Сонца схавалася за лес...
Летні гарачы дзень пачаў змяняцца вечарам. Над сырым балотам белым палатном разаслаўся туман.
Наўкол зрабілася ціха, толькі недзе далёка чулася песня жнеяў, якія грамадою ішлі пасля працы ў вёску.
Зося гэтак шчыра запрацавалася, што не пабачыла, як яе агарнула ноч.
Калі яна разагнулася, вяжучы апошні сноп, і зірнула на густы лясок, каля якога канчалася палоска, яе апанаваў нейкі страх...
У гэты час пачуўся плач маленькага Міхася, яе дзіцяці, які ўжо доўгі час спаў у халадку пад снапамі. Цяпер камары разбудзілі яго, і ён пачаў плакаць.
Зося, палажыўшы серп на плячо, вышэй падаткнуўшы спадніцу, каб не замачыцца ў вячэрнюю расу, якая ўспела ўжо напаіць іржэўнік, падбегла да Міхаські, узяла яго на рукі і яго запалены сонцам тварык шчадна прыхінула да сваіх грудзей... Міхаська змоўк... Ганяючы адною рукою камары над дзіцём, другою рукою яна папраўляла кофтку і спадніцу, а пасля пачала складаць збаны, у якіх брала сабе полудзень...
На яе загарэлым твары відаць былі застыўшыя капелькі поту, які ўвесь дзень умываў яе за цяжкаю працаю.
— Ну, даволі, мой дарагі сынок! — сказала яна да дзіцяці.— Мама таксама есці хоча. Дома я цябе лепш пакармлю.
Міхаська, дзесяцімесячны хлопчык, нібы зразумеў гэтыя словы сваёй мамы, адарваўся ад грудзей і больш не плакаў...
Ноч зусім ужо ахінула чорнымі крыллямі поле і сенажаць, калі паўз бераг густога лесу Зося, трымаючы на руках дзіця, з невялічкім клумачкам за плячыма спяшалася дамоў.
З-за лесу пачынаў выглядаць месяц і сваім сярэбраным бляскам асвяціў постаць і твар Зосі.
Дзевятнаццацігадовая кабета, маладая маці, выглядала цяпер тою непавіннай дзяўчынай, якой яна была паўтара года назад... Месячная ноч вярнула ёй усю дзявочую прыгажосць. Распушчаныя густыя і доўгія валасы, чорныя, як смоль, бровы і цёмна-блакітныя вочы — усё гэта выглядала, як і раней; нават бляск вачэй гарэў тым самым агнём, якім быў запален яшчэ дзявочымі гадамі...
Зося толькі што ўзышла на грэблю, якая вяла ў вёску, перасякаючы густыя кусты гаю, як раптам непадалёку ад яе пачуўся трэск сухога галля і перад ёю выраслі, нібы з зямлі, дзве чалавечыя фігуры...
Зося гэтак задрыжала ад страху, што нават дзіця на руках зварухнулася і заплакала.
— Стой! — пачуўся ціхі голас аднаго незнаёмага.— Ты хто такая і куды ідзеш?..
Зося ад перапугу ледзь прагаварыла два словы:
— Дамоў... іду...
— Ну, ладна! Там разбяром, ідзі за намі,— прагаварыў другі незнаёмы і павярнуў у гушчар.
— Мае даражэнькія,— загаласіла Зося,— што вы? Пашкадуйце дзіцяці...
— Ціха! Будзеш жыва,— закрычаў першы незнаёмы і моцна пацягнуў яе за руку, даючы ведаць, каб не спрачалася...
Зося змоўчала...
— Ты што ж? — пачаў зноў першы незнаёмы, — людзей баішся? Мы таксама людзі...
Зося трошкі апомнілася і пачала прасіцца:
— Я ведаю, што вы такія людзі, як і ўсе... але пусціце мяне... яшчэ з вярсту да маёй хаты... дзіцятка есці хоча, і ў мяне ад поўдня расінка ў роце не была... злітуйцеся... я і так няшчасная кабета... не здзекавайцеся з мяне...
