэе. Ідзём дахаты. На дарогу да нас з усіх бакоў узыходзяць касцы - грамадой рушым дахаты, у вёску, да якой ня менш як тры кілямэтры. Каса ў мяне на плячы муляе, робіцца цяжкой. Рук ня чую, ногі - як не свае. Бацька ледзьве валачэцца. Я гатовы ўзяць на сваё плячо і ягоную касу, але ведаю - нв аддасьць. Калісьці, як я толькі пачынаў касіць, яшчэ вучыўся, бацька заўсёды, як вярталіся дахаты, нёс і маю касу - бачыў наколькі я стомлены. Цяпер я дужэйшы за бацьку і хацеў-бы паднесьці бацькаву касу. Ды ён ня хоча паказацца перад людзьмі слабым.

Агапкін бацька ідзе побач нас, здаравейшы за майго бацьку.

Мой бацька з ім не гаворыць, ідзе моўчкі.

- Ну што, каса - гэта табе ня кніжка, - зачапляе мяне Агапкін бацька. - Хоць што я гавару, ты ў нас малайцом - аднолькава здольны і да кніжкі, і да касы.

- І ты думаеш, гэта ўсё, на што ён здольны? - пачаў пад'яжджаць пад яго Рыжы Карпа, вядомы ў вёсцы сваімі жартамі, войстрым слоўкам і нахабствам.

- Гэтага я ўжо ня ведаю, - нібы абараняецца Агапкін бацька.

- Вось тое яно і ёсьць, што ня ведаеш.

- Ну а што ты ведаеш, разумнік такі? - знайшоўся што сказаць Агапкін бацька.

Рыжы Карпа не чакаў такога адпору ад ціхманага чалавека, якім быў Агапкін бацька. Асекся і змоўк, а я сваім парадкам абрадваўся, што Карпавы жарты не атрымалі далейшага разьвіцьця.

Мы ўжо з бацькам у хаце. Вячэра гатова - маці прыйшла з поля сёньня раней і пасьпела ўжо нешта згатаваць. Я з маці яшчэ ня сустракаўся вачыма. Яна запрашае нас за стол. Бацька запальвае лямпу, а я баюся сьвятла - зараз зірнець на мяне маці. Якімі вачыма? Але маці спакойна стаўляе на стол міскі. Вочы апушчаныя - на мяне не глядзіць і ўжо гэтым самым было ўсё сказана. Я прыціх. Не гаварыў. Перажываў і еў, як не сваім ротам. Маці бачыла гэта і ёй стала шкада мяне. Запыталася, ці я хацеў-бы яшчэ што зьесьці. Я нічога ня мог сказаць - яшчэ больш бянтэжыўся. Гэта было для мяне найбольшым пакараньнем - пакараньне дабрынёй.

Прыбег, як на зло, Вяркееў. Запрашаць куды-небудзь пайсці з ім. Але я нікуды сёньня не пайду, скажу - стомлены. Я так і сказаў яму. Ён - відаць было - зьлёгку пакрыўдзіўся, але стрымаўся, не паказаў гэтага. Я быў упэўнены, што ён пойдзе да Акуліны. Балазе ўжо коўтнуў - дыхаў сьпіртам. П'яным ён заўжды ідзе да яе.

Доўга не затрымліваючыся, Вяркееў выйшаў. Бацька зірнуў на мяне - хіба не ўхваляў, што я абыйшоўся так з настаўнікам.

- Правёў-бы. Можа што сказаў-бы табе. Нюхаецца-ж з старшынёй і ад яго ён мог што дазнацца аб табе.

- Іншым разам запытаюся, - адказаў я бацьку.

Маці сказала, што яна ўжо паслала мне пасьцель - канешне, яна ўхваляе маю пастанову нікуды ня йсьці сягоньня. Напрацаваўся-ж, трэба адпачыць. А заўтра-ж зноў на працу.

Я лёг, і ў цішыні, якая запанавала ў хаце, чуў кожны шорах, плынь самой цішыні, чуў нават дыханьне каровы ў хляве за сьяною. Ад гэтай цішыні я ня мог заснуць. Стомленасьць аднак няўпрыкмець адыйшла, адчуў у сабе лёгкасьць, зараіліся думы і гэта ўсё падняло мяне з пасьцелі. Я выйшаў з сянец, і, не баючыся сустрэцца з кім-небудзь, пайшоў на мост, проста так, каб на ўсе грудзі ўдыхнуць водар ночы, упіцца зорнасьцяй неба, адчуць, шырыню, размах прасторы, цёплы ўздых зямлі, нагрэтай за дзень. Я адчуў у сабе прыток сілы, вырастаў, гатовы на нейкі нязвычайны ўчынак.

 

 

Глупства гэты верш. Яе са мной няма. Яна толькі ў маім уяўленьні. Учора на гэтым мосьце на разьвітаньне са мной яна падала мне руку і - я чуў - яна выразна затрымала сваю руку ў маёй. Яна хацела быць толькі са мной? Але з ёй былі брат і Эма. Хоць - можа ўсё гэта я выдумляю. Хутчэй за ўсё, што так. Гэта мая выдумка. Але што-ж, выдумка - гэта таксама праўда. Яна цяпер сьпіць. Усе сьпяць. Толькі я ня сплю. Але і мне пара спаць. Дый робіцца зябка, ноч - зорна-халодная. Я сыходжу з моста. Зыйшоўшы, глянуў уніз, пад мост - ці ня ловіць Піліпаў кот рыбу?

Дусін бацька любіць апавядаць пра нешта нязвычайнае, як хоць-бы пра гэтага самага ката, любіць выдумляць пра нешта мала падобнае на рэальнасьць, хоча зьдзівіць свайго слухача гэтай нязвычайнасьцяй, для яго няважна - верыць яму хто, ці не, яму падабаецца само мастацтва прыгожай хлусьні, хоць тое, пра што ён апавядае, ён аніяк ня лічыць хлусьнёй. На яго глядзяць найменей як на дзівака, каб не сказаць - як на чалавека, у якога не хапае ў галаве аднэй клёпкі. Нельга сказаць, аднак, каб яго не паважалі. Наадварот, калі яго няма ў грамадзе, без яго сумна. Прыходзіць ён, яму адводзяць самае пачэснае месца. Але ёсць людзі, што лічаць яго разумным чалавекам, які бачыць усіх і ўсё наскрозь, толькі прыкідваецца дзіваком, каб можна было сьмяцца ў душы над намі. Ён ніколі ня злуецца і ня лаецца, і дзеля гэтага яго падганяюць пад сьвятога. Усе ягоныя асаблівасьці і якасьці пераносяць чамусьці і на ягоных дзяцей, нават на жонку. От нейкая асаблівая сям'я, з адхіленьнем ад нармальнага. Што робіць ягоную сям'ю ў вачох іншых усё-ж цікавай, па свойму адметнай і ўрэшце добрай - гэта прыгажосьць, якой гэтая сям'я надзелена. Дуся была зайздросным водпрыскам гэтай прыгажосьці. Але кажуць прыгажосьць, звычайна, надзелена і такой якасьцяй, як глупота. Прыгажосьць і глупота добра суіснуюць міжсобку.

Позна ўжо. Іду дахаты. Неба адшугала зорамі і на зямлю пала суцемень. Падыходжу дахаты, бачу - пералазіць праз плот, пад самым маім носам - з Агапкінага двара Вусьцін.

- Ты што тут робіш? (Мяне гэта нямала зьдзівіла.)

- Нічога. Хацеў да Агапкі - ня пушчае ў клець. Добра ты ёй мазгі закруціў.

- Так табе й трэба. Не хадзі ў маю зону.

- Нічога. Зайду яшчэ куды.

На гэтым мы разьвіталіся, і я пайшоў спаць.

Сон мой быў моцны, і я ня мог прачнуцца раніцою - маці ўзбудзіла мяне, калі сонца было ўжо досыць высока. Брыгадзір не загадваў нам сёньня касіць. Маці мне сказала - бацьку ён паслаў крыць страху, трэба рыхтаваць пуню пад сена, а мне наказаў ісьці з дзявочай брыгадай сушыць сена, «вяршыць копы». «Вяршыць капу», завяршыць яе можа толькі мужчына - у яго ёсьць для гэтага адпаведны спрыт і дастаткова сілы ў руках, каб закінуць віламі ці граблямі сена на самую макушку капы, надзець на яе шапку, завайстрыць, закругліць верх гэтак, каб - на выпадак дажджу - ён абцякаў па бакох і не пранікаў у сярэдзіну, інакш - згніе. Капа мусіць быць, як яечка. Па тым, як чалавек капніць сена, стаўляе копы, вершыць іх, судзяць аб ягонай здатнасьці, вызначаюць ягоную вартасьць. З гэтым мастацтвам я спраўляюся добра - ня ўпяршыню, і не баюся спляміцца. Я цалкам задаволены сваім сёньняшнім прызначэньнем. Маці падала сьнеданьне. Са мною абыходзіцца, як звычайна - далікатна-ўважліва, але мне здаецца ня так свабодна, як раней: нешта ўсё-ткі ў ёй засталося ад маёй «афэры», і таго «нешта» яна ня можа перамагчы.

Я сьпяшаюся выйсьці на вуліцу. Мяне, «вяршыцеля коп», чакала ўжо дзявочая брыгада. Я ў іх нібы за брыгадзіра. Пабачыўшы мяне, невядома чаго - сьмяюцца, жартуюць. Яны - хто ў чым: у лёгенькіх, рознага колеру сукенках, у бязрукаўках, у прыгожа павязаных, таксама рознага колеру, хустках, з граблямі на плячох.

Рушылі ў Супырыцу, дзе мы ўчора з бацькам касілі. У дарозе ўжо наганяе нас, таксама падкідаць, сушыць сена, Агапка. Я ня надта рады бачыць яе тут - таго глядзі, на людзях асароміць.

Вось мы ўжо і ў Супырыцы. Ходзім уперад і назад доўгай шарэнгаю - падкідваем, разьбіваем валы сена; сонца сьпякотнае дзень гарачы, але правеўны; граблі ходзяць у руках лёгка, прывычна, ідзем у вадзін бок, потым у другі; пры завяртаньні зьмяняецца і палажэньне рук на грабільнішчы: налягае на яго то правая, то левая рука, і так бясконца, пакуль не раськідаем, не разаб'ём усіх пракосаў, што залеглі зялёнымі валамі-хвалямі на вялікай - як вокам кінуць - прасторы; цяпер-жа няма ўжо палосак-шнуроў - калгас, бязьмежнае поле, шырыня, і дзеля гэтага здаецца - працы ніколі ня будзе канца, колькі ні рабі - усяго ня зробіш і, урэшце, табой апаноўвае якаясь нехаць, дармо, што ўзяліся напачатку шчыра, з энтузыязмам; пазьней энтузыязм гэты спадае; невядома адкуль у тваёй падсьведамасьці паяўляецца сумлеў адносна калектыўнай працы. Хораша, прыгожа глядзець, як мы арудуем граблямі, спрытна, з усьмешкай і жартамі, але ўсё-ткі нам выдаецца наша праца як-бы ня цалкам сур'ёзнай, мы як-бы не працуем, а забаўляемся, як-бы на чужой, а не на сваёй палосцы. Гэта толькі так здаецца, што ў гурце праца спорная, на самай справе яна стратная. Але мы працуем заўзята. Дайшлі ўжо да калгаснай граніцы - скончыліся пракосы-валуны. Заходзім зноў, адкуль пачалі - павяртаць сена на другі бок; яно сохне хутка, неўзабаве можна будзе зграбаць, ссоўваць у копы.

Сонца ўжо на паўдні. Сена болей варочаць ня будзем, няхай паляжыць, падсохнець, а мы тымчасам папалуднуем, хто чым, хто што ўзяў з сабою. Сядзімо гуртам. Каля мяне блізка ніхто не садзіцца - ня ведаю, паважаюць, ці саромяцца. Мне, аднаму мужчыне сярод іх, ніякавата, і мае паводзіны ненатуральныя. З імі мусіў-бы быць нехта баявейшы. Знайшлася адна, што зачапіла мяне:

- Узяў-бы ты каторую ды, адкаціўшыся трохі далей...

- Ну дык вазьмі і адкаціся, калі ўжо табе так засьвярбела, - ткнула ёй іншая.

- А табе не сьвярбіць?

- Засьвярбіць - знайду каго. Ня бойся.

Шчапіліся самыя старэйшыя ў брыгадзе, пачалі адна адную выкрываць.

- Ты ўжо мела аднаго бугая. Хадзіў-хадзіў дый кінуў, дык захацелася яшчэ.

- Хадзіў, ды не нахадзіў, а ты ўжо пасьпела ськінуць і цяпер во зноў пуза падцягваеш, хаваесься.

Дзяўчаты прыціхлі. Ім цікава паслухаць пра грахі сваіх старэйшых кампанак. Праўда, некаторыя з іх затыкалі вушы - удавалі, што ім брыдка слухаць скаромніну, ці мо й сапраўды іх чыстае, неспакушанае сэрца абаранялася ад нячыстасьці.

Да мяне падыходзіць Агапка. Садзіцца.

- Во адна ўжо падсела. А што-ж? Сьмялейшая хутчэй даб'ецца.

Агапка, не зьвяртаючы ўвагі на рэпліку, пытаецца, ці яшчэ мне баліць.

- Ведаеш, ня можаш - не раздражняй. Але я не пра ета. Як думаеш - прыймуць мяне ў Менскі пэдтэхнікум? Я не хацела-б быць настаўніцай, але ў мяне малыя шансы паступіць яшчэ куды: ня вытрымаю ўступных экзаменаў. А ў пэдтэхнікумах недабор, дык могуць узяць і мяне. Былі-б з табою ў вадным горадзе. А ў калгасе не хачу заставацца. Дык парадзь што-небудзь.

Я не спадзяваўся пабачыць Агапку такой разважлівай. Пагадзіўся з ёю, што ёй лягчэй будзе паступіць у пэдтэхнікум. Трэба хутчэй падаваць заяву.

Сонца здорава зьвярнула ўжо з паўдня. Трэба зграбаць сена, стаўляць копы.

От як-бы адкуль насунулася цямнуха ды пасыпала дожджыкам - узьняліся-б угору граблі дый дахаты, і ўсё-б было з копамі.

Як цуда якое - на захадзе, сапраўды, паказаліся першыя, абрысы цёмнай хмары, што ўвачавідкі павялічвалася і, як пагроза, паволі сунулася з-за лесу на нас. Мы спахваціліся, кінуліся зграбаць, дружна, пасьпешліва. Мяне закідваюць ахапкамі сена, падносяць да месца, якое я абіраю для капы. Капа вырастае ўвомірг, я ледзьве пасьпяваю вяршыць, крычу, каб не рабілі вельмі малых копаў - прагніюць датла; зьмятаем, агаляем прастор за прасторам, а хмара - шырокая на паўнеба - усё бліжэй і бліжэй, чуцён ужо ейны дых; сьціхла ўсё навокал, прырода стаілася ў чаканьні нечага няўнікнёнага, пакорліва аддаючыся таму, што мае вось-вось наступіць. І яно наступіла - залапатаў буйнымі кроплямі дождж, а мы ўсё яшчэ бяжым з ахапкамі сена, каб закончыць незакончаныя копы. Дождж ужо спаласаваў нашыя сьпіны і мы, мокрыя, хаваемся ў копы. Тулімся адзін да аднаго. Да нас у капу бяжыць і Агапка, ды ў нас няма ўжо мейсца, і яна, крутнуўшыся, шмыгнула недзе ў іншую капу.

Дождж усё ня сьціхаў, спорны, цёплы, грыбны. Ды хмара, вытрэсеная ўжо, адыходзіць ад нас, кропячы наша нязгрэбенае сена. Шабаш. Вылазім з копаў, радыя дажджу, што перапыніў нашую працу. Аж нечакана выбліснула як абмытае сонца, нізкае і нейкае калматае. Але мы ўжо рушылі дахаты - што нам цяпер сонца: сёньня яно ўжо ня высушыць нашага сена.

Бацька ўжо быў у хаце - дождж прагнаў з страхі і яго. Маці пайшла падглядаць у агародзе маладую бульбу на вячэру. Сястры яшчэ няма - яна чысьціць з жанчынамі гумны, дождж ім не перашкаджае. А вось бачу ідзе і яна, радасная, з пісьмом у руках - відаць, атрымала ад свайго Мішкі, што працуе ў МТС, і ўсё ня прыяжджае дамоў, толькі сыпіць пісьмамі. Пэўна, нехта ўручыў ёй пісьмо, калі яна йшла дахаты і вось цяпер яна сьпяшаецца прачытаць яго, сеўшы ў кутку на свой ложак.

Сонца яшчэ не зайшло, хліпае, разгарэўшыся, за пагоркам, гатовае схавацца за край зямлі.

У вакно, бачу, ідзе да нас Ягор з сваёю Эмай і Дусяй. Угледзеўшы іх, сястра, сьпяшаецца прыбраць на стале, змахнуць рушніком на лаўках. Я здагадваюся - Ягор будзе запрашаць на вясельле. Ягоная-ж маці гаварыла, дый сам ён, што вясельле мае адбыцца гэтай нядзелі. Хіма ня хоча, каб ейны сын ад'ехаў у свой Віцебск, не паказаўшыся на людзях з сваёй суджанай, такой прыгожай і мілай. Часу да нядзелі застаецца мала, і Хіма з сваім Піліпам рыхтуюцца да ўрачыстасьці, можна сказаць, дзень і ноч. Запрашаюць гасьцей - сваякоў і несваякоў, знаёмых і незнаёмых, хочаць, каб вясельле было громкае, шумнае, на ўсю ваколіцу.

Ягор ужо на парозе. Убраны. Асабліва Эма. Дуся таксама - у лёгкай, блакітнага колеру сукенцы, зіхатлівая, з заплеценымі коскамі. Прыйшла, каб пабачыць мяне? Прост у хату, у якой яна яшчэ ніколі ня была? Сэрца маё азвалася сполахам, радасьцяй і нейкім спадзяваньнем. Учора на мосьце, як разьвітваліся, яна падала мне сваю руку, і я пачуў, як па ёй прабег ток, ад чаго ў мяне закружылася галава і перарвалася на імгненьне сьвядомасьць. Я не магу цяпер спакойна затрымаць на ёй свайго погляду: яна глядзіць на мяне, як іконка. Ягор знаёміць бацьку і сястру з сваёй нявестай. Мая сястра - Дар'я - запрашае гасьцей садзіцца, яны дзякуюць, гавораць, што яны не надоўга. Тымчасам прыходзіць з агароду і маці. Ягор пачынае запрашаць, саромячыся, з нейкай няпэўнасьцяй у голасе. Просіць нас усіх ушанаваць сваёй прысутнасьцяй ягонае «ачалавечаньне». Бацька й маці падзякавалі за запросіны, але прыйсьці не абяцалі: ім, старым, тырчэць на вясельлі не да твару. Людзі будуць сьмяяцца. Сястра палічыла такі адказ ня надта ветлівым, і каб Ягор з Эмай не пакрыўдзіліся, усяляк старалася згладзіць адмову бацькоў, распачала гутарку з Эмай, пыталася, як ім жывецца ў Віцебску, нарэшце запрасіла гасьцей прысесьці на хвілінку за стол, і калі тыя «прыселі», спахвацілася, што гасьцей няма чым частаваць. Вячэра яшчэ не гатова, а таго, што належалася-б у такім выпадку - пітва - у хаце, сястра ведала, няма. На дапамогу ёй прыйшла маці - прынесла некалі прыхаванага ёю паўлітра самагонкі. Бацька запаліў над сталом лямпу, як выглядала - задаволены такому выхаду з палажэньня. Бацька чокнуўся з Ягорам, пажадаўшы яму шчасьлівага сужэнства. Сястра і Эма толькі дакрануліся да сваіх шклянак. Маці пачала нешта падаваць на стол, але за гутаркай госьці стравай надта ня цікавіліся - гутарылі трох: Эма, сястра і Дуся. Яны, здавалася, склалі нейкую інтымную змоўніцкую фракцыю. Дуся моўчкі, напружана слухала сваіх старэйшых субяседніц, выглядала - спасьцігала, вучылася ў іх.

Бацька, перакусіўшы, адкінуўся на ложак адпачыць, маці ходалася ля печы, а я з Ягорам вяду, без асаблівай ахвоты, бяседу, засяроджаны найболей на Дусі, балазе яна цяпер паглынутая размовай Эмы з Дар'яй, і хіба ня прыкмячае майго спасьціжэньня яе. Але слухаючы іх, яна была настаўлена і на мяне: павернутая да мяне адной стараной, напружаная, яна ўкрадкам пазірала і на мяне. Здавалася, яна ня вытрымае такога напружаньня і загаворыць са мною. Так яно і сталася: кінуўшы свой пагляд на палічку з кніжкамі, што была прымацаваная побач яе на сьцяне, яна папрасіла ў мяне дазволу паглядзець тыя кніжкі. Сярод кніг яна натрапіла і на маю, тоненькую - «Прычасьце». Зірнула на мяне і ейны твар засьвяціўся радасна-ўсхваляванай усьмешкай. Запыталася:

- Што ета «прычасьце»?

Пачынаю тлумачыць сваё «прычасьце», але яна не спасьцігае таго, што я гавару, затлумленая адчуваньнем маёй фізычнай да яе блізкасьці. Палажыла маю кніжыцу на стол. Гартае. Спрабуе ў ёй чытаць:

 

 

- А я знаю - чаго. Ты любіш яе. А хто яна, красуня?

- Яна - ніхто. Яе няма. Гэта я выдумаў яе.

- Няпраўда. Яна ёсьць. Ты саромішся яе? А дзе яна жывець - тут?

- Не, яе тут няма...

Дуся папрасіла мяне прачытаць нейкі іншы свой верш.

- Во гэты, - паказала ў кнізе.

Сеўшы за стол, я пачаў чытаць. Нахіліўшыся над маім «Прычасьцем», збоку ля мяне, яна вадзіла вачыма па радкох усьлед за мною:

 

 

- Я люблю ета. Ты дзіўны...

Аблакаціўшыся, яна трымае сваю шчаку гэтак блізка да маёй, што я чую, як няўцям дакранаюцца да яе шчакі мае ўскудлачаныя валасы. Гэтае прыгожае адчуваньне перашкаджае мне чытаць, і я закрываю сваё «Прычасьце». Яна, пасьмялелая, прызнаецца мне, што адзін мой вершык «Элькіна радасьць», зьмешчаны ў чытанцы для другое клясы, яны вучылі ў школе, і яна ведае яго напамяць. Яна сумелася, што я нічога не сказаў ёй у адказ, узяла Эму за руку з выглядам, быццам, пакрыўджаная, яна хоча ўжо пайсьці дахаты. Тут узьняўся і Ягор, войкаючы, што яны заседзеліся ў нас. Я выйшаў разам з імі - правесьці іх. Іду побач Дусі, яна ўсё яшчэ трымаецца за руку ў Эмы. Неспадзявана яна сваю другую руку дае мне, і гэтак мы дайшлі да самага моста. Разьвіталіся.

Сястра сустрэла мяне насьмешлівым паглядам, што выказваў адначасна дабрыню і зразуменьне майго дзівацтва. Павячэралі. Я лёг спаць. Ды што я кажу - «спаць»? Я ня сплю. Я думаю. Я люблю думаць лежачы. Люблю думаць уначы. Удзень не магу думаць. Каб неяк запісалася ўсё тое, пра што я думаю ўначы, выйшла-б самая цікавая, самая багатая, а галоўнае - самая праўдзівая кніга з усіх, напісаных дасюль. Уначы ты прызнаешся ва ўсім, нічога не хаваеш, нават сваіх самых патаемных думак, якімі-б яна ні былі: самымі прыгожымі, ці самымі злачыннымі. Уначы ты нікога не баішся, пад аховай ночы ты абсалютна сам з сабою. Цябе ніхто ня можа падслухаць, апрача Бога, і ты баісься толькі яго аднаго, баісься перад Ім схлусіць. Удзень ты мог-бы яшчэ сказаць, што Бога няма, уначы - пабаяўся-б. Уначы ты гранічна чэсны ў сваім думаньні. Уначы думаецца глыбей, думка твая ў нейкую мільённую долю сэкунды можа, як водбліск маланкі, асьвяціць цёмнае прадоньне, якое знаходзіцца ўжо па-за межамі тваёй сьведамасьці, сігануць у другое вымярэньне. Гэтак, я думаю, пазнаецца Бог. Прачнуўшыся раніцою, Бога ўжо можа ня быць. Дзень закрэсьлівае твае начныя думы, змушае цябе прыстасоўвацца, інакш кажучы - хлусіць.

Я не магу ня думаць, лёгшы ў пасьцель, пра Дусю, пра Акуліну, пра Вяркеева, пра самога сябе і толькі ў апошнюю чаргу я думаю пра бацькоў. Я іх шкадую болей за ўсё на сьвеце, але іх засланяе - гэта як грэх - маё асабістае. Ягор з Эмай выпадаюць з маёй памяці. Выпадае таксама ўпаўнаважаны. Я ляжу ў ложку, але я не ўсьведамляю, што я ляжу ў ложку, я - то ў Менску, з вершамі ў нейкай рэдакцыі, то тут, дома - кашу, вяршу копы, сьмяюся з дзяўчатамі, стаю на мосьце, гавару з Дусяй, то на нейкім азораным узвышшы і з яго, з узвышша, нейкім цудам, нецялесны, узьнімаюся ў іншыя сфэры, слухаю музыку і, задаволены, вяртаюся, ужо такім, як я ёсьць, зноў да сябе самога.

Ды ўсё-ткі я не сказаў самага галоўнага, пра што я думаў. Я не сказаў, чаго я хацеў гэтай начы. Я не сказаў услых. Думаць можна пра сябе што хочаш, пакуль твая думка ня выказана ў слове. Але калі ты пераводзіш сваю думку ў слова, хочаш апрануць яе ў слова, надаць ёй выраз, ты ўжо ўкладваеш у яго, у слова, ня тое, пра што ты на самай справе думаў, ты ўжо хлусіш, ты баішся сказаць праўду. Чалавек можа быць чалавекам толькі тады, калі ён не баіцца сказаць гэтай праўды. Сабе я не баяўся, сказаць, чаго я хачу, не баяўся хацець чаго я хацеў, але ці я магу сказаць вам, чаго я хацеў. Не, я не магу сказаць вам, чаго я хацеш. Вось у чым загвоздка. Вось у чым чалавечая трагедыя.

Я ведаю, калі я прачнуся раніцою, я буду думаць інакш, я буду іншым чалавекам, ня тым, якім я быў уначы. Спраўджаецца чалавек толькі ўначы.

Вяркееў да нас не заходзіць. Бацька пытаецца ў мяне - чаму? У бацькі з галавы ня выходзіць гутарка са мною ўпаўнаважанага. Бацька турбуецца, і ён хацеў-бы пагаварыць з Вяркеевым - можа той што-небудзь праясніў-бы. Вяркееў-жа блізкі да начальства, да самога старшыні сельсавета, і ведае ад яго ўсе сакрэты.

Наколькі я магу меркаваць, пра небясьпеку, якая, на думку бацькі, навісла нада мною, ён яшчэ не гаварыў з маці, ведаючы ейную заходлівую душу і клопат аба мне. Калі-б ён ужо сказаў маці, яна не ўцярпела-б і запыталася-б у мяне. Ад думкі, што са мною можа здарыцца нешта страшное маці не магла-б нармальна жыць. Ня спала-б. Плакала-б уцішку. У сваім уяўленьні бачыла-б мяне ў самых найгоршых абставінах, праца ёй ня йшла-б на дум і ўсё валілася-б з рук. Бацька, шкадуючы яе, трымаў справу ў сакрэце, хоць у самога душа была неспакойная. Я ўжо мог заўважыць зьмену ў ім: ён спахмурнеў, негаваркі наогул, стаў яшчэ больш маўклівым, схуднеў, работы, як звычайна, не пільнаваўся і мяне не заахвочваў, казаў - няма патрэбы ў мяне хадзіць з касою кожны дзень, а я, наадварот, знаходзіў у працы, у грамадзе, суцяшэньне, быў рады, што праца паглынае мяне.

Толькі ўвечары, пасьля працы, выходжу з хаты, і ў сваіх адзінотных блуканьнях аддаюся звабнасьці начы, ахутаны ёю, як якім вэлюмам - ён ласкавы і лёгкі. Іду на мост паглядзець, як там, у віры, падаючы, топяцца зоры, не дасягнуўшы ягонай глыбіні, даходжу да ветрака на ўзгорку, адтуль спушчаюся зноў у нізіну, да рэчкі, удыхаю, асабліва войстры тут, водар ночы духмянасьць росных лагоў. Лёгкаму і задаволенаму, мне не хапае толькі нейкага зьдзяйсьненьня, вялікага й надзвычайнага.

Вяртаюся дахаты. А мо зайсьці да Агапкі? Яна, напэўна, сьпіць у клеці. Хіба не пра яе я думаў уначы? Хіба не яе хацеў я? Вусьціна яна ня пусьціла. Пусьціць мяне? Падыходжу, крадучыся, да клеці. Знадворку дзьверы ня ўзятыя на замок, значыць - яна ў клеці. Стукаюся. Аж чую - нехта бразнуў дзьвярыма. Кашлянуў. Гэта Агапкін бацька. Пакідаю іхны двор. Бачу - у нашай хаце сьвятло. Чаму - гэтак позна? Я думаў ужо легчы ў сенцах, дзе мая пасьцель, аж чую - у хаце бацька з Вяркеевым. «Ня вытрымаў. Распытвае сам у яго пра мяне. Ах, бацька, бацька, нашто ты зачапляеш яго? Ці-ж ён скажа табе праўду?»

Вяркееў, як я ўвайшоў у хату, хутка вылез з-за стала, прывітаўся са мною за руку, сказаў, што, уласна, ён заходзіў да мяне і, не застаўшы, «разгаварыўся во з Лявонавічам».

- Правядзеш мяне?

Мы выйшлі.

- Шкада мне твайго бацькі. Гэта ты яго гэтак напужаў? Ён бачыць цябе ўжо ў няшчасьці. Страшэнна перажывае. Чаго ён так? Табой цікавіўся ўпаўнаважаны, ну дык і што з гэтага? Мала ён кім цікавіцца? Я, нажаль, ня бачыўся з ім. Дазнаўся пра ягоную гутарку з табой ад старшыні, але не надаў гэтаму ніякага значэньня. Пацікаўлюся. Запытаюся. І ты сам ня вешай носу. Лепш во зойдзем куды.

Я ня выказаў ніякага свайго дачыненьня да сказанага Вяркеевым, сказаў яму толькі, што надта стомлены, хачу спаць. Давёў яго да школы. Разьвітаўся. Але бачу па ім, што на сваю кватэру ён ня пойдзе.

Рэшту гэтага тыдня я касіў з брыгадаю, зарабляў бацьку працадні. Увечары нікуды не хаджу. Увечары чытаю ў ложку, што ў сенцах, «Милый друг» Мапасана, «Чырвонае і чорнае» Стэндаля. Гэтыя кнігі распальваюць маё выабражэньне, узбуджаюць мяне і я ніяк не магу заснуць. А раніцою маці ніяк ня можа мяне дабудзіцца.

 

Надыходзіла нядзеля - дзень Ягоравага вясельля. Ня ведаю, чаму я чакаю гэтага дня з нецярпеньнем, хоць і не рыхтуюся да яго: касьцюм, кашуля, гальштук у мяне ёсьць і што яшчэ болей. Спраўляе клопат вясельле сястры, - мы-ж з ёю ідзём на яго: не хапае то таго, то другога, няма дзе і няма за што купіць патрэбнае для такой урачыстасьці.

Вясельле пачнецца ў нядзелю апаўдні. Гасьцей будзе шмат. У Піліпавай хаце ўсе ня зьмесьцяцца. Добра калі паслужыць пагода. Можна будзе й на вуліцы паставіць сталы.

Піліпава хата стаіць над рэчкаю, насупраць нашай. Наша на адным баку рэчкі, Піліпава - на другім. Як тая, так і другая - на ўзгорках і адлегласьць паміж імі невялікая. Калі ня йсьці праз мост, а наўпрасткі, праз рэчку, дык тую адлегласьць можна пакрыць за хвіліну - сігануў, і ты ўжо на тым баку. Як я хадзіў з Ягорам у нашу пачатковую школу, дык ідучы да яго, каб разам ісьці з ім, я ніколі ня йшоў праз мост, толькі праз рэчку. Рэчка была на месцы пераходу вузенькай і плыткай, і я лёгка перабягаў яе па бервяну, што было пакладзена праз яе. Зімою-ж рэчка замярзала, дык было яшчэ лацьвей. З нашага вакна, што на рэчку, можна бачыць два вакны ў Піліпавай хаце. Я заўсёды люблю глядзець на іх, калі заходзіць сонца. Тады вокны гараць, ахопленыя полымем.

Рэчка паміж нашымі хатамі густа парасла вербалозам і дзеці, заседзеўшыся за зіму ў хаце, гуляюць тут вясною ў хованкі. Тут ёсьць вельмі ўтульныя, зарослыя травой, мясьціны. На іх можна паляжаць, загарэць на сонцы.

З вакна бачу, як да Піліпа ідуць госьці. Пасьвяточнаму ўбраныя - маладыя і старэйшыя. Нешта нясуць з сабою. Валяць як на кірмаш. Але я знарок не сьпяшаюся, хоць мяне й цягне туды. Ды й сястра яшчэ не гатовая, усё прыстройвае - і ўсё ня можа - перад люстэркам прычоску.

Адазваўся гармонік у Піліпавай хаце, вясёлае рэха пакацілася па рэчцы - значыць, прыйшлі скамарохі. Ударылі ў бубен і маё сэрца скалынулася ў салодкай трывозе.

Нарэшце, мы выбраліся з сястрой. Ідзём праз мост, сястра баіцца запыліць бацінкі, ступае асьцярожна. Яна малая, прыгожая, стройная, з кветкамі ў руках. Ідзе як-бы ў царкву, сьціплая, прыўзьнята-засяроджаная. Мне чамусьці шкада яе. Шкада, што яна такая прыгожая і добрая. Я хацеў-бы, каб гэта было ейнае вясельле. Але мая сястра ня хоча выходзіць за абы каго. Сваталіся ўжо - не захацела, не пайшла. І ў першы раз, і ў другі.

Перад Піліпавай хатай чыста падмецена вуліца - тут, думаю, будуць танцаваць. Вынесены стол з двума крэсламі побач. Дзень - як таго хацелася: сонечны. Сонца ўжо на самай сваёй вышыні.

Уваходзім у хату. Хіма адразу перахапіла нас, вядзе да стала на покуце. Сястра, паставіўшы кветкі на стол і прывітаўшыся з Эмай і Ягорам, адыходзіць на дзявочую старану. Я саджуся за стол, як хацела Хіма - побач Ягора. З другога боку, побач мяне будзе сядзець - яго яшчэ няма - старшыня сельсавету. Гэта мне ня вельмі падабаецца. Ня відаць яшчэ і Вяркеева. Але ён казаў - будзе. За сталом таксама фінагент і капэратар, Ягорава радня - старыя і маладыя, мужчыны і жанчыны, незнаёмая для мяне маладая пара - усяго ўціснулася тут чалавек пятнаццаць. Да стала прыстаўленыя, апрача крэслаў, услончыкі, розныя скрынкі. Шмат чаго з гэтага было прынесена гасьцьмі. Паўз сьцен стаялі яшчэ сталы. Пасярэдзіне-ж хаты стаяў даўжэзны стол, густа заселены і застаўлены бутэлькамі. З правага боку ад стала, што на покуце, сядзелі скамарохі з гармоняй, скрыпкай і бубнам.

Піліп хадзіў ад стала да стала, прывітваў гасьцей, глядзеў, каму чаго не хапае, дапамагаў жонцы. Той ня было супыну - падавала на стол ежу, талеркі, нажы, відэльцы, прыймала гасьцей, што ўсё яшчэ напаўнялі і так ужо перапоўненую хату. Госьці яшчэ ўстрымліваліся есьці і піць, гаманілі, жартавалі, сьмяяліся, чакалі пакуль нехта павядзе рэй, падасьць каманду, але каманды той усё ня было, гаспадары былі паглынутыя сваім жаданьнем дагадзіць гасьцям нагэтулькі, што забыліся знайсьці распарадчыка, які мог-бы весьці вясельле, калі і не па старому звычаю, дык хоць надаваў-бы яму нейкі лад і зладжанасьць. Госьці аглядваліся, ці ня ўзьнімецца хто на покуці - пара-ж пачынаць. Маладыя пачуваліся няёмка, на іх была зьвернутая ўся ўвага. Нарэшце, вярнуўся да свайго стала на покуце Піліп, узяў напоўненую шклянку і, узьняўшы яе, акінуў вачыма гасьцей. Тыя, угледзеўшы яго, сьціхлі. Піліп пачаў:

- Ета я хачу сказаць, дарагія госьцічкі, што мы ета рады, што вы не пагрэбвалі намі і прышлі. Не абяссудзьце, калі што ня так. Дык ета пажылаем нашым маладым, - Хіма падыйдзі й ты! - нашым дзецям сыгласнай і шчаслівый сумесный жысьці. Прашу ета ўсіх дружна выпіць за ета.

Хіма, стоячы побач мужа, дадала, хрысьцячыся на іконы ў покуце:

- Памажы ім, Божанька...

Яна нешта яшчэ шаптала, як малітву. Госьці весела і дружна, з пажаданьнямі шчасьця маладым, хто ўзьняўшыся, хто седзячы, радыя, што, нарэшце, быў дадзены ход справе, выпілі за маладых, крыкнулі «Горка!» Ды Эма неяк упарцілася, ня надта ахвотна цалавалася з Ягорам, калі той першым падстаўляў вусны.

- Што ета яна? - не пасароміўся нехта выгукнуць. - Гарманіст, давай, братка!

Скамарохі адказалі дружнай, заліхвацкай музыкай. Пачаліся частыя тосты. Не разабраць, хто што гаворыць. Тлумна. Весела.

На парозе паказаўся старшыня сельсавету з Вяркеевым. Хіма, падляцеўшы да іх, павяла ўвайшоўшых да стала на покуце. Старшыня, ідучы, вітаўся з усімі, матляючы галавой направа і налева. Вяркееў ішоў сьледам за ім. Старшыня ўсеўся ля мяне, ня прывітаўшыся са мною. Я ня надта рады быў ягонаму суседству. Вяркееву ня было месца, але бабы, ап'янеўшыя ўжо, уціснулі яго між сабой.

Старшыні ўлілі ў шклянку і ён - ні з бухты-барахты, - узьняўшыся, нацэліўся гаварыць прамову. Госьці прыціхлі - будзе-ж гаварыць старшыня. І старшыня пачаў:

- Спірва пыспасібкаю ета Піліпу і Хіме, што й мяне ні прамінулі. Быльшая чэсьць для мяне быць тут. Стыршыню ні любяць, но пріглашаюць (на хаце зарагаталі). Ета я знаю. Но Піліп чылавек наш, хырошый чалавек, пыддзержываець савецкую ўласьць на ўсіх яе крутых пываротах. Піліп первый пашоў у калгас, аддаў увесь свой скот. Ні шэпчыцца па завугольлю. Піліп савецкій, хрісціянскій чылавек. Піліп сямейсьцьвенный чылавек. Я ўжо не гаварю пра Хіму. Таварішчы, Хіма залатэй чылавек - яны выгыдавалі дзяцей. Дык вып'ем ета за харошых бацькоў - Піліпа і Хіму.

Старшыня, асушыўшы, стукнуў дном парожняй шклянкі аб стол - паставіў.

- Таварішчы, цяперь ета хачу прыздравіць нашых маладых. Харошая пара. Красівая пара! Можна сказаць, смычка дзяреўні з горадам (сьмех). Смычка крісьцьянства з прылітаріятам! Маладзец. Ягор! Ні павёў сваю к папу. Прывёў к нам, у сільсавет, зарыгістравацца. Так ета і нада! Пасавецкаму. А што-ж там! Ат чыстага серца ета прыздраўляю вас, Ягор і Эма, жылаю вам харошэй, шчасьлівый, мірный жысьці (што-б ні біліся!). Любіце адзін аднаго, дзяцей ныжывайце і нас ні забывайце. Вып'ем ета, пакуль яны не пайшлі ў клець, за маладажонаў!

Узьняўшы налітую ўжо для яго шклянку, старшыня дыхам асушыў яе і высока ўзьнятай, ударыў ёю аб падлогу, - эфэкт быў поўны. Старшыня сеў і, заядаючы, зьвярнуўся да мяне:

- Ну, а ты чаго сядзіш куцьцёй - ні бэ, ні мэ? Тост быў, а ты й ні піў? Не, так, таварішч пісацель, ня пойдзіць! Якей-жа ты пісаціль, калі ня п'еш? Пісацілі п'юць. На тое-ж яны й пісацілі.

Наліў сабе і, ня пытаючыся, падліў мне. Падагрэты, пад ягонай прынукай, я выпіў да дна поўную шклянку «пшанічнай». (Гэтую гарэлку прынёс - некалькі бутэлек - капэратар.) Чую, як заклала вушы, цёплы струмень пайшоў па жылах, аж да самых пят. Да мяне даходзіць - як на вялікай адлегласьці - прыглушаны гуд на хаце і ўдар бубну. Мне лёгка, радасна, я ўжо не саромлюся, я ўжо не «куцьця», я ўжо нічога не баюся. Я - п'яны. Я хачу гаварыць, але не з старшынёй, у маім п'яным мазгу нядрэмны кантралёр падказвае мне не гаварыць з ім, высьцерагацца яго. Балазе ён ушчаў гаворку з Ягоравай цёткай, што сядзела насупраць яго. Эма падсоўвае мне талерку, каб я закусваў, але гэтага я добра ня ўспрымаю, дакрануся толькі да ежы і забываю - ня ем. Я хачу гаварыць, гаварыць, гаварыць. Мне сьмешна й добра. Бубен ня сьціхае - б'е. Пэўна, я ўсё-ткі п'яны. Хачу вылезьці з-за стала - мне дрэнна. Эма падае мне руку - памагае вылезьці. Гаворыць, якая ў мяне цёплая, далікатная рука, у Ягора - шурпатая, Ягор - ФЗУ. Хоча са мной танцаваць, а я ледзьве стаю на нагах. Нехта гаворыць: «Набраўся ўжо», «Зялёны яшчэ». А што мне тое, пра што яны гавораць. Няхай гавораць! Пашлі яны к чорту!

Ягор бярэ мяне ў ахапак, чую ягоныя «шурпатыя рукі». Хоча вынесьці мяне ў сенцы, на прахалоду. Скулу! Не панясеш! Адштурхнуў яго. Набегла Хіма: «Штой-та вы, даражэнькія?» Дае мне выпіць расолу. Я не бяру. Нашто мне расол? Я ўжо не п'яны. Іду к сталу на сваё месца. Наліваю сабе гарэлкі.

- Во цяперь ты пісаціль, - узьнімае сваю шклянку старшыня сельсавету. Хоча са мною чокнуцца, а я ўжо выпіў. Не хачу чокацца з ім. Эма дражніць Ягора: корміць мяне. І цяпер я слухаю яе - ем. Але - не! Я не хачу дражніць Ягора! Мне не патрэбная ягоная Эма! Мне добра самому. Я хачу паказаць, што я не «зялёны», што я не «набраўся» - магу выпіць яшчэ болей. Наліваю сабе. П'ю. Слухаю Эму - ем. У мяне вялікі апэтыт. П'ю і закусваю. Гарэлка мяне не бярэ. Магу танцаваць. Запрашаю Эму, але яе перахоплівае Ягор. Стаю ў нерашучасьці. Да мяне падбягае з кругу, пакінуўшы сваю сяброўку, адна маладзіца, валачэ мяне, п'яная, танцаваць, і я пайшоў. Я танцую ня толькі з ёю - жартуючы, мяне адбіраюць ад яе, галоднай, іншыя - у крузе амаль што адны жанчыны. Мужчыны сядзяць за сталом - п'юць, гамоняць, сьпяваюць. Бабы, як ачмурэлыя, трэпяцца шмоцьцем у танцы, ціснуцца, цалуюцца, абнімаюць адна адную. Адкуль у іх такая сіла? Скончыцца танец - цягнуць мяне за стол, даюць мне піць, п'юць самі, падносяць мне закуску на кончыку нажа. Цягнуць зноў у танец. І мне добра з імі. І сораму няма ў мяне. Танцую. Абнімаюся. А што-ж там? Я - п'яны. Аж бачу - ля загнету стаіць з сваімі таварышкамі Дуся. Глядзіць! Яна ўсё бачыла! Калі яна прыйшла? Адкуль? Як я ня ўгледзеў яе? Спрабую ўсьміхнуцца ёй, хачу загаварыць, але мая няўрымсьлівая маладзіца, абхапіўшы мяне двума рукамі на поясе і адкінуўшы назад сваю галаву, кружыць мяне нясьціханна, не адпушчае. Я зьбянтэжаны. Ня ведаю, што рабіць... Калі мы, кружымся, праходзім па кругу паўз Дусі, яна адварочваецца, загаворвае з сваімі таварышкамі. Косы ў яе ільсьняцца, бровы ўзьнятыя, пагляд кідкі, строгі. У новым сьвяточным адзеньні, яна нявымоўна прыгожая. Скончыўся танец, я вырываюся з рук мае маладзіцы, падыходжу да Дусі, а яна з сваімі таварышкамі - за парог, на вуліцу! Там поўна моладзі - хлопцаў і дзяўчат. Танцуюць. Скамарохі сядзяць на лаўцы ў хаце паміж адчыненымі вокнамі і іхная музыка чутная як у хаце, гэтак і на вуліцы. Я хачу таксама ісьці на вуліцу - мне душна. Але мая маладзіца ўчапілася за мяне не на жарт.

- Ты ня хочаш мяне?

Цягне да стала. Цалуе. Бачу - вылазяць з-за стала старшыня і Вяркееў. Ідуць да выхаду паўз мяне. Мяне не зачапляюць. Чорт з імі - няхай ідуць! Саджуся з маёй маладзіцай за ейны стол. Маё месца на покуце даўно страчана. Там сядзяць яшчэ фінагент і капэратар. Яны не танцуюць - п'юць. Да іх прысеў і сам гаспадар. Хіма-ж усё глядзіць за гасьцьмі, ходзіць ля сталоў, выяўна мной не задаволеная - на мяне не глядзіць, як-бы не прыкмячае. Ёй, відаць, не падабаецца, што я сяджу з малодкай, танцую з ёй, дазваляю, каб мяне цалавалі. Мусіць яшчэ й таму, што не сяджу з Ягорам, не знаходжу з ім, колішнім таварышам, гаворкі.

У хаце духата. Цяснота. Хатай апанавалі жанчыны. Ап'янеўшыя, яны ўдарыліся ў танцы, але з мужчын мала хто з імі танцуе і бальшыня з іх, абняўшыся, танцуюць самі з сабой. Нас такіх, як я, толькі некалькі. Бабы замучылі і скамарохаў - ім грай і грай бесьперастанку.

І скамарохі выйшлі з хаты граць на вуліцу. Сонца ўжо нізка - не пячэ. На вуліцы правеўней, больш прастору. Але жанчыны на вуліцу ня йдуць - ім у хаце ўтульней, зацішней, да таго-ж у цясноце мала хто бачыць, што яны вытвараюць. Апроч таго, яны саромяцца дзяўчат - усё-ж яны бабы, а ня дзеўкі і на вуліцы ў іх меней шанцаў падчапіць хлапца.

Ад сваёй маладзіцы я ўсё-ткі адкараскаўся - пайшоў танцаваць з дзяўчатамі на вуліцу. Перад тым як выйсьці, выпіў для храбрасьці: ідзеш-жа на вуліцу, на сьвятло дзённае, там ты на воку ў людзей. Ня тое, што ў хаце, сярод п'яных, у клуме і ў паўзмроку. Вось каб ні на што не зважаць і выпіў.

На вуліцы, пад самай хатай, поўна народу. Пераважна моладзь. На вясельле яна прыходзіць незапрошанай. Вясельле маладых, значыць і яны тут. У іх таксама некалі будзе вясельле.

Дзяўчаты стаяць на адным, хлопцы на другім баку. Так ужо заведзена. Скамарохі - за сталом. Сярод дзяўчат бачу сястру і Дусю з таварышкамі. Сястра, угледзеўшы, падыходзіць да мяне:

- Ці ета ты здурнеў - ты-ж п'яны! Асаромішся!

- Нічога, сястрыца, я ў парадку.

Стаю. Разглядаюся. Пачаўся танец. Граюць падыспань. Я не пайду запрашаць. Падыспань не танцую. Яшчэ многа дзяўчат незапрошаных - стаяць у чаканьні кавалераў. Я ня люблю гэтага слова - кавалер. Я не кавалер і ня ўмею быць кавалерам. Пайшлі яны к чорту ўсе кавалеры! Мы - хлопцы.

Эма выйшла з хаты і, адшукаўшы вачыма Дусю, запрашае яе танцаваць. Тая, бачу, не пагаджаецца. Але Эма цягне яе за абедзьве рукі ў круг, прыпяваючы:

Ай, падыспанец -

харошанькій танец.

Дуся, нясьмелая, выходзіць. Напачатку ў яе ня ладзіцца. Ды хутка яна пачынае патрапляць, і я, гледзячы на яе, зайздрошчу ейнаму ўменьню, ейным зграбным рухам. Эму, падыйшоўшы, зьмяніў Ягор, але танцаваў з сястрычкай няўдала - ня ўмеў. Я ўжо, прыгледзеўшыся, мог-бы хіба ляпей за яго. Іду падмяніць Ягора. Той уступае мне сястрычку, а яна - наўцёкі ад мяне...

Вясельле віруе, ня спыняецца. Наадварот - у прадчуваньні свайго канца набывае яшчэ большую сілу. Пачалі танцаваць і тыя, што не танцавалі, сароміліся. Цяпер, калі ўжо пашарэла, пачаў узьнімацца ў нізіне, над рэчкай, туман, папоўз на вуліцу і ахутаў неўзаметку Піліпаву хату. Налезла ў круг гэтулькі, што не разьбярэш, хто з кім танцуе. Нясьмелыя, у сутунках яны сталі сьмелыя, акрыленыя, яны аказаліся найлепшымі танцорамі. У іх абудзілася нязвычайная здольнасьць у заляцаньні. Гэта настала іхная пара. Дзе падзелася іхная сьціпласьць?

Музыкантаў пояць, кормяць, цалуюць, каб яны гралі задзірасьцей і ня думалі канчаць. Ходзіць ходарам хата - там таксама ня сьціхае бабскае вясельле. Зрэшты, у іх там свая, бабская капэля. Яны, здурэўшы, граюць самі сабе - на качулках, на талерках, на сваіх вуснах, на ўсім, што пападзе ім пад рукі. Нехта з мужчын - трэба-ж, каб быў і бубен! - пярыць лыжкай у заслонку.

Нутро маё, спаленае гарэлкай, просіць піць - сапраўды, я перабраў: глытаю і не наглытаюся вады - цёплая, і я ніяк не магу спатоліць свае смагі. Смага. Смага. Смага. Я ня ведаю, чым яе патушыць. Я сёньня надзвычайны. Я ніколі яшчэ ня быў такім. Я п'яны і ня толькі ад гарэлкі. Мне падабаецца, што я п'яны. Мне гэтак хораша, быццам я толькі цяпер нарадзіўся. Я радуюся, што да мяне прыйшоў посьпех. Мне здаецца, што я ўсё магу, што мне ўсё даступна. Ад усьведамленьня гэтага я здаюся самому сабе куды важнейшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але хто гэта бярэ мяне ззаду за плечы, дыхае на мяне, абдае валасамі, абнімае, шэпча, туліцца? Маладзіца? Я хапаюся за яе, іду з ёю. За ёю. Некуды ўніз. Да рэчкі. Далей і далей. Займае дух. Яна то йдзе, то прысядае. Яе забірае нясьцерп. У жарсьці прыліпае да мяне. Не можа йсьці, гатовая паваліцца, як ачмурэлая. А трава - дываном. І мы ў траве...

З вуліцы дайшоў да слыху бубен. І, узьняўшыся, сьпяшаюся назад, да грамады, а мне наперарэз постаць у белым - Дуся! Яшчэ не ачомаўся, як яна, скочыўшы, павісла мне на шыі. Як малую, у страху і радасьці прытуляю яе. Яна калоціцца, як ад холаду. Хачу спусьціць яе з рук, а яна яшчэ больш прыклейваецца.

- Нясі мяне. Мне добра ў цябе. Я хачу, каб ты нёс мяне і нёс. Мне добра, калі ты мяне нясеш.

І я нёс яе, як падарунак, як найбольшы здабытак. І мне было, як ніколі добра, і ў мяне адпала засмучэньне, і душа мая ачышчалася ад грэху.

Перад ейнаю хатаю яна зьлезла з маіх рук.

На вуліцы, за хатаю, яшчэ білі ў бубен, але зморана і глуха - як у бочку.

Мы ўвайшлі ў хату. Гасьцей ужо ня было. Толькі свае.

- Дзе ета вы так былі? От добранька, што прыйшлі, - ласкава сустрэла нас Дусіна маці. - Пасядзім. Пагаворым спакойна. А ўбіраць ужо будзем заўтра.

Прыглядаючыся да Дусі:

- Чаго ета ты такая смутная? Масеевіч, прысядзь за стол. Можа яшчэ захочаш выпіць ці зьесьці. І ты таксама, Дуся.

За сталом сядзелі Піліп і Ягор з Эмаю. Яны заўтра ад'яжджаюць. Сьпяшаюцца на працу. На станцыю іх адвязе Піліп. Я пагадзіўся сесьці за стол дзеля ветлівасьці. Гавару з Ягорам, распытваю яго пра ягоныя пляны, калі ён зноў будзе ў Мокрым, можа напісаў-бы калі, а ў самога ў мяне на душы зусім іншае - я чую побач Дусю, маўклівую, задуменную. Мне здаецца, што яна ня слухае, што я гавару - думае пра сваё. Гэта мучыць мяне, хоць ведаю, што зачапіць яна мяне цяпер ня можа.

Мне лепей-бы пайсьці цяпер ад іх. Я хачу цяпер быць сам з сабою. Выказваю яшчэ раз мае найлепшыя пажаданьні Ягору і Эме. Гавару Ягору, што мне было прыемна сустрэцца з ім пасьля столькіх год, пазнаёміцца з ягонай абраньніцай. Дзякую гаспадаром за гасьціннасьць. Зьбіраюся выходзіць, толькі ня ведаю, як разьвітацца з Дусяй. Стаю ля парогу. Маруджу. Яна застаецца сядзець за сталом.

- Дуся, ты не пачцівая. Хоць-бы разьвіталася з Масеевічам.

- Мамачка, я ўжо разьвіталася.

Падыйшла да мяне і - з выглядам быццам гэта загадала ёй маці - падала мне руку. Я ўзяў яе ў абедзьве свае, глянуўшы ёй у вочы. Яна зьлёгку ўсьміхнулася, не забіраючы ад мяне свае рукі. Запыталася:

- Табе спадабалася наша вясельле? Табе было добра ў нас?

- Вельмі добра.

Адпусьціў ейную руку. Пакланіўшыся ўсім, сказаў:

- Добрай ночы. Шчыра дзякую.

- Заходзь, Масеевіч, да нас. Ня чужайся. От шкада - тваіх радзіцеляў ня было ў нас, - сказала на разьвітаньне Хіма.

Я не пайшоў на мост. Ад Піліпавай хаты спусьціўся ўніз, на рэчку. Перайшоў яе па бервяну. Іду праз хмызьнякі па мурожнай траве. «Няўжо Дуся бачыла тут мяне з ёю?»

У хату не заходжу. Лёг на свой ложак у сенцах. Сястра, канешне, ужо ў хаце. Прыйшла раней мяне.

Цяжка перадаць усё тое, што я перадумаў, лежачы ў пасьцелі. Я ніколі яшчэ так ня думаў пра жыцьцё, пра сябе. Я ўсё яшчэ быў недарослым. Сёньня я ўжо дарослы, стаўся такім толькі некалькі гадзін таму назад. І гэтая мая даросласьць як-бы падказвае мне: я мушу задумацца над сабой. Я быў у сваіх бацькоў пад іхнай аховай і мне ня трэба было думаць. Цяпер хата адыходзіць ад мяне, бацькоўская апека канчаецца. Яны ў страху, што іхнай апекі цяпер недастаткова, каб уберагчы мяне, што нада мною стаў мой уласны лёс, што я ўжо падуладны свайму лёсу і ўсё залежыць цяпер ад таго, наколькі я спраўлюся з ім, калі спраўлюся наагул. Я ўжо за парогам бацькоўскай хаты. І мне, як ніколі, робіцца шкада сваіх бацькоў. Больш таго - у мяне страх за іх. Я баюся, што іх напаткае тая-ж фатальнасьць, што й мяне. Мяне мучыць нейкая віна перад бацькамі,. віна, што ўзьнімаецца ў мяне да ступені грэху. А які грэх? Мая віна і грэх - гэта іхная памылка адносна мяне - памылка, якую я замацоўваў у іхным уяўленьні пра мяне. Я падтрымліваў у іхных вачох сябе такім, якога яны хацелі бачыць. Цяпер я ўспрыймаю гэта, як грэх.

Я часта думаю над пытаньнем дабрыні. Ці добры я? Адказ у мяне атрымліваецца хутчэй адмоўны. Але мяне ўспрыймаюць, як добрага. Напраўду-ж, я ня ведаю, ці гэта так. У кожным разе, я ўсюды і перад усімі стараюся паказацца добрым. І гэта, думаю, губіць мяне. Я ніколі адкрыта і гнеўна не паўстаў супраць каго-небудзь ці супраць чаго-небудзь. Я не паказваю свайго характару. У мяне яго няма. Я хачу паказацца добрым перад усімі. Але-ж тады мяне няма. Я ўвесь у адчуваньнях і яны, адчуваньні, змушаюць мяне быць добрым з усімі. Я ня люблю войстрых людзей, матэматычна пасьлядоўных, яны - цяжкія для мяне. Але ці гэта азначае, што я - добры? Мой брат, напрыклад, у вачох бацькоў «нядобры» - у яго ёсьць характар. Нязломны. Ён заўсёды адзін і той-жа. Ён нязьменны. Я прыстасоўваюся. А ён - не. Ён усюды і заўсёды ён. Не таму, што ён хоча гэтак. Не, ён такі сам па сабе. Ён ёсьць. Мяне-ж няма. У маім «я» мільёны «я» і таму ў мяне няма «я». Няма мяне. Майго брата менш любяць, як мяне. Ён «нядобры». А які ён добры на самай справе! Толькі ніхто гэтага ня ведае. Я цаню яго вышэй сябе. Але ён залічае мяне да «ўгоднікаў» і, магчыма, ня любіць мяне. Ён ня ведае, што я высока цаню яго. Ён ведае толькі, што я ўгоднік, карыстаюся ў сям'і прывілеямі. Ён таго ня ведае, што я саромлюся свайго ўгодніцтва. Брат вывеў «угоднік» з «угождать». Мне дагаджаюць. Мяне выдзяляюць, мяне больш любяць, мне даюць усё лепшае, нават падчас абеду мне даюць, напрыклад, не якое-небудзь, а любовае мяса, ня тлустае. Бацькі ведаюць, што ад «жырнага» мяса мяне можа вырваць. Я гіджуся. Я, бачаце, малімоньнік, мне давай толькі смачнае, любовае. Я ўгоднік.

Раптоўная, як маланка, думка пра ўпаўнаважанага перарвала гэтыя мае дзіўныя разважаньні. Упаўнаважаны закрэсьліў у маёй памяці ўсё, што адклалася ў ёй за перажыты дзень. Я адчуў, што я стаю на ростані і што мне трэба ўсьведаміць хто я? што я? Упаўнаважаны паўстаў у маіх вачох гэтак зырка, што я мог разгледзіць у ім самую найдрабнейшую рысу. Найперш ён сам - нізкі, камлюкаваты, прысадзісты, цяжкі. Гэтае ўражаньне ўзмацняецца яшчэ ягонымі новымі падкоўкамі на абцасах. Галянішчы, халявы ягоных ботаў даходзяць да самых каленяў і яны там закасаныя. Галіфэ, скуранка і ленінская кепка на брытай галаве завяршаюць ягоны вобраз, надаюць яму такую суцэльнасьць, якая ня выклікае сумлеву адносна ягонай зьлітнасьці. Лоб - пляскаты, вочы - у вузенькіх шчылінах. Глядзіць праз іх - як сьмяецца. Ты ня бачыш неба ў іх - яны замутненыя і схаваныя і таму ты ня можаш меркаваць аб зрухах ягонай душы. Што асабліва ўражвае пры гэтым - ягоны ласкавы голас, што выклікае цябе на шчырасьць з ім.

Вобраз упаўнаважанага як-бы спусьціў заслону на сцэне майго дня, дзе я граў, і перавёў мяне ў другі плян - у плян начы. Вобраз гэты патушыў мой зыркі, шматфарбны дзень.

Я ўжо заснуў, я сплю, а мая душа ўсё жыве - жыве яшчэ яскравымі ўяўленьнямі, то радаснымі, то хмурымі, то трывожна-неспакойнымі.

Мне ўжо ня хочацца працаваць у калгасе. Але і сядзець у бацькоў і не працаваць я таксама не хачу. Мне трэба пакідаць Мокрае. Выбірацца. Куды? На Дальні Ўсход, як радзіў фінагент? Вяркееў гаворыць тое самае. Бацькі нічога мне не падказваюць. Яны ня ведаюць самі, што ляпей - уцякаць мне, ці ехаць у Менск канчаць вучобу. А чаму ўцякаць? Мы-ж - не кулакі. Падатку вунь колькі год бацька не плаціў - вызваляўся як бядняк. У школу заўсёды сельсавет даваў мне даведку, што я - бядняцкага паходжаньня. Як бедняку, сельсавет танна прадаў бацьку хату кулака. Мы толькі коратка, перад самым калгасам, былі ўжо больш заможнымі, але-ж пад кулака ніяк не падыходзілі. Дый цяпер-жа бацька - калгасьнік. З кулакамі расправіліся, бацьку не зачапілі. Дык чаго мае баяцца ягоны сын? Я-ж і не кантррэвалюцыянэр. Ды ўсё-ж бацька, урахаваўшы ўсё, быў за тое, каб я зьехаў, не варочаўся ў Менск. Шукаць мяне ніхто ня будзе. Уцяклі-ж з Мокрага кулакі і ніхто іх ня шукае. Нават ня так далёка - у Леспрамгасе зашыліся і сядзяць - ніхто іх ня выдае. Не папаліся пад гарачую руку, дык і жывуць сабе. А хто чакаў свайго лёсу, дык і дачакаўся - схапілі. Гнояць турму ці мруць у тайзе.

Сягоньня дождж і калгас сядзіць у хаце. Недзе працуюць толькі на гумнах, на фэрме, або нешта робяць для сябе, радыя дажджу - на поле брыгадзір не пагоніць. Бацька таксама ў хаце - робіць новыя калёсы, маці шые, а сястра пабегла да свае таварышкі, радая выхадному.

Я надумаўся пайсьці да Вяркеева - недзе дзецца. Хацеў было пісаць, але ня пішацца - выходзіць ня тое. Як не стараюся настроіць сябе на патрэбны лад - лезе самата, яна пераходзіць у адчай і канчаецца бунтам, а хто такое возьме ў мяне? Я гэтым летам думаў напісаць цыкль вершаў і здаць яго ў «Полымя рэвалюцыі». Ды як ты здасі яго? Самому нават боязна чытаць тое, што выйшла, а ня то што каму паказаць. Вяркееву я не прызнаюся, што я нешта напісаў. Чытаў толькі Вусьціну - некаму-ж хочацца прачытаць, і Вусьцін мяне не падвядзе. Праўда, ён хваліцца маімі вершамі, асабліва, калі бачыць іх надрукаванымі. Тое, што я чытаў яму, ня надта даходзіла да яго. Затое спадабаўся яму мой верш пра наступ на мяне «зялёнай злосьці». У вёсцы я адчуваю сябе ў зялёным палоне, акружаны бязьлітасным зяленівам, што напірае на мяне з усіх бакоў, займае прастору, ад яго не схаваешся, ад яго няма ратунку, яно, гэтае зяленіва, цягнецца, хоча схапіць цябе. І я хачу ўцячы ад гэтага наступу, ад гэтай «зялёнай злосьці». Куды? У горад. У сталіцу. Там ёсьць вышэйшыя ўлады і яны мусяць спыніць гэты «разбой нямы», там высокія дамы спыняць наступ «зялёнай злосьці». Вусьцін адразу запомніў канцовую зваротку гэтага вершу і ўсюды дэклямаваў яе:

 

 

У Вяркеева была якраз Акуліна, і я памкнуўся быў пакінуць іх адных, але Вяркееў затрымаў мяне і я - застаўся. Акуліна-ж - жывот у яе быў ужо надуты - пасьпяшалася выйсьці. Вяркееў прапанаваў мне паехаць разам з ім у Касьцюковічы на настаўніцкую канфэрэнцыю. Пазнаёмішся з людзьмі. Прадстаўлю цябе начальству. Атрымаеш куды-небудзь у школу прызначэньне. Папрацуеш з год які, адпачнеш, абабішся трохі, а там і ў твой Менск. Думаю, усё-ткі ўцякаць табе нікуды ня трэба. Куды табе гэтак сьпяшацца? Ці мо напісаў што і сьпяшаешся здаць у друк?

Я нават абрадваўся прапанове Вяркеева паехаць на настаўніцкую канфэрэнцыю і даў яму сваю згоду.

- Ну вось і добра. Старшыня дае каня і цялегу на зялезным хаду, - засьмяяўся Вяркееў. - Выяжджаем рана. Дамовіліся! Заходзь па мяне.

Да Касьцюковічаў трыццаць пяць вёрст, і я падняўся досыць-такі рана. Зайшоў да Вяркеева - ён быў ужо сабраны.

«Цялега на зялезным хаду» чакала нас (учора Вяркееў нічога не сказаў) на Піліпавым двары, гатовая да ад'езду. Значыць, Піліп павязе нас у Касцюковічы. Ён ужо чакаў на нас. Забачыўшы нас, прывітаўся:

- Добра, што не заспаліся. Валаводзіць ня будзем. Будзем запрагацца.

Пад павецьцю стаяў у хамуце стаеньнік вараной масьці. Дагледжаны, гладкі, аж блішчыць, відаць, што стаіць на аўсе. На ім езьдзіць толькі начальства, уласна старшыня сельсавету.

«Цялега», ужо падмазаная, стаяла напагатове. На ёй сядзеньне на два чалавекі. Ззаду ў піхціры - свежаскошаная трава.

- Усё ўжо на мазі, - Піліп выцер рукі вехцем травы і кінуў яго навотмаш. - Сядайце, госьцейкі. Заедзем па «хазяіна».

«Сабака ўсё-ткі Вяркееў. Не сказаў, што з намі едзе старшыня сельсавету - «хазяін». Мог-бы, саскочыў-бы з «цялегі на зялезным хаду» і нікуды-б не паехаў».

Калі выехаўшы на вуліцу я зірнуў у бок Піліпавай хаты - у рашчыненае вакно, высунуўшыся да палавіны, глядзела Дуся. Усьмешлівая, махала нам загарэлай па самы плячук рукой.

- Татка, вяртайцеся-ж хутчэй, - крычэла.

Невядома было, ці гэтая просьба была адрасавана толькі «татку», ці й нам. Напэўна, і нам. Я ніколі ня чуў, каб Дуся зьвярталася да свайго бацькі на «вы».

Раніца пасьля ўчарашняга дажджу выдарылася росная, чыстая з туманам над рэчкай. З агародаў моцна тхне ўкропам, кмінам, агуркамі, бульбоўнікам. Хаты сьцішна, адзінока стаяць у сваёй дрымоце, як-бы пакінутыя людзьмі. Пастух яшчэ не выганяў кароў. Як гэта хораша ўставаць рана, першым!