— Ды хто табе сказаў, што мы будзем цябе мучыць?.. Мы цябе пусцім такою, якою і ўзялі... Ты нам патрэбна зусім для іншага,— пачаў угаворваць яе другі незнаёмы, ідучы ззаду за ёю на крокі два — тры...
Невялічкая палянка паміж гушчару, асвечаная месяцам, выглядала нейкім цудоўным гняздом старажытных людзей...
Пад альховым кустом, укруціўшыся ў старую дзіравую коўдру, ляжаў з абросшым тварам невялічкага росту чалавек... Пачуўшы далёкую гутарку незнаёмага голасу, ён усхапіўся, выцягнуў з кустоў ржавае ружжо і памкнуўся бегчы на голас... Але, прыслухаўшыся лепей, ён астаўся чакаць на месцы, прытуліўшыся да дрэва...
Прайшло некалькі хвілін, як у гэта гняздо ўвайшлі два незнаёмыя, а наперадзе іх маладая кабета Зося з дзіцем на руках.
Трое незнаёмых людзей, у чые кіпцюры папала цяпер маладая вясковая кабета, былі правадырамі тых шаек, якія, было чуваць, разгульвалі па гэтым самым лесе ўжо доўгі час і рабавалі ні ў чым непавінных сялян...
Першы незнаёмы быў высокаадукаваны чалавек, сын багатага пана... Высокі ростам... Бляды твар яго і ўсе манеры казалі аб яго добрым мінулым выхаванні, якое рыхтавала яго зусім для іншага жыцця... Звалі яго Белым... Другога незнаёмага звалі Крывым, празваным, напэўна, за тое, што сапраўды кульгаў на правую нагу... Кульгавая нага, глыбокія шрамы на твары і выбітае плячо левай рукі — добра сведчылі аб яго мінулай працы. Трэці незнаёмы, які толькі што ляжаў пад кустом, нізкага росту і ўвесь заросшы валасамі, быў ахвяраю сваёй палахлівасці... за сваю палахлівасць ён быў празваны Зайцам...
Уцёкшы са шчыльных радоў сваіх таварышаў, змаганнікаў за правы працоўнага народу, будучы і сам сынам працоўнай сям’і, ён папаў у лапы сваіх ворагаў і прымушан быў стаць іх паслугачом.
Да гэтай «тройцы» належаў яшчэ адзін падобны Зайцу сын вёскі — Грышка, які і сам сабе не даваў адказу, чаму ён святло і вольнае жыццё прамяняў на лес і вечны страх...
Грышка быў імі пасланы ў бліжэйшую вёску, каб выведаць, што і як там робіцца...
Стоячы паміж трыма незнаёмымі мужчынамі, ноччу, у гушчары лесу, Зося схіліла галаву на твар свайго дзіцяці і пачала плакаць...
— А як пекна яна выглядае,— сказаў Белы Зайцу, які, набраўшыся смеласці, выходзіў з-за дрэва, кінуўшы вінтоўку пад куст.
— Шкада, што ўжо матка,— загаманіў Кульгавы,— быў бы смачны для цябе кусочак, Белы... А сынок твой... ці можа дачушка, такая прыгожая, як і ты?..
Пры гэтых словах Кульгавы падышоў бліжэй, зірнуў у твар Зосі, пасля закрануў пальцам нос дзіцяці і сказаў:
— Што? Ты не баішся нас? А? Як цябе завуць?
— Міхаська,— прагаварыла праз слёзы заплаканая маці і мацней прыхінула дзіця да сваіх грудзей...
— Ну, значыць, маладзец... Прывыкай, брат, з гэтых гадоў да лесу, да бяссонных начэй... Вырасцеш — не страшна будзе... А то, бачыш, наш Заяц не прывык ночы цэлыя па лясах разгульваць — цяпер, нябось, часамі страшна яму бывае... То-то я!..
Пры гэтых словах ён абвёў усіх вачамі і зноў астанавіў свой погляд на прыгожым твары Зосі:
— Даўно замужам?
— Паўтара года...
— А мужанёк твой дзе пажывае?
— Не ведаю... у войску... забралі...
— Э, вось яно што! — злосна смеючыся, прашыпеў Крывы.— А за што ён ваюе? Хто паслаў яго ў войска?..
— Забралі... ён не хацеў ісці... Мяне шкадаваў... але сказалі ісці—пайшоў...
— Ну, ён ваюе з намі, а мы паваюем з табою...
Зося закалацілася, а маленькі Міхаська зноў заплакаў.
— Ціха, ціха, сынок — пачала праз слёзы гаварыць Зося, калышучы на руках дзіця,— загінуў татка твой загінеш і ты без часу, мая ты кветачка..
Заяц, лежачы пад кустом, круціў папяросу. Павярнуўшыся да Крывога, ён сказаў:
— А што вінавата жонка, калі мужа забралі ў войска?.. Я вось таксама, пакуль не ўцёк у лес, прымушан быў служыць чырвоным... Яны бяруць і не пытаюць, хочаш ты ці не хочаш ісці... Эх, брат, і там і тут — адзін чорт. Яшчэ там хоць смялей спаў, а тут вось ляжы дзень і ноч і бойся, каб цябе таго...
— Ды такім, як ты, і месца на печы,— сказаў да яго Крывы.— Я дзіўлюся, як ты да гэтага часу ад нас не ўцёк — трус...
— Даўно б мяне тут не бачылі, але куды?.. Зноў туды?.. Яно б нічога, каб усё так мінавала... Але як прыставяць... Эх, чорт бяры — сон пракляты не бярэ...
— Эх, баба! — крыкнуў на яго Белы,— спаць не час цяпер... Сам ведаеш, што трэцюю ноч тут начуем... Значыць, трэба новае гняздо выбіраць... Ідзі на «шырокую» мо’ Грышку спаткаеш, яму сёння чарга падшукаць хату на тры ночы... Чуеш?.. Без усякіх спрэчак... Мокрая курыца!..
Заяц нешта хацеў сказаць, але апошнія словы Белага гэтак былі сказаны, што яго рот так і астаўся расчыненым. Пасля нядоўгага маўчання, калі Заяц сабраўся адыходзіць, Белы павярнуўся да яго і сказаў:
— Глядзець у абодва!.. А спаткаеш Грышку,— скажы, што ёсць краля... Ён, здаецца, ахвотна возіцца з імі...
Пры гэтых словах Белы з ухмылкай на вуснах падышоў і глянуў у твар Зосі.
Заяц, аглянуўшыся на ўсе бакі і буркнуўшы некалькі слоў сабе пад нос, ціха пасунуўся ў густыя кусты —
— Жыва, жыва! — крыкнуў Белы і пачаў гаварыць да Крывога:
— Ты нічога не прыкмячаеш?
— Не,— адазваўся Крывы.
— Я пачынаю бачыць, што нашы два малайцы нешта таго?!
— Як, што?
— Нешта гаманіць пачынаюць па-інакшаму... і аб чырвоных лепш адзываюцца?!
— Нічога, брат! Гэта так сабе,— угаворваў яго Крывы,— вядомая рэч, абодва маладыя, вясковыя вароны, — вось і не могуць прывыкнуць да прастору. Як у іх жыцці будзе дэвізам «сёння ўсё, а заўтра нічога», як у мяне, тады зусім інакшымі зробяцца: час і тыя абставіны, у якіх яны знаходзяцца, сваё возьмуць...
— А мне здаецца, што колькі ваўка ні кармі, а ўсё-такі ён у лес цягне... Так і яны... Мужычая кроў цячэ ў іх жылах — вось у чым уся бяда. А грошы тут не заўсёды сваё возьмуць...