Спыніліся перад новай хатай старшыні, лепшай у цэлай вёсцы, з вялікімі, сьветлымі вокнамі. Старшыня прывітаўся, здавалася - толькі з Піліпам. Мая прысутнасьць яго ніколькі ня зьдзівіла, значыцца, ён ужо ведаў, што і я буду. Бачу, яму недзе сесьці, сядзеньне занятае намі. Яшчэ старшыня ня ўзьняўся на падножак, як я, асвабаніўшы для яго месца на сядзеньні, сеў ніжэй, на мяшок з аўсом.

Рушылі, нарэшце, у дарогу. Конь, адгадаваны, выгуляны, панёс нас, не чакаючы Піліпавай прынукі. Ён бег, быццам рады быў, што вырваўся з стайні. Піліп нат стрымліваў яго, каб ня браў адразу гэтак прытка.

«Цялегу» нашу няшчадна кідае на бакі, і старшыня з Вяркеевым, каб не зваліцца з сядзеньня, хапаюцца за ляскі. Мне-ж хоць-бы што - я сяджу ня так высока, мне мякка на аўсе. Маўчу, унураны, а яны (Вяркееў і старшыня былі для мяне сапраўды «яны») гавораць і гавораць, перастаюць, толькі, калі іх моцна кідае на бакі. Заплюшчыўшы вочы, бачу Дусю ў вакне, усю залітую ранішнім сонцам. Яно ўжо ўзышло і трымае Піліпаву хату, як у фокусе.

Праяжджаем Жаркі, вёску, дзе я некалі трымаў экзамен за тры клясы пачатковай школы. Калі гэта было? Здаецца даўно-даўно! А якая гэта была радасьць - вытрымаць першы ў тваім жыцьці экзамен! Быў такі-ж сонечны дзень, як і сёньня. Разам з сваімі настаўнікамі прыйшлі здаваць экзамен вучні з суседніх пачатковых школаў. Ня шмат іх было, хлопчыкаў і дзяўчатак, убраных пасьвяточнаму. Нашая настаўніца, Міхневіч, рыхтавала нас, як толькі магла - з усёй стараннасьцяй. У Жарках на экзаменах з усіх настаўнікаў яна - самая маладая і самая прыгажэйшая. Нам здаецца, што яе й найбольш паважаюць - здароўкаюцца з ёю, усьміхаюцца ёй, прахаджваюцца з ёй пад ручку.

Пачынаюцца экзамены. Нас пасадзілі ў вялікай клясе групкамі, паводля школаў. Самая найменшая групка - наша. Адзін з настаўнікаў, з вусамі і з вісючым на грудзёх гадзіньнікам, дыктуе нам паволі, выразна. Дыктоўка - гэта што я люблю. Я не раблю пабеларуску памылак і дзеля гэтага не баюся дыктоўкі. Я баюся арытмэтыкі. Асабліва задач. А выберуць-жа для экзамену ня самую лёгкую. Але нас выратуе наша настаўніца. Калі будзе цяжкая задачка, яна ня ўцерпіць - падкіне нам яе разьвязку. І яна, баючыся, што мы ня ўправімся, гэтак і зрабіла - падкінула разьвязаньне, хоць задачка была не такая ўжо складная і мы рашылі яе самі.

Пасьля экзаменаў нам адразу-ж выпісалі на гатовых блянках пасьведчаньне аб заканчэньні трох клясаў. З якой радасьцяй я паказваў сваім бацьком сваё пасьведчаньне пабеларуску!

На паўдарозе да Касьцюковічаў нас сустрэла Машавое сваёй абезгалоўленай царквой. Якая яна цяпер брыдкая бяз купалаў і крыжоў! Тут я ўпершыню прычашчаўся, упяршыню быў у царкве. Прывозіла сюды мяне мая бабка. Мне тады было - ня помню колькі - можа якіх пяць-шэсьць год. Здалёк, калі мы яшчэ пад'яжджалі да Машавога, кінулася нам на ўзгорку белая царква з запаленымі ўверсе ранішнім сонцам крыжамі. Заварожаны імі, я не заўважыў, калі мы ўехалі ў сяло. Званы сваім звонам запоўнілі ўсю прастору і ўзбудзілі ў мяне нешта незьяснёна-радаснае і адначасна ўзьнёсла-трывожнае - а як гэта я буду прычашчацца? Што гэта такое? Бабка мне тлумачыла ў хаце, але тады я, нажаль, яе ня слухаў. Прыежджыя людзі патокам уваходзілі ў царкву, і бабця, узяўшы за руку, увяла мяне ў гэты паток і я з ёю і разам з усімі ўзьнімаўся па сходках усё вышэй і вышэй, аж пакуль не дайшлі да ўваходу ў царкву - шырокіх, рашчыненых дзьвярэй. Ужо за імі я апынуўся ў нейкім нязнаным мне царстве: усё наўкола блішчыць золатам, з раськвечаных вокнаў струменіцца лагоднае сьвятло, блакітна-шызая зварушлівасьць, пахная дымнасьць кадзільніцы, сьвятар у нябескай рызе і побач яго - хлопчыкі. Недзе ззаду сьпеў - гэта, прашаптала мне бабця, сьпяваюць анёлы, я азірнуўся, каб пабачыць іх, а на мяне - з самай вышні, з купалу - глядзіць Багародзіца, строгая і ласкавая, і я заварожаны, стаю ў заміраньні, ня ведаю, дзе я і што са мною робіцца.

«Цялега» узьехала на брук, задрыжэла, і я ачнуўся ад сваёй мройнасьці. Але на мяне ўсё яшчэ не пераставалі глядзець у самае сэрца вочы Багародзіцы, падобныя - крый ты Божа - на Дусіны.

Гэта мы ўжо ў Касьцюковічах. Старшыня пайшоў у райвыканком, а я з Вяркеевым на канфэрэнцыю ў Народны дом.

Увайшоўшы - з парогу - нам кінуўся ў вочы прэзыдыюм на сцэне ў такім вялікім складзе, быццам гэта быў прэзыдыюм партыйнага зьезду ў Крамлі, з той толькі розьніцай, што ў ім сядзелі і жанчыны, прычым у пераважнай бальшыні. Што мяне асабліва ўразіла - гэта наяўнасьць у прэзыдыюме ўпаўнаважанага. З трыбуны гаварыў сакратар райкому партыі.

Заля была перапоўненая і мы знайшлі сабе месца толькі ў першым радзе ад прэзыдыюму, перад самай трыбунай.

Сакратар райкому партыі гаварыў парасейску, што неяк не вязалася з аўдыторыяй, напоўненай беларускімі настаўнікамі, пераважна сялянскага паходжаньня, з якіх бальшыня ня прывыкла, а пасутнасьці й ня ўмела добра гаварыць парасейску. Сакратар заклікаў настаўнікаў выхоўваць сваіх навучэнцаў у камуністычным духу, прышчапляць ім камуністычную мараль, гаварыў аб тэй ролі, якую адыгрывае настаўнік у фармаваньні новага савецкага чалавека. У сваім празьмерна доўгім дакладзе спыніўся ён і на міжнародным палажэньні, асабліва кляйміў фашысцкую Нямеччыну пад правадырствам Гітлера. Напасьледак выясьняў - хоць і ня зусім выразна - пытаньне небясьпекі буржуазнага нацыяналізму. Слухалі яго напружана-ўважліва, але складвалася ўражаньне, што зьмест прамовы аўдыторыйяй ня ўспрыймаўся, аддавалася толькі належнае партыйнаму сакратару.

Пасьля кароткай паўзы, па дакладзе сакратара, канфэрэнцыя прыступіла да абмеркаваньня пытаньняў, што стаялі на парадку дня. Пачаўся разгляд пытаньня аб рэформе беларускага правапісу, толькі што зацьверджанага ўрадавым дэкрэтам.

Дакладчык па гэтаму пытаньню, як выявілася, ня надта кампэтэнтная асоба ў лінгвістыцы, усхваляў на ўсе лады новы беларускі правапіс, новую рэформу, у выніку якой, на ягоную думку, беларуская мова атрымала сваё прыроднае гучаньне, вызвалілася ад неўласьцівых ёй формаў як у фанэтыцы, гэтак у марфалёгіі і сынтаксысе, ачысьцілася ад барбарызмаў, пераважна польскага паходжаньня, наблізілася да роднаснай ёй мовы - расейскай. Дакладчык абгрунтоўваў няпрыгоднасьць школьнай граматыкі Язэпа Лёсіка, гаварыў аб ейнай мэтадалягічнай заганнасьці, ейнай нацыяналістычнай ськіраванасьці, арыентацыі Лёсіка на польскую мову за кошт аддаленьня ад расейскай.

Калі-ж пасыпаліся канкрэтныя пытаньні з боку настаўнікаў, дакладчык у большасьці быў ня ў стане на іх адказваць.

Старэйшы ўжо настаўнік, з гладкай, аж да глянцу, загарэлай лысінай, пытаўся ў дакладчыка, як быць цяпер з назоўнікамі мужчынскага і жаночага роду ў родным склоне адзіночнага і множнага ліку, як пісаць «аўса» ці аўсу», «народ» ці «народу», «хат» ці «хатаў», «дзяўчат» ці «дзяўчатаў».

У салі ўзьняўся рогат. Нехта праявіў сябе на ўвесь голас:

- Бач, чаго захацеў - давай яму «дзяўчатаў».

Іншыя пыталіся, чаму цяпер у месным склоне множнага ліку для назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду заменены ранейшы канчатак «ох-ёх» на «ах-ях»? У народнай-жа мове, у фальклёры, бытуе прыгожая форма «ох-ёх»:

 

 

Былі пытаньні, чаму выкідваецца мяккі знак паміж зычнымі «нн», чаму цяпер «большэвік», а не «бальшавік», як было дасюль.

Няяснасьць выклікаў новы правапіс і ў пытаньнях, што тычыліся слоў замежнага паходжаньня. Узьнятых пытаньняў было такое мноства, што дакладчык ня ведаў, як яму выкручвацца. Нарэшце, яго зьбілі з панталыку і ён пакінуў трыбуну. На салі-ж настаўнікі спрачаліся між сабой, нешта даводзілі адзін адному, аж пакуль старшыня канфэрэнцыі не пачаў званіць, заклікаючы да парадку. Аднак старэйшы настаўнік з бліскучай лысінай усё ня сьціхаў, кідаў рэплікі:

- Мусім мы цяпер нашых вучняў перавучваць? Якая ета работа? Сёньня я гаварыў адно, а заўтра другое?

Старшыня пазваніў яшчэ мацней, абвесьціў:

- Наступнае пытаньне - пытаньне падручнікаў. Слова для дакладу мае таварыш Трахімчык.

«Трахімчык», рослы, тонкі, аднавокі (другое ў яго было пад чорным, выпуклым пятачком) - падыйшоў да трыбуны, касавурліва зірнуў перш у бок прэзыдыюму, потым паверх галоваў на салю. Расклаў свае паперы, пачаў:

- Уласна, я зачаплю тут праблему падручнікаў не наогул, а праблему падручнікаў беларускіх, дый то толькі праблему падручнікаў па беларускай мове і літаратуры. Скажу адразу - тут у нас правал. Далікатная справа. Падручнікі ёсьць, але мы ня можам імі карыстацца - яны зьнятыя з ужытку, забароненыя. Узяць хоць-бы для прыкладу Хрэстаматыю, якой мы дасюль карысталіся. У ёй зьмешчаныя творы, аўтары якіх цяпер арыштаваныя і абвінавачваюцца ў буржуазным нацыяналізьме. Значыцца, гэтым падручнікам мы ня можам карыстацца. Трэба ствараць новы. А гэта доўгая песьня, пры тым справа ўскладняецца яшчэ й тым, каго ўключаць у новую Хрэстаматыю, хто з беларускіх пісьменьнікаў надзейна стабільны, каб яго можна было браць бязь рызыкі, што ён заўтра не акажацца ворагам? Янка Купала і Якуб Колас цяпер ужо, здаецца, стабільныя. Стабільнымі дасюль былі Андрэй Александровіч, Чарот, Галавач. Але, глядзеце, трэба і іх выкідваць. Практычна вось і выходзіць, што мы пазбаўленыя падручнікаў па беларускай літаратуры. А як дысцыпліна, беларуская літаратура праграмай вымагаецца. Гэта-ж, побач мовы, адна з найгалоўнейшых дысцыплінаў. Яе трэба выкладаць. А як? Я ня ведаю. Я пакідаю гэтае пытаньне пад вашую развагу. З свайго боку я ўсё-ткі хацеў-бы прапанаваць такую ідэю: скласьці, так-бы сказаць, рабочую групу з найбольш кампэтэнтных выкладчыкаў беларускай літаратуры і даручыць ёй больш дэтальна вывучыць праблему беларускіх падручнікаў па літаратуры. Свае рэкамэндацыі група магла-б падаць у адпаведныя вышэйшыя інстанцыі.

Голас: Рэкамэндацыі такой групы ня мелі-б ніякай вагі. Бо хто надзеліць яе патрэбнымі паўнамоцтвамі? Вы? Гэта заданьне ня нейкай нашай рабочай групы, а заданьне самога Наркамату асьветы БССР.

Другі голас: ...і НКВД.

Саля павярнулася - хто гэта сказаў?

- У такім разе я здымаю сваю прапанову, - пасьпяшаўся заявіць «Трахімчык». - Але ясна адно - падручнікаў няма. І выглядае, што гэтую праблему выкладчыкі беларускай літаратуры змушаныя вырашаць самі.

Голас упаўнаважанага: Выбачайце, ня самі! Прашу слова.

«Трахімчык» хутка закругліўся і, не паказваючы выгляду, што пакрыўджаны, хуценька адыйшоўся ад трыбуны і сеў на сваё месца ў прэзыдыюме.

Упаўнаважаны крэгляй выкаціўся з-за стала да трыбуны і неспадзявана загаварыў на чыстай беларускай мове.

- Таварышы, мы ня можам пусьціць на самацёк справу беларускіх падручнікаў. Мы ня можам ствараць падручнікаў «самі». Справа дапаможнікаў па беларускай літаратуры не такая простая. Літаратура - дысцыпліна ідэялягічная, магутны сродак у выхаваньні маладога пакаленьня і нам не абыякава, на якіх узорах прыгожага пісьменства мы будзем узгадоўваць школьніка. Нявыразныя ў ідэялягічным сэньсе творы мы не бярэм на ўзбраеньне. Варожыя ідэялягічна нам творы мы катэгарычна адкідаем. Нажаль, у Хрэстаматыю па беларускай літаратуры трапілі творы ідэялягічна заганныя, а то й проста ідэялягічна шкодныя, кантррэвалюцыйныя. Аўтары гэтых твораў - носьбіты няпрыймальнай намі ідэялёгіі і, зразумела, ім ня месца ня толькі ў Хрэстаматыі, але і ў нашым савецкім грамадстве.

- Тут нехта кіўнуў у бок НКВД - а што-ж вы думаеце, НКВД - гэта так сабе, для фасону? Патое-ж яно і НКВД, каб дбаць пра бясьпеку нашага грамадства. На ягоным абавязку - калі паўстане такая неабходнасьць - ізаляваць шкодны элемэнт ад рэшты грамадства. Ізаляваць часова, на пэўны час, або й назаўсёды, у залежнасьці ад сацыяльных паводзінаў гэтага элемэнту. Што тычыцца беларускіх пісьменьнікаў, дык не захаваю - у дачыненьні да іх паўстала неабходнасьць прыняць захады ў кірунку ачышчэньня іхных шэрагаў ад варожага, кантррэвалюцыйнага ахвосьця. Вось чым тлумачацца, дарагія сябры, прабелы ў Хрэстаматыі і ў іншых дапаможніках, пра якія вы тут гаворыце. Але я магу запэўніць вас - падручнікі будуць. Над складаньнем іх нашыя навукоўцы ўжо працуюць і вы хутка падручнікі атрымаеце. Ад вас патрабуецца толькі цярпеньне і зразуменьне справы. Да выхаду новых, перагледжаных падручнікаў, у вас ёсьць у наяўнасьці дастатковая колькасьць матэрыялаў па беларускай літаратуры і такім парадкам у вас ёсьць поўная магчымасьць праводзіць нармальныя заняткі ў гэтай галіне. Як мне здаецца, вы занадта драматызуеце сытуацыю. Сярод вас, бачу, пануе нейкае незадаваленьне нашай палітыкай у галіне беларускай мовы і літаратуры. Вам, бачу, незразумела, чым выклікана гэтая палітыка. Скажу адкрыта - яна выкліканая небясьпекай нацыяналізму ў Беларусі. Беларускія нацыяналісты, пад выглядам беларусызацыі, ажыцьцяўлялі палітыку адзьдзяленьня, сэпарацыі ад Саюзу, ішлі курсам поўнай незалежнасьці Беларусі. Перасьледуючы такую мэту, беларускія нацыяналісты асаблівы націск клалі на мову і літаратуру. Узьніклі школьныя граматыкі розных лёсікаў, Хрэстаматыі-чытанкі розных чаржынскіх, падручнікі па гісторыі літаратуры розных гарэцкіх і г.д. Падключаліся-ж сюды, канешне, і беларускія паэты і пісьменьнікі. Вось якраз цяпер мы іх і адключаем. Прашу зразумець гэта.

Упаўнаважаны з выглядам задаволенасьці сваім выступленьнем сеў на сваё месца. Старшыня прэзыдыюму нешта перагаварыў з ім і, узьняўшыся над сталом, абвесьціў перапынак на абед.

Але мне было не да абеду. Настрой мой папсаваўся. Чаго я прыехаў на гэтую канфэрэнцыю? Мне было-б лягчэй, каб я ня чуў усяго таго, што на ёй гаварылася. Упаўнаважаны наганяў страх. У ролі «культурнага» шэфа ўстановы, у якой ён служыць, ён паказаўся мне агідным і небясьпечным.

- Ну чаго спахмурнеў? Давай прадстаўлю цябе нашаму райано, - падганяў мяне Вяркееў. - Пайшлі!

Райано, сярэдніх гадоў чалавек, прывітаўся са мною вельмі ветліва, прыязна, як з сваім даўнім і добрым знаёмым, увесь твар яго свьяціўся дабрынёй і гатовасьцяй аказаць мне любую паслугу.

Дамовіліся разам пайсьці на абед. Сталовая была ўжо перапоўненая наведвальнікамі, пераважна настаўнікамі з канфэрэнцыі. Селі за стол. Адна з афіцыянтак, заўважыўшы за нашым сталом райано, хутка падскочыла да нас, - відаць, райано тут сталы госьць. Афіцыянтка, прыгожая, з надраенымі валасамі бляндынка, у добра скроеным па ёй убраньні, запыталася, што-б мы хацелі заказаць.

Вяркееў, пераглянуўшыся з райано, папрасіў па сто грам на кожнага. Хутка прабегшы вачыма «меню», замовіў для нас траіх усё, што там было.

Мы ўжо выпілі па сто, а закусваць яшчэ ня было чым. Гарэлка ўзяла мяне адразу, і я баяўся, што зраблю на райано дрэннае ўражаньне. Хоць нашто ён мне? Я ў яго ня буду працаваць. Чую як праз сон - Вяркееў хваліць мяне на ўсе лады. Даходзіць да мяне, што ў нашым раёне шмат вакантных месцаў, у тым ліку - у саміх Касьцюковічах. Райано нагвалт патрэбны настаўнікі. Райано, перапыніўшы гутарку з Вяркеевым, пачаў знаёміцца са мною, зьвяртацца да мяне з рознымі пытаньнямі.

Перарваў нашую гутарку ўпаўнаважаны. Вынырнуўшы адкульсьці з настаўніцкага тлуму, ён парукаўся з кожным з нас - у тым ліку і са мной - і сеў за нашым сталом паміж райано і мною.

- Таварыш райано, ты сёньня ня выступаў. Ці яшчэ выступіш? - ні то сур'ёзна, ні то жартам спытаўся ўпаўнаважаны.

- Пабачу.

- Хацеў-бы я «пабачыць».

- Вот ты перашкаджаеш. Бяру во маладога чалавека. Да зарэзу патрэбны людзі. Пазнаёмся!

- Я ўжо меў гонар пазнаёміцца. Бярэш, кажаш? Таварыш-жа (упаўнаважаны зірнуў на мяне), здаецца, зьбіраецца канчаць навуку, а не настаўнічаць.

- Гэта-ж не твая справа, а «таварыша».

- Чаму ты так думаеш, што не мая? А можа й мая. Дарэчы, як ты, райано, ацэньваеш выступленьне Трахімчыка?

Райано нешта хацеў адказаць, але якраз у гэты момант зьявілася афіцыянтка з падносам і хутка пачала згружаць на стол усё, што прадугледжана меню, уключна з дэсэртам - кампотам у кубачках. Вяркееў тут-жа папрасіў афіцыянтку «прытарабаніць» меню і для «таварыша» (нашага ўпаўнаважанага). «На аднэй назе, - загадаў ён ёй, - і - графінчык са стаканчыкамі». Сапраўды, усё гэта хутка было ўжо на стале і Вяркееў скамандваў - «як належыцца, прыкласьціся». Не хацеў «прыкладвацца» толькі я, і райано адразу-ж з дакорам:

- Ну дык гэта што-ж, браток, я, можна сказаць, узяў ужо цябе на работу, а ты ня хочаш да нас прыхінуцца. Шмат ня можаш - разумею, але яшчэ па аднэй мусіш.

Я паддаўся, і мы выпілі «па аднэй». Пачалі есьці. Упаўнаважаны атрымаў сваё «меню» таксама. Еў сьпяшаючыся, і скончыў раней за ўсіх.

- Дык ты, райано, не адказаў яшчэ на маё пытанне.

- А я ўжо й забыўся, на якое.

- Ды пра выступленьне Трахімчыка. Нешта ён ня ў той бок глядзіць.

- А ты куды хочаш каб ён глядзеў?

- Я бяз жартаў, райано - ты мусіў-бы зарэагаваць. Трахімчык пасутнасьці гне кантррэвалюцыю. Ты ня бачыш гэтага? Як ты мог дапусьціць такога чалавека да трыбуны?

- Ён найбольш кампэтэнтны ў літаратуры. Ты, канешне, - самы кампэтэнтны і ты пабіў яго. Чаго ты хочаш яшчэ ад яго? Ён нічога дрэннага ня меў на ўвазе. Зрэшты, я выступлю па абедзе і ўсё выраўную. Ня турбуйся!

Райано перайшоў да мяне:

- Я даю вам (ён пачаў зьвяртацца да мяне на «вы») месца ў саміх Касьцюковічах, у дзесяцігодцы - выкладаць беларускую мову і літаратуру. Згода?

Я ня ведаю, што яму адказаць. Упаўнаважаны насьцярожыўся - слухае.

- Найлепшая ў раёне дзесяцігодка. Настаўніцкі калектыў ідэальны. Папрацуеце год, пабачыце: спадабаецца - застанецеся, не - паедзеце ў свой Мінск.

- Райано, ня Мінск, а Менск. Беларускія нацыяналісты, «нацдэмы», ня любяць «Мінску».

- Дык ён-жа не нацдэм!

І ўжо да мяне:

- Ну дык і як? Заўтра і аформлю. Выпішу прызначэньне.

- Райано, не сьпяшайся гэтак! - уставіў сваё ўпаўнаважаны.

У душы я кляну сябе, што не магу разгаварыцца з райано, не магу даць яму канкрэтнага адказу. Мяне прыгнятае прысутнасьць упаўнаважанага. Я хацеў-бы прыняць прапанову райано, такую спакусьлівую. Прапанова райано ўзвышае мяне, я вырастаю ў сваіх собскіх вачох, я ўяўляю нават, як быў-бы задаволены мой бацька маёй пасадай выкладчыка ў раённай дзесяцігодцы, як зайздросьцілі-б мне ў Мокрым. Але я не люблю Касьцюковічаў. Я ня ведаю іх. Мне яны чужыя. Мне трэба ехаць у Менск - гэта мая наканаванасьць. Я не магу ня ехаць туды. Я мушу спраўдзіць сябе, ня важна як - мне важна дайсьці да свайго канца, спраўдзіцца. І таму я не магу нічога сказаць райано. Ён глядзіць на мяне сваімі добрымі вачыма і магчыма - дапушчаю - разумее, чаму я маўчу. А калі не разумее? Тады я трачу сябе ў ягоных вачох. Ён можа падумаць - хутчэй за ўсё - што я проста ня сур'ёзны чалавек, ня варты ягонай увагі. Не паверыць і Вяркееву: «перахваліў, я нічога ня бачу ў ім».

Вяркееў, бачу, незадаволены мной: дзе падзелася мая вынаходлівасьць, спантаннасьць, мой досьціп, нарэшце, мая культура, эрудыцыя?

І Вяркееў ратуе сытуацыю:

- Райано, мы заўтра зойдзем да цябе ў канцылярыю. Добра?

- Чакаю. Чакаю. Абавязкова.

Вяркееў заплаціў за ўсіх нас, і мы вылезьлі з-за стала, ладна захмялеўшыя. Упаўнаважаны, разьвітваючыся, сказаў райано, што ён прыйдзе на ягонае выступленьне. Падаў руку Вяркееву, у мой бок толькі кіўнуў галавой, кідка зірнуўшы мне пад ногі.

Вяркееву я сказаў, што на канфэфэнцыі ня буду, пайду пахаджу па мястэчку, нанач прыду ў наш нумар.

Па мястэчку я не хадзіў, адразу пайшоў у нумар. Пакінуў - каб мяне ня шукалі - пісульку, што я пайшоў дамоў. Я не хачу заставацца тут нанач. Няцікава. Самотна. Да таго-ж - я ведаю - Вяркееў прывядзе якую-небудзь з настаўніцаў і што я мушу тады рабіць? Не хачу ісьці і да райано. Працаваць у Касьцюковічах, азначае - быць на вачох упаўнаважанага. Мая пуцявіна ўжо вызначана і трэба ісьці па ёй.

Да цёмнага я буду ўжо ў Мокрым. Хацеў быў зайсьці да Піліпа ў Дом калгасьніка, сказаць і яму, што я іду, але перадумаў - не пайшоў да яго. У мяне ўзьнялася сіла - бегчы ў Мокрае. Хутчэй у Мокрае! Я ня раз хадзіў з Мокрага ў Касьцюковічы - туды і назад у той-жа самы дзень. Разам семдзесят вярстоў. Яшчэ, купіўшы што, нясеш нешта і за сьпіною.

Выйшаўшы з мястэчка, я зьняў свае бацінкі і - басанож - пусьціўся ў дарогу. Праз вёскі ня йду - мінаю іх. Нашто, каб мяне бачыў нехта на вуліцы босым? І толькі мінуўшы вёску зноў узыходзіў на дарогу. Качуся - калі дарога йдзе на спад, іду павальней - калі яна ўзьнімаецца. Ня надта разглядаюся - у мяне мала часу. Сустракаю зрэдку калгасныя абозы - вязуць на станцыю здаваць дзяржаве нарыхтоўкі: сена, маладую бульбу, дровы. На багністых мясцох бачу загрузлыя вазы, паламаныя восі, дугі, ськінутыя каткі. Найбольш уражваюць укачаныя ў багну коні - яны такія мізэрныя, і, гледзячы на іх, заходзіцца ад жалю сэрца. У паветры вісіць лаянка - у печань, у Бога, у Сталіна. Добрай вупражы няма, усё пянковае і яно хутка зношваецца, рвецца. Як гэта мне ўсё знаёма! Колькі разоў я загразаў вось гэтак, як яны. Я загразаю і цяпер, толькі ў нечым іншым.

Мінаю маё Машавое. Сонца ўжо садзіцца. Ягоныя праменьні - ужо рэдкія, але агністыя - дастаюць, як штыхамі, на ўзгорку царкву і, адбітыя ёю, паламаныя, гаснуць. Хоць крыжоў на царкве і няма, але ў маім уяўленьні яны ўсё гараць, як і тады, калі я глядзеў на іх, едучы з бабцяй на споведзь. Здаецца, варта толькі мне зноў глянуць на купалы, як яны, зіхатлівыя, брызнуць на мяне сваім золатам.

Набліжаюся да маіх Жаркоў - там-сям у хатах ужо хліпаюць агні - слабыя, нясьмелыя, мігцяць употайку, затуленыя ў куткох.

Да Мокрага засталося тры вярсты. Ня ведаю, чаму пры набліжэньні хвалююся і яшчэ больш сьпяшаюся. Пад наплывам пачуцьця трачу здольнасьць думаць.

Уважоджу ў Мокрае. Не, я не пайду вуліцай. Пайду агародамі паўз рэчку. Нашто мне з кім сустракацца? Паўз рэчку ціха стаяць, стаіўшыся ў вечаровай цішыні, хмызьнякі. Нагрэтая за дзень трава, дыхае нечым п'янкім, духмяным, войстра пахным. Вось я ўжо й дайшоў, куды йшоў. Бачу - у іхным заднім вакенцы агеньчык. Узыходжу на іхны агарод, з агароду - у сенцы. Бяруся за клямку - адчыняю дзьверы ў хату: яны сядзяць за сталом. Вячэраюць. Кінуўшы лыжку на стол, Хіма бяжыць да парогу, мне насустрач:

- Што такое? Прыехалі ўжо? А мой стары?

- Застаўся... Я толькі адзін.

- Прыехаў на чым?

- Прыбег...

- Прыбег?

- Напрўду.

- Занудзіўся ці што? Ах, які-ж ты бяглівы! Хадзі, даражэнькі, за стол. Павячэраем разам. Згаладаўся-ж за дарогу, нябось.

Садзіць мяне за стол. Дае лыжку. І мы трох сіляем з аднэй міскі кулеш, гарачы і густы, запраўлены скваркамі.

Пры сьвятле ў Дусі зораць вочы, сьвецяцца нейкім асаблівым бляскам. Глядзіць на мяне - гаворыць са мною вачыма. Я сіляю кулеш няўпэўнена і нязграбна. Яна ўсьміхаецца, калі з мае лыжкі капае на стол кулеш. Гаворыць:

- Ты ня ўмееш есьці нашага куляшу.

Забраўшы з грудзей косы, закідвае іх за плечы, зьлёгку дакранаецца левай рукой лёкану, што зьвісае ў яе над вухам. Яна неспакойная. Уражаная маім прыходам.

- Цябе там нечым угнявілі, што так прыбег? - пытаецца Хіма. - Гэта-ж ня так сабе прычгаў? Мой стары нічога табе не казаў? Калі прыедзе?

Вылезла з-за стала:

- Ад куляшу па целяшу. Ды куляшом я вас не накармлю. Дастану яшчэ чаго.

Выйшла ў сенцы. У нейкім сполаху Дуся зірнула на мяне, відаць, таму што мы засталіся з ёю адны. Але вярнулася з сянец Хіма з паліваным гаршком у руках. Паставіла на стол. Пачала калупаць з яго на ісподак заліты маслам сыр.

Дуся бярэ рукамі з ісподку драбочкі сыру, дае мне, кладзе сабе ў рот, сьмяючыся. Мне падабаецца, як гэта яна робіць. Яна пачувае сябе ўжо больш свабодна, натуральна. Я любуюся ейнымі загарэлымі, зграбнымі рукамі, адкрытай, прыгожай шыяй. Лёгкую, тонкую балахонку на ейных грудзёх ледзь прыкметна пораць два кукішы ейнай сарамлівасьці. Я не гляджу на іх - грэх.

Ззаду нас, у вакне, спалыхнула трывожным сьвятлом зарніца. Хіма, перахрысьціўшыся, пачала зачыняць вокны - будзе навальніца. Нездарма-ж так парыла.

- Масеевіч, заставайся ў нас нанач. Нам боязна адным.

Падыйшла да вакна. Адчыніла. Зірнула на ўсе бакі:

- Сунецца цёмная туча - агонь у чэраве. Ці не на бяду якую, крый ты, Божа! Застанься. Начуй у нас!

- Але я мушу йсьці. Мне трэба зьбірацца.

- Ты ня хочаш у нас заставацца? - спыталася Дуся. - Я не пайшла-б - баюся грому. Хочаш дамоў?

- Так, дамоў. І - не дамоў.

- Ды што ета ты гаворыш, Масеевіч? Бог з табой, а куды-ж? - устрывожылася Хіма.

- Мне трэба зьбірацца, зьбірацца... у дарогу.

- Не мані. У якую дарогу? Гэта табе надаела ў нас і цябе цягне туды назад, у горад, - ня верыць мне Хіма. - От ня дуры галавы, чалавеча. Хочаш Дусю напужаць? Куды ты пойдзеш проці ночы? Заставайся, кажу!

Дуся глядзіць на мяне - што я скажу? Я вылажу з-за стала. Вылазіць за мною і Дуся.

У вокнах зноў, як у сударгах, закалацілася зарніца. Хіма ледзьве пасьпела перахрысьціцца. Яна выкруціла ў лямпе кнот і лямпа згасла. «Нельга, каб гарэла сьвятло ў гразу».

Я стаю ўжо ля парогу, гатовы выйсьці. Вокны ўсё часьцей асьляпляюцца бліскавіцай і ў прамежках гэтага асьляпленьня я ўлаўліваю постаць Дусі ў белай балахонцы. Пад дзьвярыма азваўся кот - просіцца ў хату.

- І ён чуе небясьпеку. Уцякае. Бяжыць да людзей. Баіцца застацца на двары, - ціха, амаль шэптам, гаворыць Хіма.

За хатай, над рэчкай, ударыў гром і рэха пакацілася па ўсім навакольлі. Яшчэ і яшчэ. Раз за разам. Загуркатаў. Яшчэ лупянуў.

- Пэўна, вярбу над мостам цяў, - прашаптала Хіма.

Зашумеў дождж і сьціхнуў гром. Ды нечакана лупянуў зноў у самы вугал і сіняя кацелка пакацілася па двары.

Дуся кінулася за полаг на свой ложак.

- Крый ты Божа, а я й забылася юшку зачыніць - яшчэ ўляціць у комін. Ня стой і ты ля парогу. Ідзі супакой Дусю - насьмерць перапужалася.

Я адхінуў полаг - Дуся ляжала, накрыўшыся з галавой.

- Баішся грому?

- Каб у хаце быў бацька, я не баялася-б. Як гром, я тулюся да яго і хоць дрыжу ўся, але ў ягоных руках супакойваюся.

Яна ськінула з сябе дзяругу і гатовая была ўзьняцца, як гакнуў, здаецца ў самую хату - гром. Учэпістая, прыклеілася да мяне. Калоціцца. І толькі калі я дакрануўся яе шчакі сваёю, яна супакоілася, сьціхла.

- Ты цяпер, як у бацькі.

Маўчыць.

- Не баісься?

Пацалавала.

Дождж абкладваў сваім шамаценьнем хату, лагодны і сьцішны, закладваў вушы, суцяшаў. Гром ужо не парушаў гэтай сьцішнасьці. Толькі дзесьці далёка - ужо за Вараноўкай - зрэдку чуваць было ягонае вуркатаньне.

- Ты ўжо цяпер ня пойдзеш ад нас? Застанесься ў нас? Мая маці ня пусьціць цябе.

- А ты пусьціш?

- Я таксама ня пушчу цябе. Змокнеш.

- А калі дождж перастане, магу я пайсьці?

- Дождж будзе йсьці. Хіба табе дрэнна ў нас?

Але дождж усё-ткі ўшчук, і я пайшоў. Адарваўся. Я баяўся пераступіць тую скрайнюю мяжу, да якой я так наблізіўся. Дуся - нясьведамае дзеўчанё, але ўжо абуджанае і гатовае на нешта ёй дасюль няведамае, прынадна неадчэпнае. Я мушу пайсьці ад яе, як найхутчэй, каб ня выклікаць у яе, абуджанай, яшчэ болей згубнай для яе жарсьці. Я не хачу, каб на гэтым усё і скончылася.

Заўтра я скажу бацьком, што еду. Я сваё тут адбыў. Сягоньня серада і да суботы яшчэ будзе ў маці час сабраць мяне ў дарогу. Надыйшоў час мне выбірацца і нікуды больш, як толькі ў Менск. Я не магу не вярнуцца туды. Усё маё там. Я ведаю - бацькі ўжо ня будуць болей пярэчыць - яны здаліся. зьмірыліся з тым, што няўхільна.

Я ляжу ў сенцах у пасьцелі і ў думках разьвітваюся з усімі і ўсім, таксама і з Дусяй. Калі я ўжо заснуў, мярэшчыўся Піліп з сваім канём, грукацела «цялега на зялезным хаду» з Вяркеевым на ёй.

Раніцою я і аб'явіў за сталом пры сьнеданьні аб сваім жаданьні адправіцца на станцыю ў суботу. Хоць гэта й ня было вялікай неспадзеўкай для бацькоў, пастанова мая паехаць у гэтую суботу прыбіла іх. Маці вылезла з-за стала і пачала бразгацець начыньнем у загнетку - гэта яна ад усхваляванасьці і жалю і каб не паказаць сваіх вачэй, поўных сьлязьмі. Засмучаная, сястра сказала, што яна папросіць у брыгадзіра каня і адвязе мяне на станцыю. Бацька моўчкі зьбіраўся на працу, усё на тую-ж - касіць. Маці таксама мусіла ісьці на працу. Я заставаўся ў хаце адзін і мяне мучыла нейкая віна, няўсьведамленая і дзеля гэтага яшчэ больш датклівая. Адсюль можа і тая мітусяніна, што завалодала маёй душой і адбірае ў мяне здольнасьць ясна бачыць рэчы. Выходжу з хаты, іду да Вяркеева - можа ўжо вярнуўся з Касьцюковічаў. Гляджу - на Вяркеевай школьнай дзялянцы, зарослай пустазельлем, поліць Акуліна. Седзячы. Ад жывата-бэбаха ня можа зьгінацца. Пытаюся, ці ёсьць ён. Незадаволена адказае, што яшчэ сьпіць, але што я магу зайсьці.

Заходжу.

- Ну дык чаго гэта ты зьбег? - замест, каб адказаць на маё прывітаньне пытаецца ў мяне Вяркееў, злазячы з ложку. - Ты мне напсаваў. Перад нашым райано я размаляваў цябе ў самыя прывабныя фарбы. Той думаў, што ты й сапраўды тое, што трэба яму, а ты г... скажу я табе. Райано чакаў нас, гатовы быў выпісаць табе прызначэньне ў дзесяцігодку, а ты й носу свайго, паскуднага, не паказаў. Ня годна гэтак, браток. Я страціў на табе шмат. Якая цябе дрыстачка пагнала? Я й дзеўку ўжо для цябе знайшоў - на канфэрэнцыі іх хапала - а ты, пся крэў, зьбег.

- Слухай, я прыйшоў разьвітацца з табою. Я еду.

- Твая справа, - памаўчаўшы, адказаў Вяркееў.

Пачаў надзявацца, зірнуў у вакно і, пабачыўшы Акуліну, паскардзіўся:

- Ніяк не разьвяжуся з ёй. Хацеў, каб ськінула, дык дзе там. Спаймала. Ну, але я не пра гэта. Кажаш - едзеш. Адгаварваць ня буду. Каці! Я спраўлю табе й праводзіны. А як-жа? Ёсьць паўлітра. Бачыш - і цэлая кашолка правіянту - прыпёрла мая ненаглядная (Вяркееў паказаў на кошык, што стаяў на стале, накрыты рушніком). Дзень бачыш які цудоўны! Пойдзем на сасновыя шышкі, на чабор, у сасьнячок. Сьпяку яешню ў твой гонар, вып'ем і забудзем пра нашых акулін.

На невялікай воддалі ад школы стаяў, уласна, не «сасьнячок», а прыгожы бор з стагоднімі гонкімі соснамі, і мы пайшлі туды. Я нават быў рады пайсьці туды. Ці пабуду яшчэ калі ў ім? Гэта - месца маіх адзінотных блуканьняў. Прыгадаліся некалі складзеныя ў гэтым бары радкі:

 

 

Вяркееў у посьпеху сабраў у грудок сухія з шышкамі сасновыя галінкі і не пасьпеў ткнуць у іх сярнічку, як яны дзьмухнулі полымем, узьняўшы ўгору агністыя трэскі. Грудок хутка прагарэў да дна і на ягоных спапялелых вуглёх Вяркееў паставіў патэльню з разьбітымі на ёй жаўткамі-вочкамі. Нарэзаў з бохану ськібак, расклаў іх на распасьцёртым белым настольніку, дастаў з кашолкі соль, агуркі, відэльцы і паставіў дзьве шклянкі. У іх ён разьліў свайго паўлітра.

- А тымчасам і цалкавуха ўжо гатова - сьпяклася. Ну дык, браце, за тваё!

Узьняў шклянку і дзынкнуў аб маю.

- Праводжу цябе ў тваю дарогу, якой-бы яна ні была. Трымайся! Гартуйся ў бядзе! Весяліся ў шчасьці! Я табе ня вораг. Наадварот! Дык дзёрнем, браток!

Гарэлка ўзяла сваё. Вяркееў яшчэ ня сьнедаў і ўзяўся за «цалкавуху» не на жарт: жэр, як у прорву. Мне не хацелася напачатку паганіць душу гарэлкай, але калі яна разьлілася гарачай хваляй па ўсяму целу, мне стала добра, і тая трывога, што была запанавала мною, зьмянілася цяпер утульнасьцяй, лагодным спакоем і прыемнай цяплынёй. Есьці я не хацеў, закусіў толькі маласольным агурком з хлебам. Вяркееў адзін апустошыў Акулініну кашолку.

Палянка, на якой мы разьмесьціліся, і якую абступалі выносістыя сосны, выглядала цяпер, пазалочаная ранішнім сонцам, як нейкі алтар з соснамі-сьвечкамі.

- Маліся! Ты-ж эстэт! - адкінуўшыся на мох, ні то сур'ёзна, ні то зьдзекліва зьвярнуўся да мяне Вяркееў. - Такога мо болей ня ўбачыш.

У мяне варухнулася да яго няпрыязнь. Я блізу ненавідзеў яго, гледзячы як ён, лежачы, травінкай калупаў у сваіх зрыжэлых зубах. Ды хутка мая нянавісьць да Вяркеева перайшла ў рашчуленасьць, у жаласьць да сябе самога. Я ледзьве стрымліваў сябе ад нэрвовага струсу. Аціхласьць наступіла толькі тады, калі ў душы выступілі сьлёзы. Я не хаваўся ад Вяркеева, хацеў чамусьці, каб ён бачыў маю неўтаймаванасьць, але той, ня доўга думаючы, пачаў мяне сячы:

- Разьвесіў нюні. Хочаш, каб цябе нехта пагладзіў па галоўцы. Не, браце, спагады няма на зямлі і на яе не спадзявайся. Бяры жыцьцё ў рукі сам, як быка за рогі, калі можаш. Але, бачу, ты ня можаш. Прырода такіх плаксаў, як ты, ня любіць. Прыроду трэба браць. Тады яна будзе твая. А ты ад яе нічога не бярэш, ня ўзяў і едзеш во, засьмяглы і сухавейны. Ды я не хачу цябе квяліць. Я раджу табе быць цьвярозым, тады будзе і табе і іншым лепей. Тыя іншыя будуць бачыць у табе чалавека, а не сьлімазару. Ты нейкі затуманены, нявыразны. І гора табе, нявыразнаму і затуманенаму.

Іншым разам я мог-бы абурыцца на Вяркеева, але цяпер, слухаючы яго, я прызнаваў, што ён гаворыць праўду і ад гэтага мне станавілася яшчэ цяжэй, душэўная мітусяніна не давала мне супакою.

- Паглядзі, чым ты жывеш? Нічым! Вершамі? Але гэта пустое. Яшчэ каб пісаў парасейску. Бачу, як у тое сіло і ў Менск ты едзеш дзеля тых сваіх вершаў. Дзеля нечага эфэмернага ты ахвяруеш сабою. Скажу табе праўду - мне шкада тваіх бацькоў. Ты мог-бы ашчасьлівіць іх, а не ўбіваць іх. Яны ўклалі сябе ў цябе, спадзяючыся на цябе. А таго хіба яны ня ведаюць, што для іх ты - толькі няшчасьце. Яны мо й шкадуюць цябе дзеля таго, што ты - нягеглы. Выбачай, што я выварачваю цябе, як тыя штаны навыварат. Выварачваю, каб ты бачыў, які ты. Я табе ні сват і ні брат і не мая справа цябе вучыць. От здурэў, дык і гавару. Я ад цябе нічога не хаваю. І ты ня крыўдуй. Скажу больш - на разьвітаньне з табою: я на тваім месцы не варочаўся-б у Менск. Упаўнаважаны нічога такога мне не сказаў - я для яго не таварыш. І цябе я не хачу настрашыць. Але я крутнуў-бы куды-небудзь на бок, а не паехаў-бы ў тваю пастку - Менск. Твой бацька (я люблю твайго старога) прасіў мяне пагаварыць з табою, дык я вось і гавару. Але цябе, як відаць, не пераробіш. Сьлімазара і застаецца сьлімазарай. Як ты не адзьдзёр Агапкі, што налазіла на цябе, дык які ты ў прыродзе чалавек. Ты недзе вонках гэтай прыроды. Я знарок гавару груба, аголена, каб ты ўясьніў, што трэба трымацца законаў прыроды, а не парушаць іх, што жыцьцё - суровая рэч, але ў гэтай суровасьці яно прывабнае. Але толькі тады, калі ты сам суровы настолькі, каб падпарадкаваць яго сабе. Жыцьцё прывабнае, калі ты бярэш яго. Ты не бярэш! І мо калі-небудзь жыцьцё перакуе цябе, хоць мне штосьці ў гэта ня верыцца. Такіх, як ты, не перакуеш - адразу, без супраціву паддасіся молату, як сьлюнька. І ня будзе чаго гартаваць. З перакоўкі атрымаецца дрэнь. Загартаванай сталі не атрымаецца. Ведаеш закон супраціўленьня мэталаў?

- Можа-б ты спыніўся, нарэшце? Табе - каб перакаваць! Учыніць гвалт! Я не хачу твайго гвалту! Пакінь мяне такім, якім я ёсць! Пакінь мяне наогул! Ня вучы!

- Глядзі ты - паказаў сябе! Ня думаў! Нейкі рэзістанс у цябе ўсё-ткі ёсьць. А я думаў - ты абсалютна безнадзейны. Маладзец!

Я ня мог больш цярпець насьмешак Вяркеева і, падзякаваўшы за праводзіны, пачаў разьвітвацца з ім. Разьвітаўшыся, ён пайшоў ад мяне рашуча, ні разу не азірнуўшыся.

Дахаты я не пайшоў, павярнуў да нашага Махавога балота, зарослага багуном. Я хацеў яшчэ пабыць у лесе, адумацца, сьцішыцца, прыслухацца да сябе. З аднаго боку Махавога рос беразьняк, яго называлі ў нас чорналесьсем. Тут усе бярозы - глушкі. Калі патрэш іхны ліст аб ліст, белай мукі не пакажыцца, венікі з гэтых бяроз нядобрыя.

На другім баку балота, на выхадзе да поля, расьлі ўжо прыгожыя, белыя бярозы, курчавыя, з гнуткім вецьцем і мяккімі лісточкамі. З іх я вязаў некалі венікі, злучаў іх у пары, чапляў на шыю каню і з імі ехаў дахаты. А то - як ганяў вясною цялят - лупіў з бярозаў кару - пад ёю смачны, сакаўны мязок. Я скабліў яго і з захлёбам глытаў. Мязок, бывала, я закопваў і ў зямлю, каб ён не псаваўся, быў сьвежым на даўжэйшы час, да самага лета, калі бярозы мязгі ўжо не даюць.

Усё гэта мне цяпер здавалася такім далёкім, бязьмежна мілым, будзіла ў мяне згадкі з майго маленства, такога нялёгкага, але такога шчымліва-радаснага.

З усім гэтым я цяпер разьвітваўся, прыглядаўся да ўсяго, як-бы імкнучыся замацаваць гэта ўсё ў памяці, забраць усё з сабою.

 

 

Ад'езд быў самым пакутлівым. Бацька й маці маўчалі - зьбіралі мяне ў дарогу. Зборы тыя былі самыя нескладаныя. Увесь мой скарб зьмяшчаўся ў маім невялічкім, старым і мала прыгодным чамаданчыку. Усё маё было на мне - той аблезлы ад сонца касьцюм, у якім я прыехаў, і знакамітыя жоўтыя бацінкі, што зьвярталі на сябе ўвагу сваім гарадскім паходжаньнем. Маці ўсё нечага шукала, раздумвала, ці не забыла што пакласьці мне. Сьпяшаючыся, стаўляла яду на стол, а мне, гледзячы, як яна ходаецца, есьці не хацелася, і сеў я за стол толькі, каб супакоіць яе. Сястра перавязала вяроўчынай мой чамадан і паставіла яго ля парогу, на выхад. Бацька быў на двары, рыхтаваў калёсы, падмазваў колы, чысьціў шчоткай каня - брыгадзір, відаць, каб дагадзіць мне, прызначыў нам усё-ж выязнога.

Увайшоўшы ў хату, бацька коратка кінуў:

- Конь запрэжаны...

Надыйшоў час разьвітвацца, але мы ня ведалі як - маўчалі, і толькі, калі бацька ўзяўся за чамадан, каб яго вынесьці, маці, мітусьлівая, кінулася да мяне, хацела абняць, але замест, каб зрабіць гэта, сумеўшыся, пачала настаўляць мяне на дарогу:

- Ты-ж прыяжджай... пішы... не забывай нас... глядзі за сабою. Калі што трэба табе, мы прышлём.

- Маці не марудзь. Конь стаіць.

У сенцах бацька абняў мяне. Апрача ягонага «глядзі-ж», ён, унутрана ўзрушаны, больш нічога ня мог сказаць.

Выйшлі з сянец на двор. Бацька палажыў плашмя чамадан на калёсы. Накрыў яго сьвежаскошанай травой. Сястра накінула яшчэ наўзьверх саматканую ў узорах пасьцілку - гэта як сядзеньне для мяне. Мне трэба ўжо садзіцца на калёсы, але я маруджу. Выязны скоса пазірае на нас - хто тут сядзе і ў чые рукі трапяць лейцы. Ды час быў рушыць, і сястра заняла сваё мейсца ў перадку - яна павязе мяне на станцыю. За варотамі я скочыў на калёсы і калі азірнуўся - пабачыў маці з хусткаю ля вачэй, а побач яе, ніжэйшага за яе, згорбленага бацьку. Яны ўсё стаялі, пакуль мы не павярнулі да коўратаў, да выезду з вёскі. Я перажываў - засмылела сэрца, што не абняў, ня прытуліў на разьвітаньне маці, не дакрануўся, не пагладзіў яе сьсівелых валос.

Ля коўратаў - бачу - цэлы натоўп, пярэсты, ажыўлены, пераважна жанчыны, дзяўчаты, дзеці. Гэтыя апошнія, як птушкі, абселі зачыненыя коўраты, нікога ня пушчаюць. Іншыя стаяць па абодвых бакох вуліцы, нечага чакаюць. Сястра здагадалася (а мо й ведала), што гэта - провады.

- Цябе прыйшлі праважаць, - сказала і ў ейным голасе я пачуў засмучэньне.

Як толькі пад'ехалі да коўратаў, дзеці саскочылі з іх і, як саранча, абляпілі калёсы. Дзяўчаты, свае, з якімі я разам працаваў, у тым ліку і Агапка, загарадзілі нашаму выязному дарогу, спынілі яго:

- Ходу няма. Коўраты зачыненыя. Хочам выкупу. Так ня выедзеш.

Сьмяюцца.

На самай справе ніякага выкупу ня просяць, а даруюць мне на дарогу новенькі рушнік, з прыгожа вышытымі на ім заблацьцю словамі: «Не забывай нас».

У гэтым усё: і павага, і спагада, і шчырасьць, і замілаваньне, і нешта нявымоўна макранскае - бяда.

Сястра і я, мы зьлезьлі з калёсаў. Са мною пачалі прашчацца, жадаць мне шчасьлівай дарогі. Некаторыя з жанок, разьвітваючыся, сльязіліся. Дзеці, абступіўшы, трэсьлі мяне, як свайго, за рукі, прасілі мяне прыяжджаць да іх у школу настаўнікам, іншыя-ж - скласьці пра іх які-небудзь «вершык».

Сьмела падыйшла Агапка. Абняла. Пацалавала.

- Не забудзь-жа што прасіла. І пішы!

Нахапіўся аднекуль - тут як тут - брыгадзір, з бутэлькай і дзьвюма чаркамі ў руцэ. Наліў сабе. Паднёс мне:

- Па аднэй, браток! На дарогу! За дружбу! За свойскасьць! І на памяць. Трымайся!

Парожняй чаркай пакружыў над сваёй галавой і, сьмяючыся, ужо да дзяўчат:

- А вам у рот і не папала, трэба было шырэй разьзяўляць!

Дзеці ўжо адчынілі коўраты - даюць нам дарогу. Выязны рвануўся, але сястра, нацягнуўшы лейцы, супыніла яго. Я скочыў на калёсы. Лейцы адпушчаныя, і выязны, застаяўшыся, пайшоў поўным ходам. Ззаду засталіся рукі, хусткі, што няспынна нам махалі ўсьлед.

Спушчаемся на мост. Унізе, на поплаве Дуся з гусямі. Глядзіць на нас. Я ня ведаю, ці падыйдзе яна. Прашу сястру супыніцца. Зьбягаю з адхону наніз. Дуся разумее, ведае, што я ад'яжджаю. Хоча ўсьміхнуцца. Я падаю ёй руку, гавару, што мне ня хочацца ад'яжджаць, а яна:

- Але ты казаў, што табе трэба. Ты-ж прыедзеш назад?

 

ЧАСТКА ДРУГАЯ

 

Ішоў дзень за днём, месяц за месяцам, а пісьма ад сына няма - як у ваду кануў. Кожны дзень, прыйшоўшы з працы, Масей Лявонавіч правяраў падваконьнік у сенцах, ці не паклаў туды, як звычайна паштар пісьмо, але падваконьнік пуставаў, і, засмучаны, Масей Лявонавіч уваходзіў у хату як ня свой. Пытаўся яшчэ ў Маланьні, сваёй жонкі, можа яна ўзяла, прыйшоўшы з працы раней. А то здаралася, Масей Лявонавіч перапыняў на вуліцы паштара, пытаўся, можа як завалялася сынава пісьмо ў ягонай, як кавальскі мех, губатай скураной сумцы. Паштар ласкава ўсьміхаўся, спачуваў старому, суцяшаў, што ня сёньня, дык заўтра, а пісьмо прыйдзе, трэба толькі ўмець чакаць.

Ішлі дні, тыдні, месяцы, паштар мінаў хату Масея Лявонавіча, пісьмаў на падваконьніку ў сенцах ня клаў. У Масея Лявонавіча запала падазрэньне: пісьмы затрымліваюцца ў сельсавеце і яму не перадаюцца.

- Ведаю я гэтую банду, - жаліўся ён сваёй Маланьні.

Маланьня яму нічога не адказвала - што ёй тая «банда?»

Сэрца яе чула, яшчэ калі яна выпраўляла сына ў дарогу, што з ім нешта станецца. І от яно, відаць, сталася.

Масей Лявонавіч стаяў у нядзелю каля Сельпо: цікаваў на фінагента, свайго сваяка - ці ня ведае той што-небудзь пра сына. Калі Масей Лявонавіч улучыў момант і запытаўся ў яго, фінагент адказаў:

- Што пытаешся? Я казаў яму... Няма чаго цяпер пытацца...

Сказаў і падаўся ў сельпо.

Пытаўся Масей Лявонавіч і ў Вяркеева, думаў можа яму сын напісаў - дружылі-ж. Вяркееў як-бы й паспачуваў Масею Лявонавічу, але ўжо сам запыт, як відаць было, Вяркееву не спадабаўся.

Негаваркі наогул, Масей Лявонавіч зрабіўся яшчэ больш маўклівым. Толькі часьцей пачаў брацца за свой кісет - дастане з яго табаку, скруціць папіроску, выкрасіць крэсівам агонь, прыкурыць, зацягнецца. Свой кісет ён заўсёды трымае за поясам, нават і тады, калі працуе. На перапынках, калі брыгада, лежачы на пракосах, адпачывае, Масей Лявонавіч, згорблены, сядзіць дзе-небудзь на воддалі, часьцей пад дрэвам, апіраючыся на яго сваёю зморанай сьпіною. У мужчынскіх жартах удзелу не бярэ. Мужчыны дзівяцца, ад чаго Масей Лявонавіч гэтак перамяніўся. Пад'ялдыкваюць, пытаюцца, можа Маланьня разьлюбіла. Масей Лявонавіч маўчаў - кепікі да яго не даходзілі. А то, пакінуўшы жарты і пад'ялдыкваньне, пыталіся - ужо сур'ёзна - што піша з Менску сын. Масей Лявонавіч не прызнаваўся, што пісьмаў ад сына няма, адказваў гэтак, быццам ён іх атрымлівае:

- Што піша? Жыў, здароў. І ўсё.

Ня было такой ночы, каб ня сьніў сына. Сын стукаецца ў дзьверы, каб адчынілі яму, пусьцілі ў хату. Масей Лявонавіч падбягае да дзьвярэй, хоча адчыніць, ды ня можа адсунуць зялезны завал - цяжкі. Б'е кулакамі. Кліча на дапамогу Маланьню. Але дзьверы не паддаюцца. Сын-жа плача па той бок дзьвярэй, гаворыць: «Вы ня хочаце мяне пусьціць. Вы ня любіце мяне. Дык я й пайду ад вас». І яны чуюць ягоныя крокі, як ён адыходзіць. Просяць вярнуцца. Але крокаў больш ня чуваць, і яны, балесныя, бездапаможныя, ня ведаюць, што рабіць, пачынаюць сварыцца, упікаць адзін аднога за няўдачу.

Ішлі дні, ішлі месяцы і ў нейкі дзень паштар паклаў на падваконьнік пісьмо. Масей Лявонавіч, заўважыўшы, баяўся браць яго ў рукі, нібы яно магло абпячы. Нёс у хату асьцярожна, баяўся пакамечыць. Палажыў на стол. Не адкрываў. Прачытаць яго ён усё роўна ня можа - з такой мудрасьцяй ён не спазнаўся. Трэба чакаць, пакуль прыйдзе дачка - адзіны, што застаўся ў хаце, грамацей. Масей Лявонавіч усё-ткі не ўцярпеў - адкрыў і быў надта зьдзіўлены: у канвэрце быў усяго маленькі лісток, сьпісаны толькі з аднаго боку. Паклаў назад у канвэрт - да прыходу дачкі.

Дачка з маці прыйшлі з поля пазьней, як звычайна - дажыналі сваю, адмераную брыгадзірам дзялянку.

Дачка, глянуўшы на канвэрт, дастала з яго лісток і ледзь пасьпеўшы схапіць вачыма некалькі радкоў, кінула лісток на стол - пісьмо было ад Агапкі з Менска. З лістка дачка прачытала наступнае:

«Добры дзень, дзядзька Масей Лявонавіч!

Не хацела-б вас засмуціць, ды дзела ня важнае - сын ваш у турме. Ня знаю, за што. Хадзіла ў інтэрнат, дзе ён жыў - нічога не дазналася. Ні кажуць. Пішу вам, думаючы, што вы ні знаеце яшчэ пра ета. Ні гаруйце, можа яго яшчэ выпусьцяць. Нічога-ж ён такога ні зьдзелаў. Калі што больш разузнаю напішу вам. Сама я вучуся ў цехнікуме. Ні лёгка. Ды самі знаеце, лёгкага хлеба німа. Перадаю вам і вашай жонцы паклоны і самыя лучшыя прыветы.

Агапка».

...Сьвет - як праваліўся. Рэчы набылі іншы выгляд. Важнае зрабілася няважным. Масей Лявонавіч ня плакаў - душа зайшлася жалем, болем, сьціснулася ў камячок. А пра Маланьню няма чаго й гаварыць - сланяецца з кутка ў куток, а чаго - ня ведае. Як палувумная! Ноч ня спала, а раніцай паплялася на могільнік - паспавядацца, пажаліцца, расказаць пра сваё гора маці, паплакаць на ейнай магілцы. Ніхто так не зразумее, як маці. Для Маланьні яна ўсё яшчэ жывая. У яе яна шукае збаўленьня і ратунку.

Дачка, Дар'я, моўчкі, ня еўшы, пайшла капаць бульбу - наказаў брыгадзір.

Сам-жа Масей Лявонавіч заставаўся ў хаце, на працу ня йшоў. «А чаму не пайшоў? - падумаюць. - Захварэў? Нешта надумаўся рабіць сваё? На калгас яму напляваць? А мо ў якой адлучцы? Таго глядзі - прыйдуць у хату праверыць, што робіш? Дзе дзеўся? Дазволу застацца ў хаце ў брыгадзіра ня пытаўся-ж? Не, ня выдавай свайго гора. Ідзі з касою, як хадзіў».

Пад павецьцю, на бальцы, вісяць косы - свая і сынава. Масей Лявонавіч зьнімае сваю. Сынава застаецца вісець. Сын ужо ня пойдзе з ім. Ня стане з ім у пары. І тут Масей Лявонавіч ня вытрымаў - хлынулі сьлёзы.

Масей Лявонавіч ня мог дакасіць да вечару - зьнямог. Усё не хацеў паказаць свае слабасьці, хацеў як-небудзь дацягнуць да канца дня. Абліваўся потам, ногі падкошваліся, рукі, як трэба, не хадзілі, касцы ззаду насядалі, швыргалі косамі ля самых пят, і Масей Лявонавіч выйшаў з строю - здаўся. Прыйшоў дахаты. Лёг. У сваіх думах ён не існаваў. Яны завалодалі ім, клуміліся самі па сабе, плылі адвольна, быццам ён не быў іхнаю прычынаю, а ўсяго толькі нейкім пабочным іструмантам, як і яны, ён сплываў разам з імі ў нейкі нябыт. Але з таго нябыту думы вярталіся зноў і ня было канца гэтаму кругавароту. Так і ляжаў Масей Лявонавіч у паўзабыцьці, пакуль не заснуў, не адыйшоў у поўнае забыцьцё.

З могілак Маланьня пайшла на поле і поруч з дачкою заняла сабе баразну. Дачка адносіла кошыкі ў гурт - і свае, і матчыны. І макавага зерня ня было яшчэ ў роце ў Маланьні: як толькі нагнецца - цямнее ў вачох, няма сілы на гэтую работу, і яна баялася, каб не заваліцца і самой у баразну.

Увечары, як маглі, гатавалі вячэру - трэба-ж жыць. Даядалі ўжо бульбу, як прыбег Вяркееў. Яшчэ з парогу загрымеў:

- А мне й не сказалі. Два Мокрых чутка абляцела - Масеевага сына арыштавалі. Масееў сын у турме. Масеевага сына няма.

Чакаў, што скажа яму «Лявонавіч». А «Лявонавіч» маўчаў - ні пацьвярджаў, ні адмаўляў. Маўчалі таксама Маланьня і Дар'я. І Вяркееву зрабілася не па сабе. Яго прысутнасьць была лішняй. Зьбіты з панталыку, Вяркееў памуліў да парогу. На ягонае «дабранач» ён не пачуў адказу.

Ня было праходу ні Масею Лявонавічу, ні Маланьні, ні Дар'і - пыталіся, што здарылася, а яны, зацятыя, ня прызнаваліся, удавалі, што нічога ня сталася. Ды пагалоска, што Масеева сына пасадзілі, ня сьціхала. «Ня можа быць». «За што?» «Шкада хлопца, калі праўда». «Што ета на сьвеце дзеецца - нявінных людзей саджаюць». «Крый ты божа».

Чым болей Масей Лявонавіч хаваўся, не казаў праўды, тым больш пачалі вяскоўцы верыць, што з ягоным сынам здарылася нешта сапраўды нядобрае. Нават вокны ў хаце Масея Лявонавіча сьведчылі пра тое - на іх лёг цень пахмурнасьці і журботнасьці. Праходзіш вуліцай - бачыш, што хата ня тая - шшупуленая, зморшчаная, апусьцілася на адзін зруб ніжэй.

А бывала, калі Масей Лявонавіч ня верыў пісьму Агапкі. «Можа гэта злы жарт. Падвох». І ў яго ўзьнікалі розныя здагадкі і меркаваньні адносна сына, ён нават дапускаў, што нічога кепскага з сынам ня здарылася. «От можа чым заняты пільным. Можа й загуляўся. Спахопіцца - дасць знаць пра сябе».

Але Масей Лявонавіч ведаў, што гэтым ён толькі сябе падманьвае, што на самай справе яго напаткала няшчасьце, самае вялікае гора, якое толькі можа напаткаць чалавека.

Ішлі дні, тыдні, месяцы, а ад сына ўсё ня было ніякіх весьцяў, і Масей Лявонавіч вырашыў паехаць у Менск, даведацца асабіста пра лёс свайго сына. Маланьня сабрала яго ў дарогу. Брыгадзір ня даў каня, і Масей Лявонавіч пайшоў на станцыю пяшком. Адгакаў трыццаць вёрст. Купіў білет. Сеў на цягнік. Паехаў.

А тут на падваконьнік паклаў паштар пісьмо. Пісьмо ад сына. Дар'я чытала яго і плакала. Чытала і плакала. Маці слухала, але быццам ня ўспрыймала чутага, ці не разумела, і каб ня сьлёзы, што самі цяклі з яе вачэй, можна было-б падумаць, што яна няжывая і што тое, што было ў пісьме, яе ня тычыцца. «Ня можа быць, каб сын так пісаў». Настолькі гэта неверагодна, нязвычайна. Строй, гучаньне пісьма ня тое. Ня тыя словы.

«Дарагія мае маці, бацька, сястра!

Ведаю, здагадваюся - даўно чакаеце ад мяне пісьма. Ня было такога, каб я гэтак доўга маўчаў. Шкадуючы вас, не хацеў вам пісаць. Не падумайце, што са мною сталася нешта безнадзейна дрэннае. Я здоровы, жывы і нічога мне не бракуе. Я не галодны, сыты, адзеты. Бялізны, што ты мне, маці, надавала перад ад'ездам, хопіць надоўга. Добра й тое, што ты ўгаварыла мяне ўзяць з сабою цёплае паліто. Яно мне дужа ў нагодзе. Табе, сястрыца, дзякую за ручнікі, вышытыя табою. На іх пеўнікі сапраўды, як жывыя, проста гатовыя засьпяваць. Цешыць гэта мяне вельмі. Мне здаецца, што я ў хаце, бачу, як яны бегаюць па двары. Бацька, ведаю, слухае і ня верыць у тое, што я пішу. Думае, што я пацяшаю вас. Можа яно і так. Я-ткі вас трохі пацяшаю. Не хачу вас пужаць зьнянацку. Тут - я так думаю - выйшла непаразуменьне. Мяне ўзялі і трымаюць у Спраўдоме, па старому - турма. Але вы не палохайцеся, ня тужыце па мне. Я буду выпушчаны з Спраўдому. Закончу сваё навучаньне і вярнуся да вас. Не вінаваты-ж я. Ты, бацька, не сярдуй, што я не паслухаўся цябе. Шануй сваё здароўе. Я табе буду ў падмозе. Пойдзем яшчэ разам з табою касіць. Не аддавай нікому мае касы - спатрэбіцца.

Ну што яшчэ вам напісаць? Пэўна, зьдзівяцца нашыя, як даведаюцца, што я ў спраўдоме-турме. Казаць, дзе я, няма патрэбы, але-ж усё роўна даведаюцца. Гэтага не схаваеш. Не крыўдуйце на мяне. Прычыніць бяды я вам не хацеў і вы надта не бядуйце. Усё неяк уладзіцца. Я вам буду пісаць, але можа ня так часта, і ў выпадку доўгай нячутнасьці, ня турбуйцеся - гэта ня будзе азначаць, што мне дрэнна, або што мяне няма ўжо на сьвеце. Я прыду да вас і мы ўсе пабачымся. Толькі ня трэба сумаваць па мне. Асабліва ты, маці, ня будзь мне такой гаротнай. Ад усьведамленьня, што ты ня будзеш такой, мне будзе куды лягчэй.

Заставайцеся здаровы. Да пабачаньня. Абнімаю вас крэпка. Цалую. Ваш Мікола».