— Эх, Белы, Белы! Вось у маіх жылах ніякай крыві няма. Ні мужычай, ні панскай... У мяне цячэ кроў... ну, кроў загінуўшага чалавека, які прадае сябе таму, хто даражэй плаціць... Ну, вядома, не так хутка ты зробіш іх вернымі паслугачамі, якім стаў для цябе я... Ну, ды не час аб гэтым разводзіць тары-бары... Наша краля штось прыгарунілася... Сумна без мужанька? Га?.. Ну, нічога! Белы! Даўно ты цалаваў загарэлы твар вясковай дзяўчыны?.. Нябось, панічы і даўней ад гэтага не адхіляліся...
— Кінь жарты, Крывы!.. Бліжэй да справы,— агрызнуўся Белы і, адышоўшы, стаў каля дрэва...
Крывы пачаў аб усім распытваць у нявольніцы, якая больш маўчала або казала, што нічога не ведае. Крывы пачынаў злавацца.
— Маніш,— сказаў ён,— а ўчора да вас чырвоныя не прыязджалі?..
— Я ў полі жала, нікога не бачыла,— адказала Зося, чуць-чуць ступіўшы ўбок...
— Стой! — крыкнуў Крывы,— не мецься толькі ўцякаць — вельмі дрэнна будзе...
— Я не ўцяку. Але што вы хочаце са мною рабіць?
— Нічога! — адказаў Крывы і, падышоўшы бліжэй, абняў яе прыгожы стан.
— Вон, паганец!
І чорная мазолістая рука адпіхнула ад сябе плюгавы твар Крывога...
— О-го! го!.. Вось яно што! А ну, дай твайго сынка патрымаць Беламу, а мы з табою зробім міравую...
— Не дам і дзіцяці паганіць аб нячыстыя рукі твае. Ты думаеш, што я баюся смерці? О, не! Зусім не страшна памерці, але не пазволю паганіць ні сябе, ні свайго чыстага дзіцяці...
— Ха-ха-ха! — паліўся па ўсяму лесу штучны смех Крывога.— Бачыш, Белы! Яна баба, таво, я першую спатыкаю гэткую. Шкода, што карантыш гэты з ёю, а то ў нашу кампанію...
— Эх вы, душагубцы! Хто к вам пойдзе! Хіба гэткія паганцы, як вы!
— Ну, годзе, годзе!
Моцная рука Крывога ўхапіла за стан Зосі гэтак моцна, што яна ад болю закрычала.
— Ціха! — пагразіўся Крывы.— А то вось зараз... Белы, вазьмі абаронца.
Белы ўзяў дзіця, а жылістыя рукі Крывога абвілі стан маладой кабеты.
— Ратуйце! — крычала Зося.— Людзі... хто верыць... ах...
І больш яна не магла вымавіць і слова, як рука гвалтаўніка заткнула яе рот...
— Цягні далей... у кусты,— казаў Белы, гушкаючы на руках маленькага Міхася,— я паняньчуся з яе абаронцам...
Час-ад-часу вырываліся крыкі Зосі, якую азвярэўшы Крывы цягнуў у гушчар лесу, чуўся крык дзіцяці на руках Белага. Белы не мог ніяк заняньчыць Міхаську. Ходзячы ад куста да куста, злосна гаманіў:
— Ну і ночка выдалася! Яшчэ гэткай не было...
— Ну ціха, ціха, прахвост, а то я цябе... А-а-а!.. Ніколі не няньчыўся з малымі, а тут—на табе! Гэй, Крывы, кінь ты вадзіць! Пусці матку, няхай крыкуна гэтага супакоіць!..
Але адказаў не было чуваць, толькі было чутно далёкае стагнанне і войканне...
— Праклятая ноч! — бурчаў Белы, носячыся з дзіцянём...
А месяц супакойна пазіраў на гэта гняздо і нібы ўсміхаўся сваім пабялелым тварам.