Масей Лявонавіч вярнуўся з Менску з нічым - пра сына ён нічога не даведаўся. Ён ня мог справіцца ў горадзе з цяжкасьцямі: ня мог знайсьці месца пераначаваць, затрымацца, ня ведаў, з чаго пачаць пошукі сына, да каго зьвярнуцца. Ён кінуўся з хаты ў дарогу, добра не падумаўшы, як сьлед, не падрыхтаваўшыся - кінуўся ў дарогу з болю і роспачы. Масею Лявонавічу паказалі ў Менску турму, але там ён нічога не даведаўся, з ім нават не хацелі гаварыць. Нейкая з жанчынаў, што стаялі з перадачамі ля варот, парадзіла яму зьвярнуцца ў НКВД, але ён нават добра ня ведаў, што гэта такое. Усё-ж ягоны язык дапытаўся, дзе было тое НКВД. Зноў-жа, і там яго не дапусьцілі да «начальніка», якога ён патрабаваў. Калі ён сказаў, што хацеў-бы дазнацца пра свайго сына, ці ён у іх, ён пачуў, што ў іх ня толькі сыны, а й дочкі. «Калі ваш сын у нас, вас павядомяць. Паяжджайце дахаты, бацька».

Масей Лявонавіч хацеў яшчэ зайсьці ў інтэрнат, дзе жыў сын - можа-б там што сказалі - але ў яго ня было адрасу. Ня ведаў, куды падацца яшчэ. Грошы канчаліся, і ён ня мог больш заставацца ў горадзе. Павярнуў дахаты. «Каб я быў граматным, дабіўся-б. Зарэзала мяне мая сьлепата».

Пісьмо сына, якое яму чытала дачка некалькі разоў, пераканала яго канчальна, што ўсё скончана і што трэба сьмела глянуць праўдзе ў вочы. Масей Лявонавіч ужо не таіўся, гаварыў, што сына-ткі пасадзілі, надаваў гэтаму факту нейкае асаблівае значэньне, даваў зразумець, што абы каго не саджаюць. «Мой-жа сын ня ўкраў і ня ўбіў. Дык за што яго тады пасадзілі? Падумайце! Разважце! Я газэтаў ня чытаю, але-ж мы чулі ўсе - пасадзілі вунь-ка якіх людзей. Усіх, хто ў пачоце ў Леніна быў, хто стаяў за людзей. Да аднаго - усе вялікія галовы. Не, дурняў ня садзяць».

Масея Лявонавіча падтрымліваў такі ход думак, яму як-бы станавілася лягчэй ад усьведамленьня, што «абы каго ня садзяць», што ягоны сын належыць да такіх людзей, што «стаялі за людзей».

У Масея Лявонавіча зьявіўся нават гонар за сына, зьявілася зразуменьне ягонай годнасьці. «Піша-ж. У газэтах яго імя стаіць. Ня піша-ж ён супраць людзей, а за людзей. Дык можа за ета яго й пасадзілі?»

Боль за сына, аднак, ад такога ўсьведамленьня ня сьціхаў, рабіўся яшчэ больш пякучым - марнуецца-ж ні пра што, ні за што чалавек.»

Старшыня калгасу, брыгадзіры, здавалася яму, глядзелі на яго цяпер іншымі вачыма - ён як-бы вырас у іхных вачох, набыў большую вагу. Аднак вонкава ставіліся да яго нязьменна паранейшаму - пасылалі на агульныя, ня самыя лёгкія работы. Як быў, так і застаўся ён для іх - касцом.

Масею Лявонавічу і Маланьні, а таксама й дачцы людзі выказвалі сваё спачуваньне - адныя шчыра, спагадна, іншыя - каб захаваць толькі звычай: спагадаць чалавеку ў няшчасьці. Адно было відавочна - арышт Масеевага сына быў для ўсіх неспадзеўкай, успрыймаўся, як няшчасьце для чалавека, пагатоў такога маладога. Але людская спагада яшчэ больш вярэдзіла душу, выклікала яшчэ большы жаль. Спачуваньне даводзіла Маланьню да сьлёз, дарма, што яна глытала іх, каб не паказацца перад людзьмі такой слабой.

Што сына цяпер няма ў хаце - гэта ня ўпяршыню. Гэта было й раней. Але цяпер ягоная адсутнасьць адчувалася асабліва. Пра адсутнасьць сына ў хаце сьведчыла ўсё: стол, дзе ён не сядзіць, пасьцель, дзе ўжо ён ня сьпіць, кніжкі на паліцы, да якіх ён не дакранаецца, забыты гальштук на цьвічку, фатаграфіі ягоных сяброў, што вачыма із сьцяны шукаюць яго, нават само паветра ў хаце здаецца больш разрэжаным.

Дасюль, калі ня было сына, ён усё роўна як быў. Ён прыяжджаў на канікулы - на Каляды, а потым на цэлае лета. Ягоная прысутнасьць ніколі не канчалася. У хаце быў ягоны дух. Цяпер такога адчуваньня няма. Прысутнасьць яго скончылася. Без яго апусьцела ня толькі хата, а й панадворак: ён ня коліць там дроў, ня пілуе з бацькам на сталюзе дошкі. Нідзе ня чуваць ягонага голасу.

А то ў нядзелю глядзіць Масей Лявонавіч у вакно: насупраць, праз дарогу, ля вясковага клюбу тоўпіцца моладзь - хлопцы і дзяўчаты, сынавы равесьнікі. І сярод гэтага гурту няма сына. Яны жартуюць, сьмяюцца, танцуюць, весела праводзяць сваю маладосьць. Ах, лепш-бы гэтага ня бачыць - чыстая пакута!

Ня раз зьмяніліся поры году, наступіла вясна - каторая гэта ўжо? - а сына няма. Ня прыехаў і гэтай вясною на канікулы. Нават ня прыслаў пісьма. Праўда, гаварыў-жа, што часта пісаць ня зможа, што калі ня будзе доўга ад яго пісем, дык гэта яшчэ ня будзе азначаць, што з ім кепска. Але-ж, напэўна кепска, што дасюль ні слоўка няма. Казаў, што выпусьцяць, разьбяруцца. Вось і разабраліся - ні слуху, ні духу.

Апусьцеў мост над рэчкаю Сьвінкай. На ім ня відаць Масеева сына. Унізе, пад самым мостам, дзе глыбей, боўтаецца, як і раней, дзятва - дае нырца, выплывае наверх, пырскаецца. Загарэлая, вылазіць на бераг, каб пагрэцца на сонцы. Але ўнізе, там на поплаве, не пасуцца ўжо гусі і ня відаць іхнай пастушкі. Хіма гаворыць, што Дуся ўжо завялікая, каб хадзіць з хварасьцінаю за гусямі. Дуся ўжо блізка нявесты, гаворыць Хіма. На яе ўжо хлопцы заглядваюцца. Ёй трэба вучыцца вышываць, а ня гусей пасьвіць. Чатырнаццаты годзік мінае. Ладная ўжо дзеўка і сароміцца з гусямі быць.

Хіма наводзіла спраўкі пра Масеевіча. Нічога ня чутно пра яго. Ах, як шкада хлапца! Ня коціць ужо з горкі, ня вітаецца. Няма. У хату ўжо не забяжыць. Хліпцеў ён па нашай Дусьцы. Дый і яна... ня можа забыць яго. Вунь усё нешта піша. Не паказвае, хаваецца. Ды ад мяне не схаваеш - усё бачу. З свайго хавала дастае фатаграфію - углядаецца. А то нешта чытае ў кніжацы. Шэпча. Ты, стары, усяго гэтага ня бачыш. А я бачу. Ня сьмейся, у іх была ўжо любоў. Млеў ён па ёй і яна. Нясьмелая, малая, а ўжо чула яго, ліпла. Ды ён чэсны хлопец. Я давярала яму Дуську. Падрасьце, думала, - нявеста будзе для Масеевіча. Яна-ж у нас удалася - прыгожанькая. Уся ў мяне. Ня лыпай - чаго ты? З іх была-б добрая пара. Ён браў-бы навукай, а яна - хараством сваім.

- Балбочыш ты й сама ня ведаеш што. Пустое меліш. Вярзеш вярзёнку. Такая ты з ёю красавіца! Невядома яшчэ, што было-б з гэтай красы. Ужо было й да грэху недалёка - бачыў, прыкмячаў. Добра, што ён совесны хлопец. У іншага яна ўжо сьпяклася-б. Ліпла-ж. А ты хоць-бы што. Яшчэ й патурала. Канешне, шкада хлопца. Да душы быў ён мне. Ды вось насьцігла яго няшчасьце - гавораць, ужо засудзілі і некуды далёка выслалі.

- Крый ты, Божа! А я ўсё думала - вернецца скора. Ці-ж яго ёсьць за што судзіць. Вот сьвет настаў!

- Ня ойкай. І з дачкой памалу. Ня пры ў нявесты.

- Трэба-ж думаць і пра ета. Не за гарамі яно. Душа мая чула... я пра Масеевіча. Я табе й не расказала, як ён адыходзіў ад нас... пасьледній раз... як ты быў у Касьцюковічах. Гаворыць, яму пара ў дарогу зьбірацца, а я ня ведаю, пра якую дарогу ён гаворыць. Сьпяшаўся, а ўсё ня мог выйсьці. Прывязаны быў ён да нас, да нашай Дуські. Прычгаў-жа з Касьцюковічаў... Кінуў цябе. Бягом прыбег. Сваю хату мінуў. У нашу прыляцеў. Мы вячэралі якраз. Я ўсадзіла і яго. Яны сядзяць абодвы... ну ведаеш - душа радуецца. Люба паглядзець, згодныя такія. Адзін адным не налюбуюцца. Вось-жа сядзяць, а тут - як гокне! Як ударыць! Яшчэ і яшчэ! Вокны ў сіняй схватцы закалаціліся. Вогненная кацелка па двары пакацілася. Зашыпела... Сьціх як-бы ўжо й гром. Ды зноў як гокне - у саменькі вугал. Дуся за шырму хавацца. З галавой накрылася. Гукае мяне. Я не пайшла. Масеевіч пайшоў. А тут зноў... і яна яму на рукі... так, як бывала к табе. Уся зьбялелая... Толькі ў яго на грудзёх сьціхла... Нам адным страшна было, і я Масеевіча ня пушчала з хаты - куды-ж у такую гразу... А ён і сам, бачу, гатовы застацца ў нас... Шкада мне яго... Не хацеў ён ісьці... Дождж сьціх і ён, ня хочучы, пайшоў... І от яго цяпер няма... Зьбіраўся ў дарогу... і вот табе якая дарога. Ты слухаеш мяне?

- Слухаю... Слухаю, дуруша ты еткая.

- Ты ня можаш разабраць, што яна тут напісала? Учора-ж цэлы вечар дапазна сядзела. Каму-ж як не яму?

Падала Піліпу сшытак.

- Атвяжыся! Трэба табе знаць?

Як ні прасіла, Піліп ня стаў чытаць.

- Ты й хацеў-бы, ды ня можаш. Галава ў цябе пустая. Усё вылецела з яе. Буквы ўжо, і тыя забыў.

Увайшла ў хату Дуся.

- Мы ета пра цябе і Масеевіча.

- А што пра мяне?

- Ды нічога. Так сабе. От шкадавалі хлапца. Да нас ужо не забяжыць. Ты пісала яму што?

- Нічога я ня пісала. Куды-ж яму я напішу?

- Ну нешта-ж ты ўчора пісала? Не хавайся... Прачытай, што напісала! Мы з бацькам хацелі во самі прачытаць, ды ня ўмеем. У цябе-ж ад нас сакрэтаў няма. На, прачытай нам.

- Вот, мама, якая ты! Я-ж табе не маленькая, а ўгаварваеш мяне як маленькую. Нічога я тут не напісала. Гэта я толькі перапісала ў свой сшытак адзін вершык, што я люблю. У маім сшытку шмат іх. А ты думала, што пісьмо? Цяпер я буду ад цябе хавацца, мама... Давай, прачытаю...

 

 

- Вось якое маё пісьмо.

- Ты, паганка, чытаеш ня тое. Ета з кніжкі. Ты прачытай, што ты напісала сама.

- Таго не магу, матулечка...

- Саромішся. Ужо знаеш стыд? Ну, глядзі мне! На вуліцу ня йдзі ўжо - позна!

Пад хатаю дзеда Мельніка адгукнуліся дзяўчаты песьняй. Яна паплыла вечаровым наўкольлем. Узбуджанае, яно панесла песьню далёка-далёка, пакуль яна ня скончылася недзе разьлівістым рэхам.

- Матулечка, чуеш, як прыгожа? Пусьці! І я хачу засьпяваць разам з імі. Ты пачуеш, які ў мяне голас. Ты ніколі ня чула, як я сьпяваю. Я сьпявала дасюль толькі сабе. Пусьці хоць на каротка.

- Не, дзеўка, лажыся спаць. Заўтра пойдзем на праполку. Трэба рана ўставаць. Будзем лён палоць.

Хіма патушыла лямпу. Пачалі класьціся. Піліп лёг у сенцах - там халадней. Хіма з дачкой леглі на шырокім ложку, затуленым ад хаты шырмай. Хіма хутка захрапла, а Дуся, стоеная, ляжала ціха, не магла заснуць. Яна хацела-б пайсьці на вуліцу, да дзяўчат - нейкая сіла цягне яе да іх. Гэтым сілам няма выхаду, ёй душна, яна варочаецца, ськідае з сябе пакрывала, высоўвае свае ногі на волю - таўчэ імі адкінутую з-пад галавы падушку. А то зноў, аголеная, сьцішыцца, і перад ейным зрокам праходзяць уяўныя малюнкі, настолькі звабныя і пажаданыя, што яны здаюцца ёй рэальнымі. З раськінутымі рукамі яна чакае іхнага набліжэньня. Яна ўжо ня ведае, у сьне яна ці на яве. Нехта нясець яе на руках, туліць, цалуе, дакранаецца да яе, чульлівай, але, нясьмелы, далей нічога ня робіць, нясець і нясець, аж пакуль не апусьціў яе на траву ў вербалозе за іхнаю хатай ля рэчкі, яна замірае ад жарсьці, хоча яго, ды баіцца - адпіхнула ад сябе.

- Дзетка маё, што ты так мяне абхваціла. Сон мо бачыла які страшны? - пытаецца, пракінуўшыся, Хіма.

Дуся адкацілася ад маці, тут-жа забыўшыся глыбокім сном...

Зацьвіў у полі лён, аж вочы адбірае, калі глядзіш на яго - такі сінюткі. Пераліваецца. Грае ўсімі колерамі неба, адбівае ўсе адценьні зямнога і нябеснага бытаваньня, глядзіць на цябе, прамаўляе і душа твая даверліва раскрываецца насустрач яму, зацьвіцеламу.

Дуся ня прыкмячае, што побач яе полюць жанкі, дзяўчаты, ейная маці, цэлае зьвяно. Яна толькі адна і з ёю сінявокі лён. Яна ў ім, як у нейкім незямным царстве, лёгкі і празрысты вятрыска ахоплівае яе з усіх бакоў і яна, чульлівая, радуецца ягонаму казытліваму дотыку, даступная і адкрытая яму. У гэтым блакітным царстве ейны слых ловіць самыя найменшыя згукі, ёй здаецца, што нехта шэпча ёй, а што, яна добра й ня ведае, толькі нешта спакусьлівае і пажаданае ёй. Той «нехта» некуды нясець яе, якраз гэтак, як у ейным ночным сьне, цалуе яе. Ды сьціхае вятрыска, ніхто ёй больш ня шэпча і, свабодная, яна аддаецца сабе самой, любуецца зацьвіцелым полем і радасьць існаваньня напаўняе ўсю ейную істоту. Яна ў зьвяне. Яна вярнулася аднекуль, як з паднябесься, і ўжо бачыць сваю маці і ўсіх, хто з ёю. Яна ўжо поліць. Натамілася. Хочацца адпачыць. Зьвяно йдзе на ўзьлесак, пад шырачэзны дуб. Ён схавае ад сьпекі. Папалуднаваўшы, яны прылягуць на нейкі час, над імі будзе стаяць ледзь чутны пошум дубу, але не ўсе з іх заснуць. Нехта з іх будзе слухаць, як скрозь сон, ягоны затоены сьпеў, ціхі шэпат, яшчэ неразгаданы нікім.

Ад Масеевіча прыйшло пісьмо. Ішло яно доўга - гэта было відаць паводля шматлікіх пячатак на ім. На пошце ў сельсавеце яно праляжала некалькі дзён, аддаваць яго адрасату надта не сьпяшаліся.

Што ў тым пісьме? Прайшло столькі часу - нічога ня было, а тут от раптам - сэрца можа разарвацца.

«Дарагія мае маці, бацька, сястра!

Ня пужайцеся. Нічога дрэннага ў маім пісьме няма. Чытайце маё пісьмо, як-бы я пісаў яго з адпачынку ці з якога падарожжа. А што я доўга да вас ня пісаў, дык я-ж гаварыў вам пра гэта. Дый ня было пра што пісаць. Цяпер усё ўжо ясьней, і я пішу, каб вы ведалі, што са мною нічога больш ня сталася, апрача таго, што ўжо сталася і пра што вы ўжо ведаеце. От-жа накляпалі на мяне. Паклёпам паверылі. Я пішу, куды трэба, каб зьняпраўдзіць паклёпы. Вы ні на адну сэкунду не падумайце, што я ў чым-небудзь вінаваты. За мной няма ніякай віны. А от абвінавацілі. Прыпісалі, Бог ведае што. Я спадзяюся, што вышэйшыя органы разьбяруцца, і я буду асвабоджаны. І вы там - чуеце, што я вам гавару? - надта не бядуйца па мне. Ты, сястра, чытай маё пісьмо бадзёра, ня вычытвай у ім больш таго, што ў ім ёсьць. Я цяпер у Новасібірску. Адсюль павязуць далей - праз усе сібірскія гарады. От ужо нагляджуся! Ці мог-бы я калі-небудзь пабачыць гэта ўсё? Будзем праяжджаць Хабараўск і недзе там станцыю Верына - там-жа мая цётка, якой я ніколі ня бачыў. От каб яна ведала! Далей - Уладывасток. А там - Японскае і Ахоцкае мора. Я рады, што нас вязуць на працу. Працы я не баюся. Ты, бацька, мяне прывучыў. Гэта лепш, чымся сядзець у Менску - у турме. З Менску нас везьлі цэлай кампаніяй. Былі цікавыя людзі, з імі я рады быў пазнаёміцца. Яны надта ня сумуюць, трымаюцца бадзёра. У іхным гурце і мне было весялей. У думках я жыву заўсёды з вамі. Я ўсё бачу: як вы ўстаяцё, сьнедаеце, што гаворыце, куды ідзеце на працу, калі вяртаецеся дахаты. Усё-ўсенькае стаіць у мяне ў ваччу. Вокны нашай хаты ну, проста глядзяць на мяне. Ведаю нават тую часінку, калі вы гавораце пра мяне. Вось і цяпер я бачу вас пры маім пісьме. Ты, сястра, разьвесяляй бацькоў, каб яны не нудзіліся. Скажы ім, што мяне й чорт ня возьме. Вытрымаю. Прыйду. Вярнуся. Толькі, каб вы там былі жывы-здаровы. Толькі, каб вам там было добра - от што мне баліць. Пісаць вы мне цяпер ня зможаце - мы ў дарозе, і пакуль нас не прывязуць на месца, дзе мы будзем працаваць, пройдзе шмат часу. Адтуль я ўжо й падам вам свой адрас. Тады вы й напішаце мне. А пакуль толькі маё пісьмо.

Гэта - усё роўна як-бы мы ўсе разам пагаварылі: вы мне расказалі пра сябе, а я пра сябе. Я вас добра чуў. Вы расказалі ня толькі пра сябе, а й пра ўсе новасьці, пра ўсё тое, што цяпер у вас адбываецца. Цікава было-б дазнацца больш. Мае дарагія мама, бацька, сястра, канчаю на гэтым сваё пісьмо. Абнімаю вас крэпка і цалую. Люблю вас. Думаю пра вас. Да хуткага пабачаньня. Застаюся з вамі. Ваш Мікола».

Чутка, што Лявонавіч атрымаў ад сына пісьмо не засталася сакрэтам для вяскоўцаў: «Лявонавічу прыйшло ад сына пісьмо». «Што сын піша, - Лявонавіч не гаворыць - тоіць», «Ды што там таіць? Відна й так - заказамацілі!»

Але чуткі - як чуткі: пранесьліся й сьціхлі. Што там каму чужая болька? Свайго ўсяго хапае... Слоў няма - шкада хлапца, але Лявонавічу можа так і трэба - скнара, жлоб.

Ішлі дні, тыдні, месяцы, - ды што там «месяцы»? - прамінуў не адзін ужо год, і хваля забыцьця праглынула людскую памяць пра Лявонавічава сына. Яе засмактала штодзённая турбота пра сваё. Чужая журба - ня журба.

Ды не пакідала тая журба Лявонавічаву хату. Ягоная хата й так была як на водшыбе, а цяпер як-бы адзьдзялілася яшчэ болей, адасобілася, замкнулася ў сабе самой, у сваім горы і засмучэньні. Ейныя жыхары выглядалі цяпер, як адкінутыя, выселеныя, сталі быццам чужымі. На хату Лявонавіча глядзелі цяпер як на адарваную часьціну ад цэлага. Калі Лявонавіч прыходзіў на агульны сход калгасьнікаў, пачуцьцё адчужанасьці яшчэ больш узмацнялася: яму здавалася, што ён лішні, што ён ня свой, што ягонаму гору не спачуваюць, а радуюцца ў душы. Аднойчы, будучы на сходзе, Лявонавіч захацеў прылюдна папрасіць старшыню, каб ён вызваліў яго ад касы, ня можа-ж ён дзень-у-дзень хадзіць у касе, у той час як маладзейшыя і дужэйшыя за яго цэлымі днямі лынды б'юць і ім яшчэ налічаюць за адзін дзень лындаў паўтара, а то й два працадні. Старшыня ня ўзьлюбіў гэтага і ў злосьці пекануў Лявонавічу:

- Масей, не забывайся дзе твой сын!

Большага болю старшыня ня мог прычыніць Лявонавічу. Лявонавіч пакінуў калгасны сход, паніклы, з сьлязьмі на вачох. Ён зарокся не хадзіць на сходы.

Сум, журба, жаль, усьведамленьне сынавых пакутаў, страх за ягонае жыцьцё няўпрыкмяць апусташалі душу Лявонавіча, зьядалі яе. Лявонавіч ня мог перажыць, ня мог пагадзіцца з думкай, што сына няма, і тым больш ня мог зьмірыцца - што нічога ня чуваць пра яго. Лявонавіча пужала невядомасьць. Бясконцае чаканьне нейкіх - хутчэй за ўсё нядобрых - навінаў, страх перад імі, трымалі Лявонавіча ў заўсёдным неспакоі і напружаньні. Часта яму здавалася, што сын недзе тут, некуды пайшоў і хутка вернецца. Ён адкляпаў яму касу і яны йдуць разам касіць у Супырыцу. Па дарозе сын расказвае яму, што ён нідзе й ня быў, што ён свабодны і йдзе во разам з ім - няма чаго смуціцца і плакаць. Рады, Лявонавіч просіць Маланьню згатаваць ім, як прыйдуць з працы, сытную вячэру. А то ў нядзелю сядзяць яны за сталом, абедаюць, сын курыць сам - не хаваецца ўжо, дарослы - і частуе яго, бацьку, папяросамі з прыгожай каробкі, - ён прывёз з Менску цэлую тузіну такіх каробак. Кураць вось так, гавораць. Ён дзівіцца, што сын гэтак шмат ведае пра ўсё - што значыць вучоны чалавек! Бацьку вялікі гонар. Расьпіваюць з ім паўлітра і маці не пярэчыць, яшчэ й падкладвае закуску. Ды хутка Лявонавіч ловіць сябе, што ўсё гэта толькі ўява, што ў сапраўднасьці сына няма і пустка ў душы яшчэ даймае больш. Яшчэ з большай сілай апаноўваюць ім нясьціханныя, неадступныя, у змрок ахутныя думы.

Ні з кім асабліва Лявонавіч у гутарку ня ўступае - робіць сваё, толькі калі ў брыгадзе пачуеш ад яго якое слова, дый то як кароткі адказ на якое-небудзь запытаньне. Буркне і сьціхне. Думае нешта сваё. З гэтым усе звыкліся, і ніхто надта не набіваўся яму ў суразмоўнікі. Гэтак і заставаўся ён сам па сабе, а людзі самі па сабе.

Адылі яму ой як хацелася з кім-небудзь загаварыць, ды ня было з кім. З Маланьняй ён дзяліўся толькі сваімі снамі пра сына, але гэта яго не задавальняла, яму трэба быў нехта чужы, перад кім ён мог-бы адкрыцца, выкласьці ўсё, што накіпела ў ягонай душы. Ды такога чужога ня было ў яго, і нявыказны жаль тлеў у нутры, не знаходзіў выхаду.

Асабліва цяжкой была для Лявонавіча нядзеля, калі ён не працаваў і калі ў клюбе - што праз дарогу - моладзь спраўляла свае гулі: танцавала, сьпявала, весялілася. Гэта балела Лявонавічу. Ён глядзіць у вакно, бачыць, як моладзь сьпяшаецца, пачуўшы гармонік - хто з кім валяць валам. Сьмяюцца, рагочуць. А калі гарачыня, дык выходзяць з клюбу і танцуюць, можна сказаць, пад самым вакном Лявонавічавай хаты. Глядзіць на ўсё гэта Лявонавіч і ніяк ня можа сьцішыць болю ў сэрцы: «Усе тут. Усе тут, толькі няма яго аднаго. Гуляюць вось і што ім да каго?» Лявонавіч ня можа заснуць, пакуль ня сьцішыцца ўсё на вуліцы, пакуль не разыйдуцца хто куды. Дый пасьля, калі настане цішыня, Лявонавіч усё роўна ня можа заснуць - лезуць думы адна за аднэй. Думае пра Вяркеева. Можа загляне. Быў-жа ўжо колькі разоў. І ўсё ўначы. Сароміцца, баіцца заходзіць днём. Пабачуць - скажуць: спачувае. Ды ён - малайчына. Пагаворыць. Супакоіць. І лягчэй на сэрцы. Ня цураецца. Няхай-бы забег во й цяпер. Пэўна, недзе гуляе. Што яму, маладому?

І Вяркееў прыкаціў - п'янюсенькі. «Хоча ўзнаць што пра сына ці так - пагаварыць? От - як вымаліў яго».

Селі за стол упоцемках.

- Я, Лявонавіч, толькі на хвілінку. Бег і вось забег. Як дзялы? Надта не мардуйце сябе. Будзе перамена і ўсё пераменіцца. І пабачаце - Мікола хутка вернецца.

- Аткуль ета вы знаеце?

- Скажу вам вось што. Давяраючы вам. Гітлер усё-ткі нападзе на нас. Мала што ён з намі дагавор заключыў. Усё, што мы атрымалі па дагавору з ім, забярэць назад. І каб-жа толькі гэта! Як ашалелы прэцца й прэцца. Скруціў вон Францыю, і ў Яўропе ніхто ўжо не ўстаіць проці яго. Завернецца, кажу, і папрэцца на нас. І тады што? Наўрад, каб мы яго стрымалі - праломіць нашу абарону і пойдзе наскрозь, аж да Ўралу. Прабойная сіла ў яго вялікая. Дык разьляцяцца і тыя лягеры. І пойдуць, пабрыдуць з іх ува ўсе канцы нявольнікі. Гэтак прыйдзе дахаты і Мікола. Кажу вам!

Лявонавіч слухаў настаўніка, вучонага чалавека, насьцярожана і з пэўнай доляй недаверу: «Як гэта ён так раптам загаварыў пра вайну, пра Гітлера. Усё як-бы ціха, а ён пра вайну... Ніхто нічога не гаворыць, а ў яго на языку - вайна. Ці можа сп'яну?» Ды тым ня менш слухаў уважліва, стараўся нічога не прапусьціць, усё ўцяміць. «Пэўна-ж, мы, сьляпыя людзі, нічога ня ведаем - што і да чаго. А гэта во чалавек разьбіраецца, бачыць наперад. Прадказвае».

Лявонавіч слухаў і адчуваў, як у ягоную душу ўліваецца нешта новае, дасюль нячуванае нешта радаснае, хоць і трывожнае. Вяркееў узбудзіў у ягонай душы надзею, ашаламіў яго нязвычайнымі новасьцямі. Лявонавіч адчуваў, быццам у яго пад нагамі вырасла нейкае апірышча.

- Ці пра ета, пра вайну, пішуць газэты, ці вы гэта ад сябе?

- Газэты выхваляюць посьпехі Гітлера ў заваяваньні Яўропы, але маўчаць, што ён можа заваяваць і нас. Газэты пра гэта пакуль што маўчаць. Але ёсць людзі ў Крамлі, што бачаць такую апаснасьць. Нездарма-ж наша ваенная тэхніка дзень і ноч грукочыць праз станцыі і паўстанкі. Вязуць. Куды, вы думаеце? На Захад. Для спатканьня з Гітлерам. Нашым снаражэньнем завалены ўжо ўвесь наш заходні фронт. Адкуль я ведаю, запытаецеся? Ня сумнявайцеся! Мы ведаем. Мы ведаем, што Гітлер вылупляе свае вочы на нашыя прасторы, дык мы і хочам стварыць надзейны заслон супраць яго. Гэта адно. Іншае - каб як вытварыцца адпаведная сытуацыя, ударыць Гітлеру ў сьпіну. Ён там, на Захадзе, будзе курпечыць розныя Бэльгіі, Галяндыі, Даніі, а мы - тут як тут. Раз-два, і ўся Нямеччына наша. Не падумайце, Сталін таксама ў шапку ня сьпіць. Вусамі сваімі добра стрыжэ.

Лявонавіч ня можа ўседзіць на месцы спакойна - усё гэта так нязвычайна для яго. Усё гэта такое пажаднае, але й такое ненадзейнае. Захапленьне яго вялікае, але й апаска ня меншая: як пачнецца тое, дык чым яно скончыцца.

- Вы думаеце, што й мы тут, на месцы, ня рыхтуемся да гэтых падзеяў? Не, Лявонавіч, рыхтуемся, дый яшчэ як! Мы лічымся, - трэба-ж разьлічваць на самае горшае, - што Гітлер можа праскочыць, заняць некаторыя нашы тэрыторыі, у тым ліку і наш раён. Дык што вы думаеце, мы будзем сядзець, склаўшы рукі? Не, у нас на такі выпадак будзе ўжо ўсё гатова. У нас ёсьць ужо бронь: старшыня сельсавету застаецца ў тыле, наш камсамольскі важак...

- А вы?

- І я. Да нас далучацца і некаторыя раённыя кіраўнікі, на чале з сакратаром партыйнай арганізацыі. Між іншага, пакідаецца ў тыле і наш з вамі ўпаўнаважаны для арганізацыі партызанкі, на выпадак, калі, кажу, вораг дапне і сюды. Вось такія, Лявонавіч, пляны. Я з вамі гавару сакрэтна, давяраючы вам. Хоць вы і пакрыўджаны савецкай уладай чалавек, але вы ня вораг савецкай улады. Я думаю, Сталін распусцьціць турмы - патрэбны людзі. Выйдзе і Мікола, ваш сын, а мой таварыш. Дзеля яго, у імя яго я й гавару пра ўсё гэта з вамі. Мы з ім не заўсёды ладзілі, але я паважаю яго, як здольнага, карыснага нам чалавека. Пабачаце, Лявонавіч, мы яшчэ будзем з ім партызаніць... Мне шкада цёткі Маланьні - гэтак яна ўбіваецца! А Дар'я? Гэта-ж золата, а ня дзеўка! Прывязаўся я да вашай сям'і, як ні да кога. Вы сапраўдныя людзі. Вы мне - як бацькі. Вы думаеце, я прырос тут, знайшоў душэўных людзей? Не, каб ня вы, мне некуды было-б дзецца. Я можа дзеля гэтага і ў бяду папаў - пусьціў на сьвет Божы незаконнае дзіцяці.

Жальба, скарга Вяркеева падкупіла Лявонавіча, ён стаў болей верыць у тое, што яму гаварыў паважаны ім настаўнік.

- Думаеце, Сямёнавіч, Сталін пабярэць і тых, што ў турме сядзяць? Возьміць ён іх ў армію?

- Усе яму спатрэбяцца... А як-жа? Але, Лявонавіч, я-ж ня Бог, усяго ведаць не магу. Можа яно ўсё пойдзе падругому.

- Я, Сямёнавіч, баюся, што як пачнецца вайна, зьняволеным будзе горш. Іх можа Сталін і пастраляць.

- Нашто яму іх страляць? Вайна пастраляе, як яна пачнецца. А я ўпэўнены ў тым. Але-ж пайду ўжо - глядзіце, ужо віднеецца.

Лявонавіч зірнуў у вакно - супакоеная за ноч дарога ўжо шарэла, плот насупраць выступаў з імглы сваімі абрысамі.

- Дык, Лявонавіч, іду. Хай наша гутарка застанецца паміж намі. Можа я вам і зашмат нагаварыў... Ад Міколы-ж нічога ня чуваць, а?

- Я-ж бы не таіўся ад вас.

Вяркееў пайшоў, пакінуўшы ў душы Лявонавіча надзею, спадзяваньне, сумляваньне, трывогу.

На прызьбе дзеда Мельніка сядзяць дзяўчаты - вечар ядраны, халаднаваты, і яны туляцца адна да аднэй. Хлопцы ўкліньваюцца паміж імі, садзяцца на калені, залазяць запазуху, просяць пагрэць там свае рукі. Дзяўчаты брыкаюцца, адпіхваюцца, верашчаць. Але хлопцы, асабліва найбольш нахабныя, лезуць зноў, дамагаюцца свайго. Але лезуць не да ўсіх. Ёсьць дзяўчаты, якіх яны баяцца: тыя добра даюць ім кулакамі пад рэбры.

- Няхай сядзяць, недатрогі. Каму яны патрэбныя? У нас ёсць вон маладзейшыя.

І чапляюцца да тых «маладзейшых» - новай зьмены, якой папоўнілася дзявочая грамада пад хатаю дзеда Мельніка. Сярод гэтай новай зьмены і - Дуся. Яна прыходзіць сюды сьпяваць. Маці просіць яе не пазьніцца, прыходзіць дахаты, калі яны яшчэ не лажацца. І калі Дусі доўга няма, па яе прыходзіць маці. Забірае яе, і яны разам ідуць дахаты. Хлопцы суправаджаюць іх жартамі, сьмехам і скаромнымі словамі:

- Усё роўна не ўцалее.

Сёньня вечар звонкі, і дзяўчатам трэба ўсё-ткі засьпяваць. Сьціхаюць і хлопцы. Часамі і яны слухаюць, хоць і нядоўга. Дзяўчаты радзяцца, з якой песьні пачаць. Пагаджаюцца на той, якая будзе далей чуваць. Спрабуюць свае галасы. Нейкая з іх - вядучая - бярэ ноту - завысока, кажуць. Просяць - ніжэй. І вось, ужо зладжаныя, натхнёныя, яны аддаюцца песьні, аддаюцца ўсёю душою, высьпеўваюць усё тое ў ёй, што насьпела і просіцца на волю. Песьня ўзьнялася высока, паплыла, пакацілася, яна то замірае, то зноў узносіцца, бясконцая, запаўняе прастору, і ў ёй, у гэтай прасторы, здаецца, ужо нічога няма, апрача самой песьні. Дуся мае надзвычайны слых і голас. Ейны голас пазнаюць нават на адлегласьці, у бліжніх вёсках, дзе таксама зьбіраюцца па вечарох хлопцы і дзяўчаты. Адклікаюцца сваімі песьнямі, або прыслухоўваюцца, як сьпяваюць іхныя суседзі.

- Чуеце? Гэта-ж Хіміна Дуся гэтак бярэ.

Калі Дуся ня прыходзіць на сьпеўку, яе выклікаюць ейныя сяброўкі. Сярод дзяўчат на прызьбе дзеда Мельніка ёсць выдатныя сьпявачкі, «харысткі», як іх называюць хлопцы. Да «харыстак» належыць і Дуся. Зрэшты, яе надта і ня трэба ўпрашваць - сама рвецца на пагулянкі. Ейная маці добра ведае, што дачку цікавяць ня толькі песьні. Дзеўка яна ўжо «бальшая», і Хіма неспакойная за яе. Выгадавала. Выпеставала. Дзеўка завідная. Не налюбавацца. І ростам выйшла, і стройнасьцяй, і з твару ніхто не зраўняецца - шляхетныя рысы, бровы ўзьнятыя, вочы - іскрыстыя, зірнець - не ў аднаго сэрца ёкне. А было-ж - іх за людзей ня лічылі: бедныя, хата голая, ні кала, ні двара. Толькі нядаўна Піліп прыбудаваў сенцы. Гультаяваты, басьні толькі расказвае. Пачоту ў людзей ня мае - дзівак нейкі. А во глядзі - якую дзеўку праізвёў! Сын - як сын. А гэта ўзяла ўсім. Піліп нават аўтарытэт набыў: такую дачку мае.

Пацішэла на прызьбе ў дзеда Мельніка - дзяўчаты пачалі разыходзіцца. Позна ўжо. Заўтра трэба рана ўставаць на працу.

З рэчкі на вуліцу папоўз туман, нічога нявідно - схаваліся хаты. Дуся йдзе дамоў. Яе ніхто не праваджае. Хлопцы пагналіся за іншымі. Яна ні з кім не захацела ісьці разам. Аж нехта ззаду цапнуў яе за плячо.

- Дуся, гэта я! Мікола.

Дуся пазнала Міколу Бугрова. Ён ня прыходзіць на прызбу да дзеда Мельніка, адасабляецца - камсамольскае званьне не дазваляе яму змешвацца з гуртам. Але за Дусяй ён страляе. Даганяў яе па дарозе дахаты ўжо ня раз. Угаварваў, каб яна з хаты перабралася спаць у клець. Дуся баіцца яго. Дый маці, яна ведала, ня пусьціць яе ў клець - будуць прыходзіць хлопцы. І Дуся ня выходзіла, як ні схіляў яе да гэтага Мікола Бугроў. Не сказаць, каб яна ня цікавілася ім - хлопец ён ладны, хоць і вялікі хвалько. Яго так і празвалі дзеўкі - Хвалько. І Дуся, уласна, была цяпер ня супраць, перад тым як пайсьці ў хату, пастаяць з ім якую часінку. Спыніліся. Мікола адразу паказаў свой хлапцоўскі спрыт: пацягнуў Дусю далей ад хаты, у закутак на двары. У няспыннай жарсьці цалаваў яе, абнімаў. Калаціўся ўвесь, як у ліхаманцы. Дуся ўпіралася, ня йшла ад хаты. Мікола пачаў тады прыпіраць яе да сьцяны, і, прыпёршы, шчыльна прыпаў да яе, цалуючы і хапаючыся аднэй рукой за ейную сукенку зьнізу. Дуся ня ўпусьціла яго і ён, зьвяўшы, у зьнямозе, абвіс у яе на грудзёх. З агідай Дуся адштурхнула яго і ўцякла ў сенцы. Хіма, відавочна, пачуўшы як яны валтузіліся, пачала гукаць у вакно:

- Дуся! Зараз-жа ў хату!

Ужо ў хаце маці запыталася ў дачкі:

- Хто гэта быў?

Дуся ёй нічога не адказала і моўчкі лягла спаць. Заўтра-ж ейны дзень: будзе выпуск. Атрымае пасьведчаньне аб заканчэньні сямігадовай школы. «Але я не пайду. Я завялікая для сямігодкі - дылда».

Але на выпускны вечар Дуся ўсё-ткі пайшла. Маці адзела яе як найпрыгажэй. І сапраўды, Дуся выглядала хутчэй як нявеста, а не як вучаніца. Ды сорам у яе мінуў, яна загарэлася ахвотай пайсьці на вечар. Там будуць ейныя настаўнікі, сяброўкі, бацькі, хлопцы, усе, хто захоча прыйсьці. Будуць танцы. Гэта ейны дзень! Перад адыходам, паглядзелася ў люстэрка: у вачох - таемнасьць, глыбіня, задуменнасьць, бровы - узьнятыя, міргліва-насьцярожаныя, твар - радасна-ўсьмешлівы, белы каўнерык блюзкі зграбна абняў шыю, чорныя, з праборам на галаве, воласы спадаюць за сьпіной дзьвюмя туга сплеценымі косамі. Агледзеўшы сябе, засталася задаволенай. Пакінула хату.

Пасьведчаньні аб заканчэньні Макранскай сямігадовай школы былі раздадзеныя выпускнікам удзень. Цяпер-жа, увечары - заканчэньне з танцамі. Дуся ўвайшла ў самае большае іхнае класнае памешканьне, добра асьветленае, ператворанае ў салю. Сталы, расстаўленыя ў выглядзе літары «П», былі ўжо занятыя. На самым ганаровым месцы сядзелі ў поўным складзе настаўнікі, у тым ліку сам дырэктар школы. Дуся невядома чаму зьбянтэжылася, угледзеўшы іх. Саромілася. Ёй здавалася, што толькі на яе і глядзяць яны. На яе, такую ўбраную і можа не адпаведна дадзеным абставінам. Яна ўлавіла погляд Вяркеева і ў ім - здавалася ёй - асуджэньне яе. У разгубленасьці яна ня ведала, куды ён прыстаць. Усхваляваная, яна ня прыкмячала сваіх сябровак. Села - невядома ёй самой, чаму - якраз на відавоку ў настаўнікаў, на месцы, што заставалася не занятым - ніхто хіба не хацеў сядзець гэтак блізка каля настаўнікаў. Вучні-выпускнікі і таксама з ніжэйшых, шостых і пятых класаў, стаялі ціха на ўзбоччы ў чаканьні распарадку. За сталамі-ж сядзелі пераважна бацькі і іншыя госьці. Пазваніў дырэктар. Пачаў гаварыць. Ягоная прамова была ськіраваная болей да бацькоў, чымся да вучняў-выпускнікоў. Ён як-бы даваў справаздачу перад бацькамі, як-бы апраўдваўся перад імі за тыя недахопы ў школе, якія ў ёй мелі месца. І напачатку здавалася дзіўным, што ён гаворыць пра гэта. Але ў другой палавіне сваёй прамовы ён выпукліў настолькі дасягненьні свае школы, што недахопы перасталі быць недахопамі, зьявіліся як-бы тымі стымуламі, якія й прывялі школу да ейных сёньняшніх, цалкам дадатніх вынікаў. Прамаўлялі і настаўнікі, але, як выглядала, толькі таму, што трэба было. Больш красамоўным аказаўся Вяркееў. Ён, можна сказаць, апраўдаў сябе ў вачох бацькоў, якія крыва глядзелі на яго, як выхаваўцу, у сувязі з яго недастойнымі настаўніка паводзінамі. Мелася на ўвазе Акуліна. Канешне, ён плаціў Акуліне алімэнты, і тая ня мела да яго больш ніякіх прэтэнсіяў. Усё было як-бы ў парадку, але паступак Вяркеева ня ўсімі лічыўся маральным. Бальшыня была на баку Акуліны, простай, але сумленнай дзеўкі. «Чаго лез, калі не падабалася». Шкадавалі ейнага хлопчыка, «чыстага Вяркеева».

Цяпер, гледзячы на Вяркеева, статнага і прыгожага, здатнага на слова і жарт, бацькі-слухачы як-бы даравалі яму ягоныя грахі.

Дусіных бацькоў на вечары ня было - ім загадала дачка ня прыходзіць. Яна будзе сароміцца пры іх, чуцца несвабоднай.

Пачалі граць. Пачаліся танцы. А Дусю ніхто не запрашае. Адвярнуліся і сяброўкі. «Няхай не ганарыцца сваёй красатой. Няхай пасядзіць». Хлопцы-выпускнікі ўжо занятыя. Яны знайшлі сваіх і з імі не разлучаюцца. Хлопцаў-няшкольнікаў нешта ня відаць. Такія танцы ім не падабаюцца. Дуся ў адзіноце. Яна гэткага не чакала. Яна не разумее, што здарылася. Чаму ёй такая помста? Аглядаецца па бакох. Ня ведае, што рабіць. За сталамі азіраюцца на яе. «Што такое? Чаму яе не бяруць?»

Канчаецца танец. Пачынаецца другі - Дуся як сядзела, так і сядзіць. Ніхто яе не бярэць. Не запрашае. Сама яна ўжо цяпер не адважваецца запрасіць каго-небудзь з сваіх сябровак. Сядзіць. Але ўжо болей ня можа сядзець. Гатова заплакаць. Гэтак рыхтавалася! Гэтак хацела быць тут! Гэтак была ўпэўненая ў сваім посьпеху! А цяпер... Чаму я прыйшла сюды? Што мне тут трэба? Я сюды не належу. Я тут чужая. Я тут завялікая. Гатова ўзьняцца й кінуцца за дзьверы.

Вяркееў назірае за ёй. Вяркееў разумее яе. Бачыць яе пакуты. «Пайсьці? Нічога няпрыстойнага?» Вылазіць з-за стала. Ідзе. «Куды ён ідзе?», глядзяць на яго. Вяркееў накіроўваецца да Дусі. Яна тут. Да яе недалёка. Ідзе ні на кога не азіраючыся. Падыходзіць да яе. Запрашае. Дуся пасьпешна ўстае і, уратаваная, ідзе з настаўнікам у круг. Шчасьлівая, закружылася ў танцы. Азмрочаны было, цяпер ейны твар засьвяціўся ўсімі ейнымі прывабнымі рысамі. Вяркееў, будучы някепскім танцорам, вёў яе ў танцы сьмела, зусім не бяручы на ўвагу, што яна яго вучаніца, а ён ёй настаўнік. Зрэшты, яна ўжо цяпер не ягоная вучаніца і ён ня ейны настаўнік. Яна можа быць з ім свабоднай. Вяркееў, выглядала, і расцэньваў яе гэтак, танцаваў з ёй як з поўнасьцяй дарослай, не саромячыся шчыльна прытуляць яе да сябе, асабліва калі апыняўся з ёю ў менш асьветленым мейсцы танцавальнай пляцоўкі. «Во гэта якраз тое, што яму патрэбна. Ня тое, што Акуліна», ацэньвалі жанкі за сталамі.

Танец скончыўся і Вяркееў пасадзіў сваю былую вучаніцу на ейнае месца. Пачаўся наступны танец. Зноў Дусю ніхто не бярэ. Цяпер можа-б хто з хлопцаў-выпускнікоў і падыйшоў да яе, запрасіў-бы да танцу, але яе ўжо лічылі занятай і не абы кім, а самім настаўнікам. Гэтак і заставалася яна сядзець. І тут Вяркееў не палічыў нейкай нетактоўнасьцяй - запрасіў Дусю зноў. Танцаваў з ёй з імпэтам. Яна адказвала тым-жа. І ад іх, абаіх, стваралася ўражаньне як ад якой-небудзь закаханай пары. Вяркееў уже не прапускаў з ёй ніводнага танцу, аж пакуль дырэктар не паклікаў яго да сябе. Распачаў з ім нейкую гутарку. Не адпушчаў яго, уважаючы, відавочна, паводзіны Вяркеева не дастаткова прыстойнымі.

І Дуся, ня хочучы больш заставацца на вечары, пасьпяшалася дахаты. На мосьце яе пераняў Мікола Бугроў.

- Я цябе чакаў тут. Ведаў, што ў цябе іншай дарогі няма. Вось і спаймаў.

Гэта ён гаварыў нібы жартам, але Дуся баялася яго - пачне прыставаць, як і ўчора. Ды Мікола быў сёньня лагаднейшы, не спрабаваў абнімаць яе, хацеў толькі ўзяць пад руку, і калі Дуся не давалася, успрыняў гэта спакойна, ішоў побач мірна і зважна.

- Можа пройдземся паўз рэчку? Ты ведаеш, як там утульна ісьці між траў і вербалозу, а якія пахі! Галава кружыцца ад арамату!

Дуся ўспрыняла паэзію Міколы падазрона.

- Я нікуды не пайду. Я іду дахаты.

У яе цяпер такі настрой - нікога ня бачыць, ні з кім ня знацца. Думала, як збавіцца ад яго. Неспадзяванае спатканьне з Міколам было для яе прыкрым, але яна не хацела даць яму адчуць гэта. Сваю цьвёрдую адмову ягонай прапановы прагуляцца злагодзіла нязручнасьцяй ісьці між траў і кустоўя ў такім убраньні, якое ў яе цяпер. Міколу такое тлумачэньне задаволіла, тым больш, што Дуся ўжо дазволіла яму трымацца аднэй рукой за ейную талію. Ля свае хаты яна не пабаіцца адкінуць яе.

І вось яны ўжо каля Дусінай хаты. Дуся хоча разьвітацца з ім, але Мікола не адпушчае яе, трымае за руку, не дае ёй вырвацца.

- Я закрычу, калі ты не адпусьціш!

- Закрычыш?

І Мікола адным рашучым узмахам рукі распаласаваў на грудзёх у Дусі ейную блюзку. Павольна, не сьпяшаючыся пайшоў ад яе ў кірунку хаты дзеда Мельніка.

Дуся ў сьлёзах ціхенька, каб не пачулі бацькі, увайшла ў хату. Разьдзелася. Падзёртую блюзку схавала, каб заўтра не пабачыла маці. Дуся ня скажа пра выпадак з Міколам Бугровым.

Па нейкім часе Мікола Бугроў ад некага пачуў, што Дуся перайшла спаць у клець. І ён захацеў пераканацца ў гэтым. Увечары чакаў, пакуль разыйдуцца з прызбы дзеда Мельніка. Там-жа і Дуся - чуцён ейны голас. Ён толькі падпільнуе, куды яна пойдзе - у хату ці ў клець. На спатканьне з ёй пасьля ўчарашняга ён не разьлічваў. Учарашняга яна яму не даруе. Ён хацеў-бы замазаць сваю віну, папрасіць у яе прабачэньня, але як даступіцца да яе. «Я ня ўлічыў, што яна дзеўка іншага тыпу, не такая, як усе. Больш далікатная. А я лез нахрапам. Гэта ня той да яе падыход. Нашых дзевак комкай як хочаш, але не яе. А можа яна і саўсім ня хоча знацца са мною? Яна, можна сказаць, ужо студэнтка, а я хто? - Лапаць. Скончыў тры класы і ўсё. Тады ў нас і было толькі што тры класы. Сямігодкі ня было. Ды каб і была, куды мне, пераростку, было пхнуцца? Сядзець разам з малечай у вадным класе? Вось і пайшоў у камуну, на лёгкі хлеб. Выбіўся ў актывісты. Паслалі на курсы. З курсаў вярнуўся камсамольцам. Заняўся культурна-асьветнай работай. Але які я культурнік? Адчыніў хату-чытальню ў Мокрым. Прывёз з раёну кніжак, журналаў. Пачалі ісьці да нас газэты. Хацеў заманіць моладзь. Дык дзе там? На прызбу да дзеда Мельніка йдуць, у хату-чытальню - не! Кінулася мне неяк у вочы яна. Страшэнна спадабалася дзеўчанё! Напачатку сароміўся загаварыць з ёю, такой яшчэ маладзенькай, а сэрцам быў ужо ўліпшы. Праз які год ці болей гляджу - яна ўжо, невядома калі - ў дзеўкі выйшла. Я й прыўдарыў. Сораму ўжо ня меў - пачаў пільнаваць яе, а яно ня тут то было. Я й пачаў тады сілаю браць. Вось і папсаваў гэтым усё».

Мікола стаіўся за вуглом Дусінай хаты, чакае, калі яна будзе йсьці. Ад дзеда Мельніка ўжо разыходзяцца - вуліца ажывілася сьмехам і гаворкай. Павінна ісьці і яна. А можа-ж будзе йсьці не адна, з якім хлопцам? Дык добра ведаць. Я мушу з ёй так ці інакш скончыць. Думка, што яе нехта можа праважаць, палыснула па сэрцы. Рэўнасьць, і ад таго яшчэ большая любасьць да яе. Яе ўсё яшчэ няма. Яна мусіла-б ужо быць. А можа яе хто павёў у другі бок? Вусьцін-жа прымазваецца да яе. Гагатаў на прызьбе. Ці мо яшчэ хто? Яна-ж цяпер ужо студэнтка і кавалеры, роўныя ёй, знойдуцца. Ён чуе ейны голас. Яна з некім гаворыць. Хто гэта? Не пазнаю. Разьвітваюцца і адлягло. І вось яна йдзе. Мікола як сам ня свой. Не, ён яе цяпер не зачэпіць. Ведае наперад, што з гэтага будзе. Ён хоча толькі ўбачыць, куды яна пойдзе - у хату ці ў клець. І вось ён бачыць - Дуся падыходзіць да дзьвярэй у клець, што тут-жа, насупраць сянец. Адчыняе. Уваходзіць. Мікола чуе, як заклаўся засоў: зачынілася. Пачакаю - няхай уляжыцца. Яна будзе пытацца - хто? Я свайго голасу не падам. Пазнае - не адчыніць. Але як я хачу быць там, у яе! Адурманіла мяне, дурнога. Крадучыся, падыходжу да дзьвярэй. Заміраю. Ціха стукнуў. Прыслухаўся. Маўчыць. Яшчэ раз - нешта рыпнула. Але ніякага адказу. Прастукаў дробненька яшчэ. У маім стуку - просьба, хаценьне. Чую - злазіць з ложку. Тупае. Падыходзіць да дзьвярэй. Пытаецца: «Хто гэта?» Маўчу. Адгукнуся - не адчыніць. Я стукаю яшчэ, ужо больш настойліва. Ня можа-ж быць, каб яна не адчыніла. Яна-ж ня ведае, хто. Усё-ж яна спадзяецца на некага. Нашто-ж бы яна пераходзіла ў клець? Пераходзяць-жа, каб некага ўсё-ткі пушчаць. Я мармычу, каб не пазнала, шапчу, прашуся. Адкладае засоў. Адчыняе. А мне гэта й трэба было - я ўжо ў клеці. Яна некуды адскочыла. Цямнота - ня ведаю, дзе яна. Ушчыркнуў сьпічку - седзячы на ложку, пасьпешна накідвае на сябе сукенку. Кідаецца да дзьвярэй - хоча выскачыць. А я за яе. Нясу на ложак. А яна ў плач. Малоціць мяне нагамі. «Ня бойся, - кажу. - Я цябе не зачаплю. Прабач мне ўчарашнюю дзікасьць». А ў самога іншае на ўме: «Можа як прылашчу і ляжам мірна». Ад яе йдзе п'янкая пахнасьць, някранутая сьвежасьць, чую дрыготкасьць ейнага цела. У мяне нястрымная да яе цяга. От-бы зваліў і прысмактаўся. А яна ўсё ня сьціхае, калоціцца, як птушка ў сіле. Просіць мяне: «Пусьці!» І мне шкада яе. Да мяне пачала варочацца цьвярозасьць. Я выпусьціў яе з сваіх рук і яна памкнулася зноў да дзьвярэй. Ды я сілай усадзіў яе побач сябе на ложку, трымаючы яе за плечы. І чую - перастала ўсхліпваць, супакоілася. Думаю, пайшло на лад. Хачу сказаць ёй нешта самае прыгожае, ды ня ўмею - муціцца ў галаве ад хаценьня авалодаць ёю. Маўчу. Міжволі тулюся да яе, а яна наадварот - тапоршчыцца, супраціўляецца ўсёй істотай. І я зразумеў, што ўсё - надарэмна. Узьняўся - хачу пайсьці. А яна: «Мікола, ня гневайся на мяне, што я такая. Прабач».

У гэтых словах Мікола адчуў такую дабрыню, такую ласку, такое спачуваньне да яго, што ягонае сэрца зайшлося ад шчымлівага болю і адначасна ад нейкай вялікай любасьці да яе. Гэта было для яго ўзнагародай за ўсе ягоныя мукі. Мікола праняўся яшчэ большай шчырасьцяй да яе: «Якая яна залатая!» І ад таго, што яна такая добрая, любая для яго, Міколу забірае рэўнасьць: каму яна дастанецца такая добрая, пяшчотная?

Мікола ўсё-ткі знайшоў сілу ў сабе пакінуць яе. У заходлівасьці сэрца, у раздвоенасьці душы выйшаў з клеці. Пайшоў у свой пасёлак за Мокрым, празваны Камунай.

Дуся зачынілася зноў і лягла, але заснуць ужо не магла. «Хто яму сказаў, што я ў клеці? Я нікому не гаварыла. Мне хацелася выйсьці з хаты, як і ўсе выходзяць. «Выйсьці» - у гэтым ёсьць нешта цікавае, нейкая тайна, нешта невядомае. Што сустрэне цябе? Гэта-ж першы крок у тваім выхадзе, нясьмелы крок, але і адважны. Выйсьці з хаты - гэта як выйсьці ў жыцьцё. Выйсьці насустрач жыцьцю. Кінуць яму выклік. Усё роўна як сказаць яму: «Я іду. Я гатова. Я аддаюся табе. Я твая». Але ці гатова я? І як-бы нехта ўнутры мяне: «Гатова!» Але я баюся гэтага голасу, такога падманнага і здрадлівага. Я ўжо была гатова. І як гэта ўсё абярнулася! Так, ён адчуваў, што я была гатова і хацеў узяць мяне, як гатовую. Бяз усякай асьцярогі. Няўжо гэта так бяруць? Няўжо гэта так сустракаюць твой выхад? Тваю гатовасьць? У гэтым таямніца выхаду? Няма нечага больш звабнага? Гэтак усё проста? Толькі гэта і ўсё? Мікола хацеў толькі гэтага? І я адштурхнула яго. Можа гэта была памылка з майго боку? Ня буду я каіцца? Прыйдзе ён зноў?

Сьвет звабнасьці пачаў даўно мяне трывожыць. Я пачала разумець гэта толькі цяпер. Тады-ж, у маю гусіную пару, мне было прост добра, прыемна і ўсё. Тады мне было прыемна, што ён глядзіць на мяне, гаворыць са мною. І мне сумна было, калі я ня бычыла яго. Калі ён не стаяў на мосьце, або калі я ня бачыла яго, як чытаў, лежачы ў траве ля рэчкі. А найболей, калі ён сядзеў у нас са мною за сталом, гэтак блізка, што ад той блізіні мне было млосна, сэрца знывала ў салодкай стоме. Дзіўна, пры ім я заўсёды хацела быць у лёгкай сукенцы і абавязкова, каб мае рукі былі голыя. А калі чыталі, схіліўшыся над кніжкай, я хацела, каб мой лёкан дакранаўся да яго твару. Мне было прыемна ўсякае ягонае датыкненьне, такое далікатнае, лёгкае, узварушлівае. Сапраўды, я баялася грому. Баюся і цяпер. Але тады... тады я хацела, каб ён мяне суцяшаў, каб ён падыйшоў да мяне. І ён падыйшоў. А я накрылася. Я хацела, каб ён раскрыў мяне і ўбачыў мяне, якая я прыгожая. Я хацела нават, каб ён лёг каля мяне, мне было-б тады сьцішна і прыемна і я ня чула-б тады грому. Ён ня лёг каля мяне і я ўскочыла тады яму на рукі. Як гэта было добра! І я хацела, каб ён заставаўся ў нас, жыў у нашай хаце. Помню-помню маю гусіную пару, нязвычайную. А брацікава вясельле... Я ўсё бачыла тады. Як ён пайшоў з ёю. Я пабегла за імі. І знайшла іх... у кустох. Чаго яны хаваліся? І што яны рабілі? Яна, тая другая, была гатовая? І ён браў яе? Гэтак як хацеў узяць мяне Мікола? Я магла тады забіць тую жанчыну. Яна адбірала ў мяне яго. Але дзе яна дзелася? Я ня бачыла яе. Куды яна зьнікла? Ад нейкай уявы таго, што яны там рабілі, па ўсім маім целе прабегла дрож, скалынула мяне ўсю, тое, невядомае, таямнічае, што было ў іх там, завалодала мною нагэтулькі, што калі ён ужо ўцякаў ад яе, я, ідучы яму напярэймы, скочыла яму на грудзі, каб ён схаваў мяне ў сабе, так, як тую жанчыну, каб я была з ім, як адно, каб мяне ён нёс некуды.

Ня пушчала мяне маці ў клець. Прасіла. Маліла. Але я выйшла. Я хацела чамусьці выйсьці ў суботу. Пад нядзелю. Я хацела, каб гэта было, як сьвята. А сьвята не наступіла. Можа яшчэ яно будзе?»

Змора, уяўленьні перамаглі Дусю і на сьвітаньні яна заснула глыбокім сном.

 

У калгаснай канцылярыі, што насупраць Лявонавічавай хаты - граюць. Нядзеля, і старшыня дазволіў моладзі танцы, тым болей, што пагода дрэнная і сена зграбаць не пашлеш яе. Танцы ў канцылярыі - адзіным прыгодным для гэтага быдынку - пачаліся яшчэ папаўдні і зацягнуліся аж да вечару. Дуся думала, пайсьці ёй на танцы, ці не і ўрэшце вырашыла пайсьці. Пасьвяточнаму адзелася і рушыла. Калі яна ўвайшла ў канцылярыю, на сярэдзіне салі пабачыла Лявонавіча, абступленага з усіх бакоў моладзьдзю. Гармонік ня йграў, у бубен ня білі. Стаяла затоеная цішыня. Лявонавіч - відаць па ўсім падвыпіўшы - трымаў у руках газэту. Моладзь ужо ведала - ня раз яна бачыла яго тут з газэтай - што Лявонавіч мае нешта сказаць, як заўсёды - нешта надта сьмешнае, ці - калі пра сына - надта журботнае, жаласьлівае. Лявонавіч просіць моладзь ня крыўдзіцца на яго, няпрошанага госьця, што ён сваім прыходам перапыніў усю іхную «музыку». Гаворыць, што ён доўга ня будзе тут. От, учуўшы музыку, ня ўцерпіў і прыйшоў аддаць чэсьць. Адразу-ж і пойдзе. Скажа толькі якое слова. Ня будзе ім замінаць. Стаіць, сьсівелы і засмучаны. Нясьмелы, хвалюецца, быццам ня ведае, з чаго пачаць ці сароміцца той увагі, якую ён тут напаткаў. Паднёс блізка да вачэй газэту - дагары, загалоўкам уніз:

- Тут во ў мяне сьвежая газэта. Палучыў з Менску. Краска яшчэ ня высахла. Калі дазволіце, дык прачытаю вам пра тое, што ў сьвеце праісходзіць і як нам у тым сьвеце вядзецца. Дык вы гатовы?

- Гатовы! Гатовы! Чытай, Лявонавіч!

- Дык вапервых - міжнароднае палажэньне. Нападзець Гітлер на Сталіна, ці не? Нападзець! Стаіць чорным па беламу. Вялікімі буквамі. Хто ўмее, той можа прачытаць сам. Я-ж чытаю для тых, хто ня ўмее чытаць. Ага, нападзець. Але стаіць вапрос, хто каго пабядзіць. Гітлер Сталіна, ці Сталін Гітлера? У газэце стаіць, што пабядзіць Сталін. Пра другую вазможнасьць тут маўчаць. Ну вот. Я прыйшоў да вас сюды ня сам. Мяне прыслалі Касьцюковічы - раён. Загадалі правесьці з вамі бяседу. Сам палітрук загадаў. Ён сказаў: «Лявонавіч, ты добра знаеш там сваіх людзей, разам з хлопцамі і дзеўкамі, ведаеш усё пра іх, нават, чым яны дышуць (а я, яй-Богу, ня ведаю, чым вы дышаце). Сратва гэта (ён так і назваў вас) таўчэцца-ж у цябе пад носам (гэта ён так таму, што я вас у вакно бачу, як вы тут перад клубам гуляеце і ўсё такое), дык, кажа, каму-ж, як не табе, наставіць яе, сратву гэту, на пуць ісьцінный. (Гэтага ў газэце няма. Гэта ён мне так гаварыў.) Паглядзім, што піша газэта далей.

- Лявонавіч, досыць пра вайну. Вычытай нам, што піша газэта пра твайго сына.

Лявонавіч змоўк. Стаяў і нічога не гаварыў. Толькі глытаў сьліну. Худы яго «кадык» спазматычна рухаўся, выпіраў скуру. Вочы блішчэлі - у іх туманіліся сьлёзы. Ды Лявонавіч перамог сябе, адказаў таму, хто прасіў яго вычытаць пра сына:

- Пра ета ўжо на другім баку газэты. Там усё сказана. І пра майго сына.

Лявонавіч пачаў шукаць тое месца ў газэце, дзе, ён казаў, напісана пра яго сына. Разгарнуў газэту на ўсю шырыню, закрыўшы такім способам свой твар. Слабым голасам пачаў «вычытваць» пра свайго сына:

- Прайшло ўжо пяць год, як яго забралі. Ета цяпер ён дужа далёка. На самай Калыме. Ета яшчэ далей, як Амур. Ета за Амурам. У газэце во стаіць, што ён гукае нас адтуль, але яго голас не даходзіць сюды - далёка. Просіць, каб яго выручылі. Але голас яго разьбіваецца аб скалы. Вяртаецца да яго назад водгульлем. У тым водгульлі ён чуе ня свой, а нейчы іншы голас: «У-у-у-у. Гу-гу-гу-гу. Жы-жы-жы. У-у-а-а-а. Памрэш тут. Ніхто цябе не пачуе. Ніхто ня будзе ведаць, дзе ты падзеўся. У-у-у. У-у-у-а-а». Сын мярцьвее ад гэтага голасу. Ён чуе яго і ўначы. Ня можа заснуць: «У-у-у-у-а-я-я-я». Раніцою тое самае: «У-у-у-у-а-я-я-я-жых». Сын бяжыць на гару - можа адтуль яго пачуюць. Просіць ратунку. Гукае. Ды водгульля няма - голас яго паглынае прастора. Ды сваёю душою я чую той голас сына. Мне няма дзе дзецца. Выбягаю з хаты ўначы. Крычу: «Ратуйце!» Ды ніхто не ратуе. Ніхто нас ня чуе. Толькі зоры ў небе пераміргваюцца. А голас яго ўсё носіцца па паверхні зямлі. Ня сьціхае. Я чую яго ўсюды: у хаце, на двары. Што не вазьму ў рукі, чую яго голас, журботны, адчайны. Лыжку паднясу - і тая крычыць. Во й цяпер, мае дзеткі, прыбег да вас пажаліцца перад вамі, каб вы ўчулі гэты голас-роспач. Ён зьвернуты і да вас, мае любыя. Паспагадайце яму...

Газэта ўпала на падлогу. Лявонавіч ціска накрыў сваімі далянямі вочы і стаяў нярухома ў зьмярцьвеньні - плакаў.

Дуся хацела падыйсьці да Лявонавіча, паспагадаць яму, сказаць нейкае слова ўцехі, але не адважылася, чамусьці не магла гэтага зрабіць.

Нехта з хлопцаў падняў з падлогі газэту:

- Вазьмі, Лявонавіч. Калі-небудзь нам прачытаеш пра сына яшчэ.

- Даруйце, мае любыя. Грайце. Гуляйце. Ета ваша время.

Хлопцы давялі Лявонавіча да парогу ягонае хаты. Разьвіталіся.

Дуся не танцавала. Пайшла дахаты не праз мост, наўпрасткі - праз рэчку: баялася, каб яе не перастрэў дзе Мікола Бугроў.

Піліп бачыць у вакно - у сельсавеце гарыць лямпа. Ужо за поўнач, а ўсё гарыць. Нешта вырашаюць. Нешта важнае. Гэтак заўсёды: кулачылі - лямпа гарэла, у калгас гналі - лямпа гарэла, у турму каго - лямпа гарэла. У сельсавеце лямпа гарыць заўсёды на бяду. Піліп ня можа заснуць. Злазіў з печы ўжо колькі разоў, прахаджваўся па хаце. Зноў лажыўся. Агонь у сельсавеце не дае яму спакою - трывожыць. Не на дабро-ж. Прыехаў упаўнаважаны ня так сябе. У мяне яны ўсе на вачох: хто прыяжджае, хто ад'яжджае, хто заходзіць, хто выходзіць - усіх бачу. Бачыў, як яшчэ зьвечару зьбіраліся - апрача свайго начальства, былі і прыежджыя. Усё нейкія шышкі. Нешта-ж такое ёсьць - нездарма ўсхадзіліся.

- Хіма, ты сьпіш?

- Дзе там за табою засьнеш! А што?