У гэты самы час на краі лесу, між густых альховых кустоў, аглядаючыся на ўсе бакі, блукаў, як непрытомны, іх чацвёрты хаўруснік — Грышка.
Яму трэ’ было выпаўніць даручанае заданне: высачыць, ці ёсць чырвоныя ў вёсцы, і падшукаць новае таемнае гняздо для начлегу трох чарговых начэй.
Грышка быў сын небагатага селяніна той самай вёскі, у якую яго пасылалі цяпер з даручэннем.
Больш паўтара года таму назад яго прызвалі ў Чырвоную Армію. Пабыўшы два разы ў баях, яму гэтак усё далося ў знакі, што ён уцёк са сваёй вайсковай часці і пачаў хавацца па лесе, каб толькі больш не чуць стуку гармат і траскатні кулямётаў.
Жывучы ў лесе, ён спаткаў першага таварыша па няшчасцю — Зайца, які пазнаёміў яго і далучыў да шайкі Белага і Крывога.
Зусім не па душы прыйшлося Грышку новае жыццё з новымі, дагэтуль незнаёмымі людзьмі.
Грышка думаў, каб уцячы дамоў, заняцца супакойна працаю на сваёй гаспадарцы і каб гэтым усё скончылася.
А ўсё яно выйшла іначай і зусім не так, як бы гэта хацелася.
І вось цяпер ён ужо доўгі час жыве вольным жыхаром лесу, але жывецца яму не ахці вольна.
Шмат разоў памыкаўся Грышка ўцячы зноў у сваю часць або з’явіцца ахвотна дамоў, але нейкая невядомая палахлівасць брала свой верх, і ён стаў патроху прывыкаць і асвойвацца са сваім становішчам.
Тыя людзі, апрача Зайца, з якімі яму прыходзілася тут спатыкацца і жыць, былі зусім іншых поглядаў на жыццё, чым ён, але голад і холад прымусіў з імі зжыцца і стаць іх верным наймітам.
Грышка ўвесь час наравіў, каб бліжэй «перакачаваць» да сваіх краёў і адтуль уцячы дамоў...
Яго жаданне споўнілася.
Цяпер ён у сваім родным ляску, пасланы ў сваю мілую вёску, каб высачыць там «ворага».
Грышка ўжо парашыў уцячы і не вярнуцца, але вось дзве ночы падходзіў аж да сваіх гумнаў, але не адважыўся зайсці ў хату.
— Апошняя ноч,— шаптаў ён, выходзячы з лесу і кустамі ідучы праз поле,— а заўтра, калі не пакіну гэтага паганага гнязда, хто ведае, што рыхтуе новае логвішча? Мо’ зловяць!? Мо’ рука Белага расшчэпіць мне галаву, калі дазнаецца, што я хачу ўцячы дахаты? Хто ведае?..
З гэтымі словамі Грышка мерыўся ўжо выйсці на поплаў каля сваіх родных загонаў.
Ціхі ветрык заварушыў кусты. Грышка супыніўся. Да яго вуха даляцелі спевы жней.
У яго пакаціліся слёзы. Раптам успомнілася яму маладая жонка, якая, напэўна, думае, што яе Грышачка ўжо даўно не жыве. Успомніліся яму ўсе дзіцячыя гады, калі ён смела гуляў па гэтаму ляску, пасучы быдла, і калі ён зранку да познай ночкі працаваў вось тут недалёчка на сваёй сенажаці...
Але зараз, нібы тыя крыллі чорнай ночы, ахінулі яго новыя думкі. Грышка ўспомніў пра сваё жыццё ў лесе разам з тымі, праз каго ён усё сваё жыццё пакутаваў і пакутуе яшчэ і цяпер.
Напады на непавінных людзей, кражы і рабункі, забойствы — усё гэта пачало выплываць у яго памяці, і валасы падняліся дыбам.