- Ды нічога.

Глядзіць у вакно:

- Хутчэй - машына пад'ехала!

- Да нас?

- Дура, хто да нас пад'едзе - да сельсавету пад'ехала! Глядзі - вылазяць.

Хіма кінулася да вакна: у сельсавет увайшло чатыры чалавекі, двое - з вінтоўкамі: ражном тырчаць.

- Ну, нешта-ж будзе.

- Каб што кепскае не пачалося, - устрывожылася Хіма.

На Вусьцінавым двары забрахаў сабака - чуе прыежджых. Піліп і Хіма прыліплі да шыбы - углядаюцца.

- Гэнымі днямі яны, як ня тыя - і старшыня, і сакаратар, і фінагент. Нечага хаваюцца. Відаць, нешта ведаюць, але маўчаць. Сельпо на замку. Вяркееў шнуруе туды і сюды. Бугроў - і той, разьвесіўшы свае лыпы, не адыходзіцца ад старшыні - слухае, нешта на вус наматвае.

- Ну што ты ета так пра чалавека гаворыш. Зяцем яшчэ тваім можа быць.

- Каб ты згарэла з сваімі зяцямі. Табе толькі зяці наўме. Глядзі, каб усе твае зяці не загрымелі. Бачыш, нездарма заварушыліся.

З сельсавету выйшлі два чалавекі. Ідуць да Піліпавай хаты. Хіма адскочыла ад вакна і дзьверы - на кручок.

- Адкладзі. Сам старшыня і нехта яшчэ з ім.

Увайшоўшы, старшыня просіць прабачэньня, што разбудзіў.

- Ды мы й так ня спалі, - лагодна адказаў Піліп.

- Піліп! Вось што! Пакладзі дзе-небудзь во таварыша з раёну. Няхай пасьпіць у цябе гадзіну-другую. Яму рана ў дарогу. Усім у дарогу.

- Што ён сказаў - «усім у дарогу?» - ціха запыталася Хіма.

- Чаму ты ня спыталася ў яго? Адкуль я ведаю?

А раненька ў сельсавеце былі ўжо ўсе старшыні калгасаў. З імі прыбылі іхныя рахункаводы. Настаўнікі ўсіх школаў. Увесь сельскі актыў. «Таварыш з раёну» сапраўды падняўся рана і не разьвітваючыся, пакінуў Піліпаву хату.

Піліп выйшаў з хаты паслухаць, што чуваць. Чаму гэтак сыйшліся і зьехаліся сюды людзі? Імі была занята ўжо ўся пляцоўка - «Цэнтр». Сюды пачалі зьбірацца з суседніх хатаў - мужчыны і нават жанчыны. Сонныя, яны нечым напалоханыя. Як-бы ім хто нешта ў вушы ўвёў. На сход іх не загоніш, а тут - як па камандзе. Сюды, на гэтую пляцоўку - Цэнтр прыйшоў з сваёю пугаю і трубой пастух. Стаўшы ў гэтым канцы вуліцы, ён, звычайна, пачынае трубіць, абуджаючы такім спосабам гаспадыняў, каб яны выганялі яму з двароў свой статак. Цяпер-жа, угледзеўшы столькі народу, ён не распачынаў свае ігры - зьдзіўлена пазіраў на грамаду.

На сельсавецкі ганак узыйшоў сакратар раённай партарганізацыі:

- Таварышы! Сёньня ўначы вераломна напала на нашу краіну Гітлераўская Германія. Фашысцкія самалёты ськінулі бомбы на нашыя гарады, у тым ліку на сталіцу Савецкай Беларусі - Мінск. Гітлераўскія полчышчы перайшлі нашу граніцу, уварваліся на тэрыторыю Савецкага Саюзу. Нашая гераічная Чырвоная армія наносіць сакрушальныя ўдары па ворагу. Ды ня гледзячы на гэта, ворагу ўдалося ўжо захапіць некаторыя нашыя населеныя пункты. Магутны бронятанкавы кулак Гітлера нацэлены ў самае сэрца нашай радзімы - Маскву. Таварыш Сталін заклікаў па радыё не паддавацца паніцы. Ён пераняў камандваньне ўсімі збройнымі сіламі Савецкага Саюзу на сябе. У сваёй прамове зьвернутай да ўсяго савецкага народу, Сталін накрэсьліў баявую праграму: не за якую цану ня ўступаць ворагу аніводнай пядзі нашай зямлі, а калі-б тую пядзю давялося пакінуць - пакінуць яе спаленай, мёртвай, пустой. Макавага зерня ня мусіць папасьці ў ненасытную глотку Гітлера. Строгі наказ Сталіна - таптаць, паліць збожжа, уганяць жывёлу, капаць супрацьтанкавыя канавы-валы. Загад Сталіна - усё на абарону! Усё на выратаваньне радзімы. Усё на зламаньне гітлераўскага карку. Таварыш Сталін выказаў цьвёрдую ўпэўненасьць - перамога будзе за намі! Але для гэтага патрэбна, каб ніводная душа не заставалася ў баку, каб кожны ўзяў на сябе як найбольшы цяжар, калі трэба - ахвяраваў сабою ў імя перамогі над акупантам. Вораг зьнішчае на сваім шляху ўсё жывое - паліць, забівае, вешае, гвалціць.

Цяжкая доля выпала нам, дарагія браты і сёстры, найбольшае ў гісторыі выпрабаваньне. Пакуль у нас ёсьць яшчэ час, бярэмся за работу. Мы знаходзімся ў стане вайны і мусіць таму быць закон вайны - нічога не шкадаваць для перамогі. Няма такой цаны, якую-б мы не заплацілі ў імя радзімы. Вораг пасягнуў на нашае сьвятое сьвятых - на самое нашае жыцьцё. Быць нам, або ня быць. Гэтак, дарагія мае, стаіць пытаньне. Нашым баявым лёзунгам мусіць быць: Сьмерць акупантам! За радзіму! За Сталіна!

Піліп, стоячы ў натоўпе, спадзяваўся пачуць пра ўсё, што хочаш, толькі не пра войну. Вайна для яго была нечым немагчымым. Стаяў. І ня верыў. Чуткі хадзілі пра вайну, але што яна будзе, ня верылі. І вось табе вайна. Напалі. Зьдзіўлена і з страхам слухалі прамоўцу. Пад канец прамовы прываліла столькі народу, што ўжо яго ня мог зьмясьціць «Цэнтр». Дзіўна - калі і хто іх сюды паклікаў? Гэтак рана. Адкуль яны дачуліся?

Сакратара партарганізацыі зьмяніў на ганку прадстаўнік з ваенкамату:

- Я, таварышы, па сваёй часьці. Нам навязана вайна, і каб бараніцца, нам патрэбна зброя і людзі. Патрэбны сродкі вайны. Гэтым сродкам у першую чаргу зьяўляюцца людзі. Мы мусім мець людзей, здольных карыстацца зброяй. У нас ёсьць добра абвучная і ўзброеная армія. Але ў умовах вайны, якой-бы вялікай ні была наша армія, яе недастаткова. Таму паўстае патрэба агульнай, пагалоўнай мабілізацыі насельніцтва. Гэта ваенны закон. Ён няўхільны, абавязкавы і татальны. Гэтым загадваю правесьці ў Макранскім сельсавеце агульную абавязкавую пагалоўную мабілізацыю, як яна ўжо праводзіцца па ўсім Савецкім Саюзе. Правільна сказаў таварыш сакратар партарганізацыі - ніякай панікі! Але і ніякага адвалыньваньня! Перамога за намі, але яна будзе дарагой і крывавай. Хаваць гэта было-б недарэчна. Плачу, роспачы, сьлязам няма мейсца. Мы сабраліся тут, каб як найлепей і як найхутчэй правесьці пагалоўную мабілізацыю ўсяго мужчынскага насельніцтва адпаведных гадоў. Фронт чакае салдат.

Напалоханыя, зьнямелыя, жанчыны стаялі моўчкі, няздольныя яшчэ поўнасьцяй уясніць пачутае: настолькі яно было для іх неспадзяваным.

- Я сказаў - фронту патрэбны людзі, салдаты. Але людзей патрабуе і тыл. Вось-жа салдатамі тылу, яго працаўнікамі і абаронцамі будзе жаночае насельніцтва. Перад намі, таварышы, татальная мабілізацыя. На кіраўніцтва вашага сельсавету, на партыйцаў і ўвесь актыў ускладваецца заданьне - у трохдзённы тэрмін закончыць адпраўку мужчынскага насельніцтва на станцыю ў Касьцюковічы. Фронт крычыць, фронт чакае людзей. Насколькі пасьпяхова і ў тэрмін вы справіцеся з гэтым заданьнем, настолькі будзе забясьпечанае нашае процівастаяньне ворагу. Усякае ўхіленьне караецца паводля ваенных законаў. На падмогу вам - людзі ўжо ў дарозе з раёну. Спадзяюся, ўсё ясна. Я скончыў.

Старшыня сельсавету паклікаў да сябе ў канцылярыю старшыняў калгасаў, іхных рахункаводаў, брыгадзіраў, настаўнікаў, актыў. За зачыненымі дзьвярыма, з удзелам прадстаўнікоў раёна, пачалася нарада, распрацоўка канкрэтных мерапрыемстваў па ажыцьцяўленьню суцэльнай мабілізацыі.

 

Мокрае Першае і Мокрае Другое, як-бы перасталі існаваць - з іх забралі галоўную сілу - мужчын. Засталіся жанчыны, дзеці і нямоглыя старыя. Хаты стаяць, як абрабаваныя. Іх пакінулі людзі, гартам якіх яны трымаліся. З кожнай з іх як-бы вылецела душа - птушка, што карміла птушанят. Дамы-гнёзды засталіся пакінутымі і асірацелымі, стаяць няўпэўненыя ў павароце тых, хто іх пакінуў. Мабілізацыя, быццам якая чума, прайшлася па вёсках, апустошыла, зьнявечыла іх, пакінуўшы толькі тых, хто ёй непатрэбен - у сьлёзах, у роспачы, у чаканьні Божай міласьці. З нядзелі пад панядзелак, калі з абодвых Мокрых мусілі новабранцы ад'ехаць, у хатах-гнёздах ня спалі, або калі й спалі, дык вельмі мала і трывожна: гэта была апошняя ноч, ноч разьвітаньня, ноч болесьці, ноч спачуцьця, ноч любасьці і страху перад будучыняй. Вуліцы замёрлі, хаты стаіліся, пад іхнымі стрэхамі варушылася неразгаданае ў сваёй існасьці жыцьцё, найбольш у гэтую ноч глыбокае ў сваім выяўленьні. У гэтую ноч вусны шэптам сказалі тое, чаго яны яшчэ ніколі ня гаварылі. Неба высока стаяла ў гэтую ноч, у ім гаварылі-радзіліся зоры, лілі з вышыні спагаду людзям пад стрэхамі. Мігцелі, быццам варажылі пра лёс, што напаткаў гэтых людзей.

Сельсавет ператварыўся ў сваеасаблівы штаб - адсюль выходзілі загады і распараджаньні. У гэтым штабе ўлада фактычна належыла ўжо не старшыні сельсавету, а ваенным, што сядзелі ў гэтым штабе. Функцыі старшыні зводзіліся ўсяго да выкананьня загадаў ваенных: накіраваньня ў раённы цэнтр прыгодных павозак з коньмі, калгаснага статку - кароў, авечак, сьвіньней, эвакуацыя маслазаводу, адпраўка на станцыю насеннага фонду. Але для ўсяго гэтага ў старшыні не хапала ўжо людзей - паслугоўвацца трэба было толькі старыкамі, калекамі і жанчынамі. Да таго-ж ня было ўжо цягла - лепшыя, прыгодныя для працы коні і валы былі забраныя. Калгасы засталіся абяззброенымі, разгромленымі, паралізаванымі. На старшыняў калгасаў старшыня сельсавету насядаў, як толькі мог, за невыкананьне ягоных распараджаньняў пагражаў ваеннымі законамі, хоць добра ня ведаў і сам, якая палітыка вышэйшых уладаў адносна гаспадарчай дзейнасці калгасаў: абрабляць зямлю, сеяць, ці таптаць, паліць ужо пасеенае і вырашчанае. Адносна загаду Сталіна - пакідаць ворагу спаленую зямлю, старшыні калгасаў вагаюцца: а што-ж будуць есьці тыя, што засталіся ў калгасе - жанчыны, дзеці і ўсе нямоглыя старыя? Што ім паміраць з голаду? Праўда, былі і такія старшыні калгасаў, што выконвалі загад Сталіна: тапталі, палілі жыта, што пайшло ўжо было ў колас. Жанчыны-салдаткі ўсяляк змагаліся з такімі старшынямі - проста выходзілі з дзецьмі на поле: тапчы і нас, палі, калі ты такі бязьлітасны і крыважэрны.

Да штабу належылі, апрача старшыні сельсавету, упаўнаважанага, людзей з ваенкамату, таксама некалькі актывістаў, сярод іх Вяркееў і Мікола Бугроў. Гэта ўсё так званая «бронь», незмабілізаваная, пакінутая на мясцох для наладжаньня гаспадарчай, хоць і вельмі абмежаванай, дзейнасьці калгасаў, а галоўнае - для мацаваньня грамадзянскай абароны супраць ворага. У дадатак - бронь як-бы ўвасабляла сабой савецкую ўладу, што застанецца тут у падпольлі нат і тады, калі ворагу ўдасца заняць гэтую тэрыторыю. На выпадак акупацыі, ў раёне Макранскага сельсавету мяркуецца стварыць ядро першай партызанскай групы, якое складзецца з раённага начальства, у тым ліку першага сакратара райкому партыі. Для падпольля ўмовы ў Макранскім сельсавеце як найлепшыя - непраходныя балоцістыя лясы, аддаленасьць мясцовасьці ад шляхоў зносін: чыгункі, шасэйных дарог, дарог наогул. Немец ня здолее ўстанавіць тут свайго кантролю. Штаб ужо мае і такую-сякую зброю. Старшыню сельсавету можна было бачыць на вуліцы з вінтоўкай. Зброя як-бы падмацоўвала ягоны аўтарытэт, сьведчыла, што ён не абы які чалавек, а носьбіт улады, якая не папусьціцца нічым. Жаночае апалчэньне, як цяпер называлі жанчын, глядзела на старшыню з вінтоўкай з зьдзіўленьнем і пагардай. Але старшыня - улада і нічога не папішаш. Штаб дае яму загады і ён іх выконвае: гоніць гэтае апалчэньне на акопы, часам далёка, за некалькі кілямэтраў, аж на раку Бесядзь, там капаюць даўгую - на цэлыя кілямэтры - глыбокую канаву, у якой застрануць фашысцкія танкі. На рэчцы Бесядзь ваенныя стратэгі мяркуюць затрымаць немцаў і даць ім бой, калі яны надыйдуць сюды. На гэты стратэгічна важны пункт сагналі жанчын і хлопчыкаў-падлеткаў з розных вёсак сумежных сельсаветаў. Камандуюць гэтай апэрацыяй ваенныя. Жанчыны іх называюць лейтэнантамі. Адзін з такіх лейтэнантаў стаіць на кватэры ў Піліпа. Гэта, як потым выявілася, той самы малады чалавек, якога прывёў быў Піліпу старшыня сельсавету і які, праспаўшы колькі гадзін у сенцах, невядома куды зьнік. Цяпер-жа ён атабарыўся ў Піліпа, як належыцца. Сьпіць позна, мыецца, холіцца, сьнедае не сьпяшаючыся, падцягвае сваю партупею, гаворачы Хіме «спасіба, мамаша» і выходзіць. Едзе, разам з палітруком, на Бесядзь. Што яму вайна? Яму добра на акопах, у жаночым тыле. Ён бронь. Прозьвішча ягонае - Сьмірноў. Імя - Сашок. Гэтак яго называе палітрук. Піліп чамусьці ня ўмее правільна вымавіць ягонае імя, і замест «Сашок», у яго выходзіць «Шашок». Прыехаў Сьмірноў Сашок у Касьцюковічы з Каломны толькі нядаўна. Раён і прыслаў яго ў Мокрае, як ваеннага спэцыяліста. Ён таксама належыць да макранскага штабу, Стаўкі, як жартліва называе гэты штаб Вусаты Якаў, старэйшы чалавек, інвалід Першай сусьветнай вайны.

З Дусяй Шашок не ўваходзіць у гутарку, як-бы не прыкмячае яе. Толькі калі падчас сьнеданьня яна падасьць што-небудзь на стол, гаворыць ёй «спасіба, барышня». Аднак пасьнедаўшы, вылазячы з-за стала, заўсёды гаворыць «спасіба» ня ёй, а ейнай маці. Гэта ён робіць знарок, каб не рабіць выгляду, што ён цікавіцца дачкой. Але ў сваёй душы Шашок пастанавіў «састрэліць барышню». Яна яму вельмі падабаецца, такая спакусьлівая козка. Калі раніцою Дуся йдзе з клеці праз сенцы ў хату, Шашок, лежачы на ложку, сваёй выцягнутай рукою хапае яе за сукенку, цягне да сябе. Дуся аднак вырываецца, хаваецца ад яго ў хаце. Лейтэнант пасьля гэтага ня можа ўжо заснуць: «Ничего, никуда не денешься». Пачынае зьбірацца - мыцца, брыцца. Чакае калі яго запросіць «мамаша» на сьнеданьне.

З абодвых Мокрых на акопы жанчын забірае ваенны грузавік. Вязе на Бесядзь. Гэта пераважна дзяўчаты - дарослыя і яшчэ недарослыя. Жанчыны старэйшыя, што маюць малых дзяцей, застаюцца, для іх ёсьць іншая работа. Увечары машына прывозіць «апалчэньне» назад, дахаты. Але бывае, калі ваенная машына едзе куды-небудзь у іншай патрэбе і тады «апалчэньне» застаецца начаваць на акопах. Што тут тады дзеецца! Спаць няма дзе, толькі на зямлі, на траве, пад кустом. Накрыцца няма чым - камары залязяць, куды ня трэба. Пад галаву можаш палажыць толькі сваю рыдлёўку. Які-ж тут можа быць сон? Ну, і лічаць дзяўчаты на небе зоры. Ня сьпяць. Дурэюць. Шчакочаць адна другую. Ім што, дурасьлівым? Палезьлі-б да «лейтэнантаў» у іхныя шатры-будкі, але ці-ж лёгка на гэта адважыцца? Можа некаторыя спрытнейшыя і маглі-б. Ды ім, лейтэнантам, ня трэба столькі, колькі нас тут усіх. У іх выбар вялікі. У нас тут усякай твары па пары. Любая, якую хочаш, масьць ёсьць. Самых маладзейшых і прыгажэйшых могуць мець. І маюць. Губа ў іх ня дура. Унь як Піліпаву аблюбавалі! Кожны да сябе ў шалаш запрашае. Ды дзеўка ня дура - бароніцца.

- Бароніцца? Дужа ты знаеш.

- Што знаю, тое й кажу.

- Нічога ты ня знаеш. Сама бачыла!

- Што ты бачыла?

- А тое, што, заголеную, ў кустох качалі. Сярод белага дня.

- Хто яе там качаў?

- Ды той-жа Шашок, што ў іх прымасьціўся.

- Ці не гаворыш ты лішняе, дзеўка? Мо зайздросьціш?

- Цьфу! Захацела б - ляжала-б у будцы таксама. Ёсьць тут адзін. Лупіць на мяне вочы. Ды я ведаю - сарвець і паедзе. Нашто мне такое? Я ня Дуся.

- Не брашы на Дусю. Яна дзеўка чыстая.

- Кажу табе - сама бачыла. Ляжыць, адкінуўшыся. Але няхай! У нас адкідацца можна. Гэта яшчэ нічога ня значыць. Такей дзерявеньскій звычай - палапае і ўсё. Далей дзеўка ня пусьціць. Зацісьнецца гэтак, што ня ўсуніць. А гэты... Ну, каб ты бачыла! Усунуў! І соўкае.

- Дальбог, ты гэта маніш. Сама сабе ўявіла. Сама гэтага хочаш. Ведаю я цябе. Вусьціна няма, дык цяпер няма каму соўкаць. А пра Дусю... Ня веру. Пашто ёй так прылюдна... каб хто бачыў... На тое-ж у яе ёсьць клець... Зручней.

- А што ты думаеш, ён ня соўкае яе і ў клеці? Соўкае - дзеўка салодкая. Ета яе цяпер самая пара. Прывыкшы, дык ёй і на акопах хочацца. На чыстым воздусе. А струмант у яго, відаць, добры. Трымціць у зьнямозе... Думаюць, іх ня бача ніхто. Ад мяне не схавацца - усё роўна падгледжу. Гляджу ета, дальбог, і самой хочацца... Каб яны пагарэлі.

- Вот-жа я й гавару, што ты ўяўляеш сабе. Таго глядзі, пачнеш хлопчыкаў спакушаць. Вучыць. Распусьніца ты.

- Ну, на гэта я ўжо не пайду. Ляпей я... Ды што казаць, бабам прыйшоў канец! Як вайна - бабам заўсёды бяда. А бабам-жа патрэбна бабскае. Як мірна было ўсё, дык і мы былі мірныя, ня кідаліся на шыю. А цяпер як няма, дык хочацца яшчэ болей, дармо, што бяда, гора. У бядзе й горы гэта як лек і спасеньне. Глядзі, як усхадзілася бабскае кодла на акопах - проста грэх. Як на бяду якую. Нямоглым, і тым праходу не даюць - лезуць і да іх. Лейтэнантаў-жа ўсім ня хопіць. А лейтэнанты гэтыя... от докі! Ты думаеш, машына сапраўды некуды паехала? Гавораць так, каб мы тут засталіся нанач, ня ехалі дахаты. Ім уначы лацьвей. Ды й нашае кодла ня супраць застацца на акопах. Хоча выставіць і свой акопчык.

- Жартуеш... Ня так усё проста. Думаеш, толькі мы, бабы, такія нешчасьлівыя. Вунь Мікола Бугроў... Колькі тут нас, а знайсьці нікога ня можа. Сланяецца, як няпрыкаяны.

- А ведаеш - чаму? Перажывае за Дуську! Бачыць, што ягонае не бярэ. Ня можа-ж ён ня бачыць - напэўна, бачыць - як загаляюць ягоную Дуську. Ён-жа па ёй млее. Але баіцца лейтэнанта. Нічога ня можа зрабіць. Па ўсім відаць, яна яго ня хоча. Чула-ж мо - у клець ня пушчае. Раздурылі дзеўку - і таму падабаецца і таму падабаецца. А ўсё красата яе і слабасьць. Ля яе-ж ходзіць і палітрук. Усё чытае ёй газэты, пра палітыку рассусульвае. Дусьцы няма калі й за лапату ўзяцца. А ты думаеш - чаго ён хоча? Таксама загаліць. Палітыка ёй ня трэба.

- Пакінь ты! Дальбог. ты ненармальная. Паслухаць, што ты гаворыш, дык інакш пра цябе ня скажаш. А пра Піліпаву Дуську... галаву дам на адрэз - ты ёй зайздросьціш і таму валіш на яе. Яна яшчэ нечапаная, чыстая дзеўка.

- Такая, як ты.

- Ты мяне не чапай. А то палучыш. Не раўняйся са мною.

 

Вайна віруе ўжо другі тыдзень, а Мокрае пра яе мала што ведае - радыё няма, газэты ўжо ня прыходзяць. Толькі раёнка - «Сталінскі прызыў», дый тая на адным толькі лістку. Што з яе даведаешся? Кажуць, немцы забралі ўжо Менск, Воршу, Магілеў, Чавусы і стаяць пад Клімавічамі. Дык адтуль-жа да Касьцюковічаў - як рукою падаць. Таго глядзі - праз ноч і ў Мокрым заявяцца. Але дакладна ніхто нічога ня ведае. Паранейшаму ганяюць на акопы - лейтэнанты не даюць адпачыць жанчынам. Збожжа тымчасам ня топчаць і ня паляць. Статак, як быў, гэтак і застаецца ў калгаснай аборы. Старшыня сельсавету раз'яжджае па калгасах, патрабуючы ад іх выкананьня плянаў. Палітрук заклікае ня верыць чуткам - іх сьведама сее вораг. Чырвоная армія стойка стаіць на сваіх пазыцыях, стрымліваючы націск Гітлераўскай арміі. Але гэтым запэўненьням людзі ўжо ня вераць - паводзіны самога штабу выдаюць яго трывогу і нэрвовасьць. Бронь кожную ноч зьбіраецца ў сельсавеце. Нарада за нарадай. Кідаецца ў вочы заклапочанасьць штабу. Канешне, штаб ведае пра сапраўднае палажэньне на фронце, толькі ня хача, пра гэтае палажэньне гаварыць - утойвае. Робіць уражаньне, што няма падставаў для панікі. Але заспакоіць людзей штабу не ўдаецца. Мокрае адно і другое жыве прытоеным жыцьцём. Прыціхла і чакае нечага няўнікнёнага. Людзі ня выказваюць свайго такога ці іншага стаўленьня да падзеяў. Найболей маўчаць. Што яны думаюць, цяжка меркаваць. Чакаюць і ўсё. Каго, чаго чакаюць - няясна. Уначы можна пачуць, як недзе ў некага бразнула клямка, рыпнулі дзьверы. Нехта з некім шэпчыцца. Вёска ўначы ўжо, як раней, ня сьпіць - у ёй варушыцца прыціхлае, затоенае жыцьцё. Раніцой з вуснаў у вусны перадаецца начная інфармацыя: да Хадоскі ці да Сьцепаніды нехта заходзіў ўначы. Бачылі - нешта нёс. Пёкла Канцавая некага з лесу хавае пад сваёю спадніцай. Вусаты Якаў сам устанавіў недзе сваё радыё і слухае. Ведае ўсё навылёт, але нікому нічога ня кажа. Вёска кішыць усякімі навінамі, здагадкамі, дапушчэньнямі. Адзін аднога падглядаюць, цікуюць. Уначы прайдзі Мокрае з канца ў канец - нікога ня ўбачыш, але нейчыя вочы ўсё роўна цябе ўбачаць, цябе дагледзяць. Мокрае ўвайшло ў сваё нутро, затоена дыша. Пакуль нешта ня вызначыцца канчальна, яно маўчыць, яно яшчэ ня ведае, куды што. Прыціхла вуліца, на прызбе дзеда Мельніка дзяўчаты ня зьбіраюцца - хлопцаў няма, ды й не да гуляў.

Аж раптам вяртаецца ў Мокрае з Менску Агапка. Ішла адтуль дванаццаць дзён з хатулём за плячыма. Ногі зьбіла. Насілу дабралася. Яна й пусьціла пагалоску, што за ёю ішлі немцы па пятах і што ня сёньня, дык заўтра яны будуць і ў Мокрым. Сказала таксама, што нашы здаюцца немцу, яна сама бачыла, як яны гналі нашых салдат. Агапку выклікалі ў сельсавет, у штаб. Дапытвалі і сказалі, каб прыкусіла свой язык. І сапраўды, цяпер ад яе і слова не пачуеш. Кажуць, яе завербавалі ў партызанскую групу.

 

Піліп ненарокам убачыў у вакно - да сельсавету пад'ехалі дзьве машыны - легкавая і паўтонка. З легкавой вылезьлі два чалавекі. Ім насустрач выйшлі з сельсавету ўпаўнаважаны і палітрук. Прывіталіся і адразу-ж зьніклі за дзьвярыма.

«Ну, нешта-ж ім прысьпічыла. Закалола ў... Дасюль іх тут ніхто і ў вочы ня бачыў. А, глядзі, прымчаліся... Уцякаюць ці што? Гэта-ж, канешне, Касьцюковіцкія тузы... Зямля ўжо гарыць у іх пад нагамі, ці што? Там ужо ім месца няма, што прыкацілі сюды, у глуш? Вот настала для іх часіна!.. ...Значыць, усё-ткі немец прэ?»

Разважаньні Піліпа перабіла Хіма:

- Глядзі ты, і Шашок наш сабраўся - на ложку ў сенцах скатка яго ў паход гатова. На акопы не паехаў і тут яго ня відаць. Ты ня бачыў яго?

- Круціцца недзе тут. Відаць, да Вяркеева пайшоў у школу. Бачыў - праз мост ішоў туды. З ім і твой лупаты зяць - Бугроў.

- Не дапякай мяне зяцьмі. Цяпер не да зяцёў. Мы сядзім тут. Нічога ня бачым і ня чуем, а сьвет загарэўся. І дзе то цяпер наш Ягорка? Забралі-ж і яго. Я так думаю. Хоць-бы Эма прыйшла сюды да нас. У нас зацішней.

- Дабяруцца й сюды. Ня думай. Бачыш, начальства Касьцюковічы пакінула. Цяпер ужо ў нас тут раён. Але выпараць і адсюль.

- Ды нягож, як прыйдзе час, яны й нас пакінуць. Я баюся, каб чаго ня ўчынілі, пакідаючы. Я баюся таксама за Дуську. Каб не зманілі і яе. Гэты Шашок. Дзеўка - яна дура. Стукне ў голаў і прапала. Можа-б і ты ёй што сказаў? Нешта яна сабе ў галаву забрала.

- Гавары ты ўжо цяпер з ёй.

- Табе ня шкода свайго роднага дзіцяці?

Надвечар прывезьлі з акопаў жанчын. Дуся, угледзеўшы ў сенцах на ложку скатку Шашка, увайшла ў хату засмучаная. Маці адразу заўважыла гэта:

- Скажы, мо' што здарылася?

- Ды нічога, мама.

- Хадзі на двор. Хачу ў цябе нешта запытацца. Каб бацька ня чуў.

- Мама, ну што такое? Гавары тут!

- Ды выйдзем на хвілінку.

Яны выйшлі.

- Скажы, дзіцятка... Пара ўжо, а ў цябе няма. Мыла бялізну - тваё ўсё чыстае...

- Мамачка, будзе яшчэ. Не квялі мяне!

Дуся, угневаная, не пайшла ў хату, а на вуліцу. Маці падумала: відаць, да якоесьці свае сяброўкі.

Дусі доўга ня было. Ужо й сьцямнела, а яе ня было. Прыйшла, калі было ўжо досыць позна. Маці паставіла ёй на стол вячэру.

- Зьеж хоць цяпер. Цэлы-ж дзень галодная была. На акопы з сабой нічога ня брала... Мо што чуваць у цябе новае? Ты-ж увесь час сярод людзей.

- Ды нічога, мама. Агапка, ты-ж ведаеш, прыйшла з Менску. Я з ёй гаварыла. Яна шмат чаго расказала мне. Пра ўсё чыста. Пра ўсё чыста. Сказала таксама...

На парозе зьявіўся Шашок. Дуся палажыла ложку на стол. Як-бы спужалася.

- Мамаша, благодарю за всё. Я ўхожу... Надо.

Падаў Хіме, потым Піліпу руку.

- А с барышней я уже простился.

Глянуў на Дусю.

- До свидания. Всего хорошего.

Выйшаў.

Дуся толькі чула ягоныя крокі за хатай.

 

Раніцою, калі вёска яшчэ спала, Піліп, выйшаўшы з хаты, заўважыў пакінутыя адчыненымі дзьверы ў сельсавет. Гэта выдалася яму падазроным. Праём у дзьвярох чарнеўся глыбокай пасьцяй. Піліп напачатку не адважваўся падысьці бліжэй і паглядзець, у чым справа. Аднак цікаўнасьць перамагла і Піліп узыйшоў на ганак сельсавету, з якога яшчэ нядаўна прамаўляла Касьцюковіцкае начальства. З асьцярогай пераступіў парог і ягоным вачам паказалася несамавітая карціна: параськіданыя ўсюды на падлозе розныя рэчы, адчыненыя ў сталох шуфляды, перад дзьверцамі ў грубцы і ў самой грубцы - ворах спаленай, абвуглелай паперы, голыя, бяз фіранак вокны, залітыя атрамантам сталы - выгляд поўнай пустэльні. «Зьехалі. Няма. Як карова языком зьлізала. Была ўласьць і няма ўласьці. Вось яно як», - падумаў Піліп і хутка выйшаў з канцылярыі, каб крый ты Божа, не падумаў хто, што і ён тут як-небудзь замешаны. Вярнуўся дахаты. Сказаў Хіме, што ўжо ўласьць зьбегла. І сьлед прастыў.

- К таму яно йшло. Я-ткі чула ўначы - машыны гулі. Думала, што-б гэта такое? Хацела ўжо цябе разбудзіць, ды хутка ўсё сьціхла. Значыць, далі ходу. Ну але Бог з імі. Я рада, што Дусі дур ня ўлез ў галаву - не зманілі і яе. Але трэба яшчэ паглядзець, ці яна ў клеці. Ды што гэта я? Грэх так аб дзіцяці падумаць. Яна-ж у нас не такая.

- Такая ці не такая, а радавацца няма чаго.

- Пра што ты гаворыш?

- Ды ні пра што. Сама ведаеш...

Чутка, што «ўласьці» ўжо няма, не замарудзіла даляцець да слыху жыхароў Мокрага Першага і Мокрага Другога. Адкуль ні вазьміся - набеглі ў сельсавет, найперш хлапчукі, перакулілі ўсё дагары нагамі ў пошуках нечага патрэбнага ім. А пазьней, як ужо добра ўднелася, пачалі зьяўляцца і дарослыя, пераважна «цяплюхі», старыя і нямоглыя мужчыны-абборкі. Гэтыя апошнія заглянулі і ў Сельпо. Дзьверы былі на замку, ды іх узламалі - Сельпо аказалася такім-жа пустым, як і канцылярыя сельсавету: што было, усё сплыло. Ды нягледзячы на гэта розгалас пайшоў, што «добрыя людзечкі цягнуць з капіраціву дабро, а мы сядзімо тут, склаўшы рукі». Гэтага было дастаткова, каб пачацца цэламу штурму на Сельпо: рынуліся ўсе туды ў надзеі ўварваць што-небудзь і сабе. Але апрача прапаганднай літаратуры, якая ішла ў якасьці абавязкавай «нагрузкі» да больш каштоўных рэчаў, у Сельпо ўжо нічога вартаснага ня было. Зрэшты, у ім ніколі ня было поўна: гарэлка, хлеб, соль, запалкі, іншыя дробныя рэчы і ўсё. Калі-ж у Сельпо і прывозілася нешта вартаснае, «дэфіцытнае», яно адразу-ж трапляла ў рукі памазаньнікаў Божых. Звычайнаму чалавеку і ў вочы яго не паказвалі.

Піліп глядзеў у вакно, як людзі тоўпіліся каля Сельпо - уваходзілі і выходзілі з яго, нешта ўхапіўшы там, ці так, з пустымі рукамі. Глядзеў, але сам ня меў намеру пайсьці ў тое Сельпо: а што як уласьці вернуцца? Тады што? Знойдуць усіх, хто рабаваў, крэмсаў, ламаў. Мо нават і ў гэтую хвіліну ўласьць тая выглядае з кустоў, назірае, хто чаго варты. Далёка-ж яна яшчэ не ад'ехалася.

Асабліва валам валілі жанчыны, пачуўшы, што ў «капераціве» ёсьць соль. Але яе ўжо расхапалі тыя, хто ўварваўся ў той «капераціў» першым, і жанкі, рашчараваныя, выходзілі з Сельпо з нічым. Яны наракалі на свой жаночы лёс: «хто сьмялейшы, той і мае, хто вёў рэй з начальствам, той усё й захапіў, а беднай салдатцы - кукіш. Пра ейных малых дзетак ніхто не спагадае, ня ўгледзіць, што яны-ж засталіся бяз бацькі. Як на вайну - дык нашых першых. Іншыя-ж вон у бронь улезьлі і пэўна-ж сядзяць у кустох».

Не ўцалела ад хцівага вока і школа - што можна было пацягнуць - пацягнулі. Асабліва пацярпелі фіз- і хімкабінэты - да найменшай бляшачкі падчысьцілі. Шкло з ваконных рамаў, і тое павынімалі. За адну ноч школа была цалкам разгромленая. Хто і што - не вядома. Шыта-крыта. Вось табе й пабралі мужчынаў! Гэта-ж мужчынская работа! Ня бабская.

Вяскоўцаў зьдзіўляла тое, што начальства пакінула іх гэтак патаемна і падспудна. Угаворвала не паддавацца паніцы, заставацца кожнаму на сваіх мясцох, рабіць, як і рабілі дасюль, не парушаць дысцыпліны і вось табе - змылася першым, няўгледна ад людскога вока. Дзе падзеўся той штаб і тая бронь? Рыхтаваліся-ж яны, думалі-ж яны, як гэта ім лацьвей зьнікнуць! От і зьніклі. Пачуў кот смаленае.

Але ў вяскоўцаў было адчуваньне нечага новага, хоць і няяснага. Упяршыню яны засталіся бяз улады. Упяршыню адчулі сябе свабоднымі, хоць гэтая свабода і пужала іх: як гэта быць ім самім? Была нават радасьць, што ўлада адступіла, скончылася, пакінула іх. Яны яе не шкадуюць, па ёй ня плачуць - дадзела яна ім. Хопіць! Але што наступіць пасьля яе, якая ўлада прыйдзе на зьмену старой? Які будзе парадак? Пэўна-ж парадак трэба зьмяніць, але хто яго зьменіць і як? Нашы-ж людзі пайшлі. Пайшлі на вайну. Але за каго яны ваююць? Вярнуліся-б хутчэй дахаты жывымі і ўстанаўлялі-б нейкі свой парадак. Бо калі пачне ўстанаўляць парадак чужынец, дык ці добры будзе той парадак для нас? Прыйдзе немец - напэўна-ж прыйдзе, чаго-б уцякалі нашыя? - дык як ён будзе абыходзіцца з намі? Боязна. Наша ўся сіла пайшла нямаведама чаго і куды, а прыйдзе чужая. Што яна будзе рабіць з намі, пакінутымі і безабароннымі?

 

Як-бы назнарок, сярод белага дня, нічога не баючыся, павольным крокам, упэўнена ідзе па вуліцы - з канца ў канец - старшыня сельсавету з вінтоўкай за плячыма. Ідзе гэтак, каб яго бачылі ўсе, каб ведалі, што савецкая ўлада не адступіла, што - бачаце - яна ступае ў яго асобе цьвёрда і непахісна, хай нехта паспрабуе нават падумаць, што яе няма. Не, яна, улада, тут, яна ня зьнікла, яна непераможная і непрамінальная. Старшыня сельсавету ішоў вуліцай, не пазіраючы на вокны хатаў, якія ён мінаў, але ягоныя вочы, здаецца, бачылі ўсё і ўсіх, хто і як сябе паводзіў у час ягонай кароткай адсутнасьці. І людзі, гледзячы ў вакно, баяліся яго, ягонай хады. Ім здавалася, што ён ведае іхныя думы, іх настрой, ведае, хто ўжо здрадзіў яму, палічыў, што ўжо яго няма, што ён болей ня вернецца. А ён, глядзі, тут. Хай дрыжыць той, хто ўжо сьпісаў яго і ўсклаў надзею на некага іншага. Не, ня будзе іншага.

 

Уначы да Дусі ў клець прыйшоў Мікола Бугроў. Дуся ўпусьціла яго, пасьля таго, як ён сказаў, што хоча толькі пагаварыць з ёй. Але перад тым, як адчыніць яму, Дуся надзелася, ведаючы нораў Міколы Бугрова. Бугроў, увайшоўшы, папрасіў:

- Давай сядзем. Дзе твой ложак - ня бачу.

Намацаў у цемры ложак. Сеў.

- Хадзі й ты сядай, кажу. Ня бойся. Чапаць ня буду.

Дуся не садзілася, гатовая выскачыць у выпадку, калі-б Мікола ўздумаў змусіць яе лажыцца з ім.

- Хадзі, кажу! Мяне дык ты баішся, а як хто там падлезе да цябе... Ды я не хачу пра ета гаварыць. Я хачу пагаварыць з табою пра другое... Ну хадзі-ж сюды, да мяне. Ня бойся. Я прыйшоў не за етым.

У голасе Міколы Дуся вычула нотку засмучанасьці, шчырую просьбу пагаварыць з ёю, аднак ведаючы ягоную натуру, ня і верыла яму і ўсё заставалася стаяць каля дзьвярэй.

- Тое, Дуся, ужо прайшло, калі я лез да цябе. Ты даруй мне і тое. Тое ўсё было ня сур'ёзнае. Цяпер час надыйшоў сур'ёзны і я хачу пагаварыць з табою сур'ёзна. Ты ўжо не малая... Ты слухаеш мяне? Хадзі, пагаворым палюдзску. Вырашым, як табе быць. Што будзеш рабіць? Заставацца ў хаце сядзець, ці... У хаце ня ўседзіш... Прыйдуць... Упрашваць ня будуць... пацягнуць. Ім ты спатрэбішся. На такіх, як ты, яны падкія. Дык каб уцалець... Адзіны ратунак пайсьці з намі. Пайсьці з людзьмі заадно. Як пайшлі і йдуць мільёны такіх, як ты, каб ня спляміць сябе, свой род, сваю матку, свайго бацьку, свайго брата. Падумай, Дуся. Ты нам патрэбная. Хадзі да нас. У лес. Нас ужо многа. У нас ёсьць ужо вялікія сілы. У нас ёсьць база. Наша армія пакінула нам усё патрэбнае. А прыйдзе вораг... а ён ужо стаіць за колькі кілямэтраў адсюль... мы будзем яго біць з тылу. Масква забясьпечыць нас усім чыста. Перакіне людзей, зброю. Вораг не ўстаіць. Перамога будзе за намі. Пабачыш. Дык ня будзеш-жа ты стаяць у баку. Як ты будзеш глядзець людзям у вочы, калі нашы людзі вернуцца? З перамогай. Яны спытаюцца, ці ты што-небудзь зрабіла для перамогі, унясла сваю долю, ці не? Хочаш, я пагавару з тваімі бацькамі. Яны, я ведаю, адпусьцяць цябе, калі ты захочаш сама. Мы цябе пашлём у Маскву, у школу медсясьцёр. Адтуль ты выйдзеш медсястрой перавязваць партызанам раны. Падумай толькі, якую службу ты саслужыш гэтым! Што ты тут будзеш гібець? Прыедзем за табой на машыне, пакуль ня позна і забярэм цябе. Гэта, Дуся, ня толькі мая просьба - усяго нашага штабу, усіх нашых людзей просьба. Людзей, якія цябе ведаюць, паважаюць і любяць. Штаб шле табе прывітаньні. Сашок Сьмірноў таксама і перш за ўсё. Дамовіліся, Дуся? Дай мне сваю руку. Дзе ты? Чаму ты маўчыш? Ты згодная са мною? Скажы сваё слова!

Дуся маўчыць. Дусі, як няма. Яна затаіла сваё дыханьне. Яна нічым ня выказвае свае прысутнасьці, і невядома было, ці ўспрыймае яна тое, што ёй гаварыў Мікола Бугроў.

- Чаму ты зацялася? Цяжка табе адказаць? Ня ведаеш, што сказаць? Але ты мусіш адказаць. Цяпер! З намі ты ці ня з намі? Вырашай, Дуся, пакуль ня позна! Пакуль я яшчэ не пакінуў цябе. У мяне няма часу. Чуеш, Дуся?

Бугроў падняўся з ложку і накіраваўся да дзьвярэй. Дуся адчыніла дзьверы і Бугроў падумаў, што яна хоча ўцячы ад яго, але Дуся не ўцякала, стаяла і моўчкі глядзела на Бугрова ў паўзмроку.

- Дык пакуль я не пераступіў гэты парог, адказвай, што ў цябе на душы?

Падыйшоў да яе бліжэй, хацеў абняць - адмахнулася рукамі.

- Ня хочаш мяне - ладна! Я свабодны ад цябе. Я табе вось што яшчэ скажу. Ты закончыла школу. Ты ня чуеш свайго абавязку перад ёй, перад тымі, хто цябе вучыў, вывеў на дарогу? Дык на якую дарогу ты хочаш стаць, яшчэ раз пытаюся я ў цябе?

- Я хачу пайсьці ў хату.

- Гэткі твой адказ? Пабачым!

Бугроў сігануў за парог з рашучасьцяй, якой Дуся яшчэ ня бачыла ў ім.

 

Цэлы дзень яна праседзела ў хаце, нікуды ня выходзячы. Яна нічога не сказала маці пра Бугрова, пра ўсё тое, што ён ёй гаварыў. Яна была сама з сабой. Гэта быў дзень ейнага роздуму. Яна менш за ўсё думала над тым, што гаварыў, да чаго заклікаў яе Мікола Бугроў. На душы ў яе было ня гэта, нешта іншае, мала ёю ўсьвядомленае, але тым ня менш датклівае. У няяснасьці душы яна бралася то за адно, то за другое. Гартала кніжкі, разглядала ў іх пакладзеныя некалі ёю розныя кветачкі, лісьцікі, цяпер засохлыя, фотакарткі, што пужалі яе сваім кідкім паглядам вачэй, такіх знаёмых і напоўзабытых. Сярод гэтых фотакартак яна знайшла і фотакарткі з братавага вясельля. На яе глядзяць Эма, брат, маці, яна сама і яшчэ... яна ня стала болей разглядаць іх. Узяла свой сшытак з «вершыкамі». З тымі, што яна калісьці любіла, завучвала напамяць. Але ўсё гэта было ўжо ў мінулым і здавалася ёй ня мае цяпер непасрэднага да яе дачыненьня. Ды ўсё-ткі яно зачапляла ў ейнай душы струну, згукі якой адзываліся ў ёй няўлоўнай радасьцяй і адначасна смуткам, што яшчэ больш рабіла яе няўпэўненай і страчанай.

Маці не магла ня прыкмеціць ейнага такога стану, але не зачапляла яе, не перашкаджала ёй з ейнымі перажываньнямі, хоць і карцела ёй даведацца ў дачкі аб прычыне ейнага несамавітага настрою і ўзрушэньня. Хіма пра ўсё магла падумаць, але не хацела дапусьціць аднаго - Дусінай страты дзявочасьці, такой магчымай. Гэтага яна найбольш баялася, балазе, што ў Дусі ўсё яшчэ ня прыходзяць госьці, на бялізьне ўсё яшчэ не паказваецца ейнае месячнае. Мо' дзеля гэтага й перажывае, думала Хіма, але зноў-жа не хацела гэтым назаляць ёй, пакуль ня ўляжыцца ў яе ўсё душэўнае. Дуся ўсё пераглядае свае школьныя прыналежнасьці, парадкуе, нешта выкідвае ў кошык, быццам зьбіраецца ў дарогу. «Няхай сабе пераглядае, можа гэты занятак суцішыць яе», - думае Хіма. Дуся ўзьнялася дастаць з палічкі бутэлечку клею і, устаючы, глянула ў вакно:

- Мамачка, ратуй мяне! Па мяне прыехалі! Схавай мяне!

І кінулася ў падпольле для бульбы.

Хіма, перапужаная, зірнула ў вакно: з кузава паўтонкі вылазілі Шашок і Мікола Бугроў.

 

З «броні» ў абодвых Мокрых засталася толькі Агапка, калі на самай справе яна залічалася да гэтай «броні». Ні Вяркеева, ні Міколы Бугрова, ні старшыні сельсавету ня было ўжо відаць. Калі яны й паяўляліся ў вёсцы, дык толькі ўначы і ў людзей, блізкіх ім і адданых. Прыкмячалі таксама макранцы, што да Хадоскі Канцавой заглядвае ўпаўнаважаны і што з Касьцюковіцкага начальства толькі ён яшчэ ня сыйшоў. Іншыя-ж падаліся пад Папову Гару, трымаюць курс на Гомель. Гэтак гавораць, гэткія чуткі. Чутак гэтых столькі, што невядома, якой з іх верыць. Людзі жывуць цяпер чуткамі. З «броні» засталася, праўда, яшчэ Дуся, хоць ніхто ня верыў, што тая «бронь» калі-небудзь цікавілася ёю. «Якая з яе «бронь»? «Шашок націснуў і «бронь» здалася, - сьмяліся бабы. - А вот-жа не паехала з ім у лес. Прыяжджаў па яе. Схавалася. І не паехала. Паказала яму сваю «бронь».

 

Лявонавіч усе гэтыя дні зьбіраўся пагаварыць з Агапкай, ды ўсё ня выходзіла. Нарэшце, Дар'я запрасіла яе дахаты. Лявонавіч хацеў паслухаць яе самую пра ўсё, што яна бачыла, што чула. Можа-ж што і пра сына скажа. Вучылася-ж з ім у вадным горадзе.

Агапка ахвотна прыняла запрашэньне, яна нават сама хацела заглянуць у хату, дзе яна была ня раз і куды яна заўсёды ішла ў надзеі зьдзяйсьненьня сваіх жаданьняў.

Лявонавіч і Маланьня сустрэлі яе з усёй павагай і ветлівасьцяй, хоць і вычувалі сваю перад ёю няёмкасьць за няўвагу ў мінулым.

Агапка цяпер аформілася канчальна, спаважнела, набыла прыстойны выгляд маладой, адукаванай асобы. Чорныя, да бляску, валасы. Спакойныя, разумныя вочы. Павольныя, мяккія рухі. Акругласьць формаў. У гарадскім убраньні.

Пяць год прайшло з таго часу, як яна была тут. Лявонавіч і Маланьня былі нямала зьдзіўлены яе такім пераўтварэньнем і ня ведалі, як з ёю абыходзіцца. Агапка-ж сваім захаваньнем, спакойным і тактоўным, суцешыла іх і яны пачалі чуцца свабодна і нявымушана. Маланьня пачала частаваць госьцю, стаўляць на стол усё лепшае, што толькі ў яе было. Агапка ўпрашвала ня турбавацца, гаварыла, што яна не галодная і што яна вельмі ўдзячная за такую ўвагу. Лявонавіч нат дастаў аднекуль паўлітра «расейскай горкай». Казаў, як аб'явілі мабілізацыю, дык у Сельпо навезьлі столькі гарэлкі, што хоць ты затапіся ў ёй. Хапалі ўсе, дык во і мне дасталося. Можа можаце трохі выпіць, дык выпейце на здароўе. Лявонавіч пачаў называць Агапку на «вы», але госьця папрасіла называць яе, як і раней, Агапкай. «Лявонавіч, я была Агапкай і хачу застацца Агапкай. Тым болей для вас, Лявонавіч. Мы-ж свае людзі».

Лявонавіч быў рады ўстаноўленаму паміж імі зразуменьню і гатовы ўжо быў пачаць свае роспыты, але Агапка, добра ведаючы, што яму баліць, доўга не чакаючы, пачала сама:

«Мае даражэнькія! Я ўсё разумею. Мне блізка ваша бяда, заклапочанасьць, гора. Я перажывала і перажываю вашу бяду, як сваю асабістую. Не захаваю - мы-ж дарослыя людзі і няма чаго нам хавацца - я любіла Міколу, вашага сына. Ён дораг мне і цяпер, хоць я ўжо (прывітайце мяне!) цяпер замужняя жанчына. Такое маё шчасьце, даражэнькія, - выйшла замуж за месяц перад вайной. Муж цяпер змабілізаваны, як і ўсе, і я засталася адна - ні ўдава, ні замужняя. І вось вярнулася ў сваё Мокрае. Аж з самага Менску. Калі ён быў ужо ўвесь у вагні. Ішла дванаццаць дзён з сваім набыткам за плячыма. Набыткаў было няшмат. Мы толькі што пачалі з мужам уладкоўвацца... Я й забыла вам сказаць, я-ж настаўніца. Працавала, пасьля заканчэннья педтэхнікуму, у пачатковай школе, там-жа, у Менску, на ўскраіне гораду. Люблю дзяцей. Хацела мець і сваіх. І вось папаўся мне чалавек. Выйшла за яго. І вось яго ўжо няма. Я засталася адна. Куды-ж мне? Вот і прышла, што называецца, дамоў. Ні замужняя, ні ўдава. А які тут цяпер дом? Ды я вярнулася, Лявонавіч, назад. На пяць гадоў назад, калі Мікола і я выйшлі адсюль шукаць сябе, свайго шчасьця. Я ўжо гаварыла, я любіла Міколу. Ня ведаю, ці ён любіў мяне. Здаецца, не. Ён любіў усіх і нікога, усё і нічога. Ён любіў, Лявонавіч, сваё дзела. Дарэшты быў адданы слову, вершапісаньню, літаратуры. Хацеў быць паэтам. Ня тое, што стаўляў сабе за мэту стаць паэтам. Не. Ён нават сароміўся слова «паэт». Чуўся ніякавата, калі яго нехта называў паэтам. Ён быў заюшаны ў гэтым слове, хачу сказаць, у беларускім слове. Яно яго й давяло. Часта яму было сумна, і ён прыходзіў да мяне, «у Мокрае», як ён казаў. Дзякую яму і за гэта. Нудзіўся ён па вас. Хацеў пабачыцца з вамі перад... Ён прадчуваў, што яго возьмуць. Ня раз разьвітваўся са мной. Казаў, мо' ўжо цябе, макранскую, не пабачу. Разьвітваўся - дзівак - з сонцам, калі яно заходзіла. Любіў заход сонца. Кажу, вычуваў свой заход. Турбаваўся, што ў пральні яго бялізна не гатова. От, гаварыў, ня будзе чаго ўзяць з сабою туды... Вы ведаеце, куды. Усё ня выплачвала яму ганарару, грошы нейкая газэта, у якой ён нешта друкаваў сваё. Ён ужо не рыхтаваўся, як звычайна, да заняткаў - пісаў і пісаў. Праз ноч навылёт. Я пра гэта ведаю, ён чытаў мне ўсё гэта. У яго нікога ня было, і ён бег да мяне, у «Мокрае». Мы можа-б з ім і сышліся напасьледак, каб... Хоць не. Ён увесь быў у нябёсах. А я зямная. Выдумваў нешта нязвычайнае, у ягонай уяве былі нейкія нятутэйшыя вобразы, па-за зямныя, нябескія. Ствараючы ў сваёй уяве прыгожае, жыў гэтым. Жыў фактычна нерэальным. Падманьваў сябе... Я ведаю - ён пісаў вам часта пісьмы. Але ў тых пісьмах ён ня пісаў праўды. Шкадаваў вас. От які ён быў чалавек.

- Так. Так. Гаворыш праўду - ня пісаў усяго пра сябе. Ды мы чулі, што за кожным ягоным словам стаіць. От бяда!

Лявонавіч змахнуў з вачэй сьлязу:

- Расказвайце. Расказвайце ўсё чысьценька, што ведаеце.

«Ня ўсё я ведаю, нажаль. Ну, дык вось наступіў той дзень, якога ён чакаў, якога ён баяўся, але да якога няўхільна ішоў. Гэты дзень яму быў наканаваны. Ён дакладна ведаў, калі той дзень настане. Да сябе ён пайшоў увечары ад мяне, сказаўшы, што ён ужо болей са мной не пабачыцца. І так сталася. Тае начы яго арыштавалі. Не аднаго яго. Я ўжо вам пра гэта пісала. Арыштавалі іх адразу, дванаццаць чалавек. І некалькі прафэсараў. У вадну ноч. Мы, студэнты пэдтэхнікуму, дачуліся пра гэтыя арышты раніцою. У той-жа дзень, увечары, я пайшла ў інтэрнат, дзе жыў Мікола, але ніхто нічога мне не сказаў. Баяліся гаварыць. Толькі тэхнічка, жанчына, што ў іх прыбірала, шапнула мне: «Міленькая, і яшчэ будуць браць. На гэтым не канец». І бралі. У нашым тэхнікуме ўзялі. Нам незразумела было - за што? Потым я ўжо даведалася - прыватна і з газэт - што чысьцяць «буржуазных нацыяналістаў». Што гэта такое, мне было няўцям, аж пакуль на палітзанятках нам не растлумачылі, што гэта людзі, якія хочуць адзьдзяленьня Беларусі, каб яна была асобнай дзяржавай. Лявонавіч, ну мяркуйце, ці мог Мікола нат падумаць пра гэта? А «нацыяналістамі» іх называлі таму, што яны як быццам на першае месца стаўлялі сваю нацыю, свой народ. Ну дык Мікола, выходзіць, таксама нацыяналіст - ён любіць свой народ.

Забыла я сказаць вам яшчэ адно. Гэта можа й вырашыла канчальна лёс Міколы. Хадзіла паміж Міколавых аднакурсьнікаў байка, а можа гэта было й праўда - Мікола мог выпаліць такое - быццам, ішоўшы ў інстытуце па карыдоры, ён заўважыў на дошцы абвестак вялікага памеру, надта размаляванае апавешчаньне. У ім паведамлялася, што на палітзанятках чацьвертага (ягонага) курсу будзе даклад пра сталінскую канстытуцыю. Прачытаўшы гэта (каля дошкі стаялі і іншыя студэнты), Мікола ня то што сказаў, а выкрыкнуў:

 

 

Напужаныя гэтым выкрыкам, студэнты палічылі патрэбным, як найхутчэй змыцца. Мікола стаяў у разгубленасьці, не разумеючы, што здарылася. Міколу й прышылі, што ён, Мікола, гэтак во адгукнуўся пра Сталінскую канстытуцыю. На самай-жа справе Мікола сказаў гэта ненарокам, ня думаючы, мэханічна. Атрымалася яно вось як: Мікола мусіў выступіць з сваім рэфэратам на сэмінары па Коласу. Седзячы ў бібліятэцы, Мікола й пісаў свой рэфэрат, падмацоўваючы свае выказваньні цытатамі з Коласа. Падаў і гэту, ходкую ўва ўсіх крытыкаў цытату з Коласаўскага вершу пра царскую канстытуцыю. Па сканчэньні работы над рэфэратам, Мікола быў нагэтулькі стомлены і заклумлены, што, выйшаўшы з бібліятэкі і прачытаўшы на дошцы абвестку пра канстытуцыю, у яго міжвольна, па асацыяцыі ўспыхнулі Коласаўскія радкі. Гэта была мэханічная, ненаўмысная аддача стомленага мозгу. Але Міколу прыпісалі ў НКВД, што ён сказаў гэта наўмысна, што гэта злосная кантррэвалюцыйная выхадка.

- Неасьцярожны быў. Не бярогся. Такі ён у нас, неразумны, - падагульніў Лявонавіч.

«Так, праўда - неразумны. Але ў яго быў свой розум. На ўсё. Інакш у яго не магло быць. І гэтак Мікола зьнік. Прайшлі годы і я, паглынутая сваім, ня то што забыла Міколу, а проста ня чула пра яго. Я-ж з таго часу ў Мокрым ня была і ня ведала, што вы мелі ад Міколы пісьмы. Але пра самае важнае я вам яшчэ й не сказала. Проста неверагодныя рэчы. І я думаю, што Мікола на самай справе дзе-небудзь у дарозе дахаты. (Маланьня ўсхвалявана заварушылася.)

На настаўніцкай канфэрэнцыі ў Менску я пазнаёмілася з аднэй настаўніцай з Сьмілавічаў. Ейнае прозьвішча - Валя Камоцкая. Яна вучылася разам з Міколам на літаратурным адзьдзяленьні. Будучы студэнткай, была ўжо замужам за студэнтам з свайго-ж курсу. Ведала добра Міколу, паколькі ейны муж-студэнт таксама нешта пісаў і, бывала, запрашаў да сябе Міколу паслухаць напісанае. І вось, арыштавалі - я думаю, тады-ж, як і Міколу - і ейнага мужа-студэнта, разам з цэлаю групай студэнтаў. І ўсіх іх асудзілі. Яны прайшлі па аднаму супольнаму дзелу. Усім ім далі па дзесяць год. Але слухайце, што далей. Валя Камоцкая пачала хадайнічаць за свайго мужа і дамаглася ў Маскве адмены прысуду Вярхоўнага суду БССР. Ну й прывезьлі ўсю групу назад у Менск на новае сьледства. Камоцкая перадавала свайму мужу й перадачу. Значыць, мае даражэнькія, Мікола быў у Менску. Гэта абсалютна верагодна. А пачалася вайна, дык іх-жа некуды вывелі з турмы. І напэўна. Я сама бачыла, як уцякала з Менску і йшла вобак шашы Менск-Чэрвень вялічэзную калону зьняволеных пад канвоем. Я бачыла гэтую калону, калі яна ўжо ўваходзіла ў самы Чэрвень. На ўскраіне гораду я спынілася каля студні напіцца вады - такая сьпякота тады была - і назірала за гэтай калонай. Мне падумалася, што сярод зьняволеных можа быць і Мікола і я магу яго ўгледзіць. І мне сапраўды ў нейкім моманце здалося, што я пабачыла Міколу, але калону гналі хутка і твар Міколы - можа гэта быў і ня ён - прамільгнуў, зьнік. Вот якая, даражэнькія, гісторыя. Я пра гэта хацела расказаць вам, як толькі прыйшла, але за мяне ўзяліся нашыя, хочуць, каб я засталася ў тылу ў немцаў, калі яны прыйдуць сюды і вяла работу. Пра ета я яшчэ падумаю. Але што Мікола можа прыйсьці, кажу, - на гэта ёсьць надзея. І вы, Лявонавіч, і вы, цётка Меланьня, усьцешыцеся, пабачыўшы на сваім парозе Міколу».

 

У Мокрым ня відно ўжо старшыні сельсавету. Не пахаджае з вінтоўкай за плячыма. Некуды зьнік. Зьнікла і ўся бронь. Няма ўлады. Сельсавет і школа - адзіныя ў Мокрым савецкія ўстановы - глядзяць разьбітымі вокнамі, папераджальна і трывожна. Калгасы засталіся без старшыняў, іхнымі гаспадарамі сталі самі людзі: забіраюць сабе з фэрмаў кароў, сьвіньней, авечак. Цягнуць, што пападзецца - плугі, хамуты, калёсы. Можа ўсё гэта спатрэбіцца - даходзяць-жа чуткі, што немцы калгасы распускаюць, зямлю аддаюць сялянам. Дык чым яе будзем абрабляць? Вось толькі бяда - засталося мала коняй. Як іх падзеліш? Страху ўжо няма, што вернецца ўласьць. Немцы бяруць за горадам горад. Мільёны нашых салдатаў ужо ў руках немцаў - здаліся. Іх, кажуць, адпускаюць дахаты, дык мо й сапраўды пачнуць варочацца да сваіх сем'яў. Даў-бы Бог. Гавораць, вайна абмінула нашы балоты, пайшла бокам наперад, і мы ўжо ў тыле, пад немцам. Невядома яшчэ, што робіцца ў Касьцюковічах, але пагаворваюць, што там ужо ўласьць нямецкая. Бургомістр будзе нейкі ўпраўляць. Сельсаветаў ня будзе. Будуць воласьці. Як раней. У валасьцях таксама будуць бургомістры. Прышлюць і нам якога-небудзь. Толькі калі яны да нас дабяруцца сюды? Трэба-ж, каб быў нейкі парадак. З уласьцю жыць нялёгка, але кепска і без яе. Хто дужэйшы і сьмялейшы, той і бярэ. А слабому? Слабому трэба зашчыта.

- Дык што - немец цябе зашчыціць? Ты ўжо чакаеш яго? Пабойся, Хадоска! Мужа адправіла на вайну, а сама немца чакаеш? Ён табе дасьць такую зашчыту...

- Але чаго ты ўз'елася? Я не баюся цябе - чакаю. А ты што - чакаеш, калі твой з кустоў прыйдзе? Не, трасца! Досыць вам панаваць! Я адправіла свайго на вайну, а ты куды адправіла? У лес? Твой бронь, а мой аблонь. Мой і нашы ўсе кроў праліваюць. Можа ўжо каго няма й у жывых, а твой нябось цэленькі. Яшчэ па начах табе й пад спадніцу залазіць. Не, я хачу, каб і мой прыйшоў да мяне, вярнуўся з фронту жывым. За якога лысага чорта ён будзе ваяваць? За цябе? У мяне вунь куча дзяцей засталася. Ім патрэбны бацька! А ты мяне немцам упікаеш. Вот і хачу немца! Няхай ён навядзець парадак.

- Чаго ета вы раскудахталіся, мае даражэнькія? Ці не падзялілі чаго? Сьцішцеся! Прасіце Бога, каб памілаваў нас. Прасіце помачы ў Яго. Ніадкуль яе не чакайце, - Хіма хоча злагодзіць спрэчку паміж жанчынамі, але гэта ёй не ўдаецца. Хадоска гэтак расьпякла сакратарову, што тая пачала лезьці да яе з кулакамі.

- Ну ці гэта вы пашалелі - адна на адну наступаць? Мужчыны б'юцца, а тут, глядзі, бабы пачынаюць. Хадоска! І ты, сакратарова, разыйдзецеся, кажу! Людзі засьмяюць! - Хіма стала паміж імі, распасьцёршы рукі.

І тут, як якое насланьнё, прарэзалі вуліцу тры матацыклісты ў касках. Паймчаліся на мост, крута павярнуўшыся каля Сельпо.

- Ну вось і твой немец! Дачакалася? Сьвісьні ім!

Сказала і пайшла. А Хадоска яшчэ глядзела на мост, ці не пакажацца адкуль болей немцаў.

 

Росказень Агапкі пра Міколу ўзбудзіў у Лявонавіча і Маланьні надзею на вызваленьне сына, на паварот яго дахаты. Але шмат чаго ў ейным росказьні выдавалася ім мала праўдападобным. Яны думалі, што Агапка проста хацела суцешыць іх і дзеля гэтага выдумала для іх, як для дзяцей, байку, што Міколу прывезьлі з Калымы ў Менск і што ён ужо можа быць у дарозе дахаты. Праўда, ад Міколы яны ўжо не атрымлівалі лістоў болей, як паўгода і за гэты час усё магло быць. Маглі прывезьці яго ў Менск, маглі зноў узяцца за іх дзела, калі такі загад з Масквы. Ды ўсё-ж росказень Агапкі дужа сумлеўны, дужа замыславаты, каб у яго можна было лёгка паверыць. І ўсё-ж Лявонавіч і Маланьня хацелі верыць. Верылі. Пачалі жыць гэтай верай. Агапка шмат чаго адкрыла ім пра сына, чаго яны ня ведалі. Цяпер ён стаўся для іх больш зразумелым, а ад таго сталіся больш зразумелымі і ягоныя пакуты.

У надзеі, што іхны сын можа і прыйсьці Маланьня пачала нават рыхтавацца да сустрэчы яго: шыць яму з саматканага палатна сподняе - штаны, кашулю і іншае. З гэтага-ж у яго нічога не засталося - знасіў усё бацька.. Пачала дбаць і пра верхнюю адзежыну: прыйдзе, дык ня будзе чаго надзець. Ператрэсла пасьцель, абнавіла, памыла. На ягоным ложку ў сенцах ніхто ня спаў: як пакінуў яго Мікола, гэтак і заставаўся ён стаяць пустым. Маланьня пачала клапаціцца і пра скароміну: як прыйдзе, дык чым-жа яго карміць? Ня хлебам-жа з бульбай! На гэтым не паправіцца. Трэба якая й скварка. Але ў Лявонавіча й Маланьні не вяліся сьвіньні - дохлі. Што не рабілі - праводзілі дэзінфэкцыю, клікалі віцінара, чысьцілі, мылі хлявы, увесь двор - нічога не дапамагала. Корміш-корміш сьвіньню, парсюка якога, пажывець якіх тры-чатыры месяцы і няма - чэзьне. А то ўжо калі й апаросіцца сьвіньня, дык пасьля трох-чатырох тыдняў дохнуць і парасяты. Ніяк не разьвядзець Лявонавіч сьвіньней! У суседа - аднаго і другога - няма ніякага зводу, ёсьць сьвіньні і кормныя і надворныя і ёсьць сала і да сала, а ў яго няма. У яго ідуць сьвіньні на звод. Вось і цяпер - апарасіла шасьцёх. Ім толькі па два тыдні, а ўжо захварэлі. Дык ці калоць іх, каб усё-ткі спажыць, ці пачакаць - мо выздаравеюць? А як не - што тады рабіць? Калоць ужо будзе позна - заразных есьці ўжо ня будзеш. Маланьня радзіць - калоць, пакуль ня здохлі. Будзе чым пачаставаць, як прыйдзе. (Лявонавіч і Маланьня чамусьці не называлі сына на ймя - баяліся. Абыходзіліся трэйцім, неазначальным імём: «як прыйдзе».)