«Божа,— думаў ён,— даруй мне; я ні ў чым не вінен... На маёй душы няма гэтага цяжкага грэху... Калі і прыходзілася крыўдзіць чалавека, дык толькі затым, што мяне прымушалі... А сам я... О, не!.. І сам я грэшны... Навошта я ўцякаў сюды?.. Навошта я разам з гэтымі прадажнымі душамі жыў тут?»
Усё наўкола змоўкла. Грышка прытуліўся да дрэва і, закрыўшы рукою свой пачарнеўшы твар, пачаў плакаць...
Яго сэрца нібы што чула, але не хацела казаць. Яго пачуццё нібы шаптала яму, што гэта апошняя ноч, а заўтра жыццё новае...
Раптам ён увесь задрыжаў і пачаў туліцца да зямлі... Да яго даляцелі словы песні:
Гэта бой наш астатні
За працоўны народ.
Каб у злучнасці братняй
Узняўся людскі род...
— Яны!.. Гэта чырвоныя!—шаптаў ён пра сябе і сам не ведаў, куды цяпер кінуцца.— Значыцца, зноў назад... зноў не пабачу ні роднага кутка, ні родных і мілых сэрцу людзей.
У гэты момант ззаду пачуўся трэск сухога галля... Грышка так і гопнуўся на мокрую зямлю, чакаючы, што вось-вось яго схопяць ззаду, або будзе пранізан астрыём штыка. Толькі знаёмы свіст прымусіў яго прыйсці да памяці.
Грышка свіснуў па-свойму, і з яго вачэй пачалі знікаць чырвоныя кругі... Прайшло паўхвіліны, і перад ім стаяў Заяц.
— Ты тут? — казаў ён Грышку,— а мне казалі ісці на «шырокую»... («шырокаю» называлі грэблю, якая цягнулася цераз лес)...
— Гэта ты, Заяц?
— Я!
— А мне здалося...
— Ды мала што табе здаецца... Вось кажы хутчэй, дзе выбраў начлег і ці мерышся ісці ў вёску...
Грышка маўчаў.
— Ды ты што? — загаманіў мацней Заяц,— вады ў рот набраў! Знарок пагналі даведацца, як і што ў цябе... Ведаеш сам, што я не ахвотнік да гэткіх спраў...
— У вёску я не пайду... а падшукаць новую кватэру можна... Я, Заяц,— пачаў Грышка ўстаючы гаварыць,— больш не магу тут аставацца... Кажу табе аднаму, бо ведаю, хто ты.
— Ну, а як жа я? — прагаварыў збіты з панталыку Заяц.— Што ж я адзін астануся з гэтымі ябеднікамі? Ніколі! Ды што ты сапраўды задумаў уцячы?!
Грышка трохі памаўчаў і сказаў:
— Але!..
— Куды?
— Сам не ведаю...
— Вось табе і на,— вытрашчыўшы вочы і гледзячы на яго, казаў Заяц,— як жа так можна? З агню ў полымя хочаш папасці?
— Абы тут не быць... Ты падумай, Заяц, каму служым? А? Думаў ты над гэтым? Таму, каму служылі нашы бацькі і дзяды — панам. Ты чуў, што Белы не адзін раз казаў, што ўсіх мужыкоў трэба перавешаць. А мы хто з табою? І ты думаеш, што ён пакіне нас, калі яго верх будзе? Падумай толькі, проціў каго мы аружжа выстаўляем? Проціў чырвоных? А чырвоныя хто? Нашы бацькі і браты... Эх, Заяц, мы не людзі, а звяры і горш за звяроў.
Заяц увесь час не пярэчыў, а толькі ківаў галавою і казаў:
— Гэта праўда, але што рабіць?
— Я ўжо вырашыў,— сказаў Грышка,— як толькі настане поўнач, я пакідаю гэту паганую справу і тых паганцаў, што ўвесь час кіравалі тут намі, і гайда ў сваю вёску. Лепш смерць, але жыць гэтак даволі.