Лявонавіч верыць у свае сны. Яны ў яго прарочыя. Што сасьніць уначы - чакай таго ўдзень: спаўняецца. Маланьня нават баіцца ягоных сноў. Прачнуўшыся раніцой, скажа, напрыклад, што прападзе карова, конь, сьвіньня ці авечка, ведай - гэтак і будзе. І таму Маланьня баіцца раніцою выходзіць з хаты на двор - баіцца там убачыць Лявонавічава прароцтва. Або - сасьніць, што ня сяньня, дык заўтра прыйдзе ад сына пісьмо, глядзіш - паштар і прыносіць яго. Няма тэй ночы, каб ён не сасьніў чаго і каб тое не адбылося. Лявонавіч, здавалася, і лажыўся спаць не для таго, каб адпачыць, выспацца, а каб сасьніць, даведацца, што будзе. Калі што дрэннае сьніў, хадзіў, прачнуўшыся, маркотны, пануры, чакаў таго моманту, калі сасьнёнае адбудзецца. Хацеў тое дрэннае прадухіліць, хоць ведаў - гэтага зрабіць нельга: няўхільнае застаецца няўхільным. Калі-ж сон прадказваў яму нешта радаснае, ён баяўся яго чым-небудзь спужаць, пашкодзіць таму, што мае наступіць. Досыць толькі, прачнуўшыся, сказаць якое-небудзь паганае слова, як сон твой ня спраўдзіцца, уцячэ ад цябе, нядобрага. Для прарочага сну чалавек мусіць быць накшталт сьвятога. Толькі такі чалавек можа пабачыць, - а пабачыць можна толькі ў сьне, - цудоўнае ў далечыні сьвятло, якое - калі ты здольны спазнаць яго, і прадказвае, вяшчае табе.

Лявонавіч майстраваў сабе на двары калёсы. Сьвідраваў у «падушчы» дзюрку для шворану і неяк сьвярдлом парэзаў сабе палец. Пайшла кроў. Ня ўпярышню такое, але Лявонавіч на гэты раз угледзеў у гэтым нейкі знак. Спакойна глядзеў, як ішла кроў і нічога не рабіў, каб спыніць ейны плын. Яму гэты плын здаваўся нечым асаблівым. Нарэшце ўвайшоў у хату, пасыпаў попелам на рану, забінтаваў і кроў супынілася. Рука не балела, і ён вярнуўся да працы. Угледзеў на «падушцы» некалькі кропелек свае крыві. Яны, гэтыя кропелькі, нагэтулькі зыркія ў сваёй выразнасьці, што яны быццам крычэлі яму: «Мы твае. Ня бойся. Гэта табе на радасьць. Табе ўжо не баліць». Але Лявонавічу ўсё здавалася, што гэтыя кропелькі пралітыя ня ім, а некім іншым, і пралітыя для таго, каб ён, Лявонавіч, спазнаў, кім яны пралітыя.

Падганяў пад «падушкі» восі, а ўсё думаў пра гэтыя кропелькі. Ужо састругаў іх з «падушкі» гэблікам, ад іх не засталося і сьледу, а кропелькі ўсё стаялі ў вачох.

Калі лёг спаць, дык і ў сьне гарэлі яны. Згасьлі толькі як пачаўся дзень. Такі надзвычайны. Сонца высокае. Пад сонцам гойдаецца нейкае вялікае мора, спакойнае і такое блакітнае. Ледзь-ледзь зыбаецца. Далягляд далёкі-далёкі. З-пад далягляду, з-за нейкай нявідочнай рысы выплывае човен і ў ім нехта маленькі-маленькі, не распазнаць. Стоячы на беразе мора, Лявонавіч углядаецца, ня спушчае яго з вачэй. Човен плыве і плыве проста на яго. Усё бліжэй і бліжэй, але Лявонавіч, дзеля морскай сінявы, усё ня можа разгледзець, хто ў чоўне. Той, хто ў ім, заслонены блакітнай дымкай, падобнай на нейкае мроіва. Човен ужо на сярэдзіне мора. Плыве і плыве. Ды раптам ззаду нахлынула магутная хваля, ударыла ў човен і човен зьнік, прапаў з вачэй. За хваляй набягае іншая хваля. Хвалі б'юць у бераг, пырскаюць. Лявонавіч нічога ня можа разгледзець у моры. І вось уздыбленая, цэлай сьцяною, рушыцца хваля і ў той хвалі Лявонавіч бачыць човен. Хваля-сьцяна нясе човен проста на яго, на самы бераг. Але перад самым берагам, гатовы ўжо ўткнуцца ў яго, човен пачынае тануць, хвалі паглынаюць яго і ў нейкай невядомай датуль рашучасьці, спалоханы, Лявонавіч, нагнуўшыся, хапаецца за човен, цягне - але замест чоўна, ён выцягнуў за воласы... сына.

Прачнуўшыся пад раніцу, Лявонавіч лёгенька крануў Маланьню:

- Сьпіш? Ведаеш, бачыў сон - прыйдзе Мікола. Але будзь спакойнай. Не хвалюйся. Ня трэба чакаць. От рабі ўсё так, як і рабіла, як-бы й нічога ня сталася. І яно станецца.

 

ЧАСТКА ТРЭЙЦЯЯ

 

Я падыйшоў да свае вёскі, калі ўжо зайшло сонца, але калі было яшчэ досыць відна, і каб мяне ніхто ня ўбачыў, я вырашыў схавацца ў жыце, пасядзець у ім, пакуль не сьцямнее. Я хачу ўвайсьці ў хату незаўважным. Не хачу, каб людзі адразу даведаліся, што я прыйшоў, вярнуўся. Як я ні запавольваў свае хады, а ўсё роўна прыйшоў на нашыя палеткі зарана. Ад самага Чэрвеня, дзе нас кінуў канвой, я іду, хаваючыся, каб мяне не затрымалі, каб дайсьці. І вось, калі дайшоў, пачаў набліжацца да нашых ваколіцаў - ня мог замарудзіць сваіх крокаў, дачакацца пацёмкаў: усё знаёмае, роднае хлынула ў маю душу, сьціснула маё сэрца болем, жалем і трывогай. Я цяпер ужо дома, я ўжо тут, я зараз пераступлю свой парог! Сяджу ў жыце, гэтак блізка ад свае хаты! Узьняўшыся, я мог-бы пабачыць яе з гэтага жыта. Я ўжо і ўзьнімаўся колькі разоў, каб зірнуць на яе. Сяджу, чакаю, пакуль болей сьцісьнецца, пацямнее. Чую нейчую гамонку. Гэта, пэўна, ідуць з працы вяскоўцы, гэтак блізка паўз мяне - я нават чую, як яны ступаюць, чвякаюць па жарсьцьвянай дарозе, што тут-жа, побач мяне. Яны адыходзяць, і я ўзьнімаюся - не магу болей чакаць! Выходжу з жыта, аглядаюся. Направа - наш могільнік, з тымі-ж высачэзнымі соснамі. Я толькі вокам кінуў на іх - перада мною, як на прыцэле, была ўжо нашая хата, крайняя, зьлёгку ахутаная вячэрнімі сутункамі. Гэтая кропка была для мяне цяпер зьмяшчэньнем усяго чыста на сьвеце. Як гэта я зайду ў хату, як гэта я пакажуся! У душы маёй варухнулася віна: гэта-ж усё я, гэта-ж усё праз мяне! Пайшоў хутчэй. Не аглядаюся. Ступіў на свой агарод - а побач, у суседнім агародзе, узьнялася ў пярэстым убраньні жанчына з лапатай у руках. Углядаецца ў мяне. Няхай углядаецца! Я ўжо на сваім двары. Свой і ня свой. Баюся ўзяцца за клямку дзьвярэй, пераступіць тую мяжу, да якой я дайшоў. Стаю і не адважваюся адчыніць дзьвярэй - як гэта так, адразу! Зьбіраюся з духам. А дзьверы адчыняюцца самі - маці! Спужалася. Войкнула. Зайшлася ціхім плачам. Я ў хаце. Бацька сьціскае мяне ў сваіх абдымках. Сястра цалуе і таксама ня можа ўстрымацца ад плачу. Бацька ў сьпеху зацемніў вокны. Запаліў лямпу. Маці, зірнуўшы, у чым я, зноў залілася сьлязьмі: ногі ў мяне абкручаныя анучамі, ватнікі ў дзюрках сьвецяцца маім голым целам, спарахнелая ад поту кашуля ледзьве трымаецца на плячох, на голай шыі нешта накшталт шаліка, на главе - кепка-безказырка. Мяне садзяць за стол, я ледзьве пераступаю - ногі сьцішаныя, ня хочуць ісьці. Я зьбіў іх, ідучы шашою. Мне даюць есьці і піць, ды ад усхваляванасьці я не магу за гэта ўзяцца - плачу сам ад радасьці і гора. Нехта забразгацеў у сенцах і бацька схаваў мяне пад палом. Увайшлі дзьве жанчыны, гавораць - не маглі ўстрымацца, каб не зайсьці: разьнеслася чутка - сын прыйшоў. От думаем, вялікая радасьць сёньня ў вас у хаце - дачакаліся сына. Нагараваўся-ж досыць.

- Дык дзе-ж гэта ён? Ці адпачывае?

- Ды што гэта вы? - гаворыць маці. - Здалося гэта вам, ці што?

- Дык бачыла-ж Хадора, ваша суседка, як ён ішоў. Бачыла яго ўжо на вашым агародзе! Што гэта вы, добрыя людзечкі, і прызнацца ня хочаце? Ці-ж ён крадзены які ў вас. Дзякаваць-жа Богу, што прыйшоў. Чаго-ж хавацца?

Я чую гэтую гаворку. Бацька маўчыць. Маці слаба і няўпэўнена пераконвае жанчын, што мяне, нажаль, яшчэ няма, я чую, як яна мучаецца, гаворачы гэта, жанчыны бачаць па ёй, па ейнай няўпэўненасьці, што яна гаворыць няпраўду.

- Ну але даруйце нам, што патурбавалі. Зайшлі не ў пару. Наскочылі, можна сказаць. Не далі вам і апомніцца, дый чалавеку адпачыць з дарогі не даём. Лявонавіч, як дазволіце, мы заўтра заглянем. З паўлітрам прыйдзем прывітаць вас. Мы-ж рады за вас, - сказала адна з іх на адыходзе.

Бацька выясніў мне, што ляпей тымчасам мне не паказвацца, паколькі няпэўна яшчэ, ці напраўду адыйшла «ўласьць», што прыяжджаюць яшчэ ўначы на грузавіку нашыя, у тым ліку старшыня сельсавету. Што яны робяць тут, невядома. Але, даведаўшыся, могуць забраць мяне. Могуць мяне яшчэ й «расходаваць» - веры ім няма. Я мушу сядзець ціха, пакуль яны ня зьнікнуць канчальна. Бацька дадаў, што наша, макранская, тэрыторыя тымчасам яшчэ савецкая. Немцы паказаліся на матацыклах і сьлед іх прастыў, болей не паказваюцца.

Я стомлены і мяне пачалі рыхтаваць на адпачынак. Я папрасіў маці паслаць мне на падлозе. Мне хацелася распластацца, выцягнуцца, свабодна раськідаць нагамі, распасьцерці рукі. Я спаў неспакойна, малаціў нагамі, ня ведаў, куды іх дзець, крычэў, плакаў, нешта трызьніў.

 

Падвечар няўгледна ўехалі ў вёску немцы - нейкая тылавая часьць, слаба ўзброеная. Адкуль яны ўзяліся, ніхто ня мог-бы сказаць. Выставілі ў абодвых канцох вёскі патрулі і пачалі яе латошыць. Вяртлявы, малога росту немец, бегаў па хатах, голасна выкрыкваючы, колькі ў кожнай з іх можа разьмесьціцца салдатаў. Немцы зьбіраліся заначаваць у Мокрым.

Я сядзеў на лаўцы ля вакна, калі ў нашу хату ўбеглі два немцы. Адзін з іх ужо нёс у ваднэй руцэ гарлач малака, які ён пасьпеў ухапіць недзе ў сенцах. Зірнуўшы на мяне, ён з нейкім сполахам у голасе:

- Партызан!

Невядома было, ці ён ужо прыняў мяне за партызана, ці толькі пытаўся. З вялікай цяжкасьцяй я сказаў яму панямецку, што я не партызан. Але ён не адступаўся ад мяне, пытаўся, чаму я ня ў арміі і ці ёсьць у мяне зброя. Адчапіўся ад мяне толькі тады, калі я сказаў, што прыйшоў з турмы і ў армію ня трапіў. Задаволеныя маім адказам і пабачыўшы, што я трохі разумею іхную мову, яны пацягнулі мяне на вуліцу, як перакладчыка.

На вуліцы, апрача немцаў, амаль нікога ня было - пахаваліся. Немцы пачалі выганяць з хатаў дзяўчат і жанчынаў, каб яны дапамагалі ім рыхтаваць вячэру - капалі на агародах бульбу, чысьцілі, мылі. У канцы вёскі, за коўратамі, расклалі вогнішча, выкацілі сваю кухню, парасстаўлялі ўсё патрэбнае. Цукеркамі і шакаладам заманьвалі дзяўчатаў, але тыя гуртам уцякалі ад іх. Ды немцы лавілі іх, змушалі працаваць. Спаймалі і маю сястру, але адпусьцілі, калі я сказаў, што гэта мая сястра. Ушанавалі гонар перакладчыка! Але зьявіўся й іншы перакладчык - Вусаты Якаў, ён можна сказаць, разумеў панямецку ляпей, чымся я - навучыўся гаварыць у палоне. Я быў яму ў падмозе. Пасьмялелі і дзяўчаты з жанкамі, пабачыўшы, што мы гаворым з немцамі паіхнаму. Стоячы наводдалі ад вогнішча, разглядвалі, якія яны, немцы. З роду-ж ня бачылі іх. Ды стала цямнець, і вяскоўцы пачалі разыходзіцца па сваіх хатах. Але ў гэтыя хаты пачалі залазіць на ноч і немцы - па пяць, а то й па дзесяць. У нашай хаце іх лягло на падлозе дзесяць чалавек. Самі-ж мы, можна сказаць, ня спалі ўсю ноч - неяк было не па сабе, што ў хаце столькі чужых людзей. Салдаты, як пападалі на падлогу, гэтак адразу й заснулі. Уначы можна было пачуць іх стогн і незразумелае трызьненьне.

Раніцою, можа, а якой шостай гадзіне, раздалася на вуліцы каманда «аўфштэйн», і нашыя салдаты ўвомірг паўскоквалі, выбягаючы з хаты. На падлозе валяліся забытыя ці пакінутыя імі розныя дробныя рэчы, пераважна плошкі, якімі яны асьвятляліся ўверачы. За якую паўгадзіну вёска ачысьцілася ад іх. За ўсю вайну першы і апошні раз яна бачыла немца. Аддаленая ад раёну, ад галоўных дарог, закінутая ў лясох, глухая, яна хутка сталася здабычай партызан. Усталеная было тут воласьць з дзесяткам паліцэйскіх не змагла нават на патрабаваньне раёну адправіць яму статку кароваў - яго перанялі ў лесе партызаны, перабілі паліцэйскіх і вярнулі жывёлу ейным уласьнікам. Воласьць, былы сельсавет, была разгромленая, бургамайстар, мясцовы чалавек, у мінулым актывіст, падаўся ў партызаны, але тыя расстралялі яго, як здрадніка. Мокрае засталося бяз ніякай улады, калі ня лічыць улады партызанскай, самай страшэннай улады: над ён ня было кантролю, яна была самачыннай.

У Мокрым былі людзі, якія чакалі немцаў і былі рашчараваныя, што яны пайшлі, ня змогшы ўстанавіць свае ўлады. Гэтыя людзі цяпер баяліся партызан, баяліся іхнай «начной улады». Партызаны дзейнічалі толькі ўначы - прыходзілі, забіралі, стралялі. Удзень яны яшчэ баяліся паказвацца. Іхная ўлада - начная, незаконная, а людзям патрэбна нейкая ўлада законная, дзённая. Нехта-ж мусіць кіраваць. Вунь, яны ня ведаюць, што рабіць з калагасам. Да макранцаў даходзяць чуткі, што калгасы ў суседзяў развальваюцца, дзеляць зямлю, наразаюць на сям'ю, на кожную душу, ці яна, тая душа, ёсьць у сямі, ці яе няма ў дадзены момант. Чулі, немцы хочуць, каб калгасы заставаліся, ім лацьвей тады браць з іх усё, што яны захочуць. Нам-жа калгасы збрыдлі, мы хочам рабіць на сябе. Дык людзі й ня слухаюцца немцаў - робяць сваё. Немец сядзіць у цэнтры, сюды ён баіцца і носу паказаць. А партызан баіцца немца - хаваецца ў лесе. Яму што? Захоча есьці - прыйдзе і возьме. Не дасі - адбярэць. Вось тут і жыві. А трэба-ж жыць. Карміць неяк сябе і дзяцей. А з чаго можна жыць? З зямлі. Дык нам давай зямлю. Абробім!

І вяскоўцы выбралі мяне ў зямельную камісію, дзяліць зямлю. Я не хацеў, адмаўляўся. Але бацька ўгаварыў мяне ўзяць на сябе такую функцыю.

З стрыечным братам, Андрэем, кульгавым і няпрыгодным для арміі чалавекам, мы і ўзяліся дзяліць зямлю - на палоскі. Як і было да калгасу. Зямля ў нас няроўная паводля якасьці, - дзе пяскі, дзе балотцы, дзе ўрадлівая, дзе неўрадлівая, - і дзеля гэтага мы хацелі падзяліць яе, наколькі толькі можна, справядліва: наразалі кожнаму па палосцы на пяскох і кожнаму па палосцы на лепшых землях. Каб бяз крыўды. Не пасьпявалі мы выдзеліць па палосцы на адным якім-небудзь вучастку, як, глядзіш - іх ужо ўзлупілі жанкі, узаралі і чакаюць на нас, калі мы падрыхтуем ім наступныя дзялянкі. За які-небудзь тыдзень перавярнулі-ўзаралі цэлае поле! Дзіву дацца - на пакінутых арміяй паганенькіх канёх, узятых з калгаснай канюшні, і цяпер адкормленых, працаўніцы вёскі - жанчыны, бяз мужчынскай сілы, упраўляліся з працай хутчэй, чымся пры калгасе, калі даставала ўсяго - і людзей, і цягла. Адкуль узяліся плугі, бораны, хамуты, калёсы, сеялякі-веялякі.

Але як мы ні стараліся пры дзяльбе зямлі разьмеркаваць яе як найбольш справядліва, нараканьням ня было канца: Хадора не атрымала нарэзу там, дзе мы нарэзалі Акуліне, Акуліна не атрымала дзялянкі там, дзе атрымала Хадора, тая ці іншая сям'я атрымала два надзелы на добрай зямлі, у той час, як якой-небудзь іншай сям'і выдзелілі два надзелы на пяскох і г.д. і г.д. Мала таго, нас пачалі абвінавачваць, што сабе мы наразаем усюды добрай зямлі.

І я выйшаў з зямельнай камісіі. Я не магу слухаць гэтых нараканьняў. Узяўся за школьную справу - надумаўся аднавіць у нашай школе заняткі, адчыніць нанова няпоўную сярэднюю школу - НСШ, як гэта было і да вайны, да нядаўняга. Мая ідэя знайшла падтрымку ў вяскоўцаў: а як-жа, дзяцей трэба вучыць, як-бы там ні было. І гэтак я стаўся дырэктарам свае, Макранскай школы. Шукаю выкладчыкаў. Некаторыя з настаўніцаў, што працавалі ў школе і нікуды не паехалі, прынялі маю прапанову. Нехапала выкладчыка-матэматыка, але й той знайшоўся ў асобе аднаго белабілетніка. Так-сяк заладзілі разьбітыя ў школе вокны, памылі падлогі, пачысьцілі, падмалявалі, вырашылі, якімі падручнікамі будзем карыстацца, вызначылі дзень адкрыцця школы. Заняткі мусілі распачацца ўва ўсіх клясах адначасна. Усе настаўнікі былі ў зборы. Вучні чакалі ў клясах сваіх настаўнікаў. Быў дадзены званок, і мы рушылі з настаўніцкай у свае класы. Я пайшоў у свой - сёмы клас. Я ўзяўся выкладаць беларускую мову і літаратуру. На палавіне майго ўроку да мяне прыбягае хлопчык і, спалоханы, шэпча мне на вуха: «У школе партызаны. Мая настаўніца мяне паслала».

І выбег. Мае вучні насьцярожыліся, зразумелі, што нешта нядобрае. Я спакойна, наколькі мог, сказаў ім, што пакіну іх на хвілінку, і хутка выйшаў праз заднія дзьверы на двор, адтуль пакаціўся хмызьнякамі ўніз, на рэчку, у вербалоз. Усьлед за мной было выпушчана некалькі куль. Маё хавала было ненадзейнае, і я адбегся па рэчцы на які кілямэтр, далей ад школы. Узьняўся на вышэйшы бераг рэчкі, зайшоў у знаёмы мне сасьняк, у тыл школы, і адтуль пачаў назіраць за ёй. З школы групкамі выходзілі вучні, пакідалі яе. Выйшлі з яе і тры, узброеныя вінтоўкамі, чалавекі. Селі на падводу і паехалі на мост. Я ўжо магу вярнуцца ў школу. Я хачу пабачыць сваіх выкладчыкаў. Я не магу не пабачыцца з імі. Іду, пасьмялелы і наважны. Заходжу ў школу, у настаўніцкую. Там сядзяць мае выкладчыкі і спрачаюцца. Не пайшлі яшчэ. Яны, як выглядае, не спадзяваліся мяне бачыць. Коратка расказалі мне пра партызанскі візыт. Пад пагрозай расстрэлу ім загадалі распусьціць вучняў, спыніць заняткі і ні кроку больш у школу! Інакш, паводля законаў ваеннага часу, яны будуць пакараныя сьмерцяй. Хацелі забраць з сабой белабілетніка, але зьмянілі думку - пакінулі. Самазваны дырэктар паплаціўся-б галавой, каб засталі. У кожным класе на дошках пакінулі за сабой надпіс: «Смерть фашистам!»

Я адчуваў сябе ніякавата перад маімі настаўнікамі, прасіў іх выбачыць за турботы і мы разыйшліся бяз крыўды адзін на аднаго, падобраму разьвіталіся. Гэтак скончылася мая пэдагагічная дзейнасьць.

Сяброў у мяне ніякіх. Вяркееў у партызанах, Вусьцін у арміі, Агапка поехала ў Вараноўку - гавораць, адкрыла там школу. Можа, гэтак, як і я. Хаджу з бацькам на працу - ару, сею, кашу, малачу. Падацца мне некуды. Хацеў-бы заглянуць у раён, у Касьцюковічы, але ў мяне нікога там няма, дый на дарозе пярэймуць партызаны. Газэтаў ніякіх, радыё таксама. Я ня ведаю, як ідзе вайна. Гавораць, немцы бяруць ці ўжо забралі Маскву. Чуем, вяртаюцца дахаты былыя салдаты - уцекачы з нямецкага палону. Яны й гавораць, што пад націскам немцаў Чырвоная армія здае горад за горадам, што «нашы» здаюцца немцам мільёнамі. Некаторыя вяскоўцы адказваюць на гэта жартам: «Немцы бяруць гарады, а партызаны вёскі.» Мая вёска тымчасам непартызанская, яна ня ведае, як ёй быць, якога боку трымацца. Яна нейтральная вёска. Яна раздвоеная: ёсць у ёй людзі, што на баку партызанаў, маюць з імі тую ці іншую сувязь, хоць і патаемную, прыймаюць іх уначы, тыя й гавораць ім, што немцы доўга ня ўтрымаюцца, вернуцца «нашыя», іншыя-ж хочуць, каб «нашыя» ўжо не вярталіся, і гэтак людзі падзяліся на два лягеры. Ніводзін з гэтых бакоў ня выяўляў сябе адкрыта, хоць кожны добра ведаў настроі іншага. Асабліва асьцерагаліся «сувязісты» - яны баяліся карнікаў: наскочаць, спаляць за «сувязь».

І гэтак я жыву ў нічэйнай, раздвоенай вёсцы. І сам я нічэй. Я і ні туды, і ні сюды. Я ня ведаю, хто я. Я ніхто. Я не магу стаць на той ці іншы бок. Мяне бакі ня цікавяць. Я абпёкся на гэтых бакох. Я стаяў быў ужо на адным баку і той бок абярнуўся мне бокам. Больш не хачу ніякіх бакоў. Яшчэ на Калыме я даў сабе зарок зрачыся ўсяго, каб нічым не зварачаць на сябе ўвагу, ні ў чым ня браць удзелу, жыць для сябе, ціха, няпрыкметна, задаволіўшыся, скажам, пасадай нейкага стоража. Каюся, што ўлез быў у дзяльбу зямлі, што аскандаліўся з школай.

У мяне няма ніякага занятку, апрача сельскагаспадарчага. Я ўжо перапісаў з памяці вершы, што складаліся ў выгнаньні. За новыя бяруся - ня выходзіць. Перачытаў вершы, напісаныя мной да арышту. Цэлы скрутак чакаў мяне ў падстрэшшы - добра захаваліся. Гэтыя вершы здаліся мне цяпер сьмешнымі, наіўнымі, нясталымі. Але яны тым ня менш скалынулі маё сэрца, яно азвалася шчымлівым болем, нечым назаўсёды страчаным, чыстым, поўным юнацкага захапленьня. Я адчуў, што я цяпер ня той і мне стала шкада сябе, ранейшага. Я хацеў-бы быць тым, ранейшым, вярнуцца назад. Усяго на пяць год! Толькі пяць год адзьдзяляюць мяне сяняшняга ад мяне ўчарайшага. Тое ўчарашняе, здаецца, стаіць за маёю сьпіною зусім блізка, хоць на самай справе яно нагэтулькі далёкае, быццам прамежак часу паміж учарайшым і сёньняшнім запоўнены не пяцьма гадамі, а цэлым стагодзьдзем. Вярнуцца туды, назад, ужо немагчыма. Ад таго апаноўвае сум, усьведамленьне свае страчанасьці. Калі я йшоў з Менску, маім адзіным жаданьнем было дайсьці, прыйсьці ў сваю хату, суцешыць бацькоў, што гэтак адпакутвалі дзеля мяне. І вось гэта ўжо ўсё адбылося, я дайшоў. А прадчуваньне такое, што яшчэ ня ўсё адбылося, што нешта мае наступіць.

Увечары, ідучы з працы, перад тым, як пайсьці ў хату, я купаюся ў Сьвінцы, у віры, што недалёка ад нас. Гэтае месца да спадобы мне. Яно ўтульнае. Утульнасьць надаюць яму густы абапал верболоз, высокая, з нейкім гаючым водарам трава, адгароджанасьць месца ад навакольнага сьвету, цішыня, якая пануе тут. Я магу купацца тут голым - ніхто мяне не падгледзіць. Хлапчукі любяць у нас з кустоў падглядаць, асабліва жанчын, калі яны - голыя - купаюцца. Вада, нагрэтая за дзень, яшчэ цёплая і ўвечары, і я, купаючыся, адчуваю вялікую прыемнасьць. З гэтага купела я вылажу паздаравеўшым. Стомленасьць пакідае мяне і я іду дахаты, лёгкі і задаволены сабою.

Сёньня пасьля вячэры выходжу - упяршыню - на мост. Чамусьці баюся ступіць на яго, быццам калі я ступлю - ён праваліцца. На ім няма ўжо парэнчаў і адчуваньне такое што ты можаш зваліцца з яго, упасьці ў рэчку. Мост увагнуўся, асеў. Раней ён узьнімаўся сваім гарбом і па ім, як па якім глобусе, было лёгка ісьці. Стаю на ім, але, без парэнчаў, не магу, як калісьці, аперціся і, апершыся, глядзець ў неба. Гляджу ў ваду - цёмную. Вярба нізка апусьціла свае галіны - да самае вады. Я сыходжу з моста - на той бок - чамусьці баючыся застацца на ім. Направа, як і было, - пуня. За пуняй - Сельпо, насупраць Сельпо - будынак сельсавету. Без аконных рамаў, ён глядзіць цяпер прывідна. Па маю левую руку - Піліпава хата. Без агню ў вокнах. Іду вуліцаю. Нікога не сустракаю. Там-сям у хатах агні і я бачу - праз вокны - як вячэраюць. Прыйшоў ужо ў канец вёскі, бачу - наўзбоч сьвеціцца ўсімі вокнамі нейчая хата. Іду на яе. Гэта - пазнаў - хата старшыні сельсавету. З яе гуртам выходзяць жанчыны. Што гэта ў іх? Вясельле? Хрэсьбіны? Памінкі? Не. Сьпяваюць. Па ўсім відаць- п'яныя. З гурту адзьдзяляюцца тры жанчыны. Ідуць, абняўшыся, насустрач мне. Я нікуды ня збочваю - іду насустрач ім. «Ну во, папаўся хоць адзін мужчынка. Ах, Божа-ж мой, адкуль гэта яго чорт прынёс?» Дзьве з іх прост валяцца на мяне, абнімаюць, цалуюць, дыхаючы самагонкай. «Трэба-ж паглядзець добра, якого мы чорта цалуем». Бяруць мяне, - адна з аднаго, іншая з другога боку - пад рукі і павяртаюць тварам да сьвятла. «Дальбог, ня можам пазнаць - хто. Быццам нехта знаёмы і як-бы не знаёмы. Ды што там - дармоваму каню ў зубы не глядзяць. Браточак родненькі, от-жа павязло нам - на мужчыну ўзьбіліся. Хадзі, выпі й ты для сьмеласьці, калі так ня можаш». Цягнуць. Я ўпёрся. «Манька, ты ня ведаеш, хто гэты рагаты чорт?» - спыталася адна з іх і яшчэ з большай жарсьцяй пачала цалаваць мяне ў самыя вусны. Я глянуў на «Маньку» і мне стала неяк не па сабе: гэта-ж Вусьцінава сястра, тая, што хавалася за шырму і казала: «А я чула пра што вы гаварылі». Манька, відаць, пазнала мяне, ня лезла да мяне з сваімі абдымкамі і цалаваньнем, як тыя дзьве.

Я іду з імі, трыма, назад. Тыя дзьве не перастаюць цалаваць мяне і я ўжо ня толькі не даюся ім, а й, ня помнячы сябе, сам пачынаю ліпнуць да іх.

Гэтак дайшлі - вуліцаю праз усю вёску - да самай Піліпавай хаты. Не даходзячы да яе, спыніліся. Тыя, дзьве, запрашаюць мяне да іх у хату, у тую, што побач Піліпавай хаты. Гэта - як я ведаю - была хата Мельнікавых. Я надта ня ўпіраюся - прыймаю запрашэньне. Увайшлі ў хату. Яны запалілі лямпу. Упяршыню я мог разгледзець іх: Маньку - высокую, касьлявую, грубога складу дзяўчыну, з запалымі грудзьмі; абедзьвюх бляндынак, як выявілася - салдатак, досыць прывабных і надта грудастых жанчын сярэдняга ўзросту. Забягу наперад. Як я пазьней дачуўся - Манька працавала ў Касьцюковічах афіцыянткай, ад некага зацяжарыла, зрабіла аборт і вярнулася назад у Мокрае.

Кабеткі - тыя, дзьве бляндынкі, нізкага росту, кабеткі местачковага тыпу - неўзаметку паставілі на стол пляшку самагонкі і паклалі на талерку нейкую закусь. Пачалі частаваць мяне - піць са мною, громка дзынкаючы сваімі шклянкамі аб маю і высока іх узьнімаючы. Яны яшчэ больш ап'янелі, у тым ліку Манька. Ад Манькі яны дазналіся, хто я - бляндынкам Манька сказала, што я - таварыш ейнага брата Вусьціна, што яна вельмі добра помніць мяне. Не засталося таямніцай і тое, што я толькі што прыйшоў... «Адкуль - з палону?» - пасьпяшалася запытацца адна з бляндынак. Манька ня ведала, як адказаць і чамусьці, сьмяючыся, ляпнула: «З катаргі». «З катаргі? Ах, які-ж ты бедненькі, наш катаржнічак! - мала не сьпяваючы, залямантавала адна з бляндынак. - Я цябе адхукаю пад пярынаю, калі ты ляжаш са мною, Арынаю. Дам табе... што хочаш. Забудзеш і на сваю катаргу. Праўда, са мной будзе табе яшчэ большая катарга». «Ня дурыся, Арына. Ты ўжо застарая. Мы пакладзем яго сёньня з Манькай». Гэта сказала братава Манькі, ейнага старэйшага брата жонка, што прыехала цяпер з Касьцюковічаў. Ейны муж - бронь і недзе ладзіць партызанку. Іншая-ж бляндынка, Арына, - гэта ейная сяброўка і я яшчэ ня ведаю, хто яна.

Але я ня хочу й ведаць. Мне час ісьці. Мне час пакінуць іх. Ды ў мяне няма на гэта дастатковай рашучасьці: падумаюць - спужаўся. І я ня йду. Братавая Манькі, прыкмеціўшы маю нерашучасьць, зьвяртаецца да Арыны:

- Бачыш, ён ня ведае, да каго з нас прыстаць. Аддамо яго Маньцы. Мы з табой - бабы, а яна дзеўка, ёй трэба замуж. Манька! Ідзі ў сваю клець. Душы падушкі. А «катаржніка» мы табе прывядзём.

І на маё зьдзіўленьне Манька пайшла ў «сваю клець». Ну й добра - я пайду да Манькі. Братава бярэ ліхтарык і вядзе мяне праз сенцы ў клець. Арына, ап'янелая, крычыць мне ўсьлед:

- Як у цябе там ня ўдасца, прыходзь да мяне. У мяне ўдасца.

Мы ўвайшлі ў клець. Манька ўжо ляжала ў пасьцелі. Братавая, сказаўшы «Добрай ночы», пакінула нас. Я ня ведаю, як падыйсьці да Манькі, як распачаць з ёю гаворку. Стаю. У цямноце ня бачу яе.

- Дык раскажы, Манька, як ты жывеш, - распачаў я гаворку. - Што новага ў цябе? Ці ёсьць што ад Вусьціна? Што чуваць наогул? Я-ж нічога ня ведаю. Раскажы пра ўсё.

І прысеў на ейны ложак.

- Я ведаю, што цябе цікавіць, - азвалася Манька. - Дуся цябе цікавіць, вот што. Яна чакае, чакае цябе, калі ты прыйдзеш да яе ў клець, дармо, што да яе ходзяць іншыя.

- А вось я не да Дусі, а да цябе прыйшоў.

Намацаў яе руку, трымаю.

- Дуся мяне ня цікавіць.

- Ня веру. У цябе з ёй старая любоў.

- Прайшла, Манька, тая любоў.

Нахіляюся над ёй. Тулюся да яе шчакой. Прыпадаю да яе грудзей. Змыкаюцца вусны. Адкідаю коўдру - Манька не працівіцца...

Я доўга ня быўшы, пайшоў ад Манькі з страхам, што зачапіў яе. Сьпяшаюся дахаты, а ў сэрцы балючая стрэмка: «Хто-ж ходзіць да Дусі?»

 

Нядзеля. Нейкае вялікае сьвята, здаецца - Духаў Дзень, і я мог-бы паспаць даўжэй. На працу-ж ня йсьці. Але я не магу болей спаць - лезе ў сэрца Манька, трывожыць маё сумленьне. Вырасла на руках маці, бяз бацькі. Рана пайшла з хаты на свой хлеб. Людзі выкарысталі ейную маладосьць і недасьведчанасьць. Тое зрабіў і я? Хацела яна мяне дзеля свае жарсьці, ці тут быў разьлік - знайсьці сабе жаніха? Але які з мяне жаніх? А потым Манькіны словы: «Дуся цябе чакае, дармо, што да яе ходзяць іншыя». Ці гэта Манька сказала знарок, каб я зрокся Дусі і заставаўся з ёю, Манькай? Ці гэта на самай справе Дуся такая? Мне надта не залежыць на Дусі, але тое, што сказала пра яе Манька, глыбока кранула мяне. Мне сорамна цяпер за сваю колішнюю рамантычную, пасутнасьці мною выдуманую закаханасьць у Дусю. Я знаходзіў у ёй тое, што хацеў знайсьці. Яна адпавядала маім пошукам прыгожага, але ці была яна сама ўвасабленьнем гэтага прыгожага, я тады ня думаў. Я забаўляўся ёю, па незямному прыгожай, па нябеснаму чыстай і някранутай. З гэтым вобразам я пайшоў насустрач майму лёсу. Апынуўшыся ўжо на сваёй, наканаванай мне дарозе, я надта й ня думаў пра яе, ейны вобраз як-бы адыйшоў ад мяне, быў заслонены маім пакутлівым існаваньнем. Гэты вобраз для мяне набыў іншае, абстрагаванае значэньне. Каб магчы пераадольваць пакуты, наўсуперак ім, як выратаваньне, паўставаў ужо вобраз зборны, абстрактны, не абавязкава канкрэтны вобраз Дусі:

 

 

Створаны мной ідэальны вобраз я надзяляў пакутлівымі рысамі. Вобраз жыў маімі пакутамі. Мне патрэбна была ягоная татальная адданасьць, гатовасьць ісьці за мною, калі трэба - і на сьмерць. І вось цяпер адданасьць майго ідэальнага вобразу стаўляецца пад пытаньне: «да яе ходзяць і іншыя». Ува мне ўзьнялася цэлая віхура ня гэтулькі рэўнасьці, колькі шкадаваньне сваёй адданасьці гэтаму вобразу, што вёў мяне праз усе гады маіх пакутаў.

 

Вуліца наша ўся ў маладых, уткнутых у зямлю ля кожнай хаты, бярозках - сапраўднае сьвята. Раніца сонечная. Неба глыбокае. Паветра звонка-празрыстае. Жанчыны, без сваіх мужыкоў, насеклі сабе бярозак. А можа ня так для сябе, колькі для тых, каго няма. Бярозкі - гэта як-бы жывая сувязь з тымі, што ня дома. Бярозкі - іхны ціхі шэпат - гэта пасланьне ім, размаўленьне з імі. У нядзелю людзі чысьцейшыя. Лепш убраныя. Больш лагодныя. Сонца ўжо высока, у самым зэніце. Дзень грае сваё, адвечнае. Яму здаецца няма ніякай справы да людзей - сьвеціць, бліскотнае і ўсё.

Гляджу ў вакно і перада мною, як на далоні - праз рэчку - Піліпава хата. Нехта выходзіць з яе, нясе вялізны - укоптар - кошык. Стаўляе яго на зямлю, пад нацягнутай між двума слупкамі вяроўкай. Нагінаючыся, бярэ з кошыку паасобныя рэчы і вешае - бялізна. Хто гэта? Ня Хіма-ж. Дуся? Такая вялікая? Не пазнаю. А мо гэта Эма? Не, гэта ня Эма. Гэта ўсё-ткі Дуся. Нагінаецца і вешае. Нагінаецца і вешае. У прамежку спыняецца і пазірае на нашу хату. Я хаваюся за прыталкай. І зноў гляджу. Яна разьвесіла бялізну і з парожнім кошыкам ідзе назад у хату - я гляжу ёй усьлед, яна ідзе, не азіраючыся і мне здаецца, што сваёю сьпіною яна адчувае мой зірк і ні разу не аглянулася толькі таму, каб заінтрыгаваць мяне. Але адумаўшыся, я палічыў такую сваю здагадку наіўнай, тым ня менш у ейнай пастаці, у тым як яна ішла - быццам выстаўляла сябе на паказ, стройную, танклявую, з прыгожым рухам у таліі - я ня мог не заўважыць ейнага намеру зьвярнуць на сябе ўвагу. Бо-ж ня дапушчаў, не - я быў упэўнены, што яна бачыла мяне ў вакне і ўсёй сваёй істотай - можа падсьведама - выказвала сваю неабыякавасьць да мяне. І я ўжо ўяўляю, як дачакаўшыся вечару, я пайду да яе ў клець. Манька-ж гаварыла, што Дуся сьпіць у клеці. Пайсьці да іх цяпер, удзень, не адважваюся, баюся паказацца ў іх там, на вуліцы, тым больш не гатовы пайсьці да іх у хату, як гэта, можа, трэба было-б. Бацькі-ж яе, канешне, ведаюць, што я прыйшоў і можа чакаюць, калі я зайду да іх. Напэўна, пакрыўджаныя, што ня йду.

Мае бацькі, бязумоўна, чулі, што ўчора я прыйшоў дахаты позна і глядзяць сёньня на мяне якімісь іншымі вачыма. Бачу ў іх першую за гэты час стрыманасьць да мяне.

На вуліцы поўна народу - жанчын, дзяцей, сярод іх - трох мужчын - гутараць, размахваюць рукамі, нешта даводзяць адзін адному. Ня йдуць слухаць Вусатага Якава - што ён там вярзець? Мо прадказвае ўжо канец сьвету? Гэта бабскае дзела - яны вераць усяму. Ну й разьзяўляюць раты. (Вусаты Якаў, паставіўшы на сярэдзіне вуліцы свой маленькі столік, чытае бабам Біблію і іх ўсё болей і болей падыходзіць да яго.) І калі паглядзець збоку - няма й гора: прыбраныя, заслоненыя бярозкамі хаткі, падмеценая вуліца, жоўты на ёй, пасыпаны на сьвята, пясочак, гульні маленькіх дзетак, пакора і сьцішанасьць. Але за ўсім гэтым - затоеная трывога, яна чытаецца ў вачох, страх перад невядомым, боязь, што вось у гэту ці ў наступную часіну нешта станецца. Зблізку, з лесу, даходзяць да слыху стрэлы і глухія выбухі - што-б гэта мела азначаць?

Дзеці першыя заўважылі людзей на конях, калі тыя былі яшчэ на воддалі. Нехта крыкнуў: «Партызаны!», і ў вадно вокамгненьне вуліца агалілася. Стаяць толькі строем бярозкі ды пакінуты Вусатым Якавам столік. Я зірнуў у вакно - яны! Сястра выпіхвае мяне з хаты на двор, а сама бягом - на вуліцу. Яна бачыць - б'юць, малоцяць прыкладамі вокны ў нашага суседа - паліцая, што служыць у Касьцюковічах. Сястра ў страху - будзе тое і нашым вокнам. Ды партызаны ўваліўшыся ў хату паліцая - громяць ўсё, што ў ёй ёсць. Не пакінулі нават печы. Селі на коні і зьніклі гэтак-жа хутка, як і зьявіліся. Нас не зачапілі. «Як гэта зразумець, - шапталіся вяскоўцы, - зямлю дзяліў, школу адкрываў, а не зачапілі. Зьвязь з імі мае ці што?»

З двара я падаўся на могільнік, не таму што баяўся тых партызанаў - хоць у рукі ім не хацеў пападацца, - а проста, каб некуды сыйсьці, пачакаць пакуль усё ўляжацца. Дый наш могільнік - гэта адно з маіх улюбёных мейсцаў. Яшчэ ў маленсьцьве я часта хадзіў сюды на сьвяты з маёй маці, часьцей з маёй бабкай - аглядаць нашыя могілкі, папраўляць, калі што было няспраўна. Асабліва я любіў хадзіць на могілкі на Радаўніцу. У гэты дзень могільнік наведвала ўся вёска. Кожная сям'я прыносіла з сабой што-небудзь з ежы, у тым ліку яйкі. Засьцілаюць сваю магілку абрусам, стаўляюць на яго ўсё прынесенае і, згадваючы нябожчыка, запрашаюць яго частавацца разам з імі. Добра памятаю, як мы з маці аздаблялі маленькую магілку мае сястрычкі, што памерла, калі ёй ня было яшчэ й году і як маці сьцішна расказвала пра яе.

На Радаўніцу на могілках калісьці было поўна моладзі. Моладзь любіла калыхацца тут на арэлях. На нашым могільніку ёсьць некалькі магутных, гонкіх сосен, аброслых унізе шурпатай, а ў версе гладкай карой. Некаторыя з іх, маючы вакол сябе досыць прасторы, працягваюць, як руку, свой даўжэзны і моцны сук.

За такі, на адпаведнай вышыні, сук прывязвалася двума канцамі - з прамежкам паміж імі на якіх паўмэтра - вяроўка. Унізе яна зьвісала паўкруглай пятлёй, у якую і садзіліся аматары пагушкацца, папярэдня падклаўшы пад азадак што-небудзь з свае апраткі. Калі вы ўжо селі, вы бярэцеся дзьвюмя рукамі за вяроўку, якую, узяўшыся за канцы, нацягнутую, трымаюць перад вамі двое хлопцаў. Гэтаю вяроўкай яны раскалыхваюць вас. Калі вы ўжо раскалыханыя, узьлятаеце дастаткова высока, вы адпушчаеце вяроўку, але хлопцы ўсё роўна не пакідаюць вас падкідаць угору, вы дасягаеце ўжо ўзроўню сука, за які ўверсе зачэплена вяроўка, крычэце: досыць, досыць! тым ня менш, асабліва калі гэта дзяўчына, вас шпурляюць яшчэ вышэй. Ня ў штоніках, дзяўчына заціскае калені, просіць ратунку, ды зьнізу, пры кажным яе ўзьлёце, жартаўнікі, наставіўшы да вачэй казырком руку, падглядаюць, што ў яе там. Мне прыйшло гэта на дум само па сабе, калі я прыглядаюся цяпер да сосен з вялічэзнымі сукамі. У згадках пра гэта я самавыключаюся, ня ведаю, дзе я. Аж бачу - на бабулькінай магілцы новы крыж. Кажуць, як памерла мая бабка, дзед амаль кожны дзень хадзіў на могільнік плакаць па ёй. Той факт, што дзед узяў цяпер сабе іншую бабку, выклікаў у мяне нейкую няпрыязнь да яго. Я пакінуў могільнік, пайшоў у кірунку школы. Дайшоўшы да яе, з узгорку, на якім яна стаіць, пабачыў на мосьце пярэсты натоўп жанчын. Яны, апусьціўшы галовы, глядзяць уніз, у ваду, прыглядаюцца. І хоць яшчэ я ня прызвычаіўся быць на людзях, іду на мост. Толькі падыйшоў - з рэчкі вылазіць незнаёмы мне мужчына з хлопчыкам на руках. З мосту кінуліся да яго жанчыны. Хлопчык мёртвы. Утапіўся. Мужчына палажыў яго на траву. Спрабаваў нешта рабіць з ім. Шкляныя вочкі застылі ў сваёй нярухомасьці. Доўга не пазнавалі, але нарэшце дазналіся, чый гэта хлопчык. Пабеглі сказаць ягонай маці.

Жанчыны пачалі разыходзіцца. Усе яны з Мокрага Другога - ідуць дахаты. У іхнае Мокрае іду і я. Некаторыя з іх пазнаюць мяне, або здагадваюцца, што гэта мушу быць я - чулі-ж, што сын Лявонавіча вярнуўся і ходзіць да Мельнікавай Манькі. Толькі рэдкія з іх прывіталіся са мною, але ніхто з іх не спрабаваў загаварыць са мной. Дзяўчаты шугнулі наперад і гуртом спыніліся на пляцоўцы, што называлася раней «Цэнтрам» - як відаць, нешта задумалі. Я іду таксама на гэтае, быццам лобнае для мяне месца. Іду, уласна, ня ведаючы - чаго. Я нясьмела, не сваёю паходкай буду праходзіць паўз дзяўчат, буду - невядома, чаму - сароміцца іх. Калі я міну іх, яны будуць глядзець мне ўсьлед і можа якая з іх адважыцца выпаліць нешта такое, на што я не знайду адказу. Я хачу прайсьціся паўз вокан Піліпавай хаты - можа мяне заўважыць Дуся, а не - завітаю да іх сам. Старыя, думаю, будуць рады бачыць мяне. У іхных вокнах я нікога не ўбачыў і вагаюся - зайсьці, ці не. Заходжу. Хіма і Піліп расплакаліся, пабачыўшы мяне зьмененага. Просяць прахадзіць, не стаяць у парозе. Хіма замітусілася, змахвае фартухом лаўку - рыхтуе для мяне мейсца. - Дуські няма.

- Зьбегаю па яе. Сорамна табе, Масеевіч. Колькі часу ў хаце, а да нас і не ўступіў. Дзякуем, што во зайшоў. Пагамані пакуль з маім старым, а я зараз...

Выбегла з хаты.

- Ну куды яе халера пагнала? Дуська вон сама ўжо йдзець, - зірнуўшы ў вакно, нібы сам сабе сказаў Піліп.

Хвалююся - зараз Дуся ступіць на парог. Адчыняюцца дзьверы - і першай уваходзіць Хіма, за ёю Дуся. З-за плячэй маці яна пасьпела ўжо секануць мяне сваім кароткім, ледзь улоўным паглядам: той-жа позірк, строга ўзьнятыя бровы, гульліва-цёплая ўсьмешка. Хіма, увайшоўшы, адступілася на бок, як-бы даючы дарогу Дусі. Дуся сумелася, ня ведала як ёй быць, але, перамогшы сябе, падыйшла і падала мне руку. Я не затрымліваў ейнай рукі, і яна адыйшлася, стала побач маці, быццам чакала ад яе нейкай помачы.

- Але нічога, дзеткі, звыкнецеся, - пасьпяшалася сказаць Хіма і пачала сваю лёгкую гаворку. - Сядайце во за стол, трэба-ж дарагога гасьця прывеціць. Ну, а ты стары, чаго маўчыш, як маўмыра, даставай, што я зьберагла - ня выпіў-жа? А ты, Дуська, займі чалавека. Пакажы Масеевічу Ягоркіны фатаграфіі. Забралі-ж і яго на вайну. Можа ўжо, крый Божа, няма і ў жывых.

Хіма выцірала фартухом сьлёзы.

Дуся дастала альбом і стоячы, пачала гартаць яго, паказваючы мне здымкі.

- Ну чаго-ж вы стаіцё? Сядайце ета за стол. Выгадней будзе, - парадзіла Хіма.

Мы селі за стол побач адзін аднога. Апрача нядаўніх Ягоравых з Эмай здымкаў, у альбоме былі і ранейшыя фатаграфіі, у тым ліку шмат Дусіных. Свае здымкі яна прапушчала хутка, сьмяялася з іх, саромелася сябе, ранейшай. А мне тыя здымкі падабаліся найбольш, хвалявалі, будзілі мае незваротныя часы. Дуся гартае й гартае. Мы бачым Ягора ў форме сяржанта, Эму - у прыгожай сукенцы, у капелюшы, з узьнятым над галавой парасонікам. Бачым здымкі з Ягоравага вясельля. На іх Дуся не затрымліваецца - хутка прагортвае.

- А гэта ты тут! - упяршыню загаварыла са мною Дуся. Дасюль яна гартала альбом моўчкі. Ейнае «а гэта ты тут» кранула мяне. Я чую яе вобак сябе, і паддаўшыся гэтаму пачуцьцю, амаль ня ўспрыймаю таго, што яна гаворыць.

На стале ўжо традыцыйны ў вёсцы для гасьця пачастунак - яечня і паўлітра. Дуся з судніку дастае шклянкі. Калі яна выходзіла па іх з-за стала, я ўглядзеў у ёй усю жаночую прынаднасьць. Дуся зноў села вобак мяне. Піліп разьліў паўлітра на ўсіх нас чатырох, выдзеліўшы пры гэтым жонцы і дачцы самую найменшую дозу. Узьняўшы шклянкі, Хіма і Піліп прывіталі мяне з прыходам у іхную хату, паспачувалі маёй бядзе, але, сказала Хіма, дзякаваць Богу, што вытрымаў, вярнуўся цэлым і здаровым. «Будзь-жа, Масеевіч, ня толькі нашым госьцем, а й нашым сем'янінам. Будзе з кім і нашай Дусьцы бавіцца. Дачакалася яна цябе, Масеевіч. Помніш, не забыў, як ты быў у нас у гразу і як ад страху Дуся, дзіцянё, ускочыла табе на рукі?»

- Ды пакінь ты, мама, - просіць яе Дуся.

- Ці гэта ты ачмурэла выпіўшы, ці дурнота табе стукнула ў галаву? - раззлаваўся Піліп.

- Трэба-ж нешта гаварыць, а не сядзець, надуўшыся, - апраўдвалася Хіма.

- Дык няхай во чалавек ета й гаворыць. У яго ёсць пра што гаварыць, - ня ўступаў Піліп.

- А што Масеевічу пра тое гаварыць? Лепш пра тое забыць. Ідзеце, Дуська, пагуляйце сьвятам такім. Глядзіце, як людзі высыпалі на вуліцу. І мы з старым во куды выйдзем.

Дуся прапанавала пайсьці ў Цэнтр, але я не захацеў ісьці туды - там, напэўна, будзе Манька. З хаты мы выйшлі на агарод, адтуль спусьціліся на рэчку і хутка апынуліся ў зацішку, сярод вербалозу, на міжрэччы, на тым самым астраўку, дзе калісьці я любіў ляжаць у траве, слухаць пчаліны гуд, аддавацца спасьціжэньню самога сябе і ўсяго існага навакол. Гэта тое самае мейсца, дзе мяне падглядала Дуся, падаравала сплецены ёю вяночак і прасіла, калі я не захачу ўзяць яго з сабою, пусьціць яго на ваду, паглядзець, дзё ён, ля якого берагу прыстане.

Ідзём. Украдкам аглядаем адзін аднога. Дуся ідзе вобак, надта не набліжаючыся да мяне. Ідзём, але няма болей куды ісьці, і мы спыняемся. Закутак, ахутаны з усіх бакоў вербалозам, дрэміць у сваёй цішыні, дыша водырам нагрэтых рознаколерных траў, зьвініць ледзь чутнай музыкай розных казюрак. Сонца сьвеціць яшчэ на ўсю сваю паабедзенную моц. Напоенае духмянасьцяй паветра, мляўкае і душнае, родзіць нейкае асаблівае адчуваньне паўніні жыцьця. Мы селі. Трава вышэй нас. Я рву травінку, па якой паўзе божая кароўка, паказваю яе Дусі. Яна ўсьміхаецца, ейная ўсьмешка ясьнее, сьвеціцца лагодай і любасьцяй. Дуся падстаўляе свой пальчык, і божая кароўка перапаўзае з травінкі на ейны пальчык. «Я люблю ейны дотык», - гаворыць Дуся. Выстаўляе мне кароўку на ейным пальчыку і гаворыць: «Зьнімі ў мяне яе». Я адказваю: «Ты-ж любіш ейны дотык». І, зьняўшы з ейнага пальчыку божую кароўку, бяру Дусіну руку. Цалую ў далонь. Ад гэтага майго дотыку вочы ў Дусі імгляцца, закатваюцца ў чульлівасьці. Замёршы ў пацалунку, сьцішна, нетаропка, яна замыкае мяне ў сваіх абдымках.

Мы доўга ляжым у траве. У нас няма страху, што нехта можа пабачыць нас.

Узьняўшыся, Дуся папраўляе сваю сьвяточную сукенку, пытаецца, ці што-небудзь на ёй відаць. І мы пайшлі. Зноў паўзрэчку. Дуся просіць мяне, каб я зайшоў да іх у хату, але я гавару, што мне лепей цяпер пайсьці дамоў. Разьвітваючыся, Дуся доўга не адпушчала мяне. Абняўшы, цалавала і калі адпусьціла, у ейных вачох стаялі сьлёзы, цяжка было зразумець - сьлёзы радасьці ці засмучэньня. Адыходзячы я сказаў Дусі, што прыйду да яе ўвечары.

Калі я вярнуўся дахаты, сястра сказала мне, што пасьля таго, як партызаны пакінулі вёску, да нас заходзіў нейкі чалавек, хацеў пагаварыць са мною, пытаўся, дзе я. Сказаў, што зойдзе пазьней, увечары, але не сказаў, хто ён і якая ў яго да мяне справа. Сястра думае, што гэта нехта ад партызанаў.

Адведзіны незнаёмага чалавека ўстрывожылі бацькоў. Устрывожыла гэта й мяне, хоць вярнуўшыся дахаты, з першага дня я зразумеў, што спакойна ў Мокрым я ня пражыву. Праіснаваць між немцамі і партызанамі немагчыма. Мая нейтральная пазыцыя можа аказацца самай небясьпечнай, але паколькі я заняў яе, я мушу і стаяць на ёй. Я хачу жыць. Я ня жыў яшчэ. Я толькі пакутваў, хоць пакуты - тое-ж жыцьцё, можа найвышэйшая форма яго праяўленьня. Ды я не хачу пакутваць. Мне дваццаць сем год, а ці жыў я? Не, я толькі рыхтаваўся жыць, жыць для нечага высокага, прыгожага. Дзеля гэтага высокага я бярогся ад спакусы ніжэйшым. Я, напрыклад, не кахаў, як кахалі іншыя. Я кахаў употайку, саромячыся прадмета майго каханьня. Мае равесьнікі кахалі інакш - яны зьбіралі ўраджай з свайго каханьня. Я жыў у мройнасьці, яны - у дзеяньні. На подступах да свайго ідэальнага, дзеля якога я ахвяраваў сабой, я зазнаў паражэньне, самае вялікае ў маім жыцьці. Я нікога ня віню за маё паражэньне. У мяне няма нянавісьці - яе пагасілі мае пакуты. Я мусіў-бы ненавідзець партызанаў, але я не магу іх ненавідзець - я толькі баюся іх. У мяне ёсьць падстава ненавідзець савецкую ўладу, але яна пагасіла ў мяне сілу супраціўленьня ёй. Я хачу жыць. Настаў мой час жыць. Я не зважаю на тое, што дзеецца вакол мяне. Дый я ня ведаю, што дзеецца. Забралі немцы Маскву, ці не - мне ўсё роўна. Я ня прагны да навінаў. Я паглынуты адным - сабою. Я нават ня ведаю, што робіцца ў мяне пад носам - у Мокрым. Я ахутаны ўласнай глухатою. Адраблю на полі з бацькам дзень, і ўсё. Я не магу дачакацца вечару, калі я магу нырнуць у сьцішнасьць і патаёмнасьць начы. Выйду - навокал ні душы, усё ціха, ніхто нідзе ня шамніць. Толькі ты сунешся, паглынуты цемрай. Ідзеш - куды хочаш, ніхто табе не перашкодзіць. Ты ня думаеш, што нехта, стаіўшыся, можа сочыць за табою - з вакна, з-за вугла, з-за дрэва. Ты думаеш, што вёска сьпіць. А яна ня сьпіць. У ёй ідзе начное жыцьцё. У нейкай хаце вось цяпер, калі ты йдзеш, патаёмна шэпчуцца, вядуць нараду, рыхтуюцца да нейкага дзеяньня, можа нат адліваюць на цябе кулю, а ты пра гэта й ня ведаеш - ідзеш, снуючы ў душы найлепшыя спадзяваньні.

Я іду да Дусі. Наўпрасткі. Праз рэчку. Я думаю, што Дуся ўжо ў клеці. Чакае мяне. Уяўляю яе. Уяўляю нават, якая ў яе ночная кашуля. Ціхенька стукаю ў дзьверы. Яна адчыняе. Абняўшыся, ідзём да ложку.

- Я чакала цябе.

- І я цябе.

Лажымся. І няма грэху ўвайсьці ў яе і любіць яе, узяць ад яе і даць ёй, замерці з ёй і зноў нарадзіцца - іншым, чымся ты быў. І ты ляжыш, і ты ня хочаш адклейвацца ад яе, як і яна ад цябе. І, прасьветленыя, сьвецімся - два ў плоць адзіну.

Дуся мне прызнаецца, што там, у міжрэччы, на астраўку, яна напачатку не хацела паддавацца мне. Пытаюся - чаму? Адказвае - каб не падумаў пра яе дрэнна. Ня чулі - калі заснулі. Прахапіліся, калі праз шчыліны дзьвярэй дабіралася ўжо да нас дзённае сьвятло. Дуся адчыніўшы дзьверы, зірнула на бакі - ці няма каго. Я магу выходзіць. Цалуе, і я бягу праз агарод, на рэчку, дахаты. Увечары я буду зноў у Дусі.

Прыйшоўшы ад Дусі, я лёг спаць у сенцах. Прачнуўся позна, калі бацькі былі ўжо пайшоўшы на працу. У хаце заставалася толькі сястра, каб сказаць мне, што незнаёмы чалавек заходзіў учора да нас яшчэ раз. Я папрасіў сястру перадаць мне як найбольш дакладна ўсё, што гаварыў незнаёмы чалавек - чаго ён хацеў, хто ён, як ён выглядае. Сястра і пачала:

«Мы доўга чакалі цябе, не садзіліся вячэраць, думалі - прыйдзеш. А цябе ўсё ня было. Мы й падумалі, што ты ня хочаш бачыцца з ім. Не дачакаўшыся цябе, селі вячэраць, а ён - на парог! І адразу: дзе ты? Бачыць, што цябе няма, пачаў насядаць на нас: вы сказалі яму, што я хачу пабачыцца з ім, што ў мяне ёсьць да яго справа? Вы сказалі яму ўсё гэта? Сказалі, што я прыйду ўвечары, во цяпер, значыцца? Бацька сьпярша ня ведаў, што яму адказаць. Сказаць, што мы сказалі гэта было-б нядобра для цябе: выглядала-б, што ня хочаш з ім бачыцца. Сказаць, што нічога пра гэта мы табе не гаварылі - нам было-б нядобра. І бацька, замест, каб адказаць яму на ягонае пытаньне, узяў дый сам у яго спытаўся: а якая ў вас справа да яго? Незнаёмец раззлаваўся і зноў пачаў пытацца: дзе ты, прасіў нас знайсьці цябе, сказаць, каб ты не хаваўся. А бацька на гэта яму - ты не хаваешся, нашто? Сказаў толькі, што ты пайшоў гуляць і недзе забавіўся. Незнаёмец не паверыў бацьку: «Ты мне ня хітры, - сказаў. - Бачу цябе наскрозь. А свайму сыну перадай: мы хочам бачыць яго, гаварыць з ім і што для яго няма ніякай апаснасьці. Калі-ж ён падвядзе нас і яшчэ раз, пусьць на сябе піняець. Буду ў вас зноў заўтра. Увечары». Сказаў і выйшаў, стукнуўшы дзьвярыма. Вось, братка ты мой, і чакай вечару. Гэта-ж сёньня ўжо. І што дзелаць? Бацька ня верыць яму, кажа, што яны хочуць згубіць цябе. Як так можа быць, казаў, у турму пасадзілі, а цяпер ты ім спатрэбіўся. Маняць! Я пайду цяпер маці дапамагаць лён палоць, а ты заставайся, братка, у хаце - думай, што рабіць, як з гэтага дзела вычапіцца. Наставіў ты многа людзей проці нас сваёю дзяльбою. Во йду палоць лён, а людзі будуць праходзіць міма і скоса глядзець на нас: «Каму як, а сабе нябось выразаў дзе найлепш». Зайздросьцяць, што ў нас лён удаўся, зацьвіў усіма колерамі на дзялянцы, дзеля якой, ты ведаеш, спор быў - каму яе аддаць? Бацька падбіў цябе, каб гэтая дзялянка нам засталася. І ты так зрабіў. А трэба было аддаць яе каму іншаму. Ня было-б злабы. Жалаба на цябе пайшла і ў лес - даносяць і туды. Дык во й прыходзяць цяпер з лесу. Я думаю, што чалавек, што быў у нас і прыйдзе сёньня яшчэ - з лесу. Цяпер - ты пытаўся, як ён выглядае. Ды малады яшчэ. Крэпкі. Прысадзісты. У штацкім. Зброі ў яго ня прыкмеціла. Ды па ўсім відаць - ваенны. Вось усё, братка, што я магу сказаць пра незнакомца. Думай цяпер сам, што рабіць - ці сядзець табе цяпер у хаце і чакаць незнаёмца, ці не паяўляцца. А калі не паяўляцца, дык дзе дзецца.

Сястра пайшла на працу і я застаўся ў хаце адзін. Застаўшыся сам-на-сам, я вярнуўся да сябе самога - хто я? што я? У турме, на этапах, у Сібіры, на Калыме - усюды я быў «я». Я быў сьвядомым сябе, сваіх пакутаў. Яны ўзвышалі мяне, дадавалі мне моцы пераадольваць гэтыя пакуты. Яны гартавалі мой дух. У душы я нават быў горды за свае пакуты. Я ўсьведамляў адкуль яны былі пасланыя мне. Я ведаў, што пакутваю ня толькі я, а й цэлыя мільёны. Усьведамленьне далучанасьці да пакутаў іншых дадавала мне мужнасьці. Свае пакуты ты ня лічыў дарэмнымі, яны будзілі ў табе надзею, што калі-небудзь яны дадуць свой плён. Які - гэта было для мяне туманна, але дзесьці, у падсьведамасьці, ты цешыў сябе, што й ты належыш да той катэгорыі пакутнікаў, да тых людзей, што нясуць свой крыж, спаўняюць сваю місію, у прыватнасьці - пясьнярскую. Ты рыхтаваў сябе да нейкай будычыні, што - ты моцна верыў - усё-ж некалі наступіць. Мільёны такіх як ты, што ідуць разам з табою пад канвоем, што дзяўбуць, як і ты, скалу, што мёрзнуць і галадаюць, што, сігануўшы ўначы з сваіх верхніх нараў, павісаюць на вяроўчыне, імі самімі зьвітай - мільёны такіх людзей, думаў я, не загінуць дарэмна, падрыхтуюць іншае заўтра. У душы тлеў, ня сьціхаў боль за бацькоў, што пакутваюць ня менш, а можа яшчэ й больш, чымся я. Туга па іх, нейкая віна перад імі, былі другой, асобнай пакутай майго пакутніцтва. Думаў, калі вярнуся - вярнуся іншым чалавекам, дасьведчаным, мудрым, здольным жыць па-новаму. А прыйшоў - дзе дзеўся гэты чалавек? Ён той самы, які й быў - падуладны свайму хаценьню. Застаўшыся ў хаце сам-на-сам, думаю пра пасланца. Вырашыў не чакаць незнаёмца. Чым-бы ён мяне ні заманьваў, як-бы ні пагражаў, я не хачу бачыць яго. Не для таго я пакутваў, каб сустракацца твар у твар з чалавекам, што можа дапытваў мяне, гнаў мяне пад канвоем, чыніў мне пакуты. У мяне іншае на ўме. Я хачу акунуцца ў маё прыватнае, якога ў мяне ня было дасюль. Я чакаю вечару, я чакаю начы, калі ў ейных лагодных, суцяшальных абдымках я знайду сабе забыцьцё ад маіх пакутаў.

Бацькі й сястра на абед ня прыйдуць. Яны працуюць на самых аддаленых нашых дзялянках, за тры вярсты ад хаты, і каб ня біць ног, магчы адпачыць на месцы працы, узялі з сабою полудзень. Мне прыкра, што не пайшоў на працу, сяджу ў хаце, што я ўсё-ткі ўгоднік. Прыгадаўся брат, якога, прыйшоўшы дамоў, я не застаў і які невядома дзе цяпер - на вайне? Жыў ці ўжо няма на белым сьвеце? Бацькі сказалі мне - пакінуў хату, пайшоў і не падаў аб сабе ніякай весткі. Забалела сэрца па ім. Гэты боль хацеў выказаць у вершы, але далей радка «Адзавіся мне, родны мой брат» не пайшло: занадта гэта тэма квяліла мяне, была занадта датклівай, горкай. Колькі я ні хадзіў па хаце, шукаючы патрэбных словаў, не знаходзіў іх, і, стомлены гэтымі пошукамі, абясьсілены, пакінуў свае патугі. Спрабаваў чытаць, але й на чытаньні ня мог засяродзіць свае ўвагі - лезла нешта іншае. Сяджу, з хаты нікуды ня выходжу, не хачу нікому паказвацца на вочы. Адчуваньне такое, быццам я абложаны ў сваёй роднай хаце. Калі гляджу ў вакно, што на вуліцу, бачу Піліпаву хату, ціхую, як-бы стоеную ў сваім нейкім чаканьні. У думках, у сваім адчуваньні я ўжо там. Ці яна цяпер у хаце? Мусіць, не. Пэўна, цяпер з маці на полі. Чакае яна начы, як і я?

У выгнаньні, побач беларускіх, я, бывала, складаў у памяці і вершы парасейску, асабліва, калі нехта прасіў мяне аб гэтым. Маўляў, пабеларуску ня так зразумела. Бяруся за алавік і сьхіляюся над паперай. Зрадзіліся хутка і лёгка радкі:

 

 

Але радкі гэтыя здаліся мне надуманымі, сухімі і штучнымі. Гэта ня тое пачуцьцё, якое ў мяне цяпер. У сваёй уяве бачу Дусю больш спакусьлівую, ня выдуманую, а рэальную, даступную мне. Гэтая рэальнасьць завалодала мной цалкам.

Пастух ужо гоніць з поля кароў, і маці прыйшла з поля першай, загнаць і падаіць карову. Сонца ўжо зайшло і наступаюць сутункі. Я гавару маці, што мушу ўжо куды-небудзь пайсьці - баюся, каб мяне не застаў незнаёмец. Вырашыў, гавару маці, не паказвацца яму. Маці толькі: «Як-жа ты пойдзеш ня еўшы?» Пра гэта, маці, ня турбуйся, гавару. Вось што вам сказаць, як прыйдзе ён? Скажаце яму, што яшчэ не гатовы я да такой сустрэчы. Або, мама, і яшчэ больш ясна - скажэце яму, што я не хачу бачыць яго. Што-ж тут хавацца. Я не хачу, каб ён чапляўся да вас. Я хачу ўзяць усё на сябе. Каб вы былі тут ні пры чым.

Выйшаў з хаты, перайшоў вуліцу. Ад вуліцы адразу-ж пачынаецца спад на рэчку і я ня йду, а проста качуся ўніз, каб мяне ніхто ня прыкмеціў. Я ўжо на рэчцы, сярод утульных хмызьнякоў. Чакаю, пакуль пацямнее больш. Дый Дуся пэўна яшчэ вячэрае. Не гатова. Але мяне бярэ нясьцерп. Пераходжу па кладцы рэчку. Узыходжу на ўзлобак - Дусін агарод. Станаўлюся пад яблыняй, што спусьціла свае абцяжаныя галіны амаль да самае зямлі. Адсюль я пабачу, як Дуся будзе выходзіць з хаты ў клець. А калі і не пабачу, дык пачую, як яна стукне дзьвярыма, зачыняючы іх за сабою. Я буду ведаць, што яна ў клеці. Ужо, як мае быць, сьцямнела. Ужо час Дусі выходзіць. І вось - у іхнай хаце адчыняюцца дзьверы. Дуся? Не. Чую гаворку Хімы: «Запазьнілася падаіць цябе, мая ты кароўка. Нацерпілася, бедная». У даёнку цыркнулі першыя струмкі малака. Хіма канчае даіць. Заганяе карову ў хлеў. Гаворыць: «Ну цяпер табе, мая красулька, лягчэй. Ідзі спачываць». Бразнула клямка. Цяпер ужо напэўна Дуся. Так і ёсьць. Хіма да яе: «Выпіла-б кубачак малака нанач?» «Ня хочу, мама», - гаворыць Дуся і чую, як яна ўваходзіць у клець. Шчакаў якую хвіліну і, упэўніўшыся, што Хімы ўжо няма на двары, з затоеным дыханьнем, падыходжу да клеці. Стукаю ціха-ціха. Дуся, ня пытаючыся хто, адчыняе мне дзьверы, але на маё зьдзіўленьне адразу-ж адскочыла ад мяне. Пачуў, як яна бухнула ў свой ложак. Падыходжу да ложку ў кутку. Дуся сядзіць, прыціснуўшыся да сьцяны. Хачу яе абняць. Прытуліць. Але яна не даецца, размахвае рукамі: «Ідзі да Манькі. У яе падушкі мякчэйшыя». І яшчэ больш цісьнецца да сьценкі, баронячыся ад мяне. Я ў сполаху. Я ня ведаю, што сказаць. Я папаўся. Я мушу ратаваць і сябе, і яе. Кідаюся да яе. З усёй пяшчотай ўтуляю яе на сваіх грудзёх. Цалую. Шапчу: «Мне так добра з табой. Я люблю цябе. Я нікуды не хачу ісьці ад цябе. Ты навекі мая».

І Дуся мірыцца. Я апыняюся ў ейных руках. Спазнаю дасюль неспазнанае - вялікую пяшчоту, забыцьцё, слодыч неіснаваньня. Нам не хапае начы. Калі падкраўся дзень, мы й ня прыкмецілі. За намі - спапялёная ноч. Сонечная раніца грае ўсёй сваёй прыгажосьцяй. Пасьля начы мы - як новыя людзі. Глядзім адзін на аднаго. Усьміхаемся. Бегчы дахаты мне позна. Дуся просіць пайсьці з ёю да яе. І я пагаджаюся. Але баюся пераступіць парог ейнай хаты: як паглядзяць на нас. А Дуся хоць-бы што - не сароміцца.

Ейная маці сустракае нас з усёю ветлівасьцяй і пашанай да мяне. Хімы я ўжо не баюся - ня першы-ж раз я ў іхнай хаце. Баюся Піліпа. Добра, што яго яшчэ няма цяпер у хаце - пайшоў у поле па каня. Трэба-ж брацца за працу. Дуся дае мне вышыты ёю ручнік - умывацца. Ейная маці б'е на патэльню яйкі. Дуся засьцілае стол. Яешня гатова. Хлеб і малако на стале. Садзімся сьнедаць. Толькі пачалі - уваходзіць Піліп. Зірнуў на нас за сталом. Ад сораму лепш-бы праваліўся. Ён маўчыць. Пачынае закурваць.

- Ежце-ж. Ежце-ж, дзеткі, - гаворыць Хіма. - А ты, стары, што хацеў-бы? Я табе згатую куляшу. - Сьмяецца: - Яешня-ж толькі зяцям. Прывітаўся-б хоць з дзецьмі.

Кулеш на стале. Піліп садзіцца побач мяне. Сіляе лыжкай кулеш. Студзіць. Дуся пытаецца, ці ён пойдзе касіць. Яна-б разьбівала ўсьлед за ім пракосы.

- Як «зяць» пойдзе са мною з касой.

Дуся глядзіць на мяне. Сьмяецца.

- Зяцьку-ж нашаму трэба дахаты бегчы. Ён-жа яшчэ ня зяць.

- Ды я толькі гавару так. Няхай бяжыць. Ня прывязваем яго тут.

Зірнуў на мяне, а я і не ўлавіў - як: спагадліва ці з дакорам. Ён-жа ведае пра ўсё. І сядзець, не саромячыся, з ім разам за сталом немагчыма. Піліп прыкмячае маю нязручнасьць і загаворвае пра другое:

- Партызаны разгульваюць. Немца не баяцца. Сустрэў во Мельнічыху. Гаворыць - у Паповай Гарэ днямі паліцая з жонкаю расстралялі, а іхнае дзіця, грудное яшчэ, разадралі на дзьве палавінкі. Прыбілі гэтыя палавінкі на вуглох яго хаты, каб ета ўсім было відна.

- Ну што ты пужаеш дзяцей. Нашто ета? К чаму? У цябе няма пра што гаварыць? Гаворыш абы што, - прыбіраючы стол, суцяшае нас Хіма. Ты, Масеевіч, бяжы ўжо. Радзіцелі будуць беспакоіцца. А мы з Дусяй пойдзем сена сушыць, балазе пагода ўдалася.

У сенцах Дуся, абняўшы, гаворыць ціхенька, на самае вуха: «Глядзі-ж, увечары не заблудзі мне да Манькі».

У сваёй хаце я ўжо нікога не застаў - ні бацькоў, ні сястры: пайшлі на працу. А я? Што раблю я? Куды я йду? Куды прыйду? У хаце ўсё прыбрана, чыста, пазалочана ранішнім сонцам, і ад гэтай упарадкаванасьці мне яшчэ болей не па сабе, гэта мне як нейкі дакор, напамінак і няўхвала. А пакінутае для мяне на стале сьнеданьне кранула да глыбіні. Гэта маці. Гэта яна. Гэта ейны смутак і клопат па мне. Не магу прыняцца за сьнеданьне, не магу дакрануцца да яго.

Пайду пагляджу на двор, якія прылады яны ўзялі з сабою, куды, на якую працу пайшлі. Грабляў і бацькавай касы няма. Значыцца, пайшлі на сенажаць. Засталася вісець толькі мая каса. Я зьнімаю яе, бяру брусок, трапышку, іду дапамагаць бацьку касіць. Я ведаю, на якой нашай дзялянцы яны мусяць быць. Дапамагу маці і сястры зграбаць сена, вяршыць копы. Паабапал дарогі, якой я іду, працуюць на сваіх дзялянках жанчыны з дзецьмі, узьнімаюцца, дзівяцца касцу, што йдзе на працу такой позьняй парой.

Я падыходжу да сваёй дзялянкі, але ня бачу, каб бацька на ёй касіў. Разглядаюся, бачу - у канцы дзялянкі, пад разложыстым вязам, сядзяць бацькі і сястра - напрацаваліся ўжо і селі адпачыць у халадку. Побач блішчыць на сонцы ўткнутая касьсём у зямлю бацькава каса. На воддалі віднеюцца граблі. Пракосы раськінутыя - сушацца. Угледзелі мяне. Ад сораму я невядома дзе дзеўся-б. Моўчкі ўтыкаю сваю касу каля бацькавай. Не магу пачаць гаворкі. Муляюся. Адчуваю сябе, як на якім судзе. Бацькі таксама нічога не гавораць. Выручае сястра:

- Не журыся, братуха. Сядай. Ты пайшоў з хаты і столькі бяды, а якавота нам. Дзела дрэннае. Прычапіліся яны да цябе. Узьеліся. Учора быў-бы ты ў іх руках, каб не забавіўся. У засадцы сядзелі, цябе чакалі. Думалі, прыйдзеш-жа. А ты, як знаў, не сьпяшаўся дамоў.

- Ды ты, калі ўжо ўзялася, раскажы ўсё па парадку, - незадаволеным тонам прамовіў бацька. Хацеў нешта яшчэ сказаць, але ўстрымаўся, дастаў з-за пояса кісет, пачаў скручваць папяроску. Маці запыталася, ці я еў сьнеданьне.

- Знаеш, - пачала сястра, - было ўжо позна і мы думалі, што ніхто й ня прыйдзе да нас, аж тут не адзін, а трое ўвалілася ў хату. І ты ведаеш, хто з імі быў? Мікола Бугроў. Наш тут павадыр. Зацяты камсамолец. Ён адразу-ж: «Міколы няма? Хаваецца? Ня хоча нас бачыць? Але не схаваецца. Знойдзем!» Сказаў і замоўк. Тады пачаў той, што ўжо быў у нас: «Сватаць больш ня будзем. Сватаньне скончылася». І да мяне: «А ну зьбірайся! Жыва! Паглядзім, наколькі ты дорага свайму браціку». Штурхае мяне да выхаду. Я ў плач. А тут бацька: «Бярэце мяне! Я гатоў. А дачкі, прашу, не чапайце! Трэба я вам?» Тут уступіўся трэйці, што з імі быў. Я так думаю - з тых лейтэнантаў, што былі ў нас на акопах. Відаць, глаўны ў іх. «Оставь ее!» - сказаў. Пачаў гаварыць да бацькі: «Ни ты, ни твоя дочь нам не нужны. Нам нужен был, повторяю - был нужен ваш сын. Но, видно, он пошел не туда. Всякий разговор с ним прекращается. Запомните это!» І выйшлі з хаты. Я кінулася была да вакна - куды яны пойдуць, а яны - як расталі, ці скрозь зямлю праваліліся. Бацька хацеў выйсьці на двор, паглядзець, ці не затаіліся дзе, ды маці ня пусьціла бацьку. Знаеш, як гэта ўсё ўстрывожыла, напужала нас. Мы ўсю ноч ня спалі. На ранку маці выйшла на двор за нейкай патрэбай, а тыя - прост перад ейным носам - як з-пад зямлі паказваюцца. І хоць-бы што. Пералезьлі праз нашае прасла, нічога не сказаўшы, пайшлі агародамі. Іх было толькі двое. Трэцяга ня відаць было. Гэта-ж яны хацелі цябе падпільнаваць.

Я маўчу. Слухаю сястру.

- Ну й што цяпер дзелаць? - зьвяртаецца як-бы да мяне бацька. - Яны не дадуць жыць. Хоць выбірайся адсюль. Цябе спаймаюць - не пажалеюць. Было-ж сказана - ня туды пайшоў. А куды-ж табе йсьці? Да іх? Дык ты-ж у іх ужо быў пяць гадоў. Іх заела, што ты пачаў тут проці іх нешта рабіць. Зьехаў-бы ты куды, ці што. У раёне знайшоў-бы сабе нейкую работу. А нам тут усё роўна. Што яны з нас тут возьмуць? А не - дык і мы-б да цябе перабраліся. Згары яно тут усё гэтае нашае хазяйства. Злыдня гэтага. немца, усё роўна прапруць. І будзе ўсё тое самае, што й было. Вырашай, сын.

Маці дастала з торбы полудзень - хлеб, яешню ў маленькім гаршчочку, агуркі, бутэльку малака. Я сказаў, што я еў і ўзяў толькі агурок. Бацька прагна запіваў ежу малаком, маці - вадою з біклагі. Мы з бацькам дакасілі наш лапік, а потым дапамаглі скапніць згрэбенае сена. Вынесьлі з топкага мейсца на ўзгорак скошаную траву на прасушку. Да вечару яшчэ заставалася часу, і мы пайшлі з бацькам у Скарнякоўшчыну нагледзець якую сасну на дошкі, каб потым уначы зрэзаць. Бацька хоча пакласьці ў хаце новую падлогу. Дый трэба-ж нейкі запас дошак на якую труну - спатрэбяцца. У Мокрым часта паміраюць дзеці і няшчасныя іхныя маці прыходзяць да бацькі з просьбай зьбіць на скорую руку труну. Бацька ніколі не адмаўляўся - грэх.

Дахаты ішлі моўчкі - ці бацька быў дужа змораны, ці думаў пра нешта сваё, я-ж ня ведаў, з чаго пачаць гаворку.

Я не магу ўседзець у хаце. Павячэраў - і выходжу. Што ў нас былі «госьці», заглушана іншым - маім жаданьнем быць у Дусі. І я іду да яе ў клець. Учора яна мне сказала - на выпадак яна затрымаецца ў хаце, ня будзе яшчэ ў клеці, я магу заходзіць туды сам і чакаць яе: дзьверы будуць не на замку. Пераходжу па бервяну рэчку. Хоць ужо сьцямнела, прабіраюся на Піліпаў двор крадучыся. Я перад дзьвярыма. Гэтыя дзьверы для мяне сталіся ўваходам у нейкі патаёмны церам, дзе мяне чакае яшчэ нязьведаная дасюль радасьць і насалода. Дусі яшчэ няма і, увайшоўшы, я кладуся на ейны ложак. Чую ейныя крокі. Дуся ўваходзіць. Я гавару, што я тут. Дуся падыходзіць да ложку, і я, не дачакаўшыся пакуль яна будзе гатова, цягну яе да сябе. Ахвочыя, мы аддаёмся самім сабе. Дуся зьдзівіла мяне, калі, сьцішаная, бяз ніякага на тое поваду, цалуючы мяне ў вусны, шэптам пытаецца, ці мне добра было ў Манькі. Я ніяк не спадзяваўся ў гэтую хвіліну згадкі пра Маньку. Ня мог зразумець, ці Дуся дражніць мяне, ці ў яе нешта іншае на ўме. Не пасьпеў я адказаць ёй, як Дуся загаварыла далей: «Ейная братавая, што цяпер у іх, абзывае цябе самымі апошнімі словамі, вярзець усякую нясусьвеціцу, гаворыць, што ты сапсаваў Маньку, абяцаў узяць яе, цяпер адкінуўся і што табе гэта так ня пройдзе».

Дусі ўся гэтая гісторыя баліць і мне нялёгка было яе заспакоіць. Я было хацеў запытаць у яе пра яе ўхажораў, але ўстрымаўся, шкадуючы яе, гэткую безабаронную і дарагую мне. Не сказаў я Дусі й таго, што да нас прыходзілі людзі з лесу, дамагаліся сустрэчы са мною. Я адкладаў гэта на пазьней. Не хацеў трывожыць яе цяпер, калі мы жывём адзін адным, калі кожны дзень для нас наступае толькі для таго, каб зьмяніцца на ноч, што зводзіць нас разам.

Ад Дусі я пайшоў дахаты, калі яшчэ добра не разьвіднелася. Лёг у сенцах і праспаў амаль да паўдня - мяне ня будзілі. Усхапіўшыся, спужаўся, што ўжо позна і што ня змог пайсьці разам з сям'ёю на працу. Сьнеданьне мне пакінулі зноў на стале. Чаму мяне ня будзілі? Чулі, што я прыйшоў ужо раніцою і далі мне паспаць? Ведаюць яны, дзе бываю я? Канечне-ж, ведаюць, але ўдаюць, што ня ведаюць і ад таго яшчэ больш сорамна, брыдка і ніякавата. Такое палажэньне нязноснае. Я мушу калі-небудзь запрасіць Дусю да сябе ў хату, найлепей на якое-небудзь сьвята. Яна была ў нашай хаце малой, з братам і Эмай, а цяпер мне трэба паказаць яе, дарослую. Так будзе прамей. Чаго-ж хавацца? Я ведаю, бацькі будуць супраць Дусі. «Яна прастая, наіўная і не раўня мне», - скажуць. А я ня думаю, якая яна. У той ейнай прастаце ўсё для мяне, у наіўнасьці - уся звабнасьць.

Пастух прыгнаў у вёску на час сьпекі статак і маці прыйшла з поля падаіць карову, зрыхтаваць для бацькі і сястры полудзень. Бацька ёй перадаў, каб я схадзіў па каня, запрог яго ў мажару і пазвозіў копы сена ў стадолу - будзе дождж. Я надта быў рады гэтай працы і да вечара зьвёз амаль усе копы з поля.

Падчас вячэры неспадзявана паказваецца ў дзьвярох Агапка. Вітаецца яшчэ з парогу: «Добры вечар вам у хату, людзі добрыя. Не перашкоджу вам?» «Праходзьце. Праходзьце», - гаворыць бацька. Агапка, ні на кога ня гледзячы, толькі ўглядаючыся ў мяне, працягвае руку: «Ну дык прывітаемся, Мікола». Цалуе. У вачох сьлёзы. «Ты ведаеш, як я рада за цябе». Маці запрашае Агапку за стол, і яна сядае побач мяне. І ўсё глядзіць - то ў вочы, то на мае рукі. Я адчуваю сябе не свабодна, але свайго неспакою не выдаю. Сяджу, уважліва слухаю яе. І думаю - наколькі яна зьмянілася! Прыстойная і нават прыгожая. «Я сказала вам, Лявонавіч, што Мікола прыйдзе». «Дзякаваць Богу, Агафія Дзямідаўна», - адказвае ёй бацька. Я быў зьдзіўлены, што бацька так вялічае яе. «Вось і прыйшоў», - падагульняе Агапка. Цалуе мяне зноў. «Ну што-ж ты маўчыш, Мікола? Нічога не гаворыш. Скажы, як ты тут прышчапіўся пасьля Сібіру? У партызаны яшчэ не пайшоў?» Сьмяецца. А потым сур'ёзна і заклапочана: «Чула, што ты адчыняў тут школку, ды разагналі нашыя таварышы з лесу. А я вось усё вучу дзяцей (ведаеш, я-ж - настаўніца) у Вараноўцы і мяне не чапаюць. Загляні калі-небудзь у мой куток. Будзеш вялікім гасьцём. А партызанаў ня бойся. Зашчышчу». І ўсьміхнулася мне, паказаўшы белыя, як часнок, зубы. «Дый мае табе зашчыты ня трэба. Партызаны самі цяпер у вялікай бядзе, баяцца. Адыйшлі адсюль. Зашыліся ў лясох. Чулі-ж можа (Агапка зірнула на бацьку) - нямецкія карнікі разам з нашымі здраднікамі прачэсваюць Бранскія лясы, ідуць, кажуць, сюды, да нас, зьнішчаюць усё на сваім шляху, паляць ня толькі вёскі, а й людзей - нікому няма пашчады: ні старому, ні малому. Дзяцей кідаюць жыўцом у вагонь. У нашым, Касьцюковіцкім раёне, спалілі ўжо Дзяражню, Вішанькі, Бароўку, Клеявічы, Калодліва. Гэта ўсё партызанскія вёскі. Партызаны-ж паўцякалі. А людзі пагіблі. А ты, брат, сядзіш тут... Ды я гэта так. Рада, бясконца рада, што-ты вычапаўся. Я так перажывала за цябе. Насіла табе перадачу ў турму, ды ня прынялі. Пісала во Лявонавічу, паведамляла пра няшчасьце. Суцяшала. Падавала надзею, што прыйдзеш, не загінеш. І вось ты прыйшоў. - Пасьля нейкай паўзы: - Я таксама прыйшла. Толькі не падумай - што з турмы. Пад Менскам настаўнічала, і як пачалася вайна, прытупала да бацькоў, як і ты, у нашае Мокрае. Кінула ўсё там... і - свайго мужа. Узялі-ж у армію. - Глядзіць на мяне: - Бачыш, я жанатая. Можа ўжо, крый ты Божа, і ўдава. А ты яшчэ не жаніўся?» Жартам адказваю і ёй: «Не знайшоў нявесты». Сястра кінула на мяне насьмешлівы пагляд і гэтым выдала мяне.

Бацька вылез з-за стала, пайшоў у сенцы і вярнуўся адтуль з паўлітрам самагонкі. «Гэта, Агафія Дзямідаўна, у вашую чэсьць. Хочам вас угасьціць за вашую дабрату і прыхільнасьць да нас». Разьліў паўлітра па ўсіх, пастаўленых ім стаканах. Адмовілася піць толькі маці, але і яна ў знак пашаны да госьці, узьняла разам з усімі сваю шклянку. Тост, прызначаны да яе, Агапка адрасавала мне. Падзякавала бацьком за шчыры прыём. Бацька - я дзівіўся, наколькі зьмяніліся ягоныя дачыненьні да Агапкі - абыходзіўся з ёй гэтак, быццам яна была ягонай нявесткай, што прыехала з сынам пасьля доўгай адсутнасьці. Бацька як-бы хацеў мне гэтым сказаць: «Глядзі, во якога чалавека шукай, а ня то што...» А я, выпіўшы, пачаў нэрвавацца, што пазьнюся і хацеў, каб гэта ўсё скончылася як найхутчэй. Баяўся я і таго, што могуць завітаць да нас і іншыя госьці. І што даты? А гутарцы ня было канца. Агапка была надта ажыўленай, ахвотна гаварыла з бацькамі, усё як-бы адкладвала гутарку са мною, асобную гутарку. Нарэшце, бяседзе прыходзіць канец. Агапка, разьвітваючыся з бацькамі і сястрой, просіць мяне правесьці яе. Яна бярэ мяне пад руку, шчыльна тулячыся. Часта спыняецца, і на кожным прыпынку цалуе. Даходзім да ейнага двара. Запрашае ў хату, кажа, што бацька пэўна сьпіць. У хату я ня йду. Горача тулю яе да сябе, яна - меншая за мяне - уся пада мною - як не апусьціцца долу...

Разьвітваюся з ёй. Думаю - назаўсёды. Бягу наніз. На рэчку. Дуся чакае мяне. Хвалюецца, што пазьнюся. Я люблю яе. Люблю ўсю: пругкія, чульлівыя - даткніся толькі - грудзі, гібкую талію, сарамлівую цнатлівасьць, анёльскае, лебядзінае абыйманьне ейных рук, ахвочыя вусны, задуменна-радасны пагляд. Уськіне брывямі - пасланьне небу. Усьміхнецца - зойдзецца радасьцяй сэрца.

Даходжу да Піліпавага агароду, што ўздымаецца над рэчкай невялічкім узлобкам. Бачу - на ім стаіць стажок сена. Учора яго яшчэ ня было. У Піліпа няма сенавалу, і сваё сена ён трымае ў стагох: у большым - на полі, у меншым - на агародзе, ля хаты. Зьнізу, ад рэчкі, стажок выдаецца мне стройным і высокім. Месяц - калі гляджу на стажок - цэдзіць над ім сваё сьвятло, на самую макаўку, даймае, быццам падпальвае яе. Я іду на месяц. Бачу пад стогам зваленае сена, побач - парожнюю мажару. Мажара блішчыць і меркне сваімі зьежджанымі да бляску шынамі. Вось я ўжо каля стажку. Гляджу на Піліпава працоўнае месца - на граблі, уткнутыя цаўём у зямлю, на драўляныя вілы, якімі ён, мусіць, падаваў сена на стог, а Дуся, стоячы наверсе, падхоплівала яго, укладвала, утаптвала. Хацеў-бы я паглядзець на яе, такую працаўніцу! Я ведаю, яна любіць стаяць з граблямі высока на возе ў касынцы, усьміхацца. Паглядзець на яе там, на возе, - любата! Спрытная, прыгожая, зайздросная. «Ага, папаўся. Напужала?» Тузае: «Я чакала цябе, схаваўшыся за стогам. Хацела падгледзець, адкуль ты йдзеш». Шаламлівай, Дусі няма спыну: «У клець я цябе ня пушчу. Заначуем пад стогам, на сене. Глядзі, як тут прыгожа! Якое духмянае сена! Тут усе краскі, якія толькі ёсьць на сьвеце. Панюхай! Засохлыя, яны пахнуць яшчэ мацней. Слухай, што я табе скажу. Я працавала сёньня разам з бацькам і маці цэлы дзень. Зграбала сена. Стаяла на возе. Бацька падаваў на вілах, а я брала ахапкамі, укладвала, утоптвала, каб не звальвалася з воза. Каб ты бачыў, якія прыгожыя, стройныя вазы мы ўмеем з бацькам ладзіць. Ня верыш? Сьмяешся? Мы калі-небудзь з табой паедзем па сена - пакажу!» Узбуджаная, Дуся ня сьціхае - што з ёй такое, думаю. «Вазілі сюды на агарод. Мяталі стог. Глядзі, які выйшаў! Я доўга цябе тут чакала, а ты ўсё ня йшоў. Дзе быў? Я прыкмеціла цябе яшчэ здалёк - ноч сёньня такая ясная ад месяца. Думаю - схаваюся. Напужаю цябе. Ці-ж ты мог падумаць, што я тут стаю? Або пабачыць на нашым агародзе стог? Усё вырасла раптам - і стог, і я, і ты. Што ты глядзіш? Думаеш, здурнела дзеўка? Няпраўда, заначуем тут? У сене. Гэта-ж так цікава і нова. Бачыш, я сёньня новая. І ты для мяне новы. Усё нова. Месяц - і той новы. Я прост захмялела ад яго. Галава кружыцца - упаду!»

...Мы ў сене. Дуся, як у забыцьці, шэпча мне: «Юзік...» Цалуе: «Юзік... табе добра са мною, Юзік? Ляжы. Я цябе не адпушчу, Юзік».

Мы, як-бы ў глыбокім сьне. Але толькі на адзін момант. Зноў абуджаемся. Месяц, падняўшыся вышэй, проста сьвеціць на нас. Дуся накрывае мне сьпіну сенам: «Каб нас ніхто ня бачыў, Юзік. Толькі месяц. Ён глядзіць, што мы робім. Ты ня бачыш яго сваёю сьпіною. А я бачу ўсё неба. Яно сьхіляецца над намі. Пасыпае нас зоркамі. А Бог з неба ківае на нас пальцам. Я трошкі баюся, Юзік. Але - не. З табою я нічога не баюся, Юзік».

Дуся сьцішылася. Заснула на маёй руцэ. А я не магу заснуць. Ні разу не варухнуўся, каб не пабудзіць яе. Мне прыемна адчуваць яе вобак.

Месяц ужо за стогам. Па другі бок. Збляк. З паўзмроку - бачу - праступае мажара: раніца. Дуся пракідваецца: «А ты спаў, Юзік?» «Спаў». Цалую яе. Пешчу. А яна: «Ты ўжо будзеш цяпер маім Юзікам... Я перахрысціла цябе на Юзіка».

Мне падабаецца ейнае «Юзік». Гэта яна вымавіла ў забыцьці, у стане нейкай асаблівай пяшчоты і любасьці. «Юзік» у яе атрымалася як нешта падзіцячаму лагоднае і далікатнае. Гэта нагадвала мне Дусю ейных «гусіных» часоў.

Нам час разьвітацца, пакідаць сваю духмяную пасьцель. Гавару Дусі: «Ідзі. Трошкі здрымні ў клеці. Яшчэ рана. А я пабягу дахаты». Дуся й пытаецца: «А дзе цяпер твая хата, Юзік?» Сьмяючыся адказваю: «У цябе».

Бягу ўніз праз рэчку дахаты. А ў хаце - засмучэньне. І маці, і бацька, і сястра былі ўжо падняўшыся. Сядзелі. Нічога не рабілі, як-бы некага чакалі. Пэўна, майго прыходу. Адразу-ж паведамілі мне: «Можа якую гадзіну назад партызаны павялі з двара нашу жаробку». Маці ў сльязах: «Заб'юць на мяса. Не на работу-ж. З гаршка карміла. Паіла. Гадавала і выгадавала злыдням». «Ня чуваць, каб у каго яшчэ бралі што. Толькі ў нас, - дадае бацька. - За калгас, за зямлю, за турму нам помста. Як-бы пайшоў да іх у лес і з імі разам рабаваў - не чапалі-б. А як-жа табе йсьці ў лес? Гэта-ж такая абіда, што сьцерпіць нельга. Пасадзілі. Адпакутваў. Выратаваўся, а цяпер - давай хадзі! Каб прыдушыць дзе».

Я супакойваю бацькоў, як магу. Бацьком шкада жаробкі. Яна была ў нас, як дзіцё. Сядзем, бывала, дзе на полі падчас працы есьці - і яна ўжо каля нас. Пакідае маці сваю - кабылу. Просіць есьці. Язык так ня скажа, як яе вочы. Гнедзенькая. Прыгожанькая. Толькі яшчэ ад матчынай цыцкі. Сысунец яшчэ. Бывала, калі бацька быў на начлезе з коньмі, прыбяжыць да агню. Ляжа сьпіною да бацькавай сьпіны. Грэецца, баіцца начы ці з удзячнасьці да гаспадара. І вось цяпер няма. Як-бы чалавека забралі ад нас. Асабліва заходзіцца маці па ёй. Яна болей за ўсіх хадзіла за ёй, і цяпер яна не магла ўявіць сабе што яе зьядуць.

Бацька бачыў у вакно, як партызаны, не заходячы ў хату, ішлі на двор. «Чаго-б гэта, думаў ён. - Што ў мяне на двары? Адна кляча. Дык ім-жа яна ні да чога». Ня выходзіў з хаты. Чакаў, што будзе далей. Аж бачыць - вядуць жаробку. Бацька з хаты. Просіць пакінуць яму жаробку: «Навошта яна вам такая маладая?» Партызаны - усё невядомыя людзі - і слухаць ня хочуць. Вядуць. Бацька ўсё ўпрашвае. А адзін з іх: «Ідзі, стары, спаць, а то й цябе павядзём». Яшчэ й дадаў: «На вяровачцы». «Бачыш, сын, - зьвярнуўся да мяне бацька, - нам помсьцяць. Ты ў турме сядзеў - ужо ты чалавек для іх ня свой, а я «зажыўся». Маё дабро коліць ім вочы. А таго ня хочуць знаць, што тое маё дабро з мазаля майго, з майго поту, з майго нядосыпу. Дык вось цяпер і йдуць за тым маім дабром. Ета-ж, канешне, свае падказалі. Наслалі на нас. Але гора - горам. Горам не пракормішся. Жывому - жывое. Паедзем у Супырыцу закладваць стог. Пагода будзе харошая. Ідзі запрагай кабылу. Бяры жэрдзь, вілы, граблі, вазавую вяроўку, пілу, тапор. Маці з Дар'яй прыйдуць пазьней. А мы тым часам зробім стажарышча».

З працы да хаты прыехалі поцемкамі. Селі за стол, а ў хату - як нейкі прывід - Вяркееў. Прывітаўся і сьмела да стала. Згроб мяне ў свае лапы, тармозіць за плечы, глядзіць у вочы: «Пазнаю. Пазнаю. Той самы. Выздаравіў? Ці не? Ну, ня злуйся. Вітаю з паваротам. Рады бачыць цябе, Мікола. Рады, што цэл і неўрядзім».

Прывітваецца з бацькам, з маці, з сястрой. «Даўно ня бачыліся, Лявонавіч, а? Я ўжо не гавару пра Міколу. З ім гадкоў з пяць. Ці ня так? Але паглядзеце, Лявонавіч, ён цяпер рыхтык сібірскі чалавек. Падужэў целам». І да мяне: «Спадзяюся і - духам. Я ў пільнай справе да цябе, Мікола».

Тымчасам мы ўсадзілі Вяркеева за стол, і я пабачыў знаёмага мне чалавека - энэргічнага ў рухах, жывога, рашучага, можа трохі пастарэлага і агрубелага абліччам. Ня ведаючы яшчэ, як мне паставіцца да яго, стараюся быць стрыманым, але не магу - нешта мяне трывожыць, я рады і ня рады яго прыходу, ведаю, што не дзеля нашай нейкай дружбы завітаў ён да нас, да мяне.

- Ня шкодзіла-б і выпіць за Міколу, ды няма болей капераціву ў Мокрым.

Бацька вылазіць з-за стала. Ідзе ў сенцы. Вяртаецца адтуль з пляшкай гарэлкі.

- Узнаю Лявонавіча!

Вяркееў загарэўся. Пацірае рукі.

- Але аднэй гарэлкай, Лявонавіч, Мікола сёньня ў мяне не адкупіцца.

І як-бы спахваціўшыся:

- Няма чым зацемніць вокны. А то яшчэ які паліцай нарвецца. Хоць з Міколам мне ня страшна - гэта-ж яго цяпер улада, - засьмяяўся.

Уквелены, я адказваю яму:

- У мяне ня было і няма ніякай улады. Улада твая.

- Ну чаго ты ўсьпятушыўся - жартую.

Бацька разьліў у шклянкі гарэлку.

- Ну дык за што вып'ем? - узьняўшы шклянку, пытаецца Вяркееў. - Я ўсё-ткі за Міколу. За ягоныя пакуты.

- Ды так-жа, - адказаў бацька.

Выпілі за «мае пакуты». Бацька й пытаецца:

- А дзе-ж вы січас, Сямёнавіч?

- Я не хаваюся, Лявонавіч - у лесе, у партызанах, у партызанскім штабе. Напужаў?

- Ды не. Чаго-ж? Ета ўсё харашо, а вот атбіраць, Сямёнавіч, у людзей - што-б там ні было - ні гадзіцца.

- Мы не адбіраем, Лявонавіч. У вас мы ўзялі што-небудзь?

- Узялі. Сёньня-ж.

- Што ў вас узялі?

- Кабыла нядаўна ажарабілася, дык дзяцёнка ад яе атнялі. На мяса! Нашто-ж болей? Прагаладаліся?

Бацька сказаў гэта зьядліва і Вяркееў ня ўзьлюбіў:

- Так, мы церпім і голад, Лявонавіч. Не сакрэт. І калі нам нехта не спагадае, ня хоча дапамагчы нам, мы і - адбіраем. Скажу вам больш - і забіваем. Бо забіваюць нас. Пашчады нікому, хто стаў на бок ворага. - Зірнуў на мяне: - Ты ня вораг! Да ворага я ня прыйшоў-бы і ня сеў-бы за стол. Ня прыняў-бы пачастунку.

- А вот-жа ўпяклі чалавека ў турму. За што? Вораг? І цяпер, калі чалавек прыйшоў, дык зноў пагражаюць. Спакою німа. Чалавек не начуе ўжо ў хаце. Мусіць хавацца.

- Хто пагражае?

- Вашы-ж.

Вяркееў перапыніў гаворку з бацькам. Зьвярнуўся да мяне:

- Бачу, тут нейкае непаразуменьне, Мікола. Хачу пагаварыць з табою сам-на сам. Лявонавіч, выбачайце. Мы выйдзем з Міколам. Пагаворым. Прагуляемся.

Маці й сястра трывожна пераглянуліся міжсобку, а бацька:

- Ідзеце сабе. Вы свой чалавек і можа што парадзіце нам.

Мы выйшлі на двор.

- Ты ня бойся мяне. Я цябе не здраджаў. Спадзяюся і ты ня здрадзіш мяне. Куды пойдзем? Куды-небудзь на бок. Дык хто табе пагражае?

- Прызнацца, дакладна ня ведаю, хто. Напачатку нехта прыходзіў уначы адзін. Хацеў мяне бачыць, гаварыць са мною. У хаце мяне ня было, і я ня ведаю, хто гэта быў. Ён гаварыў з бацькамі. Прызначыў мне спатканьне на наступную ноч. Прыйшоў зноў. Мяне зноў ня было. Я не хацеў яго бачыць. Прызначыў мне і трэйцяе - апошняе - спатканьне. Я ня прыйшоў і на гэтае спатканьне. Было іх ужо трох, з Міколам Бугровым на чале. Ты-ж ведаеш яго. Хацелі замест мяне ўзяць сястру. Перадумалі. Нехта з іх сказаў бацьку, што «отныне всякая связь с ним (гэта значыць, са мною) прекращается. Пусть он запомнит это».

- Здорава. Здорава. Хто-ж гэта так мог адчыканіць, - нібы зьдзівіўся Вяркеў. - Дай падумаць. З нашых, мясцовых людзей, так ніхто ня скажа. Гэта ўжо нехта з чысьцюсенькіх расейцаў, з прыежджых. Але пастой! Пастой! Здагадваюся! Гэта-ж каломенскі інтэлігенцік! Быў тут у нас такі спэц па акопах, прысланы з раёну. Стаяў у Піліпа. Але чаму ён быў з Бугровым? У Бугрова-ж, наколькі нам вядома, толькі свае, тутэйшыя людзі. Бугроў, каб ты ведаў, пакінуты тут для мясцовых апэрацыяў. І ты, дарэчы, асьцерагайся яго, каб цябе ён не падпільнаваў. Ты-ж, здаецца - нам усё вядома - ходзіш да маёй Дуські. Малайцом! Я ўхваляю. Напасьціўся-ж. Але Бугроў - твой супернік. Уліп у тваю Дуську па самыя вушы. Дамагаўся ўзаімнасьці. А тая, знай - адбрыквацца. Хацеў забраць яе ў лес, ды яна - ні ў якую. І гэта заела яго яшчэ больш. Дык глядзі - чалавек ён шалёны. Ёсьць пагроза для цябе і з другога боку - з боку каломенскага інтэлігеньціка. Ён паляваў за Дуськай. Ня ведаю, ці ўпаляваў. Ты пра гэта мусіш ужо сам ведаць. Я перад табой, Мікола, на чыстую - ня гневайся! Мы з табой усё-ткі сябры. Не хачу я выклікаць у цябе і рэўнасьці. Навошта яна, тая рэўнасьць? Дуся - добрая дзеўка і табе, думаю, яна - якраз. Наслаждайся. Вось я гавару гэта і ў думках разматваю клубок далей. Думаю, і каломенскі інтэлігеньцік (выбачай, не сказаў табе - ён сам з Каломны) не здарма тут. Ня выпадкова ён быў з Бугровым. Ён заадно з ім. Тут, думаю, справа Дуські. Дык глядзі. Пужаць цябе ня хочу. Але беражыся. Памойму, найлепшы выхад для цябе - узяць Дусю з сабой і да нас. У штаб. Ты да зарэзу нам патрэбны. Няма каму газэту рабіць. Лістоўкі састаўляць. Лістоўка - ты ведаеш - ня менш дзейсная, чымся аўтамат. Я разумею цябе - прывязаўся да маладой спадніцы. Але-ж трэба нешта рабіць і большае за спадніцу. Што ты тут выседзіш? Нічога. Ды каб-жа яшчэ - нічога: таго глядзі, галавой накладзеш. Разумееш, пад маркай партызана ходзяць і банды. Над імі мы кантролю ня маем. Удзень такі партызан сядзіць у лесе, а ўначы выходзіць рабаваць, а то й забіваць. У лепшым выпадку сьпіць у якой-небудзь салдаткі. Бойся, Мікола, такіх партызанаў. Ты сядзіш тут і, думаю, нічога ня бачыш, што дзеецца вакол цябе. Тут можа быць чыста асабістая помста. Я цябе, паўтараю, ня пужаю і не агітую. Я толькі раскрываю табе вочы. Ты можаш стацца нявіннай ахвярай. А пойдзеш да нас - зберажэшся. Гарантыі, канешне, няма. Але шансы выжыць у нас у цябе большыя, чымся пад крылом Дусі.

Вяркееў гаворыць і гаворыць, і я не перапыняю яго. Толькі чакаю, калі ён скончыць. Я нават ня ўсё ўспрыймаю, што ён гаворыць. Я заняты сваім. Ня тым, што я чую. Уявілася, што гэта Вяркееў зноў выпраўляе мяне ў дарогу, як некалі пяць год таму назад, калі мы з ім у сасоньніку адзначалі мой ад'езд у Менск, і калі дзеля такога важнага моманту ён пёк яешню, узьнімаў шклянку і гаварыў: «Праводжу цябе ў дарогу, якой-бы яна ні была. Трымайся! Гартуйся ў бядзе! Весяліся ў шчасьці! Я табе ня вораг». Але цяпер мне не падабаецца, калі ён прыгадвае Дусю, Бугрова, каломенскага інтэлігеньціка. Я хачу, каб ён скончыў са мною гэтую гутарку. Не пераконваў мяне. У ягоны Штаб я не пайду.

Але Вяркееў ня сьціхае:

- Што ты сядзеў - гэта ўжо не загана. Гэта ўжо ня пляма. Яна змыта тваімі пакутамі. Ты чысты. Ачысьціўся. А галоўнае - ты не пайшоў на службу да ворага. Гэта галоўнае цяпер. Гэтым ты забясьпечыў сабе права грамадзянінам называцца. І як гэткі, гавару - ты нам больш чым патрэбны. Скажу табе больш - наш з табою ўпаўнаважаны заклікае цябе. Я, калі хочаш - ад яго. Дый не залежна ад яго. Я страшэнна хацеў пабачыцца з табою. З бацькам тваім - ня менш. Зойдзем да цябе яшчэ ў хату. Узгоднім усё з тваім старым. Ты не канешне мусіш зьбірацца цяпер, у гэтую хвіліну. Табе трэба, як сьлед, падрыхтвацца, усё абдумаць і ўдакладніць. Мы забясьпечым цябе ўсім. Транспартам таксама. Нашыя сувязныя дапамогуць табе. Прыйдуць у вызначаны табою час і забяруць. Разам з Дусяй. Меры перасьцярогі будуць захаваныя. Нас цяпер ціснуць, але дармо... Пераседзем. Пакуль падкінуць зброю, мэдыкаменты і іншае забясьпячэньне. Збудавалі ўжо і аэрадром. Чакаем першага самалёту адтуль, з Вялікай зямлі.

Падыходзім да нашае хаты. Вяркееў і пытаецца: ну дык і як? Я-ж маўчу і гэта ён успрыймае, як адзнаку, што я знаходжуся ў стане вырашэньня пастаўленага ім перада мною пытаньня.

Уваходзім у хату. Бацька яшчэ не лажыўся. Чакаў на нас.

- Ну вось, Лявонавіч, мы й вярнуліся. Я прыйшоў з вамі разьвітацца. Мне пара назад. Мяне чакаюць і мо турбуюцца, што мяне доўга няма. Мы з Міколам усё абсудзілі і прыйшлі да заключэньня, што яму ляпей пайсьці да нас. Будзе вам зацішней і яму спаквальней. Думаю, Мікола згодны са мною (Вяркееў! зірнуў на мяне). Вы тут мяркуйце, абдумвайце. Гэта-ж канешне ня з бухты барахты. А мы - калі што - заявімся адразу-ж. Была-б толькі вашая згода. Мне-ж пара. Сігналізуйце.

У посьпеху Вяркееў абняў бацьку і ў нейкай нечаканай рашчуленасьці загаварыў:

- Заставайцеся здаровы. Калі зноў пабачымся - невядома. Усяк можа быць. Ці пабачымся.

Абняў яшчэ раз. Пацалаваў.

- Ну, а ты правядзі мяне з хаты.

Ужо за дзьвярыма спытаўся:

- Даеш мне слова? Гавары цяпер! Я мушу вярнуцца з нечым канкрэтным - так ці так.

- Дай падумаць, - гавару.

- Значыць, хітрыш? А я думаў, што ты ўзмужаў. Аж бачу - не. Ну, думай. Думай. Але часу ў цябе ня шмат.

Моўчкі паціснуў мне руку і матнуўся ў цемру гэтак хутка, што я й ня прыкмеціў, у які бок ён шмыгнуў. Думаю, што ён сьпяшаўся яшчэ зазірнуць да Акуліны.

 

Дуся мяне чакала доўга. Ня спала. Думала, што ўжо ня прыйду і непакоілася маёй адсутнасьцяй. Яна ўчула мае крокі яшчэ на двары, і не пасьпеў я падыйсьці да дзьвярэй, як яна адчыніла іх, упэўненая, што гэта я. Ужо ідучы да яе, я ўяўляў яе ўва ўсёй ейнай спакусьлівасьці, і калі яна, зачыніўшы за мною дзьверы лягла, утуліўшыся, побач мяне, раскрытая і ахвочая, жарсьць і любасьць спазнаньня яе закрэсьлілі ўсё ў маёй памяці. Шчасьлівыя, у забыцьці, мы праспалі да самае позьняе раніцы.

Выходзім з клеці, а на двары - Дусіна маці. Сыпліць з падолу курам зерне. Глядзіць на нас. Нічога не гаворыць. Дуся падбягае да яе. Абыймае:

- Мамачка. Галубка. Юзік ходзіць да мяне. Не асудзі. Мы сьпім з ім у клеці.

- Які табе Юзік?

- Гэта я так цяпер Міколу заву.

- Ну дык вядзі свайго Юзіка з клеці ў хату.

І ўжо да мяне:

- Ідзі, Масеевіч, пасьнедаеш у нас.

Засаромлены, іду з Дусяй у хату. Яна мне гаворыць:

- Маці цябе любіць.

Падае мне рушнік, мыла. Просіць умыцца.

Мы за сталом. Хіма пячэ яшныя бліны і кідае іх нам на талеркі. На гарачыя, мы кладзем на іх кавалачкі ператопленага з сырам масла. Масла на бліне хутка растае і мы, каб яно не сьцякала, сьпяшаемся есьці, згаладалыя і прагныя да такой смакаты.

Сорам мой праходзіць. Я абвыкся. Хіма, можна сказаць, благаславіла нас. Піліпава хата робіцца маёй хатай.

Пасьнедалі. Дуся вядзе мяне паказаць за шырмай сваю Сьвятліцу. Сапраўды, бачу прыгожа ўбраны куток: ложак, пакрыты прасьцірадлам хатняга вырабу, з гарой падушак у галавах, столік, з кветкамі на ім, палічку з кніжкамі, Ягораву з Эмай фатаграфію на сьцяне. Дусіна Святліца - гэта той самы куток, дзе яна калісьці хавалася ад грому, накрываючыся дзяругай. Вакно, што выходзіць на агарод, надае Дусінай Сьвятліцы радасны выгляд, асьвятляе яе сьвятлом нейкай асаблівай дзявочай чысьціні і дбайнасьці. Калі я зірнуў у гэтае вакно - дакорам бліснулі насупраць за рэчкай вокны нашае хаты: «Зрокся ўжо, знайшоў сабе гняздо. Табе даражэй стала чужая хата».

У хату ўваходзіць Піліп. Ён ужо накасіўся і прыйшоў пасьнедаць, адпачыць. Стомлены, хмуры, ён як-бы незадаволены маёй прысутнасьцяй. Ды пасьнедаўшы, памякчэў, злагаднеў, сам зачапіў мяне:

- Чуў можа. Немцы спалілі Кавычыцы. Загналі ўсіх - і старых, і малых - у каго ня было дакументаў, у калгасную абору і падпалілі. Жыўём згарэлі. Нямногія ўцалелі. Немцы б'юць сабе, а партызаны сабе. І як тут быць чалавеку? Адных бойся і другіх бойся. У каго-ж у нас тыя дакуманты? Ні ў кога няма. А няма - значыць партызан. Таго глядзі, што й да нас дабяруцца. Праўда, тут арудуюць свае. Немца не баяцца. Дзействуюць адкрыта. Свадзьбы гуляюць. Скот рэжуць. Хлеб па млынох меляць. Ваююць, называецца. Ня шкодзіла-б пужнуць і іх. Паймелі ўжо сілу.

- Не кажы, Піліп, дастаецца і ім. Пад Калодлівам вон іх закуталі ў лесе і ўсіх перадушылі. Іх болей гіне, як немцаў. Дык яны й помсьцяцца хоць на сваіх. Паліцая якога зловяць - забіваюць. А што той іншы паліцай. Вінтоўку немцы далі, партызаны вокны выбілі - ён і кінуў вінтоўку. Хаваецца дзе па куткох ці ў лес падаўся да партызанаў.

- Што нам тыя партызаны. Трэба сябе глядзець...

У словах Піліпа я адчуў як-бы перасьцярогу сабе. Засьпяшаўся. Пачынаю разьвітвацца. У маёй пасьпешлівасьці Дуся вычула нешта трывожнае для сябе і праводзіць мяне да самае рэчкі распытваючы, чаму я так раптам спахмурнеў.

 

Я думаю, як мне быць. На заклік Вяркеева я не пайду. Прынцыпова. Я ня веру ім. Я баюся іх. Я чакаю перамогі над імі. Я хачу, каб лясы былі ачышчаныя ад іх. Я нічым не хачу дапамагаць ім. Я не хачу быць пад іхнай уладай. Я не магу пайсьці да іх. Я хаваюся ад іх. Пабачу якога коньніка з чырвонай зоркай у шлеме і вінтоўкай за плячыма - мярцьвею ад страху. Як я магу аддацца пад уладу гэтай зоркі? Я доўга хадзіў пад ёю і я баюся яе. Яна трывожыць мой сон. Я хачу каб яна зьнікла, ня блішчэла. Але яна не-не дый паяўляецца зноў, пужае сваёю чырваньню, ад яе вее сьмерцяй. Я спадзяваўся, што хутка ён надыйдзе канец. Аж, не - яна зіхціць. Яна бярэ верх, хоць у гэта я ня хочу верыць. Я спадзяюся, што яна згасьне. Я жыву спадзяваньнямі. Жыву вераю. Я шукаю пацьвярджэньня сваёй веры. Ня хочу прызнаваць усяго таго, што не пацьвярджае мае веры. Я ня ведаю, што робіцца на франтох. Да мяне не даходзяць ніякія газэты. У мяне няма радыё. Я ня веру, што нашы адбілі назад той ці іншы горад. Я прывык, што чырвоная зорка хлусіць. На нашым полі іхны самалёт ськінуў цюк лістовак «Убей немца!» У гэтых лістоўках доўгі пералік атрыманых над ворагам перамогаў. Я не магу гэтымі перамогамі радвацца. Я не хачу ў гэта верыць. Мяне гэта засмучае. Гэта для мяне пагроза. Я апынуўся ў пастцы. У мяне няма з яе выхаду. Я - нічэй. Я ненавіджу і гэтых. Яны падманілі нас. Мы дарэмна ім паверылі. Ненавідзячы іх, я ўсё яшчэ жадаю ім перамогі. Ня ведаю, чаму. Яны-ж для мяне не абаронцы. Пярэймуць дзе на дарозе - бяспаспартнага, мяне расстраляюць. Я для іх - партызан. У мяне няма выхаду. І я думаю, як мне быць. Якое прыняць рашэньне. Хоць рашэньня прыняць я не хачу ніякага. Я ўнікаю гэтага. Адганяю ад сябе нават самую думку пра рашэньне. Прыняць рашэньне - гэта значыць перарваць усё тут. Пакінуць усё тут. Уцячы? Куды? Да каго? Я раскажу Дусі пра маё палажэньне, пра наша з ёю палажэньне. Яна, думаю, ня ўсьведамляе небясьпечнасьці майго дый ейнага палажэньня. Яна нічога ня ведае. Яна ўся ў аддачы, у плыні, што захапіла яе, уся ў зьдзясьненьні сябе, як жанчыны. Я раскажу ёй пра адведзіны мяне, пра ўсё чыста, у тым ліку, канешне, пра Вяркеева. Распытаю пра Бугрова, пра «каломеньскага інтэлігенціка».

А калі прыйшоў да яе, чамусьці ня мог пра ўсё гэта гаварыць з ёй. Не хацеў яе нічым трывожыць, парушаць зраўнаважанасьці яе душы. Я падумаў, што такой гаворкай я спужаю яе і азмрочацца нашы дасюль нічым неазмрочаныя дачыненьні. Я нічым не хачу парушаць гармоніі, што ўстанавілася паміж намі, у нашым з ёй сужыцьці. Тым больш, што Дуся надзвычайна чуткая да самага найменшага зруху мае душы, ловіць, пераймае кожны мой ўздых. Яна можа, напрыклад сказаць, што ў мяне сэрца сёньня б'ецца ня так, як учора. Або што я пацалаваў яе не з такой жарсьцяй, з якой, на ейную думку, я мог-бы.

Не, я адкладу сваю гутарку з ёй на пазьней. Стаіўшыся, ляжу ў яе пад бокам. Яна пытаецца:

- Юзік, ты ня сьпіш? Чаму? Ты думаеш? Я чую - ты думаеш. Ты незадаволены мною? Нешта ў цябе няпрыемнае? Па духу тваім чую. Скажы мне, Юзік, што з табой? Ня хочаш гаварыць? Я паслухаю тваё сэрца. Можа яно мне нешта скажа. Не, маўчыць. Б'ецца няроўна. Юзік, ты ня любіш мяне?

Абдала духмяным прыбоем сваіх валос. Цалуе.

- Юзік...

Я ціха тулю яе. Прыпадаю да яе, сустрэты ейным энэргічным захопам мяне.

Дуся ўжо ні пра вошта ня пытаецца ў мяне. Сьцішна ляжыць, абняўшы мяне за шыю:

- Я сплю, Юзік...

Раніцою мы йдзём да яе ў хату. У хаце стаіць куродым. Хіма нешта пячэ на сьняданьне. Нас сустракае прыветліва:

- Позна-ж вы, дзеткі мае, спіцё. Хоць, праўда, сёньня сьвята. Спас. На работу ня пойдзем. Умывайцеся. Нечым пачастую вас.

Дуся, рашчэсваючы свае косы, углядаецца ў люстэрка, задаволеная сабою. Я гляджу на яе, зграбную, і мной апаноўвае нейкая асаблівая радасьць, гордасьць за яе такую.

Піліп прыводзіць з поля каня. «Наеўся. Няхай пастаіць у стайні, а то зловяць партызаны. Завязуць куды сваю якую паклажу і кінуць. Тады шукай!»

За сьнеданьнем Дуся ні каплі не сароміцца маёй прысутнасьцяй за сваім сямейным сталом. Уся сьвеціцца, радасная, упэўненая ў сваёй годнасьці.

Па сьнеданьні зайшлі ў ейную Святліцу. Я й шапчу ёй на вуха: «Вяду цябе сёньня да сябе ў хату. Прадстаўлю бацькам». Дуся спужалася, гаворыць, можа іншым разам, але ўрэшце пагадзілася. Сказала маці пра маё запрашэньне. Хіма ўсхадзілася прыбіраць Дусю. Я-ж сказаў, што Дуся мае яшчэ час. Пасьпее сабрацца. Прыйду па яе толькі па абедзе.

З гэтым я накіроўваюся дахаты. Ня лёгка мне пераступаць парог свае хаты, усьведамляючы што ты вінаваты, што твае паводзіны ненармальныя, што ўсё гэта мусіла-б быць іначай, ня так як яно ёсьць. Адзінае, што нібыта апраўдвала мяне перад бацькамі - гэта маё цяперашняе становішча - становішча, што змушае мяне не начаваць у хаце, хавацца, калі я ня хочу папасца ў рукі людзей з лесу. І з гэтым мае бацькі як-бы згодныя, усьведамляючы, што іншага выйсьця ў мяне няма, што трапіць у рукі партызанаў для мяне небясьпечна. Ды ўсё-ж для мяне няма большай пакуты, як моўчкі пераступаць раніцою парог, не гаворачы, дзе ты быў, адкуль прыйшоў.

І я адважыўся - сказаў бацькам, што запрасіў Піліпаву дачку сёньня дахаты.

- Няхай прыходзіць. Вядзі. Гэта лепш, чым хавацца, - сказаў бацька, ня ўзьнімаючы на мяне сваіх вачэй.

Маці прамоўчыла, а сястра сказала, што гэта трэба было мне даўно зрабіць.

І гэтак я йду па Дусю. Дуся доўга чакала мяне й хвалявалася. Ведала, што йдзе на паказ. Яна была адзета прыгожа і з густам. Хіма выпраўляе нас, як малых дзяцей, настаўляючы і жадаючы нам добрага прыёму.

Выходзім з хаты на вуліцу, а насустрач - Манька з сваёю братавай, бляндынкай, што заводзіла мяне ў клець да свае швагеркі.

Дуся ўся зьбялела, убачыўшы іх. Ня менш быў зьбянтэжаны і я. Але тыя, на момант спыніўшыся, толькі акінулі нас зьнішчальным паглядам і пайшлі, некалькі раз азірнуўшыся, быццам пасылаючы нам пракляцьце.

- Я баюся іх, Юзік. Яны адпомсьцяць табе. Манькін-жа брат у лесе.

Я супакойваю Дусю, а ў самога прайшоў мароз па скуры ад пагляду бляндынкі.

Па дарозе на мост сустракаем убраных па сьвяточнаму сваіх вяскоўцаў. Яны вітаюцца, усьміхаюцца нам, такой, як яны думаюць, прыгожай пары. Пераходзім наш мост. Уваходзім у маё Мокрае. Стрэчныя вітаюцца, глядзяць, дзівяцца - вяду ў сваю хату нявесту.

На парозе нас радасна сустрэла сястра. Прывіталіся, як належыцца, і бацькі, ветліва, хоць і стрымана. Дуся ня ведае, як ёй быць - сароміцца, чырванее, і знайшлася толькі тады, калі маці пачала гаманіць з ёю, унікліва распытваючы ў яе пра самыя розныя рэчы. У Дусі завязалася з маці душэўная гаворка, і я быў рады такому іхнаму збліжэньню. Дуся прыйшла да сябе, і сваёй нявымушанасьцяй, з немалой доляй наіўнасьці, змагла здабыць павагу да сябе. За пачастункам, які падрыхтавала маці, гаворка пайшла яшчэ болей свабодна. Асабліва была дружнай з Дусяй сястра. Адзін толькі бацька быў ня надта гаваркі. Найболей слухаў. Ужо калі гаворка пачала сыходзіць, калі трэба было ўжо вылазіць з застольля, бацька, як ні ў чым не бывала, зьвярнуўся да нас:

- Ну дык а як-жа вы будзеце жыць? Усё так хаваючыся? Гэта-ж ня жарты вам.

Бацькава пытаньне, хоць і не такое нечаканае, застала мяне зьнянацку. Сваёю жыцьцёвай няўхільнасьцяй яно аглушыла мяне. Дуся заклапочана зірнула на мяне, як-бы ў чым папаўшыся. Калі мы ўжо вылазілі з-за стала, маці зірнула ў вакно - у коўраты ўяжджаюць партызаны. Сястра крыкнула:

- Да нас!

Выходзіць з хаты, уцякаць нам ужо няма як. Мне ўсё роўна. Няхай заходзяць. У зьмярцьвеньні прайшла некая часіна. Аж бачым - з гармонікам і бубнам, п'яныя, з песьняй, партызаны мінаюць нашую хату.

Бацька выйшаў на вуліцу і хутка вярнуўся назад. Гаворыць:

- Спыніліся ў самым канцы вёскі. Кыла Сьцепанідзінай хаты. Паедуць далей ці вернуцца назад - нізьвесна.

Бацька папярэдзіў нас, і мы з Дусяй, не марудзячы, выходзім з хаты. Хутка перасякаем вуліцу. Спушчаемся на рэчку, у хмызьнякі. Устрывожаная і напалоханая, Дуся трымае мяне пад руку. Просіць мяне хутчэй да іх у хату. Нам трэба перайсьці рэчку. Падыходзім да кладкі-бервяна. Дуся просіць мяне пераходзіць першым. І я ўжо на тым баку. Гляджу, як будзе пераходзіць Дуся. Баюся, каб яна ня ўпала ў сваім убраньні ў рэчку. Распасьцёршы рукі, яна памалу клыпае па бервяну. Дайшоўшы да сярэдзіны, упэўненая, хутка бяжыць напярэймы, прост мне ў рукі.

- Я цяпер, Юзік, не баюся іх. Хадзема хутчэй.

Дусіны бацькі былі ўжо дазнаўшыся, што ў нашай вёсцы партызаны і турбаваліся за нас. З Дусяй я дамовіўся, што нанач я да яе ня прыйду. Бацька просіць мяне дапамагчы яму выкапаць на нашым агародзе ямку, абсталяваць яе пад сховішча. Партызаны рыхтуюцца да зімы і забіраюць у людзей цёплую вопратку - шубы, паўшубкі, ватнікі, валенкі, шапкі, рукавіцы і іншыя патрэбныя ім рэчы. Ходзяць па хатах і глядзяць, што-б можна ў каго ўзяць. Бацька хоча прыхаваць ад іх гэтыя патрэбныя і сабе рэчы. Надыйдзе зіма, што тады надзенеш, як забяруць. Хоць калі й надзенеш, дык могуць-жа й разьдзець. Ад іх ратунку няма.

Над сховішчам мы правазіліся ўсю ноч. Паклалі ў яго ўсё, што магло-б кінуцца ў вочы партызану. Маці прынесла некалькі трубак палатна, каб і яго схаваць. Забіраюць-жа і палатно. Ім усё трэба. А з чым сам будзеш? Начэй не дасыпала ўзімку - прала. Вясной не пакладала рук - ткала, каб было што надзець, прыкрыць сорам.

Справіліся з работай, калі ўжо пачало сьвітаць, калі, нарэшце, супакойна стала ў нашай вёсцы. Дый і ў той, што за рэчкай. Як у нас, так і там людзі ня спалі ўсю ноч - разгульвалі партызаны: стралялі, ігралі, сьпявалі, крычэлі, лавілі дзяўчат.

 

У ранішнім сьвітанку іду з касой на плячах да свае сястры, што жывець у Красным Вуглу, за якіх два кілямэтры ад нас. Мужа ейнага змабілізавалі, і яна засталася адна з трымя малымі дзецьмі. Мы дапамагаем ёй ува ўсім. Я йду да яе на цэлы дзень касіць. Дый ня толькі касіць, а й усякую іншую работу спраўляць. Сястра рада, што я ў яе за гаспадара. Я ўжо працую ў яе некалькі дзён узапар. Рана прыходжу да яе і вяртаюся ўвечары. Сястра радзіць, каб ня біць надарэмна ногі, начаваць у яе, але як я магу заставацца ў яе, калі мяне чакаюць недзе ў іншым мейсцы. Пасёлак Красны Вугал - невялічкі, шэсьць двароў усяго. Даезду да яго няма ніякага. Чужога чалавека тут не пабачыш. Чужому чалавеку сюды неўзаход. У пасёлку адны бабы, калі ня лічыць некалькі старыкоў. Тут ціха і ўтульна. Часамі праляціць нямецкі самалёт - зусім нізка: выразна відны знакі на ім. Жанчыны доўга глядзяць, як ён, павяртаючыся, цяжка раве, пакідаючы стужку дыму. Сястрыны дзеці - мае пляменьніцы - учуўшы скогат самалёту, хаваюцца пад стол, накрываючыся дзяругай.

Я працую ў сястры да цямна. Вячэраю і йду, мінаючы сваю хату, да Дусі. Ціхенька стукаю ў дзьверы - Дусі штосьці ня чуваць. Не падыходзіць да дзьвярэй. У клеці яе няма. Яна ў хаце? А мо што здарылася? Стаю, ня ведаючы што рабіць. Зайсьці ў хату? Раздумваю. Зайду. Толькі наважыўся, а Дуся - з сянец. Яна выглядала мяне ў вакно і, заўважыўшы, выбегла насустрач.

- Юзік, міленькі. Я рада, што прыйшоў.

Цягне мяне далей ад хаты:

- Тут небясьпечна. Пойдзем далей. На рэчку. Там нас ніхто ня ўбачыць.

Я ў недаўменьні. Ужо калі мы апынуліся ў алешніку, пытаюся:

- Гавары, што з табой, Дуся?

- Каб ты ведаў, Юзік, якога страху я набралася. - Заплакала. - Я хацела табе не гаварыць. Не хацела цябе пужаць. Баялася, што ты тады пойдзеш ад мяне. Але мой тата і мама прасілі мяне сказаць табе. Сказаць, што ў нас былі ноччу партызаны. Ды ета ня ўсё. Яны лезьлі да мяне ў клець. Я-ж ведала, што ня прыйдзеш і запёрла дзьверы на засоў. Дык яны пачалі дзьверы ламаць. Крычаць «Адчыні. Ты нам ня трэба. Нам трэба той, хто ў цябе». Я маўчу. Стаілася. Нічога не гавару. А яны біць у дзьверы мацней. Потым сьціхлі. І адзін голас пытаецца - я пазнала яго, гэта Мікола Бугроў: «Адчыні. Табе нічога ня будзе. Мы знаем, хто ў цябе». Я асьмелілася й гавару: «У мяне нікога няма». «Брэшаш, сука.» Наляглі і вывалілі дьзверы. Я як няпрытомная ўскочыла з ложку. Закрычала благім матам. Баялася, што яны забяруць мяне з сабой. Запаліўся ліхтарык. Водзяць па куткох сьвятлом. Няма. Я была рванулася з клеці, ды тут-жа мяне схапілі дужыя рукі і на ложак. Я - кусацца. Нагамі - біцца. І як ратунак - голас на двары: «Хто тут?» Рукі адпусьцілі мяне. Я выбягаю на двор - бацька. У руках у яго сякера. Я ўчапілася за бацьку. Выходзяць і тыя. Бацька пазнаў іх абодвух. І Бугрова, і таго, што жыў у нас. Замахнуўшыся сякерай, бацька крычыць: «Вон з майго двара! - засяку!» І яны пайшлі. Не зачапілі бацькі. У клець я ўжо не вярнулася. Забрала пасьцель і - ў хату. Мы ўжо ня будзем з табою, Юзік, спаць у клеці. Яны хочуць цябе злавіць... Куды мы цяпер пойдзем? Яны будуць сьцярэч нашу хату. І тваю.

На рэчцы ўзьняўся туман. Зябка. Дуся калоціцца - і ад холаду і ад узрушанасьці. Каб не стаяць на месцы, ідзём, абы йсьці. Узыходзім на мост. Паднімаемся на другі, вышэйшы бераг. Кіруемся на школу. Школа з узгорку глядзіць на нас сваімі пустымі бяз шкла вокнамі злавесна і папераджальна. Але мы йдзём. Быццам хочам знайсьці ў ёй прытулак. Абыходзім школу кругом. Усюды дзьверы ў ёй адчыненыя. Заходзіць баімося. Дуся тлумачыць мне, дзе і ў якіх класах яна сядзела. Ля якога вакна. Цяпер разьбітага. Паказвае мне настаўніцкую, кватэру-пакой, дзе жыў Вяркееў. Дуся забылася, што я-ж усё гэта ведаю. «А тут вось я сядзела, калі была ў шостым класе. Глядзела ў вакно на рэчку, на мост. Бачыла сваю хату». «Ах, шкада, - гавару ёй, - што я не сядзеў тады разам з табою». «Праўда, ты шкадуеш? - пытаецца. - Я шкадую таксама, што цябе ня было тады са мною. Я хацела, каб ты быў тады са мною. Але цябе ня было. Шкада.»

Дуся гаворыць усё гэта і цалуе мяне і мне прыемная ейная пяшчота, як нейкі гаючы і патрэбны мне лек. Чую краем свае душы, што яна хоча мне сказаць яшчэ нешта, больш важнае за тое, пра што яна гаварыла дасюль.