— А дзе ж твая вёска?
— Вось тут, за паўвярсты адгэтуль.
— Ці праўда? І ты нічога не казаў? Тады і я... я таксама з табою... А там што будзе, дык будзе... Цяпер, бач, я босы, гэта нічога, а што будзе, калі зараз пачнуцца халодныя дні восені, а там і зіма... Ды вось што, Грышка, я табе і не хвалюся: нашы людаеды бабу злавілі, ды яшчэ з дзіцем.
— Калі? дзе?
— Не ведаю, але прывялі. Мяне прагналі цябе шукаць, ну, а каля яе ўзяліся.
— Эх, паганыя стварэнні,— сказаў праз зубы Грышка,— зноў пачнуць вырабляць тое, што тады...
— Шкадавалі, што цябе няма. «Ён, кажуць, любіць з кралямі вазіцца»... Ну, ды пойдзем туды... А як заснуць — мы падумаем-падумаем — ды давай бог ногі... Вось толькі б зразу чырвоным не папасціся...
— Ну, дык пайшлі,— рашуча сказаў Грышка...
Грышка і Заяц павярнулі ў глыбіню лесу і пайшлі туды, дзе знаходзілася іх гняздо.
Месяц гэтак ясна пачаў свяціць, што яны, каб схавацца ў ценю, павінны былі ўлукаткі хадзіць між невялічкіх кустоў.
— А ты што, Заяц, думаеш, што я сапраўды вельмі ласы да кабет? Не, брат! Толькі дзякуючы мне тая кабета асталася жывою — я памог ёй уцячы з нашага гнязда. Да ты сам ведаеш па сабе, што мы яшчэ да гэтага не дайшлі, каб бесчалавечна гвалтаваць непавінную душу... Хіба час і гэта звярынае жыццё ўсяму навучаць...
І радзячыся аб тым, як ім пакінуць лес і зноў уцячы да людзей, яны не прыкмецілі, як сталі падыходзіць да таго глухога гушчару, дзе знаходзілася іх гняздо...
— Ціха, ціха! — сказаў Грышка і астанавіўся.— Што гэта? Плач дзіцяці?
— Але! Але! Значыцца, яна яшчэ тут.
Раптам Грышка ўвесь зрабіўся белы як палатно і сказаў:
— А што, калі з нашай вёскі кабета? Самая бліжняя вёска,— усё можа быць... Тады яна спазнае мяне...
Пры гэтых словах Грышка моцна сціснуў рукою востры клінок, які вісеў з правага боку на абрэзаным кавалку вяроўкі.
— А вось, чуеш, Заяц? Чуеш плаксівы голас кабеты? Ідзі за мною... Толькі смела!..
— Хто? — пачуўся голас Белага.
— Свае! — адказаў Грышка і шпарка пабег на голас Крывога, які ў кроках дваццаці ад кустоў, на маленькай палянцы, асвечанай месяцам, здзекаваўся з Зосі.
— А-а-а! Грышка? — гукаў Крывы.— Ну, брат, апошняя ночка ў гэтым гняздзе таго? — Вось дзе птушачка! Злавіць — злавілася, а больш ні-ні... Паўгадзіны важуся... Вось дзе кабета!..
Погляд Грышкі раптам астанавіўся на яе загарэлым асвечаным месяцам твары...
— Ах, божа! — закрычаў ён на ўвесь лес і, не помнячы нічога, адскочыў назад.
Яго рука з непамернаю сілаю выхваціла клінок, які сярэбраным колерам бліснуў у паветры. Размахнуўшыся з усіх сіл, ён парнуў ім у патыліцу Крывога...
— О-о-ой! — цягуча панеслася па лесе, і адною прадажнаю душою на свеце стала меней.
— Гэта ты? Ты!.. Зося... мая дарагая,— трасучыся ад перапалоху, шаптаў Грышка...