Мы йдзём назад. На мост. Ноч лагодай абыймае нас і, аддаючыся ёй, мы як-бы ажываем, збліжаемся, і без таго блізкія. Нікога нідзе няма. Толькі мы адны. Але мы нідзе ня можам прыпыніцца. Набліжаемся да Цэнтру, направа ад нас - пуня і ў ёй напоўадчыненыя вароты. Мы заглядаем у сярэдзіну. Паабапал - направа і налева - складзенае сена. Пад самы вільчык. Сваёю духмянасьцяй яно запрашае нас. І мы лезем наверх. Робім сабе бярлогу. Улазім у яе. Хаценьне зраджаецца імгненна і мы аддаёмся яму. Дуся гаворыць: «Ты сапраўдны Юзік. Я чую цябе ўсяго. Ты ў мяне наскрозь». Ляжыць, узапрэлая. Просіць, каб я сказаў, што мне добра з ёй. І я гавару ёй, што ў мяне слоў не хапае, каб сказаць, як мне добра з ёй, як яна мяне захапляе сваёю пяшчотай, сваёю ўтульнасьцяй, усёй сваёю істотай. «Я рада, Юзік. Ляжы. Чуй мяне. Я табе буду шаптаць нешта на вуха. Юзік, я даўно табе гэта хацела сказаць. Ды саромілася. Ды баялася - як ты гэта прымеш. Думала - як скажу, пойдзеш ад мяне. Скажы, Юзік, ня кінеш мяне, як скажу? Будзеш так любіць, як во цяпер, у гэтую часінку? Калі ты ўвесь мой і я да астатку твая. Даеш слова мне, што не разьлюбіш, як скажу? Даеш? Ну, добра. Веру, Юзік, табе. Ды як мне пачаць? Ты-ж здагадаўся, Юзік, што я ня цэлая была? Здагадаўся? Ці можа не? Здагадаўся? І ты прабачаеш мне? Ты доўга спакушаў мяне, Юзік. Тады яшчэ, калі стаяў на мосьце. Калі ляжаў у траве. Калі я падглядала цябе. Я ўжо любіла цябе тады. Я гэта ведаю толькі цяпер. А тады я ня ведала. Ды ты мяне не чапаў. Хацеў мяне, ды не чапаў. Шкадаваў мяне? Баяўся? Баяўся, што я - дзіця яшчэ? А я хацела, каб ты зачапіў мяне. Мне было прыемна, калі ты блізка сядзеў каля мяне ў нас за сталом. Калі, схіліўшыся над кніжкай, мы чыталі яе і я дакраналася тваёй шчакі сваім лёканам. Калі ты браў мяне на рукі, каб я не баялася грому. Я ня так баялася грому, а каб ты ўзяў мяне і ўтуліў. Я была зайздросная, што ты танцаваў у нас на вясельлі з іншай жанчынай, а не са мной. Я падгледзела, куды ты пайшоў з ёю і што рабіў з ёю. Я хацела быць на мейсцы той жанчыны. Але ты тады, Юзік, не чапаў мяне. Толькі спакушаў, але не спакусіў. І мяне, Юзік... спакусіў нехта іншы. Даруй, Юзік. Ты ня гневаешся? Не? Праўда? Ты мяне слухаеш? Ты не раўнуеш? Не? Ну й добра. Я сама ня ведаю, як гэта сталася. Я адставала па аріхмеціцы. І настаўнік хацеў мяне падцягнуць. Займаўся са мною асобна пасьля заняткаў. Адну гадзіну. У класе. Тлумачыў. Пасьля тлумачэньня даваў мне некалькі прыкладаў, каб я іх разьвязала сама. Прасіў, як спраўлюся, заходзіць да яго ў пакой для праверкі. Садзіў мяне на нізкі тапчан і сам садзіўся побач мяне. Я разгортвала свой сшытак. Паказвала яму свае прыклады. Ён глядзеў у сшытак, нахіляючыся да мяне. І мне было прыемна, што ён так нахіляўся, хоць я й баялася яго, як свайго настаўніка. Ад яго йшоў нейкі прывабны пах папіросаў, якія ён курыў. Ён паглядаў на гадзіньнік і казаў, што ўжо мне пара ісьці дахаты. І я йшла дахаты. Тры разы на тыдзень я мусіла прыходзіць да яго. Ён хваліў мяне і казаў, што я хутка даганю сваіх аднакласьнікаў. Я радвалася. Хадзіла да яго на дадатковую гадзіну. Ён усё так-жа, як і кожны раз, садзіўся на тапчан сам і мяне запрашаў. Глядзеў у мой сшытак, ці правільна я зрабіла заданьне, якое ён мне даваў. І правяраючы, нахіляўся да мяне гэтак блізка, што ў мяне кружылася галава і я ня ведала дзе я і што са мною. Аднойчы, седзячы шчыльна каля мяне, ён абняў мяне і перакуліў на тапчан. Палез з рукою пад маю сукенку. Даткнуўся і я самлела ў нейкай жарсьці. Крыкнула. Мне было больна. Ён адпусьціў мяне. Я паднялася і ўбачыла на маім споднім кроў. Спужалася. Пабегла дахаты і ў сьлязах сказала маці, што са мною сталася. Усё чыста сказала. Толькі не сказала хто. Я баялася свайго настаўніка. Як не дапытвалася маці - хто, я не сказала. Маці мне строга наказала, каб я болей не заставалася ў школе пасьля заняткаў. Маці ўсё дазнавалася тайком, хто - і думаю, дазналася. Але не хацела мяне пазорыць. Маўчала. Не вынасіла гэтага дзела на людзі. Я-ж пасьля гэтага старалася не пападаць свайму настаўніку на вочы. У класе на яго не глядзела, калі ён прыходзіў да нас на свой урок. Мучылася. Ня гневайся на мяне, мой даражэнькі, міленькі Юзік. Ня крыўдуй на мяне. Ад таго ўсяго й знаку няма. Усё прайшло. Я твая. Юзікава. Ты не разьлюбіў мяне, Юзік? Юзік мне даруе, як я Юзіку. Чую - ты ўсё такі-ж. Замёр? Мо ня слухаў мяне, што я табе гаварыла? Ну й добра. Ня трэба. Ты ня чуў і я табе нічога не гаварыла».

Дуся заснула ў маіх руках. Ды раптам страпянулася:

- Юзік, дзе гэта мы цяпер? У сене? О, як добра ў сене!

 

Я не магу ня думаць пра Дусіну споведзь. Хачу яе забыць і не магу. Дуся нічога ня страціла ў маіх вачох. Наадварот, я ацаніў яе яшчэ вышэй. Ейны вобраз застаецца ў мяне такім-жа сьветлым і незаплямленым, якім ён быў для мяне заўсёды. Але тым ня менш, ня думаць пра Дусіну споведзь я не магу. Што - я паранены зьмяіным джалам рэўнасьці? Не. Любоў да Дусі была-б тады азмрочанай і я ня змог-бы тады яе кахаць. Што-ж тады? Думаю - зайздрасьць. Зайздрасьць да яе, што сваім чарам яна магла зачараваць і некага іншага, ня толькі мяне. Гэтая зайздрасьць не адштурхнула, а яшчэ больш кінула мяне да яе. Калі яна спавядалася ў пуні, утулены, я слухаў яе, як праз сон, мне было прыемна чуць ейны шэпат, ціхі і ласкавы, здавалася, нібы яна гаворыць мне нейкую казку. Ейная споведзь узвышала яе, ейны грэх акупаўся ў мяне чысьцінёю ейнага сэрца. Лежачы з ёй я ня думаў над ейнай споведзяй. А выйшаў з пуні, разьвітаўся - пачаў думаць. Думку гэтую ганю, заглушаю, а яна ўсё абуджаецца. Нават калі я з Дусяй, у хвіліну, калі мы аддаемся, у часе найбольшай жарсьці і забыцьця, думка гэта можа ашаламіць мяне.

А то ўзьнікне ў мяне спагада, жаль да Дусі, ашуканай. Я ведаю, чалавек падкі на красу, і яна, краса, застаецца безабароннай перад ім. Яе, красу, не берагуць, не абараняюць, а зрываюць, губяць. І зрывае, губіць яе, звычайна, грубая рука. Я-ж красы баюся. Баюся яе зачапіць. Я бярог Дусю, любаваўся ёю, баяўся зьмяць ейны цьвяток, гледзячы, як ён распускаўся. Я не хацеў губіць красы. Бо чым я жыў-бы тады?

У Дусі няма віны перада мною. Яна не вінаватая, што ўрадзілася прынаднай. Адно толькі мне не па сабе - я ведаю хто падманіў Дусю. Гэты «хто» ўрываецца ў маю памяць, я чую ягоны голас: «Мая Дуся. Што й ты пасьвіш гусі з маёй Дусяй?» Лепш-бы Дуся не гаварыла мне пра яго.

 

ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

 

Надыйшла восень і партызаны пакінулі нашы лясы. Адыйшлі пад Унечу. Ім у нас няма чаго рабіць, апрача як здабываць сабе ежу. У нас няма немцаў і ніякіх важных аб'ектаў. Паліцэйскія, бургамайстры, старасты, што былі тут на самым пачатку або паўцякалі, або былі зьнішчаныя партызанамі. Немцы кантралююць толькі сумежныя з горадам вёскі, ды й то толькі ўдзень. Уначы ў іх гаспадараць партызаны. Нават і з ліку гэтых вёсак некаторыя былі спаленыя немцамі, як партызанскія вёскі. Адыйшоўшы ад нас, партызаны абралі сабе аб'ектам чыгунку, на перагонах Клімавічы - Камунары - Бялынкавічы - Унеча. Пачалі ўзрываць палатно. Пускаюць пад адкос цягнікі, што вязуць бояпрыпасы на падмацаваньне нямецкага паўднёва-ўсходняга фронту. У нас засталіся толькі свае, мясцовыя партызаны, малалікія і неарганізаваныя. Яны адарваныя ад асноўных партызанскіх злучэньняў і дзейнічаюць на ўласную руку. Яны ў асноўным сьцерагуць прасёлачныя дарогі на Касьцюковічы. Перахопліваюць людзей, што йдуць туды. Падазроных страляюць, баючыся, што яны могуць інфармаваць раён, непадазроных - адпушчаюць або забіраюць з сабой. Незважаючы - мужчына гэта ці жанчына. Сярод гэтых мясцовых, дзікіх партызанаў, актыўна заяўляюць пра сябе група Міколы Бугрова і група Ільлі Мельнікава. Ільля Мельнікаў - гэта старэйшы брат Вусьціна і Манькі, муж бляндынкі, што жыве цяпер у Мокрым. На рахунку гэтых групаў нямала забойстваў. У Мокрае Першае і Другое яны наведваюцца ня так ужо й часта. Добра паінфармаваныя, што дзеецца ў нас. Да нас у хату ніхто з іх цяпер не заходзіць. І я ня ведаю, як гэта расцэньваць: плюнулі на мяне, ці плянуюць пусьціць мяне ў расход. У кажным разе яны ведаюць, што ў хаце я не начую і ў клець ужо не хаджу.

Дуся сьпіць цяпер у хаце, у сваёй Сьвятліцы. Заставацца ў яе нанач рызыкоўна. Прыходзілі-ж па мяне ў клець, могуць прыйсьці і ў Піліпаву хату. Калі было яшчэ лета, з надыходам начы мы бяз цяжкасьцяў знаходзілі для сябе мейсца: у пуні, на рэчцы, на агародах, ля школы, ля ветрака, у сасоньніку, на поплаве, нават на могільніку. Патрэба бачыцца штурхала нас на любую скрайнасьць, абы толькі сыйсьціся разам. Мы звыкліся да таго, што не маглі пражыць і дня адзін без аднога. Намі былі сходжаныя, вытаптаныя бадай усе нашыя ваколіцы. Наставаў вечар і мы йшлі, куды вяла нас наша хэньць. Мы жылі начой. Аддаваліся начы і сабе. Усё іншае было для нас пабочным і тое, што дзеелася дзесьці па-за намі - страшнае і крывавае - толькі яшчэ больш кідала нас у абдымкі, як у бяспамяцьства.

Цяпер-жа восень. Холадна. На поплаве шорхне пад нагамі ад марозу трава. Замёрзлі лужыны. Усё скошана. Зьвезена. Агалелі хмызьнякі і чэзнуць над рэчкай. Сялібы і агароды апусьцелі. Сады паніклі ў сваёй акалеласьці. Ля ветрака, на бую, сьвішча вецер, што ня ўтрымаешся на нагах. Вечары даўгія, і мы ня ведаем, як іх праводзіць. Сланяемся ўсюды. Найболей паўз рэчку. Тут ніжэй, зацішней і нікога ня стрэнеш. Па адзін і другі бок рэчкі сям-там туляцца лазьні, і калі нам захочацца, заходзім у якую-небудзь з іх. Учора мы натрапілі на пратопленую лазьню. У ёй нехта мыўся і яна яшчэ не пасьпела астыць. Зайшлі. Залезьлі на досыць высокі палок, дзе парацца. Побач палка, трохі ніжэй - каменная печка і ад яе яшчэ йдзе дух. Распасьцёрлі на палку пад бок мой армяк. Дусіным манталем накрыліся. Дуся чуе сваімі пяткамі цяпло, што йдзе ад печкі. Вельмі чульлівая, гаворыць, што ёй тут лепей, як дзе. У заходлівасьці гаворыць, што сёньня ёй ужо так ня пройдзе - зачнецца маленькі Юзік.

Мае хатнія звыкліся, што я валачуся. Нічога не гавораць пра гэта. Палявыя работы скончыліся - валачыся! Але я ведаю, што мой спосаб жыцьця ім не падабаецца. Тое самае і ў Дусі. У яе ня пытаюцца, адкуль яна прыходзіць - ведаюць. Бывае, што днём я заходжу да іх. Прыймаюць добра, можна сказаць, як зяця. Хіма частуе мяне і разам Дусю гусінымі скваркамі. Дуся асабліва любіць іх. Аблізваецца: смачныя. Я доўга ў іх не затрымліваюся. Зайду з Дусяй на часінку ў ейную Сьвятліцу. Калі мы там змаўкаем, Хіма, стоеная, прыслухоўваецца, але ў нас ужо няма сораму.

Ды выпаў першы сьнег. Лягла зіма і нашае з Дусяй жыцьцё ўскладнілася. Дуся ўжо на другім месяцы запладненьня. Просіць куды-небудзь з ёю перабрацца, знайсьці нейкае больш спакойнае месца. Хоць-бы ў тыя-ж Касьцюковічы. Ды й Дусіны бацькі хацелі-б каб мы пачалі жыць нармальна, не хаваючыся, як муж і жонка, ці што. А калі даведаліся, што Дуся і зацяжарыла, прапанавалі мне перабрацца да іх, відавочна мяркуючы, што я з якіхсьці прычынаў не магу ці не хачу весьці Дусю да сябе ў хату. Яны хіба не ўяўляюць, што ні ў іх, ні ў мяне «нармальна» жыць мы ня можам. Дуся гэта добра ведае. «Адведзіны» Бугрова прадаманстравалі гэта. І Дуся выпраўляе мяне ў Касьцюковічы шукаць нейкай працы. Але што я магу там знайсьці? Ніякай практычнай прафэсіі ў мяне няма, галоўнае - няма знаёмых. Што я магу там рабіць? І ўсё-ткі я не магу не паслухаць Дусі: іду ў Касьцюковічы. Можа сапраўды ўдасца перабрацца туды з Дусяй. А з Касьцюковічаў можа куды і далей. Мо нават у Менск. Але дабрацца да Касьцюковічаў ня так лёгка. Уцалік зімою ня пойдзеш - выб'ешся з сілаў і ня дойдзеш. Пойдзеш бітаю дарогай - можаш папасца партызанам. Зрэшты, прападзі яно пропадам -я ня так ужо й баюся тых партызанаў. Бяз рызыкі - што ты зробіш бяз рызыкі? Самае горшае - забяруць з сабою. Гэта - калі трапіш у рукі сапраўдным, палітычным партызанам. А калі ў рукі дзікім, сваім, мясцовым? Тады гэта будзе рэванш.

Прашу ў Піліпа каня-гарбунька. Дробненькі, але хуткі, бяглівы канёк. Дасі лейцамі - рванецца, бяжыць, у струнку выцягваецца. Ён мяне й выратуе. Заклаў яму нанач аўсу і сена. Ледзь пачало брацца на дзень, пачаў зьбірацца ў дарогу. Справіў вазок. Палажыў у яго сена. Паставіў у аглоблі Гарбунька. Усё гатова. Іду ў хату разьвітвацца з Дусяй, а яна - і я паеду. Адгаварваю. Слухаць ня хоча. Бацькі моляць ня ехаць - не дапамагае. Яна на сваім. Надзяе валенкі, шубу, абвязваецца цёплай хусткай. Садзіцца побач мяне ў вазок. І я бяруся за лейцы. Выяжджаем. Мокрае праехалі, калі яшчэ добра не разьвіднелася. Узьехалі на торную дарогу. Па дарозе пападаюцца паадзінокія падводы. Дзе магчыма, мінаем іх. Гарбунёк выносіць нас усюды. Уехалі ў лес. Велічны супакой. Паабапал гонкія елкі пры кожным, ледзь улоўным павеве, атрахаюць з сваіх галінак сыпкі сьнег. У Дусі ірдзяцца ад марозу шчокі. Кідкі, агністы пагляд вачэй, заіндзявелыя лёканы. Сядзіць радасна-ўсьмешлівая, слоў няма-харашуня.

Мы ўжо выяжджаем з лесу. Паказаліся абгарэлыя камяны, абпаленыя дрэвы, абвуглелыя слупы, разбураныя печы - гэта спаленыя Клеявічы. Гэта партызанская вёска. Жудка.

Хутка Касьцюковічы. Праз якія паўгадзіны будзем там. Затрымаемся ў Дусінай цёткі.

Я не пазнаю Касьцюковічаў - іх прадзімае вецер. Калючы, востры. Прадольнаю вуліцаю імчацца, ня спыняючыся, ваенныя грузавікі, часьцей - з салдатамі. Рэдка заўважыш прахожага. Уражаньне апусьцеласьці і закінутасьці. Мястэчка стулілася, замёрла ў чаканьні нечага пагрозьлівага. Ды калі спыніцца і ўгледзіцца, вычуваеш - існуюць іншыя Касьцюковічы, іхны ніжні, падземны этаж, гатовы вось-вось выбухнуць.

Дуся засталася ў цёткі, а я іду ў «Отдел образования» пры гарадской управе шукаць сабе месца настаўніка ў якой-небудзь тутэйшай, Касьцюковіцкай школе. Мяне прыймае сам загадчык адзьдзелу. Па гаворцы чую - свой чалавек. Мяккі, сымпатычны. Пытаецца, хто я, адкуль, якая ў мяне адукацыя, ці ведаю я нямецкую мову і г.д. Я расказваю, даверыўшыся, яму пра сябе ўсё. Не захаваў, што сядзеў, сказаў нават, што пішу, спадзяючыся, што гэта ўсё можа дапамагчы мне. Узіраючыся ў мяне, загадчык слухае мяне ўважліва, ківае галавою ў знак згоды, што ён разумее мяне і спачувае мне.

- Але я нічым не магу дапамагчы вам, - нарэшце, гаворыць ён. - Я сам сяджу тут ні пры чым. У мяне нічога няма. Ніякіх школаў. У саміх Касьцюковічах няма. Адкрылі былі дзьве пачатковых - разваліліся. А ў вёсках? Вы-ж самі, гавораце, спрабавалі адкрыць школу ў сваёй вёсцы і што палучылася? Гэтак і ўсюды ў нас. Якія вам тут цяпер школы? Не да школаў. Ня бачыце вы ці што?

Памаўчаўшы трохі, загаварыў зноў:

- Калі хочаце, я пазнаёмлю вас з нашым бургомістрам. Чалавек ён свой. Можа ён вам чым дапаможа. Але яго цяпер няма. Будзе толькі на наступным тыдні... калі будзе. У групе бургамайстраў ён падарожнічаў па Нямеччыне, быў прыняты высокім нямецкім начальствам. Хваліцца гэтым. Шукае чалавека, які-б яму апрацаваў для газэты тое, што ён напісаў аб сваім падарожжы. Пісака з яго ніякі. Паколькі вы, кажаце, пішаце, дык мо ён ўзяў-бы вас. А пасьля можа што і іншае. Але гэта я гавару вам так сабе. Бургомістр той ужо не начуе ў сябе ў хаце - у палявой нямецкай камэндатуры хаваецца. Баіцца - выкрадуць. Дабіраюцца і сюды, у нашае тут логава. У вашым Мокрым, бачу, зацішней, чымся ў нас тут. Вялікае начальства паціхеньку змываецца адсюль, а вы прыехалі сюды працы сабе шукаць. Не загневайцеся, як добраму чалавеку, раджу вам - павяртайце аглоблі. Будзьце трохі разумнейшымі.

Падкуплены дабрынёю загадчыка «Отделом образования», сяжду ў нерашучасьці, ня ведаю, што сказаць яму, а ён:

- Так. Так, браток. Павяртайце аглоблі, гавару вам. Калі вас там, у вашым Мокрым камарыкі ня кусаюць. Кусаюць? Ну тады горай. Тады, як хочаце. Вам я нічым не магу дапамагчы.

Даў мне на разьвітаньне скрутак газэт. І я выйшаў з гарадской Управы, засмучаны і ўстрывожаны. Паліцэйскія, якія былі абшукалі мяне пры ўваходзе, сустрэлі мяне цяпер недаверлівым паглядам, загадаўшы мне паказаць, што я выношу.

Пераходжу адну, другую вуліцу - усюды дарожныя знакі панямецку і парасейску. Ніякай Беларусі тут няма.

Дуся шкадавала, што не пайшла са мною разам - доўга чакала мяне, непакоілася, што мяне, бяспашпартнага, яшчэ могуць затрымаць дзе.

Дусіна цётка згатавала для нас, дарагіх гасьцей, смачны абед. Пачаставала гарэлкай уласнага вырабу. У яе гэтае пітво ня выводзіцца. Дусі яна прызналася, што да яе ўначы заходзяць. Частуюцца і бяруць з сабою пагрэцца ў лесе і што, калі-б мы захацелі застацца ў яе нанач, нічога нам не пагражала-б. А паліцыі яна не баіцца. Яна ўмее ладзіць і з тымі, і з тымі.

Раскручваю скрутак газэт - ніводнай беларускай, толькі - «Новый путь». Чытаю загалоўкі: «Москва дрожит под градом бомб», «Нам нужен Сталінград и мы возьмем его», «РОА в действии», «Самопомощь в Минске» і г.д. Гляджу - усё застарэлыя нумары. Сьвежай зводкі з фронту няма. Але з матэрыялаў, якія праглядваю, здагадваюся, што немцам туга, яны вядуць напружаныя, цяжкія для іх баі і наперад ня йдуць.

Я ў нейкай разгубленасьці. Не разумею, адкуль яна, мной апаноўвае, трывожыць адчуваньне незваротнасьці, няпэўнасьці і страчанасьці. Дусі гавару - паедзем дамоў. Не хачу тут заставацца. І Дуся ўскаквае:

- Паедзем, Юзік.

- Трымаць ня буду, - гаворыць цётка. Дае Дусі нейкія падарункі. Просіць узяць і «хунцік солі». Паўтарае ўжо сказанае: калі-б мы захацелі, яна нас звязала-б з... і мы маглі-б жыць спакойна. Благаслаўляе нас. На разьвітаньне гаворыць:

- Беражэцеся.

Гарбунёк, застаяўшыся на марозе і пасівеўшы, ахвотна нясе нас назад у Мокрае.

Я ўпяршыню застаюся начаваць у Піліпавай хаце. Хіма частуе нас настоеным на зёлках гарачым чаем. Сьцеліць нам пасьцель. Піліп моўчкі лезе спаць на печ. Хіма прыладзілася на прыпеку, недалёка ад нас - мы маглі-б даставаць яе нагамі. Наша паездка ў Касьцюковічы не засталася таямніцай для сяльчанаў. Бляндынка пусьціла па вёсцы чутку, што я езьдзіў да немцаў наймацца. Зьбіраюся пераяжджаць у раён і забіраю з сабою Дусю. Але няхай ня думае, што выедзе адсюль чыстым.

 

Памёр мой дзядзька. Ён доўга хварэў, пакутваў і хацеў хутчэй памерці. Гэта быў ужо не чалавек, а цень ад яго. Схуднеў. Аслаб. Ня мог хадзіць. Яго ўжо як ня было. Ён адыходзіў, і ў хаце чакалі толькі, калі ён адыйдзе. Ягонае месца гаспадара даўно ўжо заступіла цётка. Ува мне дзядзька знайшоў уважлівага слухача і любіў гутарыць са мною. Падчас гутаркі ён часта правальваўся ў сон ці забыцьцё, і мая гутарка з ім перарывалася. Адплюшчыўшы вочы, глядзеў, ці я яшчэ з ім. У часе асаблівай зьнямогі прасіў мяне пахаваць яго, уласнаручна выкапаць для яго магілку, дагледзець яго.

І вось я дзяўбу на нашым могільніку магілку для дзядзькі. Апрача рыдлёўкі, ніякага іншага струманту ў мяне няма, і пакуль я зьняў верхні мёрзлы пласт, нямала намучыўся. Далей пайшло ўжо лягчэй. Я ўжо па пояс у зямлі. Накідаў наверх паабапал сябе жаўцяку столькі, што ўжо ня відаць мяне. Але трэба яшчэ капаць, дзядзька прасіў выкапаць магілку глыбокую, каб яму цёпла было, каб узімку мярзлота не даставала яго і каб ён у магільнай цішыні ня чуў людзкой скаргі. Я ўжо ўвесь схаваўся ў магілцы. Нада мной уверсе жаўцее цэлая гара пяску, гатовая, здаецца, абсунуцца і засыпаць тут мяне самога. Зьверху цярусяцца спакойныя сьняжынкі, кладуцца мне на шапку, плечы, рукавы. Я, услухоўваючыся ў іхны нейкі шапатлівы дотык, міжволі спыняю працу, аддаюся нейкай бяздумнасьці. Мне ўтульна ў гэтай дзядзькавай магілцы, быццам я ў самай цёплай і зацішнай хаце. Нічога ня чую, апрача шапатлівага руху сьняжынак, нічога ня бачу, апрача неба і гонкай нада мною сасны, што, як і я, узіраецца ў неба. Стаю з рыдлёўкай у руках і адчуваньне такое, быццам я атрос з сябе ўвесь цяжар сьвету і, вызвалены, стаю заспакоены, з палёгкай на душы. Стаю, быццам сузіраю нешта, а што - добра не ўцямлю, тое «нешта» бясконца снуецца ў мяне ў душы, праходзіць праз мяне ўсяго, тчэцца нейкай сьветлай уявай, не перарываецца. Я ня чую сябе, што я ёсьць. Усё йдзець без мяне і я ў тым, што йдзець, плыву разам з ім і няма той плыні канца. Мяне няма і нікога няма. Ёсьць толькі бясконцая плынь, існаваньне плыні, а не маё існаваньне. І толькі, калі я адчуў у руках рыдлёўку, я ўявіў, што я - гэта на самай справе я, а ніхто іншы і што мне трэба канчаць дзядзькіну магілку і вылазіць з яе. Я-ж яе капаю не для сябе, а для дзядзькі.

Прывезьлі дзядзьку ў труне на санёх. Труну зьнялі з саняў і ўзялі сабе на плечы два досыць моцныя мужчыны, дзядзькіны нейкія далёкія родзічы, якіх я ніколі ня бачыў. Цётка запрасіла іх дапамагчы ў пахаваньні. Яны апусьцілі на вяроўках дзядзькіну труну ў магілку. Усе, што прыйшлі хаваць, сыпнулі па жмені жвіру на труну і рыдлёўкі пачалі пасьпешна засыпаць дзядьзку зямлёй, што я накапаў.

 

Прайшло сорак ці колькі дзён ад часу пахаваньня, і цётка зладзіла памінкі па дзядзьку. Нагнала гарэлкі. Нарабіла каўбас. Запрасіла гасьцей, у тым ліку, канешне, і мяне. На памінкі прыехалі і тыя два родзічы, што бралі ўдзел у пахаваньні. Цётка запрасіла на памінкі і жанчын, што плакалі, калі дзядзька ляжаў на покуце прад абразамі і калі яго апушчалі ў магілку. Сядзімо такім парадкам за сталом. П'ём. Закусваем. Успамінаем нябожчыка. Цётка паставіла на часах сваю старэйшую дачку, маю пасёстру, каб яна наглядала за вуліцай і калі, крый Божа, нарвуцца партызаны, мігам папярэдзіць нас. Седзячы за сталом, я даведаўся, што дзядзькіны родзічы, тыя двое, што апушчалі дзядзьку ў магілку - паліцэйскія. Яны былі толькі запісаўшыся ў паліцэйскія, але службы не нясьлі - воласьць, пры якой яны мусілі служыць, ліквідавалі партызаны ў першым-жа тыдні яе існаваньня, але за імі ўсё роўна замацавалася званьне паліцэйскіх. На самым пачатку вайны яны папалі ў палон, але ўцяклі з палону, у партызаны не пайшлі - палезьлі ў паліцыю.

Пасылаючы дачку на вуліцу сьцерагчы нас, я думаў, што цётка выставіла варту дзеля мяне і быў надта праняты ейнай услужлівасьцяй.

Добра захмялеўшы, загаманілі на ўсю хату. Пра дзядзьку ўжо й ня згадваем, гаворым хто пра што і ўсё болей уцягваемся ў гарэлку. Закусваем смажанінай і кіслай капустай з агуркамі. Жанчыны зацягнулі ўжо й песьню, аж тут апромецьцю бяжыць у хату наша стража з страшным: «Партызаны!» Мае паліцэйскія выскачылі на панадворак, а я чамусьці - на вуліцу. Зірнуў направа - даўгая прамая вуліца хіснулася сваім канцом у маім п'яным мозгу. Зірнуў налева - на мяне бяжыць з аўтаматам партызан. Я назад на двор. З двара - у поле, у белае чыстае поле. Партызан - за мною. Крычыць «Стой!» Я бягу. Колькі моцы стае - бягу. Уцякаю. Ён - страляць. А я ўсё - бегчы. Спатыкнуся - ён перастае. Узьнімуся - страляе. Ды я бягу. А ён паліць па мне. Я чую, як паўзбоч мяне ціўкаюць кулі і, падаючы ў сьнег, шыпяць. Прабілі расхлістаную палу ў маім палушубку, бясьсільна ўдарыла адна ў гумовы запятак калошы на маім валенку. Ды я бягу. Уцякаю ад сьмерці. Упаду. Зірну на яго - ён перастае. Думае - ня ўстану. А ўстану - ён ізноў. Калі бягу, баюся - патрапіць у сьпіну. Падаю. Бягу. А ён усё гоніцца за мной і страляе. На чыстым, засьнежаным полі толькі я і ён.

А на высокім узгорку над рэчкай ля мосту стаіць мая маці з сястрой і ўсё гэта бачыць. Глядзіць і памірае раней, чымся я.

Ён гоніцца ўсё за мною і мне ўсё роўна - няхай б'ець у сьпіну. Толькі хутчэй.

Перад вачыма вынырнула вёска Віроўка, і мне як-бы адлягло. Я азірнуўся - ён адстаў. Стаіць і не страляе. У яго няма болей патронаў.

Уваходжу ў Віроўку. Зьвечарэла. У першай-жа з краю хаце пачуў - граюць. Я ў хату. Як-бы нічога са мною й ня было. Тут мяне пазнаюць - уцяклі з палону хлопцы, з якімі я вучыўся ў сямігодцы. Яны даюць мне гарэлкі. Я адным дыхам асушыў шклянку. Грае музыка. Танцуюць. Як ні ў чым ні бывала, пайшоў і я. Яшчэ ня скончыў - на парозе сястра і Дуся. Яны йшлі маім сьледам і знайшлі мяне тут. Я апамятаваўся. Сыпнулі сьлёзы. Мы пакінулі хату. Сястра і Дуся ўзялі мяне пад рукі. Ідзём назад тым сьледам, якім яны ішлі. Маім сьледам. Паказваюць мне - і я бачу сам - гэты мой сьлед, усе ўмятыя мясьціны ў сьнезе, дзе я падаў. Як ішлі яны сюды, яны з боязяй сустракалі кожную з гэтых мясьцін - можа я ляжу - і радваліся, калі ў іх мяне ня было: значыцца, пайшоў, значыцца, жывы, не забіты, не паранены. І гэтак да самай Віроўкі. Сястра і Дуся вялі мяне і плакалі - ад болю, ад гора, ад радасьці.

Расцалаваўшы сястру, прашу яе супакоіць маці, а сам іду з Дусяй да яе. Застаюся нанач у яе. Толькі яна можа суцешыць мяне.

 

Вяскоўцы мне гавораць, што мая сьмерць расстраляная і мне ўжо няма чаго баяцца. Ды я і не баюся. Партызаны ўціхлі. Іх ня чуваць. У Мокрым яны ўжо даўно не паказваліся - зьехалі, і я начую ў Дусі, мала асьцерагаючыся. Але яна ўсё-ткі непакоіцца. Болей, як я. Баіцца, што ад яе могуць забраць мяне людзі з лесу. Калі лажымся, Дуся пытаецца, а што як прыйдуць? Ды лёгшы пад коўдру, мы ўжо ня думаем пра небясьпеку: жарсьць, што ахоплівае нас, выключае ўсякае меркаваньне перасьцярогі. Я знарок гавару Дусі: «Ну, дык я й пайду, калі ты баішся». «Не, не, цяпер ужо ня пушчу». Абнімае: «Прастудзішся». А то просіць мяне прыкласьці да ейнага жывата вуха. Паслухаць, ці там што чуваць.

На печы варочаецца Піліп. І мы ня ўпэўненыя, што ён ня чуе нас. У прыпеку крэхча Хіма. Яна ляжыць ад нас зусім блізка і пэўна чуе, як мы шоргаемся. Яна ўстае рана. Пачынае прасьці, і мы чуем у сьне ейную самапрадку, але ўставаць ня хочам. Сьпім пакуль не разьвіднеецца. Дуся хоча ўжо падняцца, дапамагчы маці, мне-ж ня хочацца яе адпушчаць - такая яна раніцой нейкая асаблівая і пажаданая. Гляджу на яе, як яна, падняўшыся, адзяецца, ськідаючы з сябе начное. Просіць мяне не глядзець - сароміцца. Мы сьнедаем і я хацеў-бы ўжо пайсьці дахаты, але Дуся ўгаворвае мяне заставацца, каб ейныя бацькі не падумалі, што я прыходжу да яе толькі нанач. І я застаюся. Дапамагаю Піліпу рэзаць дровы, калоць, складваць іх у ськірту. Трэба-ж, каб у хаце было цёпла. Дуся памагае маці. І калі мы, пасьля працы, садзімося за стол вячэраць, мне прыемна, што й я нечым прыслужыўся ў гэтай хаце. У покуце сядзіць Піліп, побач я з Дусяй. Хіма на другім баку стала. Мы сядзімо пад абразамі. Над намі сьвеціцца лямпадка і ад ейнага сьвятла сыходзіць нейкая асаблівая лагода, мір, суцяшэньне і сьветлая радасьць. І тое, што вобак мяне Дуся і што з лямпадкі сыходзіць сьвятло нейкай таямнічасьці і што Піліп з Хімай у сваёй маўклівай згодзе благаславілі нас выклікае ў мяне зварушлівы сьвет нязнанай яшчэ радасьці і яснабачаньня.

Зьбіраючы з стала посуд, Дуся ўраніла паліваны гаршчочак прыгожай формы, але ён не разьбіўся, а толькі трэснуў. Дуся падняла яго і спалохана глядзіць на мяне, убачыўшы ў гэтым нейкі нядобры знак. Ледзь ня плача. Перадае гаршчочак у мае рукі і просіць як-небудзь наладзіць. Прынамсі так, каб ня было відаць трэшчыны. Мушу ганчаром пабыць, гаворыць яна мне, і праз сьлёзы ўсьміхаецца. Мушу сказаць, што гаршчочка я гэтак і не наладзіў, адрабіўся вершам на гэтую тэму.

 

 

Зімовы вечар даўгі, і не сядзець-жа нам у хаце. А куды пайсьці? Няма куды. І Дуся прапануе пайсьці на вячоркі, у хату аднэй удавы, у якой па суботах зьбіраюцца дзяўчаты «паскаліць зубы». Сядзяць сабе на лаўках паўз сьценаў, зьвесіўшы ногі, лузгаюць каноплі ці семкі і з губы, як набярэцца на ёй досыць шулпаек, выплёваюць іх на падлогу. Потым падмятаюць яе.

Мы падыйшлі да ўдовінай хаты. Граюць. Уваходзім. Спраўляюць прыход хлопцаў з палону. Іх пяцёра: трое з Мокрага і два з Краснага Вугла. Яны гэтымі днямі зьявіліся. Кажуць, што ўцяклі з палону. А некаторыя языкі плешчуць, што яны нідзе ня былі - ні ў арміі, ні ў палоне. Хаваліся ў лесе і ўсё. Дызэртыры. Вось і прыйшлі. З палону так лёгка драла не дасі. Сюды на вячоркі яны прыйшлі з гармонікам і гарэлкай. Дзяўчаты прыдбалі нейкую закусь. П'юць. Гуляюць. Танцуюць. Лямпа гоніць копаць. У хаце паўзмрок. Нас ня шмат хто й заўважыў. Дуся ўціснулася між дзяўчатаў на лаўцы. Трымае мяне каля сябе за руку. А недалёка ад нас - можа якой трэцяй ці чацьвёртай - Манька. Дуся, садзячыся, ня прыкмеціла яе. Я апешыў - гэта для мяне зашмат. Але Дуся сядзіць. Заўважыўшы маю разгубленасьць, распасьцірае полы свае шубы, і, ашчаперыўшы, захінае мяне. Манька, угледзеўшы нас, скокнула з лаўкі і - да парогу. Зьнікла. Дуся мяне туліць, шэпча на вуха, каб я надта не хваляваўся. І я, сапраўды, супакоіўся ў ейных абдымках. А вячоркі йдуць сваім ходам. Ды хлопцаў няма ўжо ў танцах. Як і я, яны прыліплі да дзяўчатаў на лаўцы, схаваліся ў распасьцёртых полах дзявоцкіх манталяў. Гэткім спосабам дзяўчаты засланяюцца ад сваіх суседак побач і хлопцы, надта не саромячыся, пасьпяхова карыстаюцца такой утульнасьцяй.

Незанятыя дзяўчаты, пабраўшыся з сабой, заўзята, як-бы на зло хлопцам, віхураць, круцяцца ў танцы. Хлопцаў не хапае, што ты сабе не рабі.

У хату найшло столькі, што не прайсьці. Цьямна. Змрочна. Душна, як у лазьні. Манькі ня відаць. Пайшла дахаты? Магчыма.

Абняўшы Дусю за талію пад шубай, я стаю сьпіною на хату. Схіляюся ёй на грудзі, і яна гладзіць мяне па затылку, знывае ад пяшчоты, гледзячы на дзявочы карагод бяздумнымі, затуманенымі вачыма.

Ня відно было адкуль нахапілася Манька і з нейкай бутэлькі плёснула газай у Дусіны вочы. І ўцякла. Добрая доля газы трапіла мне на сьпіну, што й выратавала Дусю. Калі мы прыйшлі дахаты, Піліп і Хіма ўжо спалі. Дуся нагрэла вады, нешта ўсыпала ў яе, прамыла вочы.

У пасьцелі, тулячыся, Дуся ў сьлязах пачала наракаць:

- Гэта ты, Юзік, вінаваты. Гэта твая віна, Юзік. Нашто ты чапаў яе, Юзік?

 

Я, можна сказаць, цалкам занядбаў сваю хату - амаль ня жыву ў ёй. Часам па тры дні ўзапар ня бываю. А калі й бываю, дык толькі ўдзень, калі бацьку трэба дапамагчы. А так - жыву ў Піліпа. Нідзе ня чуваць, каб у нашых ваколіцах заяўлялі пра сябе партызаны, і я карыстаюся гэтым зацішшам - начую й днюю ў Дусі. І самыя нашыя вёскі, засыпаныя сьнегам, дрэмяць у сваім зімовым сьне. Адрэзаным ад сьвету, ім усё роўна, што дзеецца ў тым сьвеце. Яны жывуць сваім, замкнутым у сабе, жыцьцём і ствараецца ўражаньне поўнага міру. Я й карыстаю з гэтага міру, а мір для мяне - гэта Дуся. Пры ёй я ня думаю. Пры ёй у мяне няма ні мінулага, ні будучыні, толькі тое, што цяпер, у дадзены момант, і гэта робіць мяне ўпяршыню чалавекам, свабодным ад цяжару думаць. У мяне няма іншага жаданьня, як толькі быць у Дусі. Я не магу перабыць без яе нават аднэй начы. Што-б ні рабіў я ўдзень, дзе-б я ні быў, ноч вядзе мяне да яе, як у ціхую, мірную прыстань, дзе - я ведаю - знайду сабе заспакаеньне, дзе я праяўлюся чалавекам, адкінуўшы ад сябе непатрэбны цяжар роздуму.

Пасьля начы мы ўдзень ні за вошта не бярэмся. Адольвае лянота і дрэмнасьць. Хіма ня змушае Дусю рабіць што-небудзь. Песьціць яе, ашчаджае ейную далікатную натуру. Часам, сьмяючыся, гаворыць: «Спрацаваную, Масеевіч ня будзе цябе любіць». Гэтак мы й не заўважаем у бязьдзельлі, як праходзіць кароткі зімовы дзень і наступае вечар. А наступае вечар, мы ажываем, нам хочацца куды-небудзь з хаты. Хоць-бы і на тыя вячоркі. А то - для перамены - ідзем да каго-небудзь з ейнай радні, досыць шматлікай у Мокрым. Цяпер мясаед, і нас ахвотна прыймаюць, частуюць, пытаюцца, калі-ж мы запросім на наша вясельле. Заседзеўшыся, мы часам і начуем у Дусінай радні. Нас не адпушчаюць: позна ўжо і можна напароцца на бяду. Сьцеляць нам пасьцель, і мы радуемся такому душэўнаму прыйму. Сьпімо. Яшчэ неяк і лепей у іншай хаце. Мы - неразлучныя, нам здаецца, што ўжо ў нас няма іншага прызначэньня, як толькі быць разам. З нас дзівяцца, што мы - як спараныя ці ачмурэлыя. Ліжамся, як кот з кошкай. Ці не на бяду якую, гавораць. Ужо ў абодвых Мокрых ведаюць, што Дуся зацяжарыла - жанчыны дазналіся па Дусіным абліччы, гавораць - наелася ўжо.

У Дусі я заўважаю перамену: яна больш вяжыцца да мяне, утуляецца ў мяне, як-бы баіцца ўпусьціць мяне. Гаворыць: «Хутка я ня дам табе і што ты тады будзеш рабіць? Пойдзеш да другой?» Сьмяючыся, дадае: «Калі ўжо табе так заманецца, я адпушчу цябе да якой-небудзь. Толькі не да Манькі. Але да каго-б ты не пайшоў, ты ўсё роўна прыйдзеш да мяне. Я цябе прываражыла. Прываражыла, Юзік? Ты, ведаю, прыбяжыш да мяне, як цюцька. Як Юзік. Ну, пагладзь у мяне жывот. Я ета люблю. Паглядзі, я ўжо цябе не саромлюся. Праўда, прыгожы ў мяне жывот? Яшчэ й невялікі. Нічога й ня відаць».

Горнецца да мяне, сваёй шчакой трэцца аб маю. А то наваліцца на маю грудзіну - слухае маё сэрца. Усё гэта ня можа не падабацца мне, і пад ейным узьдзеяньнем я станаўлюся непадобным да сябе чалавекам - куды лепшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але я пачаў усё болей і болей задумвацца, чым гэта ўсё скончыцца? Надыйдзе-ж час, калі я буду расплачвацца за ўсё гэта. І той час, відаць, не за гарамі. Я прадчуваю набліжэньне яго. І тым ня менш, нічога не раблю, нічога ня думаю, нічога не пляную. Зрэшты, а калі я што плянаваў. Я ніколі не плянаваў свайго жыцьця. Яно, маё жыцьцё, плянавалася, вызначалася ня мною, а нейкай іншай сілай, я ўсё думаю - вышэйшай. У маім жыцьці, як я цяпер бачу, было заплянавана два вырашальных павароты. Адзін з іх ужо адбыўся. Гэта - арышт. Гэта той паварот, што мусіў адбыцца. Ён быў прадвызначаны, быў нават неабходным. Ня было-б яго, ня было-б мяне. Арышт, турма, Калыма былі для мяне выратавальным паваротам. Я выдаў сябе шмат на іх, але яны збудавалі мяне, выратавалі мяне. Лёс паклапаціўся захаваць мяне. Ён ня кінуў ў разьюшанае, ненасытнае жэрла вайны. Утрымаў мяне вонках яе, бярог. Было Кімсьці разьлічана, што з вайны я ня выйшаў-бы. І мне было наканована турма, пакуты, праз якія я й выратаваўся. І цяпер, выратаваны, я стаю перад новай пагрозай. Я стаю між кавадлам і молатам. Я зацёрты двумя сіламі і ў мяне засталося мала прастору для манэўраваньня паміж імі. Гэтая прастора няспынна звужаецца і звужаецца. Я буду раздаўлены, калі ня выйду з гэтага прамежку. Я стаю ўласна перад другім, фінальным паваротам у маім жыцьці. Трэйцяга ўжо ня будзе. Той трэйці - гэта ўжо не паварот, а зварот да пачатку.

Дуся не разумее гэтай наканаванасьці, яна занадта шчасьлівая для гэтага. Яна чакае часу, калі я ўвяду яе ў сваю хату. Яна просіць мяне справіць вясельле. Гэтага хочаць ейныя бацькі. Для яе самой яно няважнае. Ёй усё роўна дзе жыць, абы са мною. Яна нават сароміцца вясельля, як нейкага афіцыйнага акту. Яна кажа, што пасьля вясельля яна будзе ўжо сапраўды маёй жонкаю і гэта будзе няцікава. Ёй падабаецца нашае незаконнае жыцьцё. Але яна хоча задаволіць просьбу бацькоў, якія ёй усё дазвалялі, ніколі ня жуцілі за сужыцьцё са мною. Яна ня можа не паслухацца іх. І мы паехалі з ейным бацькам на Гарбуньку ў Клінцы прыдбаць для Дусі нешта з адзеньня, патрэбнага ёй на вясельле. У Клінцах, прамысловым горадзе, ёсьць тавары, хоць іх можна дастаць толькі за натуру - сала, мяса, хлеб. Падарожжа ў Клінцы было пасьпяховым. Туды і назад ехалі з начлегам у дарозе. Спалі з Дусяй на падлозе ў хатах, дзе нас пушчалі на ноч. Піліпу, старэйшаму чалавеку, слалі на лаўцы. Для Дусі мы знайшлі ў Клінцах амаль усё патрэбнае ёй. Для мяне мы набылі касьцюм. Піліп нічога для сябе не захацеў - зрэшты, ня было ўжо за што купляць. Да вясельля было ўжо ўсё гатова, але вясельля ўсё ня было. З розных прычынаў: неадпаведны час (я не змагу ўжо, прывёўшы Дусю ў хату, туляцца, як дасюль, мушу быць у хаце), а галоўнае ўсё-ж - мае бацькі ня хочаць Дусі. Наўзьверх усяго - мо давядзецца выбірацца куды, дык навошта тады важджацца, тлумачыць мне бацька. «Пачакай трохі», - радзіць ён мне.

Дуся не магла ня ведаць пра ўсе гэтыя абставіны і просіць мяне перабрацца да яе канчальна. «Будзеш у мяне жыць прымаком, - жартуе. - Прыму цябе».

І я жыву ў яе на палажэньні прымака. Ня зусім, канешне, так. Я бываю і ў сваёй хаце, і нават болей, як дасюль, лагоджу бацькоў, не хачу крыўдзіць іх, мне адданых і дзеля мяне гатовых пайсьці на ўсё.

Бацька перастаў займацца сваім рамяством - стругаць клёпкі на вёдры, на бочкі, на шайкі, ня шукае ў лесе клёну ці бярозы на палазы для саняў, ня точыць верацёнаў. Усім гэтым ён займаўся кожную зіму, майстраваў, вазіў свой выраб на кірмаш, прадаваў, каб зарабіць, дадаць нешта да таго, што прыдбаў ўлетку, каб стаць, як ён казаў, на ногі. Цяпер ён усё гэта занядбаў. Ягоны вярстак, вынесены з хаты ў канцы мінулай зімы, застаецца ляжаць пад павецяй. У хаце ні стружак, ні клёпак, ні палазоў, ні капылоў, ні абручоў, ні абрэзкаў. Бацька закінуў усё гэта. Ляжыць на печы. Плюе, лежачы, у столь над сабою. Нават пра скаціну ня рупіцца. Маці найбольш ходаецца. Па дровы ў лес ні разу за зіму мы з ім ня зьездзілі. Палім печ тымі, што назапасілі восеняй. Ужо неяк пад канец зімы надумаўся схадзіць у поле, паглядзець нашыя азімыя - ці не адмерзла дзе што. Вяртаючыся, прыносіць знойдзены ім у полі вялізны цюк, бацька здагадаўся - ськінуты з самалёта. На нашым полі ня раз ськідвалі лістоўкі і нямецкія і савецкія самалёты - кожны свае. Развязваем цюк, а ў ім - вялікага памеру лістоўкі на нямецкай мове. Ілюстраваныя: відны згарэлыя танкі, самалёты, бранявікі, гарматы, іншая зброя і даўжэзныя калоны салдатаў пад канвоем. Я хачу зразумець, што пішацца ў лістоўках і не магу - зашмат незразумелых для мяне словаў і граматычных канструкцый, а слоўніка ў мяне няма. Але чытаю і чытаю, па некалькі разоў адно і тое-ж - хачу дапяць. Разважаю: чаму для нас лістоўкі панямецку? У нас-жа немцаў няма. Тады для каго гэтыя лістоўкі? Ськідалі лістоўкі і савецкія і нямецкія самалёты, але толькі парасейску. Яны былі прызначаныя для нас. А гэтыя? Хто іх ськінуў і для каго? Немцы для немцаў? Але-ж у нас няма немцаў. Доўга я прыкідваў і так і гэтак і ўсё роўна ў мяне, недагадлівага, нічога ня выходзіла. Гледзячы на здымкі і рашчытваючы тэкст, я ня мог уцяміць, хто пераможца і хто пераможаны. Больш таго, на пачатку я нават ня ведаў, дзе гэта ўсё адбылося, аж пакуль, пры далейшым азнаямленьні, не дазнаўся, што гэта-ж Сталінград і што гэта савецкія лістоўкі, прызначаныя для нямецкіх салдатаў, што яшчэ ня склалі свае зброі, як тыя, пад Сталінградам, якіх цяпер вядуць вось у палон і ззаду якіх курыць на полі бою разгромленая нямецкая машынэрыя. У лістоўцы пададзеныя лічбы: трыста тысячаў узята ў палон, гэтулькі і гэтулькі забіта, паранена, гэтулькі і гэтулькі зьнішчана танкаў, бранявікоў, гарматаў і г.д. і г.д. Карціна жудасная, якой нельга ўзяць пад сумлеў. Я, нарэшце, зразумеў, што гэта перамога нашай арміі, што немцы пацярпелі катастрофу, што ім ніколі болей не ачухацца. Я расказаў пра ўсё гэта бацьку. Бацька сам пачаў разглядаць лістоўку - здымкі на ёй і, скончыўшы, сказаў, як падагульніў:

- Значыць, немец ня ўдзержыцца. Патураць назад.

«Патураць назад» бацька вымавіў гэтак, быццам гэта тычыцца і нас, быццам і нашая доля залежыць ад таго, што сталася пад Сталінградам.

Бацька спадзяваўся, што гэтая вайна зьмяце шолудзь - людзей, што стаяць над табой, піхаюць цябе, варочаюць табой, як быдлам якім, а ты і слова ім не скажы.

У бацькі ўськіпела душа яшчэ і за мяне - ён ня мог дараваць гэтай шолудзі, што яна засадзіла мяне, зьбіла мяне з дарогі, калі я ўзьбіраўся на яе і калі ён ужо радваўся маім узыходжаньнем. Ён думаў, што шолудзі прыйшоў канец, а тут, глядзі, яна бярэ верх, зноў усьсядзецца на цябе.

«Я ня прыняў адразу яе, гэтую шолудзь, адкінуў яе, паказаў, што пагарджаю ёю, не захаваў свае радасьці, што яе пагналі адсюль. Я ўжо ня мог цярпець яе. Ня мог цярпець яе пад маім вакном, калі яна загадвала мне, куды я мушу пайсьці і што я мушу рабіць. Калгас, створаны гэтай шолудзьдзю, я гатоў быў сам, сваімі рукамі пабіць на палоскі і раздаць яго людзям. Прыйшоў час і разьбіў яго на палоскі ты, мой сын. Над маёй нівай ужо ўзыходзіла сонца, шолудзь была схавалася, а цяпер, глядзі, яна зноў узьнімае галаву. Я не хачу бачыць яе, гэтую шолудзь. Я лепш сыйду, пакіну свае вуглы, пайду ў сьвет, але ня стану зноў пад каманду гэтай шолудзі.

Сын, мы адпакутвалі за цябе. Шолудзь насьмяялася над намі. Шолудзь радвалася нашаму няшчасьцю.

Сын, адбалела наша душа па табе. Мы сьвету Божага ня бачылі ад сьлёз па табе. Мы сьнілі цябе. Ня было часіны, каб мы ня думалі пра цябе. Мы пакутвалі тваімі пакутамі.

Сын, узрадвалася сэрца наша, як прыйшоў ты. Засьвяціла сонца ў наша вакно, як пабачылі мы цябе, спасёнага.

Сын, шолудзь страляла па табе. Маці твая - ні жывая і ні мёртвая - канчалася, гледзячы, як б'юць па табе.

Сын, мы сваё аджылі тут. У душы сваёй я ўжо разьвітаўся тут з усім. Разьвітвайся й ты. Не марудзь. Усё чыста падказвае мне - мы мусім выйсьці адсюль. Сны мае зьвяшчаюць нам берагчыся. Ідуць, кімсьці пасланыя, грознай навалаю, ноч-у-ноч усё тыя-ж сны. Не даюць маёй душы супакоіцца. Паслухай толькі...

Быццам усе нашыя палоскі, што былі заараныя пад калгас, выступілі наўзьверх з-пад ворыва і я, усьцешаны такому цуду, бачу іх такімі саменькімі, як яны былі і пры нас. З радасьці той крычу вам: «Глядзеце, нашыя палоскі вярнуліся да нас і просяць нас засеяць іх». І вы пабеглі - і ты, і маці, і Дарка - глядзець тыя палоскі. А на іх ужо ўвомірг, на нашых вачох, ураджай закрасаваў: там - жыта, там - пшаніца, а там - ячмень, а там - грэчка, авёс, бульба і самая найпрыгажэйшая палоска ільну - цьвіце ўсіма колерамі. Маці радуецца - натчэ палатна, абшые нас усіх. Глядзіць - вачэй ня зводзіць. Аж бачым: адкульсьці, адтуль, дзе змыкаецца неба з зямлёю, выплываюць да нас хвалі нейкага шырокага сіняга мора. Коцяцца і коцяцца. Усё бліжэй і бліжэй. Займаюць, затапляюць прастору. Шумяць. Іх вал нарастае, узвышаецца. Мы ў страху глядзім, як гэты магутны вадзяны вал мне, вальцуе нашыя палоскі, паглынаючы ўсё, што на іх і пагрозьліва ўжо падступаецца да нас, гатовы ўцягнуць, усмактаць нас. Мы ў страху адступаць, а вал - наступаць. Дагнаў нас да самага нашага агароду і - стаў. Зьменшыўся. Упаў. Вада пацягнула яго назад і ён, шыпучы, дробненькімі хвалямі пакаціўся ад нас. І гэтак вада пайшла, але не прайшоў страх. Вада - гэта бяда. З агароду ідзём у сваю хату. Падыйшлі да ганку. Я хачу ўзяцца за клямку, каб адчыніць дзьверы, а дзьверы самі адчыняюцца і на парозе, у праёме дзьвярэй, бачым - стаіць белы, як лунь, з лагоднай усьмешкай, старэнькі ні то чалавек, ні то вобраз чалавека і ласкава гаворыць: «Не, дзеці мае, не заходзьце. Ідзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне». Сказаў і яго ня стала. Ня стала і нашай хаты, як-бы яе і ня было зусім. І мы пачалі выбірацца. Карова пачула, што мы выбіраемся - зарыкала. Мы ўзялі яе на повад. Дробны скот пакінулі. Маці ўзваліла на сябе трубкі палатна і мы ўжо ў дарозе. Куды йдзём, ня ведаем. Нібы ў Касьцюковічы. Ідзём і йдзём. Вядзем на повадзе карову. І гэта ўвесь наш набытак. На дарозе - нікагусенькі. Толькі мы. Хоць дзень і сонечны, але як-бы зьлёгку займглёны і нам здаецца, што мы глядзім на сьвет праз сьветла-жоўтыя акуляры. Ужо мусілі-б быць і Касьцюковічы, а іх няма. Раптам пялёнку нам зьняло з вачэй і перад намі - лес, але які: з роўна зрэзаным, як пад шнур, верхам. Быццам нехта заклаў электрычную пілу і адным цягам адцяў, збрыў макушкі і ён стаіць цяпер, ківаючы, як куцобкамі, сваімі голымі стваламі. Мы баяліся йсьці праз гэты лес, а іншай дарогі ў нас ня было. Лес стаяў перад намі, як здань. Я падумаў, што гэта зьнёс яму галаву нейкі магутны віхор, што пранесься над ім. Куды ісьці, мы ня ведалі, а ноч наступала. Сын, ты ведаеш, куды нам ісьці? Ёсьць у нас якая-небудзь дарога? Бачыш, што чакае нас? Вада - гэта бяда. Яна затопіць нас і сьледу нашага не застанецца. Вымые нас з карэньнем. Выкіне з магілаў труны нашыя і не застанецца тут роду нашага. Прыйдзе шолудзь і ўсё выкараніць, зрэжа, паадцінае, як злая сіла ў тым лесе макушкі. Я не хачу чакаць іхнага прыходу. Я не хачу болей глядзець ім у вочы. Я лепей сыйду з свайго котлішча, а іх бачыць ня хочу. Ты гатовы, сын, пайсьці? Ты ведаеш, куды нам пайсьці? Ты-ж быў у сьвеце. Дык вядзі нас у сьвет».

 

Я забягаю да Піліпа кожны вечар, але доўга там не затрымліваюся. Пацалую Дусю, супакою яе і пакідаю хату. Заставацца ў яе нанач я ўжо не адважваюся пасьля таго, што яна мне сказала. Мінулай начы ў іх былі партызаны: Мікола Бугроў, Шашок і Ільля Мельнікаў, Манькін брат. Гэта тыя, што былі ў хаце, а былі-ж яшчэ і на двары - Дусін бацька чуў, як яны цёрліся пад сьценамі.

- Юзік, яны хацелі цябе злавіць. Думалі, што ты сьпіш у мяне. Нашыя дзьверы былі на круку, дык яны, не дачакаўшыся пакуль ім адчыніць бацька, рванулі дзьверы гэтак, што паляцеў той і крук. Я ўскочыла з пасьцелі і да маці ў рукі. А яны сьвятлом - шась! Я калачуся. Думаю - забяруць. Не. Высьвечваюць кожны куток. Бацька пытаецца, што ім трэба. Маўчаць. Толькі Шашок сказаў: «Нам ничего не нужно, хозяин. Извини за беспокойство». Манькін-жа брат уталопіўся ў мяне: «Што - ня прыйшоў? Шчасьце яго». І з насьмешкай: «Чаго-ж ён так баіцца? Мы пагаманілі-б з ім. Спакойненька так. Па душам». Трымае на мне ліхтарык: «Запузаціла? Наелася? Мы ў цябе будзем акушэрамі». Скамандваў, - ён як-бы ў іх камандзір: «Пашлі!» І яны выйшлі з хаты. Ды мне здавалася, што яны ўсё яшчэ на двары. Стаяць, стаіўшыся. Я баялася, што ты можаш прыйсьці да мяне ад сястры і пападзешся ім у рукі. А ты як знаў - заначаваў у сястры. Ці можа яшчэ дзе, Юзік?

Дуся, кожны раз, як толькі я зайду да іх, ведаючы, што я доўга не магу заставацца з ёй у хаце, хутка апранаецца і мы выходзім з ёй. Спушчаемся на ніз, да рэчкі. Праходзім паўз іхнага стажка на агародзе, цяпер на палавіну скормленага. Унізе, між хмызьнякоў, зацішна. Пад месяцам, абмёрзлыя і ў шэрані, яны, здаецца, узьніклі з казкі. Ад іх сыходзіць нейкая сьвяточная цішыня і заспакоенасьць. Хмызьнякі адкідаюць свой цень на сьнег, чысты, яшчэ бялейцы ўначы. Мы стаімо між хмызьнякоў, як у нейкім зачарованым царсьцьве, і Дуся, у нейкім асаблівым настроі, абымае мяне, гаворыць: «Юзік, так прыгожа тут і ўтульна. Магла-б - распласталася-б на сьнезе». Але мы йдзём далей. Сьнег залубянеў, і мы йдзём па ім не правальваючыся. Неба над намі глыбокае, урачыстае, з бяздоннай блакітнай вышнёю. Зоры высыпалі буйныя, белыя, махнатыя - на шчасьце. Мы спыняемся і глядзім у гэтае неба. Нічога не гаворым. Маўчым. Ня думаем. Нам добра дваім, з такім небам і зорамі над намі. Нам добра, што мы ёсьць, добра, што мы ёсьць такія, якія ёсьць. У суботу топяць тут лазьні, - а сёньня якраз субота, - і мы знайшлі яшчэ нявыветраную, з духам. Заходзім. Дуся хоча паляжаць са мною на палку, пацешыць, як яна кажа, мяне, каб не адбіўся. Распасьціраем Дусіну шубу. Залазім на палок. Накрываемся маёю. Дуся абшчапляе мяне. Дазваляе цалаваць яе ўсюды, дзе я хачу. Толькі, гаворыць, каб я не чапаў яе. Утуліўшы яе, хоча каб толькі нешта шаптаў ёй, гаварыў прыгожыя словы, успамінаў прыгожыя часіны з ёю. «Але толькі не распальвайся. Нельга. Калі ўжо такі няўсьцерп, дык толькі так... Я люблю цябе так. Бяз гэтага. Ты вось ляжыш пры мне і мне нічога больш ня трэба. Я хачу, каб ты любіў мяне так. Ты ня злуешся, што я табе не дазваляю? Ты не разьлюбіў мяне, Юзік? Не адбіўся? Мы-ж хутка будзем мець такога Юзіка, як ты. Я ўжо чую яго, як ён штурхае ножкамі. Прытуліся вухам і паслухай. Ой, які ён будзе міленькі, маленькі, цёпленькі. Прытулю яго да грудзей - самлею. А то мы паложым яго між сабой - яму будзе так утульненька паміж намі. Потым я палажу яго ў люльку і мы ўжо будзем з табою тады адны. Тады ўжо будзе ўсё можна. А цяпер - пацярпі».

 

Пад вясну начою, недзе вобак нас, я пачуў далёкі, прыглушаны гуд самалётаў. Гэты гуд выклікаў у мяне трывогу. Дасюль такога ня было. Наша неба было спакойным і вось цяпер гэты спакой парушаны. Але падумаў: мала чаго - вайна-ж. Дзіва, што лятуць. Гуд сьціх. Сьціхла і трывога. Але надыходзіла ноч і гуд узнаўляўся, далёкі і трывожны. Чые яны, гэтыя самалёты? Адкуль і куды яны лятуць? Кожны раз там, у далечыні, куды яны лятуць, чутны выбухі. Яны ськідваюць там бомбы? Што там такое? Фронт? Пэўна, фронт. Набліжаецца да нас? Не. Ня веру. Не хачу верыць. Ганю гэтую думку ад сябе. Але самалёты гудуць і, наўсуперак майму хаценьню, узьнімаюць у мяне пачуцьцё няпэўнасьці і прадчуваньне канца. Якога канца? Майго? Ці чыйго?

Бацька, калі яшчэ ня было чутно гэтага гуду, прадчуваў набліжэньне канца. Прадчуваў наканаванасьць нашага Зыходу, які, зрэшты, пачаўся даўно, у тую самую хвіліну, калі, выбіраючыся ў Менск, я пераступіў парог нашае хаты. На двары стаяў тады запрэжаны конь, і з моманту, калі я сеў на калёсы, я ўжо быў на дарозе да свае долі. Калёсы скрануліся і скранулася ня толькі мая доля, а й доля ўсёй нашай сям'і. Бацькі й сястра зьбіралі мяне ў дарогу - клалі ў мой чамадан патрэбныя мне рэчы - і ўжо адначасна, таго не ўсьведамляючы, яны рухаліся разам са мною ў прадвызначуную дарогу. І што-б яны потым не рабілі, яно ішло так, як яно не магло ісьці іначай. Нязвычайная, выключная чульлівасьць і засмучанасьць, з якой яны мяне выпраўлялі ў дарогу, былі сполахам і крыкам перад сьляпымі вачыма лёсу, які ўжо нас засьціг. Калёсы мяне павязьлі, але яны ўкруцілі ў свае сьпіцы і ўсю маю сям'ю. Маёй сям'і ўвесь час нагадвалі, куды павезьлі мяне тыя калёсы. Як-бы на тых калёсах сядзеў вялікі злачынець, за якога мусяць адказваць і тыя, хто нарадзіў яго. Мы ўжо тады былі на ўзбоччы, стаялі на сваёй пуцявіне, адкінутыя. Нас, адрынутых, і падабрала наша доля. Ня то што яна нас знайшла - не, мы былі кімсьці аддадзеныя ёй. І трагізм гэтага ў тым, што ты ня ведаеш, што ты ўжо ўступіў на прадвызначуную табе дарогу, якая схапіла цябе і імчыць... куды?

Бацька ведаў таксама, што я вярнуся. Але ён не ведаў, што я стануся прычынай фатальнага замыслу сукрытых сілаў. Я быў у руках мае долі сьляпым знарадзьдзем, карай для тых, хто мяне найбольш шкадаваў і хто найбольш пакутваў дзеля мяне. Ці можна было як-небудзь ухіліцца ад прадвызначанага? Не. Ад долі нельга ўхіліцца. У маёй нягеглай асобе доля ўгледзела слабое зьвяно ў ланцугу, вырвала яго і ланцуг перарваўся, але перарваўся не на мне, а на тым, хто мяне нарадзіў. Я мусіў-бы быць пакараны сукрытымі сіламі па закону найбольшай строгасьці. Але доля мая пакінула мяне. Ці мушу я дзякваць ёй? З пярэрвай ланцугу рассыпаліся ягоныя зьвеньні. Шчапіць, сабраць ланцуг нанова было немагчыма - выпала з яго галоўнае зьвяно-часьціна, дзякуючы якой ён трымаўся. Паасобныя зьвеньні-часткі, застаўшыся паасобку, зазналі пякельную муку і ня ўсе яны ўжо існуюць. Яны распаліся ў сваю чаргу і носяцца бязроднымі крупінкамі ў сусьвеце. Яны глядзяць стуль сюды і, здаецца, бачаць мяне, але, балесныя і няўцешныя, праносяцца міма, ад іх спадаюць толькі расінкі-сьлёзы, як пасланьне мне.

Асабліва выразна бачу аблічча маці - супакоенае ў сваіх пакутах. Яна ляжыць так, як яна ляжала-б у труне. Але труны і яе самой ня відаць. Цела яе як-бы схаванае ў воблаку, а праступае з яго толькі ейнае, як асьветленае зарой, аблічча.

Калі я гляджу на матчына аблічча - а я ў думках заўсёды стаю побач яе - мне здаецца, яна ведае, што я побач і што я гляджу на яе, але яна ня хоча выдаць гэтага, ейнае аблічча застаецца ўсё такім-жа спакойна-велічным і трошкі як-бы строгім у дачыненьні да мяне. Я чую сябе вінаватым перад ёю і баюся - баюся не яе - не, а кагосьці іншага.