Яна была памяртвелаю і ледзь дыхала... Грышка не пераставаў гушкаць яе на сваіх руках...
Пачуўшы крык і войканне, Белы кінуў на разасланую світку дзіця і пабег глядзець, што робіцца на палянцы. Калі ён падскочыў да Крывога і, не ведаючы ў чым справа, пачаў, нагнуўшыся над ім, нечага пытаць, Заяц прыкладам сваёй вінтоўкі гэтак лоўка хвазянуў па галаве, што Белы тут жа і ўпаў на халадзеючае цела свайго вернага таварыша. Дзве выстраленыя кулі ўслед за гэтым як бы аджывілі Белага. Ён чуць-чуць прашаптаў:
— Апошняя... ноч... апошняя...
Месяц як бы нарочна схаваўся за хмарку, каб не быць сведкаю ўсяго таго, што тварылася на маленькай палянцы густога лесу...
— Ну, Грышка, мы цяпер адны. Цяпер вольны выбраць сабе новы жыццёвы шлях...
З гэтымі словамі Заяц падышоў да Грышкі.
— Што? Замучылі, праклятыя?
Зося трохі пачала разумець. Адчыніўшы вочы, яна не зразу спазнала, хто трымаў яе на руках. Пачала ўглядацца...
— Хто гэта?
— Я, Зоська, я—твой Рыгорка... Што, не спазнала?..
Тым часам Заяц узяў на рукі дзіця і прынёс да Зосі...
— Міхалка жыў? — пыталася Зося, беручы дзіця на рукі.
— Сынок мой,— цалуючы Міхаську, гаварыў Грышка,— вось дзе першы раз спаткаўся ты са сваім татам.— І Грышка пачаў плакаць.
— Вось яно што? Значыцца, гэта твая жонка? — запытаўся Заяц.
— Зоська! Даруй мне... Цяпер я не астануся тут... Я з табою пайду...
Абняўшы яе і дзіця, ён хацеў пацалаваць, але рука Зосі адпіхнула яго твар, і яна сказала:
— Ты такі, як і тыя, чуеш? Я баюся цябе!
— Няпраўда, я ніколі гэткім не быў і не буду. Даруй мне ўсё, можа, мне хто іншы не даруе... Але больш вам не гуляць па лесе,— сказаў ён, гледзячы на мертвякоў.
— Можа, заўтра і мы будзем разам з вамі, але двума ворагамі працоўнага народу меней...
— А заўтра яшчэ двума меней стане: нас расстраляюць, як з’явімся самі,— бубнеў пад нос Заяц, апусціўшы галаву.
— А можа, даруюць? — разважаў Грышка.— Аб усім прызнаемся і зноў пойдзем у войска...
— А можа?! — прагаварыў за ім Заяц.
Зося заплакала і шчадней прыгарнулася да грудзей Грышкі... Міхаська маўчаў, як бы разумеў, што наўкол яго дзеецца...
— Рыгорка! Пойдзем дамоў... Нічога не будзе... Хто сам вяртаецца, таму лёгкую кару накладаюць або зусім даруюць... Пойдзем, дарагі Рыгорка... Каб не ты — і я і сынок твой загінулі б...
— І ты, Заяц, з намі — разам паміраць або разам радавацца будзем новаму жыццю... Старое, нябось надаела...
— Ну, што ж! Пойдзем разам! Тут я не астануся... Значыцца — апошняя ноч?!
— Апошняя! — моцна паўтарыў Грышка, беручы на свае рукі дзіця...
— Апошняя!..— пакацілася рэха па ўсяму лесу.
Круглы месячык зноў выплыў з-за хмары, каб асвяціць блукаючым людзям сцежку, якія ішлі ад цемры і смерці к новаму, светламу, вольнаму жыццю...
Лес чуць-чуць пачынаў шумець, як бы запяваў хаўтурную песню над пакойнікамі...
А далёка-далёка моцна рагатаў лясун.