Калі я гляджу на матчына аблічча, спакойнае, засяроджанае, мне ўяўляецца, што яна і цяпер адчувае свой боль, свае пакуты і толькі, каб магчы сьцярпець іх, заснула вечным сном.

 

Адчуваньне Зыходу ўсё ўзмацнялася ў нас. Найперш яго вычуў, распазнаў бацька ў сваіх снох. Сваімі прарочымі вачыма ён бачыў наш Зыход настолькі выразна, што ўжо сузіраў яго ва ўсёй ягонай няўхільнасьці. Ён бачыў, як выплывала шырокае, сіняе мора з-пад небасхілу, затапляла нашыя палеткі, вымывала з карэньнем пасаджаныя намі дрэвы, выкідвала з зямлі труны нашых продкаў, тое мора стаяла ў ягоных вачох і ён з страхам глядзеў, як яно набліжалася да яго і, наблізіўшыся аж да самае хаты, не затапляючы яе, літасьціва спынілася, каб мы маглі выбрацца з яе. Гэта было папярэджаньне, відавочнае, грознае. Папярэдзіў нас, стоячы на парозе нашай хаты, і сьсівелы, як лунь, чалавек ці то вобраз яго: «Не, дзеці мае, не заходзьце. Ідзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне». І мы пайшлі прэч ад свае хаты. Сьвет перад намі займгліўся, і мы ня бачым, куды мы йдзём. А калі праясьніліся нашыя вочы, мы пабачылі лес з зрэзаным верхам. Гэта ўказка нам і прадвесьце. У страху зайшліся душы нашыя. А тут падасьпела і ноч. Куды ты пойдзеш? У роспачы мы замітусіліся. Бацька пытаецца ў мяне, куды йсьці. А я й сам ня ведаю, куды йсьці. «Ты-ж быў у сьвеце і мусіш ведаць. Вядзі, сын. Не марудзь. Вядзі куды-небудзь». А куды я павяду? Я нікуды не магу ісьці, бацька. Я не разьвітаўся яшчэ з усімі і ўсім, як ты, бацька. Я яшчэ не гатовы. Я прыкручаны тут магутнай сілай, прыкаваны ёю і, каб хацеў, не магу пераадолець яе. Яна трымае мяне. Ня пушчае. Я зачараваны ёю. Я ў яе палоне. Я магу пакінуць усё: і нашую родную хату, і нашыя палеткі, і магілкі нашых продкаў, але я не магу пакінуць таго, што вышэй за ўсё гэта, што ўвайшло ў кроў маю, што зраднілася са мною, як я сам з сабою, чаго ніяк не адолець, каб і хацеў адолець. Ты можаш вініць мяне, бацька. І я сапрўды вінаваты. Я ва ўсім вінаваты і мне горка да болю, што вы мне ўсё даруеце, як-бы я заслужыў перад вамі нешта такое, за што вы мусіце цяпер быць мне ўдзячнымі цэлае вашае жыцьцё. Ты можаш вініць мяне, бацька. Ты можаш праклясьці мяне, бацька. Я заслужыў гэта. А ты, мая сястра, гаворыш, што я не вінаваты, што каб я не квяліў сябе, што гэта ўсё напісана на нашым раду.

 

 

Вясна ўжо выбухнула зялёнымі выбухамі купчастых дрэў. Мокрае абнавілася, патанула ў гэтых выбухах. Павеяла вясновым ветрам, заблішчэла поле краскамі, узьнялося сонца і сьвеціць павясноваму радасна, бліскотна, урачыста. І я зноў на новым пад'ёме. Адчуваю ў сабе прыток новай сілы. Уваскрасаю разам з прыродаю. Шмат пішу. Уклаў зборнік сваіх вершаў. Старанна перапісаў - атрымалася цэлая кніга. Засунуў пад наша застрэшша на двары. Некалі мо вярнуся, дык буду мець, дык, паехаўшы ў Менск, аддам у выдавецтва.

Тое, што недзе ўначы гудуць самалёты мяне ані ня турбуе. Тое, што выбухі з кожным тыднем як-бы набліжаюцца, успрыймаецца мною як нешта пабочнае. Вёска рыхтуецца да Вялікадня. Беліць у хаце печы, чысьціць, прыбірае, пячэ пасхі, фарбуе яйкі. Бацька напачатку ня думаў - як звычайна перад Вялікаднем - бяліць печ, нешта перарабляць, перастаўляць у хаце, прыбіраць на панадворку і вакол хаты, але перадумаў - узяўся. Як-жа адступаць ад даўно заведзенага? Не глядзі на нішто. Памірай, а жыта сей. Маці з сястрой льлюць на падлогу гарачую з чыгуноў ваду, адскрабаюць нарослы за зіму на цэлы корх бруд. Падлога, як новая, засьвяцілася сваімі сасновымі палавіцамі. Каб не насьлядзіць, захаваць падлогу чыстай і на сьвята, бацька заслаў яе саломай і мы ходзім па ёй дзень, а то й два, пакуль не адкрыем на сьвята. Хата, пасьля чысткі і ўпарадкаваньня - як ня тая: Вялікодная, сьветлая, радасная.

Заўзята рыхтуецца да Влікадня і Хіма. У яе ўжо ўсё гатова: пасха, кулічы, сыр, шынка. Яна павязе пасху ў Папову Гару сьвяціць - кажуць, там ёсьць поп. Дуся дапамагае маці ва ўсім. Я-ж майструю люльку - Дуся будзе хутка раджаць. Яна выглядае цяпер яшчэ прыгажэй і зайздросьней. Жывот толькі трохі выпірае - пад ейнай балахонкай яго амаль ня відаць. Яна яшчэ як дзеўка, толькі трошкі як-бы папаўнела, акруглілася, паходка сьцішаная, ейны стан тоіць у сабе нешта такое, што мне да спадобы, прыгожы, прывабны, на ёй блюзка-бязрукаўка, грудзі заяўляюць пра сябе болей, як раней, шыя - тонкага крою, вочы - як у іконкі, толькі цяпер больш глыбокія і супакоеныя. Дуся, стоячы над сталом, фарбуе, расьпісвае яйкі і ўсьмешка ў яе, як у нованароджанай. Зьверху, з покуця, на яе глядзіць Божая маці і мне здаецца, што цяпер іх дзьве. Прыбраная хата, сьветлыя вокны, накрыты белым абрусам стол, Дуся каля яго, запаленая лямпадка пад абразамі і нават тое, што я майструю люльку, стругаю гэблікам дно пад яе і мне пад ногі спадаюць закручастыя стружкі - усё гэта мае нейкі асаблівы сэнс, ва ўсім гэтым адчуваньне нечага, што мае хутка наступіць, адчуваньне, што яно ўжо тут, у хаце, варта толькі нейкай нябачнай завесе расьхінуцца - і зьявіцца цуда. Толькі трэба ўчуцца і чакаць. Усё ў чаканьні - і Дуся, і люлька, і хата, і я.

Я ўсё сваё жыцьцё чакаў. Думаў, што ўсё маё яшчэ наперадзе. Што прыйдзе тое сапраўднае, маё, чаго я хачу і да чаго імкнуся. Што тое, чым я жыву цяпер - гэта яшчэ не маё я, што маё я яшчэ будзе, мае наступіць. А што такое маё я, якое яно, я й сам ня ведаў. Ды й ня думаў пра гэта ніколі. Але ўсё-ткі недзе, у падсьведамасьці, было спадзяваньне нечага, хоць мне і няяснага. Я ня ведаў, што яно такое і ня меў клопату пазнаць яго. Гэта я ўжо цяпер «аналізую». Тады-ж я нічога ня ведаў і ведаць не хацеў. У мяне ня было ніякай патрэбы да майго я. Я быў шчасьлівейшым чалавекам без яго. Нашто яно было мне? Мне было добра жыць без яго, без майго я. Гэта ўжо неяк бацька прабудзіў тое маё я.

У Першую сусьветную вайну бацька мой быў салдатам, звычайным салдатам, ня ўмеў ні пісаць, ні чытаць. Быў ён на фронце недзе ў Румыніі. Умовы на пазыцыях цяжкія, у тым ліку - санітарныя - завяліся вошы і блохі. Заелі, скусалі салдатаў. Бацькаў камандзір, якога ён паважаў, як адукаванага і разумнага чалавека, вазьмі і напішы верш пра вош. Бацька ня гаварыў «напісаў верш», а - «складна ўняў пра вош». У тым вершы, зьвернутым да вашы, камандзір радзіў ёй, вашы, пакінуць грызьці беднага салдата ў зямлянцы, худога і зьнясіленага, а запаўзьці пад кашулю афіцэра, ён гладзейшы, у яго больш крыві, чыстая бялізна і наогул куды лепшыя ўмовы, як у таго абяскроўленага салдата. Камандзір прачытаў свой твор салдатам і тыя, канешне, былі ў захапленьні ад яго. Гэтую гісторыю бацька расказаў мне, калі я хадзіў у трэйцюю клясу. Закончыў бацька пра свайго камандзіра словамі: «Складна ўмеў пісаць. Вот чалавек быў! Галава!»

Я й захацеў быць той «галавой», захацеў «складна» пісаць. Гэтак пачалося ўсьведамленьне майго я. І цяпер я - як-бы на самай справе я. Але гэтае маё я завяло мяне, відаць, ня туды. Я пакутваю ад яго. І ня толькі я, а й мае бліжнія. Я паддаўся свайму я. Яно перамагло мяне. Дзе цяпер я? Дзе цяпер яно? Нідзе. Да майго я зьвяртаецца цяпер бацька, просіць, каб маё я нешта парадзіла. Што нам рабіць і куды дзецца? Але маё я слабое. Яно ня здольна на нейкі рашучы крок. Я ў палоне майго я. Над ім не стаіць розум. Маё я не падпарадкоўваецца розуму. Я раблю ўсё насуперак розуму. Мне, напрыклад, трэба было-б пайсьці ў партызаны. Паслухацца Вяркеева, а яшчэ перад ім - тых, што заходзілі да нас, дамагаліся сустрэчы са мною. Выпускаў-бы газэту. Складаў-бы лістоўкі. Я-ж навучыўся ўжо пісаць «складна». Быў-бы ў лясным партызанскім штабе. Мог-бы ўзяць з сабою і Дусю, ці хадзіць да яе з лесу. Каб у мяне быў розум, ён падказаў-бы мне толькі такі варыянт. Але маё я не захацела. Адкінула такі вырыянт. Пайшоўшы ў лес, я мог-бы выжыць у лесе: лес усё-ткі - ня фронт. А прыйшоў-бы той сапраўдны фронт, ён хіба ацаніў-бы мае лясныя партызанскія заслугі і ўзяў-бы мяне на сваё ўзбраеньне, як чалавека, што ўмее складна пісаць? І гэтак я пераседзеў-бы недзе ўсю вайну, як яе пераседзелі шмат якія майстры складна пісаць. Таго глядзі, я мог-бы быць сёньня ў маёй шматпакутнай Беларусі народным. Але маё неразумнае я не пайшло па гэтай дарозе, засталося сваім я. Мне не наканавана было быць народным. І гэтак я застаўся з сваім я. Я ня ведаю, ці гэта добра. Цешу сябе толькі тым, што, не зрабіўшыся народным, я меў магчымасьць сказаць пра сваё я. Часамі прыходзіць дума, якую я, канешне, нікому ня выказваю, што гэтае маё маленькае я некалі перацягне на вазе справядлівасьці народнага гладкапісца. Але гэта толькі між іншага.

Ды як-бы там ні было, майму я прад'яўлены цяпер рахунак. І я плачу па ім. Ужо заплаціў самай дарагой і жудкай цаной. Нарэшце, маё я прывяло да таго Зыходу, пра які я гаварыў раней.

Застаўшыся з сваім рахункам сам-на-сам, я сяджу цяпер і думаю. Не, я нават ня думаю. Маё я ня думае. Яно ня ўмее думаць. Ці можа ня хоча. Ня хоча азмрочваць свайго існаваньня, як я.

 

Пайду да Дусі. Я даўно ўжо ня быў у яе. Ад самага Вялікадня. Працаваў у сястры, што ў Красным Вуглу. Ейны муж прыйшоў быў з палону, але не пабыў у хаце і тыдню, як яго сьцягнулі з печы партызаны і забралі з сабою. Між іншага, пазьней ён загіне ў Бэрліне, пры ўзяцьці Рэйхстагу. Калі я прыйшоў да Дусі, у яе былі пачаўшыся ўжо схваткі. Цэлую ноч ня спала. Прайшлі болі, а цяпер зноў. Маці супакойвае яе, кажа, што гэта яшчэ толькі «зьвяшчэньне». Пры мне Дуся хоча трымацца бадзёра, але гэта ёй ня надта ўдаецца. У сьлязах гаворыць мне: «Памру, Юзік», просіць быць з ёю. Яна перайшла ў нашу Сьвятліцу, за шырму. Лягла на ложак. Я каля яе. Цалую яе. Супакойваю. Хачу адхінуць коўдру, якой яна накрылся, хачу паглядзець, як будзе йсьці Юзік, а яна просіць не глядзець на яе, гаворыць, яна цяпер няпрыгожая. Сьціхла. Мусіць, заснула. Хіма просіць мяне адыйсьціся ад Дусі - няхай пасьпіць. Я выйшаў з Сьвятліцы, узяўшы з Дусінай палічкі ейны сшытак і алавічок. Сеў за стол. Хачу нешта напісаць Юзіку. Даць яму нейкае настаўленьне, якім-бы ён кіраваўся ў жыцьці. Думаю. І ўжо, хутчэй мой розум падказаў мне:

 

 

Калі Дуся паднялася, я даў ёй прачытаць гэта.

- Юзік, ета мне не нравіцца. Я не хачу, каб наш Юзік меў нахальства. Ён-жа будзе ў нас добранькі, міленькі, лагодненькі. І як гэта - каб ён ня спаў, ніколі не драмаў, меў заўсёды «нядрэмлюшчае вока»? Юзік, даражэнькі, родненькі, напішы яму што-небудзь другое, нешта такое прыгожае, вясёлае.

Я пачаў суцяшаць Дусю: напішу, напішу, не хвалюйся.

Дусі стала дрэнна. У корчах яна пайшла на ложак за шырму.

У Хімы напагатове стаяла на загнеце нагрэтая вада, а на стале ляжаў цэлы ахапак бялізны, у тым ліку прасьцірадла, побач стаялі начовачкі з мылам у іх. Хіма выскачыла з хаты і хутка вярнулася з бабкай-павітухай. Хіма мне сказала:

- Ідзі, Масеевіч, куды-небудзь адсюль. Ня стой тут. Мужчына ня мусіць быць цяпер у хаце.

І я выйшаў на двор. На вуліцы не хацеў заставацца. Іду ў поле. Яно тут-жа, побач. Усё навокала - у веснавым цьвіценьні, пышнае, у мностве колераў, грае, жыве, узьнімаецца, расьце, як вокам кінуць - шырыня, прастор, захапленьне. Іду і мне здаецца Вялікадне яшчэ ня скончылася. Поле йдзе паўз рэчку. Там узьняўся ва ўсім сваім жоўтым царсьцьве вербалоз. Прыгадалася мне, як на Вербніцу секла мяне Хіма галінкамі вярбы з шэра-срэбнымі коцікамі на іх, секла й прыгаварвала:

- Верба ксьціць - Бог прасьціць. Глядзі, не пакрыўдзі мне Дуську. Верба ксьціць - Бог прасьціць.

Я пакрыўдзіў Дуську? Як яна цяпер там? Боязна. Радасна. У адчуваньнях цэлы нейкі хаос. Усё занялося ў душы, што дасюль драмала. Запякло. Зашчымела. Іду і ўжо нічога ня прыкмячаю. Увесь у сабе самім. Дык вось яно, нарэшце, і прыйшло тое, пра што й ня думалася, што атрымалася само па сабе. Няхай і так. Усё яно і было можа толькі для гэтага. Цяпер яно набывае іншы сэнс. Сапраўдны. Тое, што было мімалётнім, замацуецца цяпер навекі. Ніколі ня высахне крыніца радасьці. Яна заструменіцца новым ключом, будзе наталяць тваю смагу і ты будзеш прыпадаць да яе, піць з ейнага самага дна і будзе яна заўсёды поўнай.

Апамятаўся. Бягу назад. Хіма сустракае мяне на парозе:

- Міколка, (яна ўпяршыню пакінула сваё «Масеевіч»), Міколка, паздраўляю цябе з хлопчыкам. Такім слаўненькім хлопчыкам.

Крык «хлопчыка» агаласіў усю хату, а мне ўпаў у самае сэрца. Я ўжо - за шырмай. Дуся трымае яго, як абмазанага нечым, на руках. Вочы ў яе... З чым іх можна параўнаць? Спакутвана-радасныя, глядзяць на мяне, блішчаць, паведамляюць, гавораць нешта дасюль няведамае.

- Юзік, ну дык падыйдзі-ж. Спужаўся ці што? Вазьмі нашага Юзіка. Патрымай на сваіх руках. Паглядзі на яго - і ён усьміхнецца табе.

Я ўзяў, ня ведаючы, як яго трымаць, на рукі. Закрычаў. «Бачыш, і адгукнуўся табе. Давай назад. Ты ня ўмееш трымаць. Як мы яго назавём, Юзік? Я ўжо хачу цяпер-жа называць яго ягоным імём. Мы не будзем даваць яму імя Юзік. Юзік - толькі ты ў мяне адзін. Ты мне казаў, што, калі будзе хлопчык, дасі яму імя твайго брата Васіля. Так? Згодны? Ну й добра. Васіль, Васілёк, Васілёчак. Глядзі, як ён усьміхнуўся, наш Васілёчак. Пачуў, што яго клічуць.

Дуся палажыла Васілька вобак сябе, а мяне прыцягнула:

- Ня хочаш мяне пацалаваць, дык я цябе.

Я прыгарнуў Дусю з усёю сваёю жарсьцяй да сябе. На ейных вачох заблішчэлі сьлёзы радасьці. Гавару ёй: «Ну вось мы ўжо і ўтрох». Цалую яе. «Я табе буду гушкаць Васілька ў люльцы. Каб ты магла паспаць». «Дзякую. Я прысплю Васілька і прыйду да цябе. Пачакай яшчэ».

Дусін твар перасмыкнуўся сударгай болю.

- Але я хутка папраўлюся, Юзік. Глядзі, Васілёк цмокае, плямкае губкамі. Хоча есьцейкі.

Дуся бярэ Васілька. Прыладжвае да грудзей. Дае яму цыцы.

Прайшоў тыдзень і з Васільком усё ўнармавалася: вясёленькі і задаволены, цмокча сабе, ухапіўшыся пальчыкамі за матчыну цыцку. Яна дае яму з абедзьвюх, і для Васілька хапае болей, чымся даволі. Усяго й ня спажывае, і яно, бывае, льлецца яшчэ на Дусіны грудзі - уся ейная блюзка закапаная. Сьпіць Васілёк таксама добра - усю ноч не прачынаючыся. Толькі ў Дусі ня ўсё яшчэ ў парадку: нешта ў яе там ня гоіцца, ці што. І маці парадзіла ёй запрасіць мяне. Дуся баялася, што ёй будзе балець, а калі дайшло да гэтага, яна была ахвочай, ня менш чымся звычайна. Хіміна парада апраўдала сябе і Дуся была цалкам ужо на нагах, заблішчэла новым бляскам маладой жанчыны-маці.

Усё ідзе, як мае быць. Толькі ня йдзе яно як мае быць са мною. Дусю я не магу ўвесьці ў сваю хату, як належылася-б. Не магу, бо ня сёньня дык заўтра пакінеш яе, сваю хату. Хата ўжо як не свая. Мне ўжо позна шукаць магчымасьцяў, якія-б дазволілі мне заставацца тут. Я не магу парайначваць сябе. Я апынуўся зноў на фатальнай дарозе. Быў час, калі мне давалі магчымасьць падумаць. Але я не хацеў думаць. Я жыву ў бяздум'і, аддаюся яму. Я спазнаў найвышэйшую асалоду ў бяздум'і і не хачу выходзіць з яго. Я знайшоў яго ў поўнай аддачы сябе некаму другому. Той другі пайшоў насустрач мне і абодвы мы, праглынутыя тым бяздум'ем, праваліліся ў ім. Што - я прыходжу цяпер да разуму? Не, мой позьні розум ужо не дапаможа мне. Мяне вядзе маё бяздумнае я. Мяне ўжо мо й забылі - каму я патрэбны? - але я ўсё хаваюся ад іх. Я баязьлівец? Ня мужчына? Не салдат? Ня патрыёт? Нездарма-ж я прызнаваўся сваім сябрам, што я - Мечык з Фадзееўскага «Разгрому», які, ухіляючыся ад бою, хаваўся ў кустох, каб не загінуць. Мой сьледчы дакараў мяне гэтым, разглядаў гэта як здраду радзіме. І сапраўды, я хаваюся ў кустох. Я не для бою. Я для нечага іншага. Я схаваўся пад крылом жанчыны. Я ў палоне жаночага. У мяне яно было прапушчана, і цяпер я не магу адарвацца ад яго.

 

Я не начую ў хаце. Лета ўва ўсёй свае красе, і я начую ў полі, як некалі, калі я быў малым і вадзіў у начное коняй. Надыходзіць вечар, і я, адпаведна апрануўшыся, іду ў ноч. Яна поўны мой уладар і ахоўца. Я спасьціг ейную мову цішыні, ейны таемны ход і я не баюся начы. Я з ёю заадно. Я болей углядаюся ў начное неба, як сплю. Над маёй галавой асыпаецца зорны пыл. Я любуюся і заміраю, глядзячы, як каторая з іх, сарваўшыся, падае ў бездань, пакідаючы за сабой агністы сьлед.

Раніцою я вяртаюся дахаты і калі бачу сястру, выйшаўшую на наш агарод, значыць - усё ў парадку, магу заходзіць у хату. Ніхто мяне не падпільноўвае. Днём я працую ў полі на відавоку - калі-б ехалі адкуль партызаны, можна схавацца. У полі яны не бяруць людзей. Ня тое, што ў хаце, дзе цябе яны могуць заўсёды зашчучыць. Але часьцей за ўсё раніцою я чакаю на Дусю. Заходжу на іхную сенажаць, што за выганам. Адсюль я бачу нават іхную хату. Сонца, ўзьняўшыся, добра ўжо сьвеціць, пад ім заблішчэла, замігцела блакітным вогнівам раса. Абрасяненыя, выпаўзаюць на кветкі пчолы. Спакой. Нідзе навокал нікога. Толькі дзесьці ў жыце маніць сваіх дзяцей перапёлка. Узьняўшыся, я гляджу на выган, ці ня йдзе Дуся. Іхная хата насупраць выгану і калі яна ўвойдзе ў яго, я буду бачыць яе. Вось, бачу - ідзе: трымае - неяк высока - на руках Васілька, сьпяшаецца. Махаю ёй рукой, каб бачыла, дзе я. Васілёк ужо вялікі - можа сядзець. Дуся заўсёды прыносіць усё патрэбнае для яго. Васілёк пазнае мяне - усьміхаецца, трэпае ручкамі. Мы содзім яго, падклаўшы нешта, на траву, між красак, даём цацку і ён бразгае ёю, глядзіць, забаўляецца. Дуся ў лёгкай сукенцы, уся правеўная, лёгкая, даступная, садзіцца побач мяне на маё начное ўбраньне. Мы хочам адзін аднога і доўга ляжым, забыўшыся на Васілька, нам сьцішна і ўтульна, ляжім аж пакуль закрычыць Васілёк. Узьнімаемся. Суцяшаем яго, бавімся самі з ім. Адчуваньне, што мы адны, што мы ў полі, сярод такога прыгаства, і што чуем недзе перапёлку з яе парапялятамі, заварожвае нас і мы аддаёмся гэтаму адчуваньню, свабодныя і радыя. І мы ня думаем, што ёсьць недзе іншае жыцьцё, суровае і страшнае, якога трэба баяцца, ад якога трэба хавацца, берагчыся. У нас сваё жыцьцё. Ёсьць Васілёк, ёсьць мы, а тое, што трэба нам сустракацца ў полі - нас ніколькі ня дзівіць. Мы жывём як-бы на асобнай, сваёй пляцоўцы жыцьця, адгароджанай ад іншых. Дусі падабаецца быць у полі. Яна кажа, што яна як-бы вярнулася да сваіх гусіных часоў. З замілаваньнем і нейкім шкадаваньнем прыгадвае тое месца, дзе мы калісьці сядзелі з ёю ў траве, прыгадвае божую кароўку, што перапаўзала з мае травінкі ёй на палец. Тое адчуваньне казытлівасьці адзываецца ў яе і цяпер. Ня раз мы хадзілі на тое месца. Але цяпер яно выглядае інакш, таго, што было тады, нямаш.

Дуся прыносіць з сабой і яду, і мы тады застаемся ў полі даўжэй. Да паўдня сходзім яго ўсё. Гэта-ж тое самае поле, якім я бег, уцякаючы ад партызана, што страляў па мне. Дуся дакладна вызначае мой сьлед, той сьлед, ідучы якім, яна знайшла мяне з Дар'яй у Віроўцы. Гэтай вясной, калі сагнала сьнег, яна змагла сабраць усе гільзы ад тых куль, што былі выпушчаны па мне. Яны клаліся радком і Дуся лёгка знаходзіла іх. З падваконьніку ў нашай хаце, дзе яны цяпер ляжаць, іх ніхто ня прыймае. Калі сястра, выціраючы пыл, закране іх, яны скрануцца і пакоцяцца, каб потым зноў супакоіцца.

Я люблю глядзець, як Дуся, седзячы ў траве, корміць Васілька. Выніміць, вызваліць свае цыцы і дае яму, ён рупна бярэцца за сваё і, задаволіўшыся, засынае ў яе на руках. Калі яна корміць яго, яна сьцішаецца, як-бы прыслухоўваецца, замірае, аддаецца яму ўся і чуе, як Васілёк яе цягне. Гэты цяг ёй дужа падабаецца. Гаворыць: «Няхай цягне, набіраецца сілы, дужэе, расьце».

 

Дзень пачаўся нязвычайным зьявішчам. Густа ўкрылася самалётамі неба над Мокрым. Нізка лятуць і садзяцца дзесьці недалёка, за лесам. А адтуль, з-за лесу, узьнімаюцца іншыя, ідуць насустрач. Разьмінаюцца. Як адны, гэтак і другія - нямецкія самалёты. Плаўна ідуць над вёскай, пакалыхваюцца пузам, аглушаюць навакольле. На тых, што ўзьнімаюцца з-за лесу - чырвоныя крыжы: вязуць параненых. Што йдуць туды - на тых падмацаваньне. Усіх іх гэтулькі, што ад іх цёмна ў небе. Цені ад іх пнуцца па зямлі. Праляціць адна хваля, а за ёю - другая. Хоць яны йдуць над Мокрым няхутка - усё роўна як плывуць - але яны лятуць у сьпешцы, быццам ад таго, як яны справяцца, залежыць быць ім ці ня быць. Там, куды яны лятуць, ідзе гарачае жніва - крывавы бой, у разьзяўленае жэрла якога кідаюцца ўсё новыя і новыя ахвяры, і самалёты з чырвонымі крыжамі, здаецца, не спраўляюцца вывозіць іх адтуль. Тыя, што йдуць туды, зьніжаючыся над лесам, здаецца, спаўзаюць па ягоных верхавінах уніз. А адтуль выныраюць іншыя. Узьняўшыся настолькі, каб не зачапіцца за дрэвы, яны пралятаюць над хатамі гэтак нізка, што здаецца гатовы ўсмактаць іх. Яшчэ людзі не пасьпелі выгнаць статак на поле, і ён з перапуду шалее ў хлявох. Людзі, што дасюль ня бачылі вайны, мірна сядзелі ў сваім забалоцьці, напалоханыя гэтым насланьнём, ня ведаюць цяпер, што дзеецца. Але вось, як па якой камандзе, лёт перапыніўся. Ні туды, ні адтуль - ніводнага самалёту. Людзі высыпалі на вуліцу, зьдзіўленыя і напалоханыя. Пытаюцца адзін у ваднога - што гэта будзе? Інвалід Першай сусьветнай вайны, Вусаты Якаў, акружаны бабамі, тлумачыць: нашы здорава дзяруцца, душна немцу, дык і ратуюцца во. Гэта ясна. Праз дзень-два - пабачыце - нашыя будуць тут. Немец не ўратуецца. Бачаце, як яго калоціць ліхарадка.

Але па абедзе самалёты хлынулі зноў гэтак-жа нечакана, як і раніцою. Толькі самалёты ўжо іншыя - чорныя, цяжкія, раўма равуць, рэжуць неба, магутныя. З-за лесу, як-бы з-пад зямлі, крута ўзьляцела ў неба некалькі малых самалётаў. Яны разьвярнуліся ў небе, імкліва і рашуча, у вадно імгненьне, шчапіліся ў бітве і адзін з іх, з хвастом дыму і скогатам упаў на лес. Бітва ішла высока ў небе. Між кім яна йшла - людзі з Мокрага ня ведалі. Толькі бачна было, што з малымі самалётамі шчапіліся іншыя, такія-ж малыя самалёты. І было страшна глядзець, як яны рэзаліся, узьляталі, падалі, зноў узьляталі. У ваднаго з іх адарвалася крыло, і самалёт тарчма ўпаў у Махавое балота. Бой трываў нядоўга, адна з старон - чыя яна? - відаць было, не ўстаяла і змылася з неба гэтак-жа хутка, як і наляцела.

Надзвычайнае відовішча, пра якое я толькі што гаварыў, застала мяне з Дусяй і Васільком у полі. Дуся прыйшла рана, калі было яшчэ ўсё спакойна. Я быў зьдзіўлены, калі заўважыў яе з Васільком яшчэ ў выгане і ў страху падумаў, што нешта здарылася нядобрае. Ужо па тым, як яна ішла, па ейнай паходцы, зразумеў - ня з добрымі весьцямі. Пабег ёй насустрач і Дуся ў сьлязах: «Бугроў!» Бяру ў яе Васілька. Выціраючы сьлёзы, яна: «...прыставаў, пагражаў. Я карміла якраз Васілька - праснуўся ўначы і не хацеў спаць. Колькі ня люляла, не хацеў ляжаць у люльцы - прасіўся на рукі. Чую - нехта пачаў тармасіць дзьверы. Бацька зьлез з печы - адчыняе: наставіўшы на бацьку ліхтарык, улазіць Бугроў і з ім яшчэ нейкіх двое. Я як трымала на руках Васілька, так і засталася сядзець з ім на ложку. Адразу да мяне - ад яго тхнула гарэлка - «Пазнаеш гэтага рабёнка»? Уталопіўся ў Васілька: «Так табе гэта ня пройдзе!» І сунецца да мяне. Я ў крык і, прыціскаючы Васілька да грудзей, адсоўваюся задам да сьцяны. Бацька як стаяў сярод хаты, схапіў у парозе таўкач і, замахнуўшыся, гатовы быў выцяць яго ззаду, ды тыя двое, што стаялі таксама з ліхтарыкамі, схапілі бацьку і навотмаш кінулі на падлогу. Маці кінулася да мяне. Засланяе мяне. Крычыць на ўвесь голас: «Людзі добрыя, ратуйце! Памажэце, людзі добрыя!» Бугроў аголтаўся. Адступіў. Бацька, устаўшы, падыйшоў да яго: «Што табе трэба ў нас? Выйдзі, прашу цябе па добраму!» Калоціцца ўвесь. Не можа стрымацца. Двое тыя кіўнулі Бугрову галавой - адыходзіць! Ён-жа не йдзе. Абазваў мяне абіднымі словамі. І ў парозе ўсё яшчэ крычаў: «Пазнаеш па чым хунт табаку!» Выходзячы, тыя двое паказалі бацьку на таўкач: «Глядзі, каб ён не пахадзіў па тваёй галаве.» І выйшлі».

Дуся абыймае мяне і ў плачы просіць: «Юзік, калі ты любіш мяне, калі табе дораг Васілёк, пойдзем адсюль. Пойдзем, куды хочаш, абы ня быць тут. Мы ня можам заставацца тут. Ён азьвярэў, седзячы ў лесе. Ён уходаець і мяне, і Васілька, і цябе. Яму трэба людзкая кроў. Куды нам дзецца, Юзік? Шукай для нас мейсца. Чаго-ж мы тут дачакаемся?»

Плача... З Васільком на руцэ прыціскаю Дусю да сябе. Яна ўхапілася за нас, абаіх, а тут - самалёты. Адкуль ні ўзяліся, наплываюць. Сунуцца. Адзін па адным. Хвалямі. Пакрываюць неба. Гудуць. Нізка. Над самай галавой. Дуся ў бяспамцьстве - што і адкуль? Хапаецца за Васілька. У сполаху глядзіць на мяне. Гавару ёй: «Ня бойся. Нас не зачэпяць. Пралятуць».

Толькі, калі ачысьцілася неба ад самалётаў, сьціх іхны гул, мы пакінулі поле. Прыйшлі да Дусі ў хату. Піліп і Хіма былі ў засмучэньні і, відаць, ня надта задаволеныя мною. Хіма зноў пачала зьвяртацца да мяне: «Масеевіч».

- Масеевіч, трэба-ж нешта думаць. Не пакідаць-жа Дусю з дзіцем на страд.

 

Яго бачылі, як ён ішоў па вуліцы - адкрыта, не хаваючыся, спаважна. Ён ішоў так, каб яго прыкмецілі, каб яго пазналі, хто ён такі. Ішоў, нікога і нічога не баючыся - сярод белага дня. Не аглядаўся па бакох - ішоў проста па вуліцы, акамянелы і суровы. Ішоў не пазіраючы ў вокны, але з выглядам, што ён усё бачыць, ведае, чым хто дыша, каго хто чакаў, на што спадзяваўся. Апаясаны патранташам і з наганам пры боку, ён дэманстраваў свой паварот, паказваў, што ён ня згінуў, прыйшоў во і будзе тут, як і быў. Уся ягоная постаць гаварыла, што скончыўся час у тых, хто яго ўжо не чакаў. Прайшоўшы вуліцу з канца ў канец, ён вярнуўся, каб прайсьці яе яшчэ раз. Дайшоў да будынку сельсавету, узыйшоў на ганак і, як гаспадар, азірнуўся навокал - глядзіце, як стаяў я тут, так і стаю. Сыйшоўшы з ганку, агледзеў звонку колішнюю сваю рэзыдэнцыю - вокны з пустымі праёмамі і ўзломаным франтонам. Глядзеў, упэўнены, што яго бачаць і што ягоная прысутнасьць робіць адпаведнае ўражаньне. Пастаяў перад апусьцелым і разгромленым Сельпо. Пайшоў на мост, каб прайсьціся і па вуліцы Мокрага Другога. З мосту яшчэ зірнуў на школу, што паказалася яму вызваленымі ад бляхі страпіламі. Уступіў у вуліцу. Коўратаў, якімі яна зачынялася, няма. Направа і налева - першыя, знаёмыя яму хаты. Ён не аднойчы быў у іх. Выпіваў. Абмяркоўваў важныя пытаньні з людзьмі, блізкімі яму. Наступная хата зьлева... Ён ня можа ўстрымацца, каб ня кінуць вокам на яе. Кінуў - а там, у вакне, матнулася нечая постаць. Убачылі яго? Яшчэ пабачаць! Пайшоў далей, у самы канец вуліцы.

Лявонавіч думаў, што ён будзе вяртацца назад - вуліца-ж канчаецца абрывам - але, колькі ён ні стаяў перад вакном, яго болей ня відно было. Паказаўся і зьнік. Навёў страху і пайшоў, пакінуўшы загадку пра сябе. Але тут ня было ніякай загадкі. Бронь пачала вылазіць з лесу, адкрыта паказвацца на вачох. Чуваць ужо дыханьне фронту, пахне крывёю, сасьмяглым жалезам і порахам. Глуха ўздыхае зямля. Туды і назад шнуруюць самалёты. У Касьцюковічы прыбываюць няспыннай чарадою амбулянсы з параненымі, акрываўленымі немцамі. Партызаны паралізавалі чыгунку. Ім трэба чым-небудзь апраўдаць сваё доўгае сядзеньне ў лясох. Прыйдуць свае і ў іх запытаюцца, што яны рабілі, якія іх баявыя дзеяньні, змагаліся яны ці хаваліся пад спадніцамі, каго яны болей зьнішчылі - немцаў ці сваіх. Яны зашаваліліся, рыскаюць па ўсіх дарогах, ловяць, затрымліваюць, дапытваюць. Яны думаюць - пра іх даносяць ворагу. Яны надта пільныя. У тыле ворага яны стварылі спрыяльныя перадумовы для пасьпяховага наступу Чырвонай арміі. Ачысьцілі тыл ад здрадніцкіх элемэнтаў. Ведаюць усё, дзе якая небясьпека і як яе папярэдзіць. Яны падрыхтавалі насельніцтва для сустрэчы пераможнага шэсьця Чырвонай арміі. Яны няздарма пралівалі кроў - сваю і чужую, пакутвалі, мёрзьлі, гэтымі іхнымі пакутамі забясьпечана перамога.

Мокрае Першае і Другое жылі дасюль няпрыкметным жыцьцём. Яно ішло на глыбіні, недаступнай пабочнаму воку, было прыглушаным і ціхім. Вёскі жылі ў няведаньні, у чаканьні свайго лёсу. І вось яны дачакаліся: спакутваныя воіны ідуць да іх, нясуць ім вызваленьне, хоць іх і няма ад чаго вызваляць. Яны былі тут забытыя, пакінутыя на саміх сябе. Ды радасьць, а з ёй разам і трывога разварушылі збалелыя душы: «Нашыя йдуць. Слава Богу, вяртаюцца. Ідуць да матак сваіх і сясьцёр, да жонак і нявестаў сваіх. Ідуць сасьмяглыя, зьнясіленыя, спакутваныя. Няма слоў радасьці і гору нашаму. А ці-ж вернецца мой? А ці-ж вернуцца мае? А ці-ж вернуцца ўсе, што пайшлі адсюль? Ой, ня ўсе вернуцца! Ой, ня ўсе прыйдуць! Густа ляглі яны. Усю зямлю ўкрылі».

Вайна далёка была - боль тупейшы быў. А наблізілася, кроўю, потам запахла - сэрца разрываецца: ці пабачу свайго? Ці ўгледжу? Я-ж сьніла яго жывым і цэлым. Бачыла такім, якім ён пайшоў. А мо прыйдзе і пойдзе далей, не пабачыўшыся са мною? Яшчэ далёкая дарога ў яго.

Лявонавіч нікога не чакаў - у яго ня было такой радасьці. У яго было засмучэньне. Нехта прыйдзе, вернецца сюды, на сваё селішча, а ён мусіць пакідаць сваё. Ён ня хоча глядзець у вочы тым, хто прыйдзе. Ён спадзяваўся на іншае, а яно не наступіла. Ён ня хоча, каб над ім насьміхаліся. Ён лепей пойдзе адсюль у сьвет, захавае свой боль пры сабе. Няхай ведаюць, што я - нескароны. Мо скажуць - і я быў-бы ўсьцешаны тым - пакінуў усё сваё, а даказаў. Такі быў ён, гэты пакутлівы і абыйдзены шчасьцем чалавек. Нат шкада яго.

 

Балюча зракацца таго, што было сэнсам твайго жыцьця, што было набыта, створана табою, а яшчэ перад табою - тваімі бацькам і дзедам, балюча пакідаць свой кут, дзе ты пражыў усё сваё жыцьцё, дзе нарадзіліся й вырасьлі твае дзеці, узварушвае да сьлёз растаньне з усім, табе блізкім і родным, стоптаным і сходжаным табою, зросься, зрадніўся ты з кожнай драбніцай, табе мілай і дарагой, і ўсё-такі з усім гэтым мой бацька вырашыў раськвітацца. У хаце засмучанасьць, пакора, маўклівасьць. Рукі ні за што не бяруцца, ня прыстаюць. Трэба тое схаваць, а гэна закапаць - усяго з сабою ня возьмеш. Гаршчок, чыгун, міска, лыжка, патэльня просяцца ў рукі, а як гэта ўсё возьмеш? Усё, што нажывалі цяпер трэба пакідаць. Перажываць гэта - вышэй чалавека. Маці ня ведае за што ўзяцца. Начамі яна насіла дачцы ў Красны Вугал усё, што яна магла несьці. Кошку, і тую аднясла, каб не засталася адна ў пустой хаце. Мы пераправілі сястры ў Красны Вугал авечак, парсючка, курэй, крупы, жыта, ячменю. Шмат чаго закапалі на агародзе - будзем прыходзіць з Касьцюковічаў і пакрысе забіраць. З сабой мы мала чаго можам ўзяць - у нас няма каня. Карысталіся ім па радоўцы.

І так я накіроўваюся ў Касьцюковічы - шукаць для ўсіх нас нейкага прытулку. Яшчэ добра не сьцямнела, пусьціўся ў дарогу. Іду на Вараноўку. Трэба завітаць да Агапкі. Гэта мне па дарозе. Чуў - яна ўсё яшчэ там. Жыве ў школьным будынку. Ужо ссутунела, калі я прыйшоў ў Вараноўку. Падыйшоў да школы. У вуглавым пакоі гарыць лямпа. Вакно зацягнутае, і я не магу разгледзець, хто ў хаце. Але заходжу. Усё роўна - адна яна ці з кім. Стукаюся. Адчыняе. Бясконца радая. Знаёміць мяне з прысутным - старэйшым чалавекам. Той, аднак, пачаў зьбірацца выходзіць і Агапка не затрымлівала яго. Цалуе. Пытаецца, як гэта я надумаўся. Садзіць за стол. Пытаецца, ці хацеў-бы я выпіць што напачатку.

- Але - не. Перш раскажы, што ты робіш? Да каго ты там прыклеіўся, што вачэй не паказваеш? Ні слыху, ні дыху ад цябе. Добры з цябе таварыш. Расказвай усё падрабязна. Часу-ж у нас хопіць. Заначуеш у мяне. Дарэчы, куды йдзеш? Чаму ты захацеў мяне тут пабачыць? Я табе маю таксама шмат чаго расказаць. Ну дык расказвай, Мікола.

Я сказаў, што йду ў Касьцюковічы.

- А чаго проці ночы? - І жартам: - У мяне хацеў перабыць?

- Не. Рад-бы. Ды сьпяшаюся. Справа ёсьць.

- Ці не надумаўся ты здуру ўцякаць? Але што мы гаворым так, на суха. Давай чаго глытнем за сустрэчу. Такую дарагую для мяне.

Падыйшла. Абняла. Потым дастала з шафы пляшку гарэлкі, стаканы. Выпілі.

- Дык можа-б ты цяпер разгаварыўся? Мяне цікавіць перш бабскае дзела. Я-ж баба. Ты мо ажаніўся? Зрэшты, ці гэта мае якое значэньне цяпер? Я жанатая, але што з таго? Пакіньма гэта. Пра гэта потым. Ты-ж хіба ведаеш - нашыя не за гарамі. Блізка ўжо. Дык мо сапраўды хочаш драпака даць? Чаго-ж у Касьцюковічы? Мяне ня бойся. Гавары. Я з табою нарасхліст.

Падыйшла і, ужо трохі ап'янелая, абвалілася на мяне.

- Гапа, паслухй мяне. Ты пытаешся - чаго ў Касьцюковічы? Хачу пакінуць Мокрае. Назаўсёды. З бацькамі і з...

- Са мною? Дурылка, нікуды ня йдзі. Заставайся ў мяне.

- Пачакай, Гапа. Раскажы ты. Як ты жывеш? Што новага ў цябе? Мне цікава.

- Ты нейкім багамольцам стаў.

Села на сваё мейсца.

- Дай я табе яшчэ падальлю. А сама я ўжо ап'янелая. Кажаш, хочаш пакінуць Мокрае? Я таксама хацела-б выбрацца адсюль. Збрыдла. Коцік, паедзем з табою ў Менск? Хацела-б туды. Можа-б я пабачыла свайго, калі ён - малюся - жыў. Возьмеш мяне? Куды-ж мне адной?

Села мне на калені. Закінула рукі за шыю.

- Нікуды ня пушчу. У Менск... у Менск. - Цалуе. Прыпала да маіх грудзей. - Я стамілася, Мікола. Я памагала нашым у лесе. Колькі магла. Шкада іх. Але-ж і сябе шкада. Ты шкадуеш мяне? - Утуляецца. - Колькі ўсякага ў іх! І ўсё страшное. Не магу прымірыцца. Ты-ж мо чуў, што Вяркеева няма ў жывых? Дзесьці іх закуталі. Божачка. Гэта-ж і твой таварыш.

Ейнае «гэта-ж і твой таварыш» ацьвярозіла мяне. Я ўзьняўся з крэсла, адвёўшы Гапкіны рукі.

- Хочаш мо чым падсілкавацца?

- Дзякую, Гапа. Я пайду. Мне трэба, Гапа. Дзякую за пачастунак.

Абнімаю яе крэпка-крэпка. Цалую. Гарну да грудзей. Прытуляю ў сьцішнасьці і жарсьці. Яна супакоілася. У супакоенасьці самі па сабе пайшлі ў яе сьлёзы. Яны заблішчэлі на ейных вейках, калі, вызваліўшыся з маіх абдымкаў, яна паглядзела на мяне.

- Міколка, ідзі, куды йдзеш. Трымаць цябе ня буду. Мо стрэнемся ў Менску?

І кінулася яшчэ раз мне на грудзі. Апамятавалася. Падала руку. Я накіраваўся да дзьвярэй і, спыніўшыся на момант у ціхім разьвітальным паклоне, выйшаў.

 

У Касьцюковічах я атрымаў месца бухгальтара на маслазаводе. З гэтага заводу ўцёк бухгальтар, забраўшы з сабою ўсю выручку. Мне далі ягоныя бухгальтарскія кнігі і папрасілі адразу-ж распачаць працу. У нейкім напоўразбураным будынку адвялі мне кватэру, вялікі пусты пакой, накшталт нейкай салі, бяз кухні, вады, ложкаў і ўсяго іншага, патрэбнага для жыцьця. Паставілі толькі стол, з канапай побач. На гэтым стале я й пачаў разглядаць бухгальтарскія кнігі. Гартаў іх, углядаўся ў запісы. зробленыя папярэднім бухгальтарам, гартаў і нічога не разумеў - дзе дэбіт, дзе крэдыт. Дырэктар маслазаводу - падазроны для мяне чалавек - у першыя дні на коратка заходзіў да мяне паглядзець што я за бухгальтар. Як ён паяўляўся ў дзьвярох, я пачынаў ляскаць на сваім лічыльніку косткамі, ганяючы іх направа і налева, каб паказаць, што я нешта раблю, але па тым, як я гэта раблю, дырэктар, бязумоўна, здагадваўся, што я ніколі ня трымаў у сваіх руках гэтай прылады. Запытаецца ў мяне пра што-небудзь, коратка і суха, і пойдзе, а я застаюся сядзець над кнігамі, спрабуючы разабрацца ў іх. Дырэктар папрасіў мяне зрабіць нешта накшталт рэвізіі, праверыць па кнігах, што там і як. Колькі я ні біўся, у мяне нічога ня выходзіла. Ніяк ня мог праверыць балансу: кожны раз на лічыльніку ў мяне атрымлівалася розная, ня тая самая лічба. Падлічваю адзін і той-жа слупок па некалькі разоў, а выніковая лічба ўсякі раз не сыходзіцца. Стамляюся. Кідаю. Пачынаю зноў. Нарэшце, пераконваюся, што гэта праца мне не па плячы. Асабліва занепакоіўся, калі пачуў, што мой дырэктар маслазаводу быў у супалцы з сваім папярэднім - што ўцёк - бухгальтарам і што ён узяў мяне, недасьведчанага чалавека, у надзеі што іхнай афэры я не раскрыю, а яшчэ больш заблытаю і такім парадкам магу яшчэ сам улезьці ў гэта нячыстае дзела. Кляну сябе, што прыняў гэтую працу, хоць ніякіх іншых магчымасьцяў у мяне і ня было. Балазе, што мне паабяцалі кватэру, пільна патрэбную мне. Удзень я б'юся над кнігамі, а ўвечары - хоць задавіся. Сяджу адзін у сваёй кватэры-пустэльні. Ня ведаю, дзе дзецца. Баюся тут спаць. А лягу - сплю трывожна, мармычу, крычу, у сьне шукаю пры сабе Дусю, грабаю рукамі, а яе няма. Пуста. Яна мусіла-б ужо й быць. Але, відаць, нейкая затрымка, ды й не так лёгка выбрацца адтуль. Шкадую, што ня прыйшоў сюды разам з ёю. Як яна можа з дзіцем дабрацца сюды? Не дадумаў. Ня ўлічыў усіх абставінаў. Сапраўды, пакінуў на «страд». Безадказна. Нясур'ёзна. Не памужчынску. У часе абеду забягаю на рынак - можа прыпадкам пабачу каго з Мокрага. Прыходзяць-жа сюды, каб здабыць што, з самых далёкіх куткоў, пераважна за сольлю. Ды нікога з сваіх на рынку ня бачу і, занепакоены, іду назад, у сваю багадзельню. Саджуся за мае кнігі. Гляджу ў іх, а думаю пра іншае, пра тых, каго са мною няма, а мусілі-б ужо быць. Прачынаюся рана. Бягу на дарогу, што йдзе з Сьцюдзянца, паглядзець - можа йдуць яны, усе разам, з Дусяй. Ні па якой іншай дарозе яны ня могуць ісьці. Ад Сьцюдзянца сюды толькі дзьве вярсты і гэта ўжо самы бясьпечны адцінак дарогі. Пабачыў-бы іх, каб ішлі, але ня йдуць. Няма. Пануры, вяртаюся назад. За сваю бухгальтэрыю не бяруся ўжо. Знайшоў тры ложкі і матрацы да іх - прыйдуць, будзе на чым легчы. Але ня прыходзяць. Настае дзень, бягу зноў на дарогу і зноў - няма. Мокрае патанула ў нейкім мроіве, хачу ўявіць яго, а яно - як па-за сьветам, як няма яго. А то наадварот - зырка бачу ў сваёй уяве то Дусю, як яна ідзе з дзіцем сюды, то бацькоў і сястру з клумкамі за сьпіною. Але гэта толькі ўява. Іх няма. А тут, у мястэчку, усё болей і болей нарастае трывога - чуцён фронт. Вязуць параненых, здаецца толькі што падабраных з поля бітвы. Мой дырэктар маслазаводу патайна рыхтуецца да адступу, зафрахтаваў сабе цэлы вагон, каб калі надыйдзе той час, пакінуць Касьцюковічы з усім сваім скарбам. Ходзяць самыя розныя чуткі: немцы ўжо пакідаюць Фэльдкамэндатуру, раённае начальства гатова змыцца ў кожную хвіліну, паліцыя перабегла да партызанаў, на цягнік бяруць толькі тых, хто гэтага даможыцца. А я? Я нікога тут ня ведаю і мяне ніхто. У мяне ніякіх сувязяў. Я чуюся тут чужым і ўсё тут для мяне чужое.

Ня спаў усю ноч. А настала раніца - усхапіўся. Ня ўмыўшыся, бягу на Сьцюдзянецкую дарогу. Яшчэ рана - ніхто ня едзе і ня йдзе. Толькі я на гэтай дарозе - іду, набліжаюся да Сьцюдзянца. З вёскі выходзяць і выяжджаюць. І сярод тых, хто выходзіць - бачу бацьку з каровай на повадзе, а за ім - маці і сястру. Убачыўшы іх, ня столькі ад радасьці, колькі ад жалю хлынулі сьлёзы. За іх, пакутных.

Прывёў на сваю «кватэру». На агародзе навязалі карову. Увайшлі. Сястра азірнулася - і ня вытрымала. Бацька моўчкі зьнімае з сваіх плячэй хатулі. Маці, паставіўшы свае клумкі на падлозе, выйшла нарваць на агародзе травы для каровы.

На стол сястра кладзе хлеб, некалькі вараных яек, агурэц, памідор. Вярнулася з агароду й маці. Селі за стол. І ня можам дакрануцца да яды - рукі не бяруцца за яе: сьціснулася, закамянела душа. Пры кожным глытку - глытаюцца і сьлёзы. Калі аціхлі, сястра першая парушыла маўкліню. Расказвае, як яны йшлі. Гаворыць - пакінулі хату, калі ўжо сьцямнела. Ішлі ўсю ноч. Мусілі часта спыняцца, каб даць адпачынак карове. Раніца застала на паўдарозе. З паўдарогі ішлі ўжо пры сьветлым. Баяліся, што дзе-небудзь нагоняць ці перастрэнуць. Пра Дусю сястра не гаворыць нічога, хоць і бачыць, што я з нецярпеньнем жду слова і пра яе. Нарэшце, сястра пачала і пра Дусю. Кажа:

- Дуся да нас не заходзіла, нічога ня пыталася, нічога нам не перадавала. Але пра што я табе зараз скажу, пра гэта мы дачуліся пасьля. Дуся, не дачакаўшыся ад цябе ніякай весьці, выправілася ў дарогу з дзіцем сама. Днём. Куды-ж ёй ноччу? Думала, можа яе з дзіцем хто падвязе. Езьдзяць-жа людзі. Не баяцца. Выправілася яна, а за ёю - пагоня. Дуся аж да Дзяражні дабралася. Вот там яе нагналі і павярнулі назад. Ці яна йшла назад на пяхоту, ці яе падкінулі дахаты - пра ета мы ня знаем, а толькі пасьля етага пайшоў ейны бацька шукаць свайго каня. Партызаны забралі, павезьлі на ім нейкую сваю паклажу і Дусін бацька думаў, што, завёзшы, дзесьці кінуць каня, як гэта яны часта і робяць. Па Мокрым пабегла чутка - Піліпа знайшлі ў лесе няжывым пад хворастам. Шукаючы каня, ён найшоў на партызанскі лягер у лесе, і тыя партызаны, угледзеўшы яго, пабаяліся, што ён можа перадаць каму план месцазнаходжаньня лягеру, узялі і забілі. Днямі й пахавалі яго. Так што ў Дусі - гора і я ня думаю, што яе можна цяпер выручыць. А табе-ж туды і патыкацца нельга.

- А я думаю, можна яе яшчэ як выручыць. Трэба-ж яшчэ йсьці туды, дык можна забраць яе і скрозь ноч прывесьці сюды.

- Ды што ты, мама, туды ўжо нельга цяпер хадзіць, - гаворыць сястра.

- Ну дык а як-жа - усё там так і пакінуць? Нашто-ж мы тады закапвалі? Хоць-бы забраць трубкі палатна. Згалеем-жа.

Бацька й думаць не хацеў пра хадзьбу туды. Няхай яно там пропадам прападае. Прапала кароўка, няхай прападзе й вяроўка. Дзе там ужо. Скрануліся, дык няма чаго ўжо поўзаць туды. Што табе так тое палатно? Будзе душа жыва - нажывець. У сіло кідацца - пашто?

У душы я хачу, каб маці схадзіла ў Мокрае па палатно і заадно прывяла і Дусю. Але пра гэта я маўчу. Грэх пасылаць маці туды. Я гэта ўсьведамляю, але і не адгаварваю яе ня йсьці. Мне хочацца, каб са мною была Дуся. Што ў Дусі няма ўжо бацькі - гэта не даходзіць да мяне. Страшная навіна ня выклікала ў мяне ні болю, ні нават спагады. Я - па-за гэтым. Я ўвесь у хаценьні - мець Дусю. Я паглынуты адным: каго я найбольш хачу, каб ён быў тут, таго няма. Мая ўява намалявала Дусю ў часе, калі яна знаходзілася на дарозе да мяне: на руках Васілёк у блакітнай шапачцы, пруткі, як стручок, сама яна жвавая, ня сумная - не, засяроджаная, імкне, радая хуткай сустрэчай са мною. Ад гэтай уявы сьветла на душы, я нават ганаруся ейнай адвагай, а адначасна боль і роспач, што не дайшла, што схапілі яе, не даюць мне супакою. Магу з некаторай доляй пэўнасьці меркаваць, хто яе нагнаў і вярнуў і хто, нарэшце, замардаваў ейнага бацьку - чалавека добрага і ні ў чым ня вінаватага.

Дзень прайшоў у клопатах - з дошак і бляхі бацька зьбіў нешта накшталт стойла для каровы. Ну нашто мы яе прывялі? Чаму не пакінулі сястры ці цётцы? Ну так. Але-ж у іх ёсьць свае каровы. Маці з сястрой схадзілі на рынак, купілі там солі (калі маці пойдзе, яна занясе соль дачцы ў Красны Вугал). Я наводзіў спраўкі ў раённай Управе, ці будуць браць на цягнік цывільных і ці можна ўмясьціць у якім таварным вагоне карову. Мне адказалі, што ім пра гэта яшчэ нічога не вядома, а што тычыцца каровы, дык ня можа быць і гаворкі.

Пахадзіўшы і паглядзеўшы на тутэйшае жыцьцё, на нэрвовы тэмп руху на галоўнай вуліцы, маці з сястрой былі рады вярнуцца да нашага спынку. Бацька ня выходзіў - замка няма, дык баімся пакідаць клумкі без нагляду.

Увечары селі за стол, змораныя, прыгнечаныя. Елі тое, што прынесьлі з хаты. Маці-б зварыла што, дык няма дзе і на чым. Бацька спытаўся, што мне сказалі ў Управе? Яснага нічога не дабіўся, гавару. І наўрад ці можна будзе ўзяць карову. Такая няпэўнасьць, бачу, засмуціла бацьку. Ён хацеў-бы выбрацца адсюль як найхутчэй. Я сказаў яму: схаджу яшчэ, запытаюся, ці ходзяць цягнікі на Воршу. Маці з сястрой слухалі нашу з бацькам гаворку. Маўчалі. І бацька запытаўся ў іх: ну, і што вы думаеце? Заўважыў бацькаву няўпэўнасьць. Ягоная цьвёрдая воля як-бы пахіснулася. І маці падмеціла гэта. Сказала:

- Што-ж думаць? Бачыш, як яно ўсё тут? Думалася адно, а выходзіць другое. Зроду ня была тут, а прыйшла - назад хочацца. Ці не пасьпяшаліся мы, бацька? Разарылі хазяйства, кінулі хату і во прыйшлі. Куды? - Заплакала. - Гэта-ж падумаць толькі кінуць-рынуць і пусьціцца ў сьвет. І во якей ён той сьвет. Што сам думаеш? Можа вернемся? Пакуль яшчэ хата цэла.

Азвалася сястра:

- Брат, шкада мне цябе да сьлёз. Даражэнькі брат, пайду за табой у ваду і ў вагонь, не пасылай толькі маці. Бачу - хочаш, каб яна пайшла. Прывяла табе Дусю. Дарагі брат, хочаш - ідзі сам, а не пасылай маці. Дарагі брат, я не хачу, каб і ты ішоў, галаву сваю падстаўляў. Дусі дарога перарэзана. Яна ня можа прыйсьці сюды і ніхто табе яе не даставіць сюды. Дарагі мой брат, мы яшчэ можам вярнуцца, а ты ўжо ня можаш. Калі сядзеў у хаце - мог-бы яшчэ. Цябе яны тады цярпелі, а цяпер пайшоў - ужо ня сьцерпяць. Не даруюць. Ты думаеш, хто тут арудуіць? Не хацела табе казаць. Цяпер скажу - Бугроў і Манькін брат. Яны на цябе цятыя, і перш за ўсё - за Дусю, за Маньку. Мой дарагі брат, кажу табе ў вочы, бо паважаю цябе. Люблю цябе. Прашу цябе апомніцца. Знаю тваю больку. Знаю, па кім твая душа хліпціць. Але што тут можна парадзіць? Глядзі, што разыйгралася. Дуся страціла бацьку, а ты можаш, крый ты Божа, страціць матку. Маці пойдзе за цябе, за нас, куды хочаш, і на той сьвет. Такая яна ў нас, нашая маці, што сябе не шануе... Дык брат, мы яе мусім шанаваць. Даруй, я цябе ня вучу. Кажу, як ёсьць. Ляжа на цябе вялікі грэх, брат, калі пашлеш маці туды.

Маці й бацька маўчаць - відаць - уражаныя дабрынёю дачкі, ейнай такой неспадзяванай сталасьцяй і адкрытасьцяй. Усё-ж маці ня ўцерпіла. Сказала:

- Ну што ты так ужо яму выгаварваеш, дачка? Трэба-ж і яго больку разумець.

Перагоралі ноч. А настаў дзень - бацькі ня ведаюць, за што ўзяцца. Гэта-ж трэба: было ўсё, а цяпер нічога. Ні кала, ні двара. І запякло сэрца па тым двары, што пакінулі. Увайшоў дырэктар маслазаводу. Прывітаўся, кідка зірнуўшы на маю сям'ю. Запытаўся ў мяне, ці гатова рэвізія. Адказваю яму, што ў кнігах усё знарок заблытана, перакручана і дзеля гэтага няма ніякай магчымасьці зрабіць рэвізію. Аддаю яму кнігі, прашу звольніць мяне ад гэтай працы. Запытаўся, ці можам мы застацца ў гэтым пакоі яшчэ на колькі дзён? Калі дырэктар маслазаводу выйшаў, бацька запытаўся:

- Дык у цябе цяпер і службы нямаш?

 

Цывільны цягнік ідзе ў пятніцу, а сёньня яшчэ панядзелак, значыць у нас яшчэ ёсць час. Гэта будзе таварны цягнік і ён можа зьмясьціць усіх, хто запішацца ў Управе на выезд. Я і ўсе мае, уключна з Дусяй, у выязным сьпіску. Цягнік забірае і жыўнасьць. Значыцца, можна ўзяць і карову. Толькі трэба для яе назапасіць кармоў. Але маці гэта ўжо зрабіла. Для маці карова - як невядома што. Карова з маці як не загаворыць. Зірнець на яе такімі выразнымі вачыма і маці разумее, што яна хоча. Маці гаворыць з ёю заўсёды: і калі доіць, і калі корміць, калі выганяе з двара пастуху і калі ўвечары заганяе яе ў хлеў. Карова слухаецца маці. Убачыўшы маці, рыкае, расказвае ёй пра сваю нейкую жальбу. Маці ня можа пакінуць такую карову. Да того-ж дойную, карову-карміліцу.

Маці ўбачыла сон: яна на сваім дварышчы. Хаты ўжо няма. Стаіць толькі адна печ і яна пры ёй з чапялой у руках. Пячэ бліны. Ськідвае іх з патэльні на стол, што стаіць тут-жа, пад адкрытым небам. За сталом сядзімо мы: бацька, сястра і я. Дусі няма. Маці сьпяшаецца накарміць нас - у яе засталося мала часу. Полымя шугае ў печы, а з правага боку сонца - таксама шугае полымем, як і тое, што ў печы. Маці пытаецца ў нас, ці мы сыты: яна корміць нас апошні раз і хоча, каб мы задаволіліся. Яна адыходзіць надоўга і ня ведае, ці мы стрэнемся калі. Шкадуе, што за сталом ня ўсе мы - няма Марфы. Але яна яшчэ забяжыць да яе. Хоць мо ў апошнюю хвіліну. Падумала так, а нехта да яе: «Ты каго корміш?» Вырваўшы, ударыў яе чапялой, якую яна трымала ў сваіх руках. Вядзе, і яна ня ведае, куды. Закрычэла, а століка ўжо ня было - зьнік і некаму яе ратаваць. У болесьці яна просіць адпусьціць яе, ды нехта вядзе яе далей і далей, пакуль ня прывёў у страшэнна густы лес. Цямнота, хоць вока выкалі. «Ну, - гаворыць, - ты ўжо дайшла да таго месца, адкуль ня пойдзеш. Ёсьць у цябе на сьмерць кашуля?» «Няма. Яшчэ не пашыла. Прыходзіла во па палатно, каб пашыць. Не пасьпела». У страху стулілася - што ён будзе рабіць са мною? Аж прад маімі вачыма ўспыхнула сьвятло. Стоўп сьвятла. У гэтым стаўпе я ўзьнялася высока-высока і бачу ўсё чысьценька на зямлі - і вас усіх. Кажу - ня журыцеся. Мне цяпер добра і ня страшна. Чакайце, і я прыду да вас.

 

Мы стаімо на Студзянецкай дарозе і чакаем прыходу маці. Сонца ўжо ўзьнялося высока. Мусіла-б быць. Ды ня відаць. Да самай вёскі не даходзім. Назіраем здалёк. Паводзім сябе так, каб ня кідалася ў вочы, што мы некага чакаем, выглядаем. Людзі высыпаюцца з вёскі ў мястэчка хто за чым. Вёска вялікая, і як пачнецца дзень, валам валяць. Уражаньне мірнага часу. Стаяць залатыя, напоеныя ўраджаем, восеньскія дні. Пахне бульбай, укропам, канаплямі. Сярод тых, хто йдзе, прамільгне часамі блюзка, такая як у Дусі. Аж бачу, што гэта падман. Дуся-б ішла разам з маці і Васільком на руках. Няма ні маці, ні Дусі. Надзея згасае. Ды, адыходзячы, маці-ж гаварыла, што яна можа й прыпазьніцца, затрымацца на які лішні дзень у Марфы. Не, сёньня ўжо маці ня будзе. Прыйдзе заўтра. І мы пакідаем Сьцюдзянецкую дарогу. Ідзем у свой бярлог. А трывога ўпаўзла ўжо ў нашы душы. Ды мы крэпімся. Спадзяёмся. Ня прызнаёмся, што навісла гора: ня прыйшла сёньня, дык прыйдзе заўтра. Я цалкам пакладаўся на гэтае заўтра. Прыйдзе маці. Прыйдзе Дуся. Уначы, ня сплючы, бачу іх абедзьвюх ужо ў хаце. Дуся корміць Васілька, радая, шчасьлівая. Маці таксама цешыцца, што прывяла мне Дусю. У сваім жаданьні бачыць Дусю я настолькі наблізіў яе да сябе, што яна ўяўлялася мне цалкам рэальнай.

Але настала тое заўтра і ўсё зьмеркла, з той уявы нічога не засталося. Бацька і сястра як закамянелі. Маўчаць. Маўчым усе паасобку. Жывём паасобку ў агульным прадчуваньні нядобрага. Ідзём на Сьцюдзянецкую дарогу. Сёньня ўжо маці будзе. Раніца блішчыць буйнай расою на даляглядзе. Мы добра бачым, як выходзяць і выяжджаюць з вёскі. Ужо схлынулі і пешыя і конныя, усе тыя, хто сьпяшаўся на працу ці яшчэ куды. А маці няма. Пусьцее дарога. З вёскі выходзяць толькі рэдкія, паадзінокія постаці. Але ня выходзіць маці. Меркне сінява на небасхіле. Згасла далячынь. Ня зіхціць у бляску расы. Маці няма, але мы ня сыходзім з дарогі. Углядаемся. Вось здаецца ідзе ўжо яна. Не, не яна. Нехта іншы. Аж бачым - на вуліцы нейкая калатнеча. Бяжым. Бачым павозку і некага вярхом на кані. Прыбеглі - ні коньніка, ні павозкі. Павыходзілі з двароў жанчыны. Глядзяць, куды тая павозка паехала. Шэпчуцца. А адна, накрыўшы даланямі вочы, ня можа ўстрымацца ад нэрвовага струсу. Сястра пытаецца, што тут сталася, а тая - што плача - ёй у адказ: «Схапілі нейкую жанчыну... Як яна мучылася! Не давалася. Страх глядзець. Вунь засталіся на дарозе ейныя клумкі, разьбітыя ўмэтлух. Схапілі на павозку. Вось толькі хвіліна таму...»

Усё. Усё скончана. Ні жанчын, ні вуліцы. Нікога і нічога. Толькі паплыла пад нагамі некуды зямля. І мы ня чуем, ці мы йдзём куды, ці не.

Бяз маці мы нікуды не паедзем. Маці можа яшчэ прыйдзе. Мы будзем хадзіць на Студзянецкую дарогу, выглядаць яе. Мы спадзяемся, што калі-небудзь яна зьявіцца на парозе і скажа:

«Ну вось, я й прышла».

Глядзіць на нас, спакойная і засмучаная.

 

1986-1987

1986-1987

---

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая