Быў святочны дзень.
Царкоўны звон, нібы дапяваючы сваю апошнюю песню, глушыў сягоння ўсю вёску мацней, як раней.
З белымі хусткамі на галовах, хрысцячыся за кожным ударам звону, ішлі дзве — тры старэнькія кабеты ў царкву...
Але не прайшло паўгадзіны, як каля царкоўнай агарожы пачалі збірацца людзі.
Між усіх сялян вызначалася высокая і стройная фігура Антона Мятлы, які, нягледзячы на летнюю спякоту, быў апрануты ў тоўстую суконную світку і падпяразаны поясам.
Яго рыжая барада, апушчаныя ўніз вусы, паморшчаны загарэлы твар гаварылі аб сур’ёзнасці і задуменнасці.
Ігнат Шпілька, які заўсёды любіў усунуць свой язык дзе трэба і дзе не трэба, не мог змаўчаць і тут, калі гутарка зайшла пра Антона, чаму ён адмовіўся быць царкоўным старастам...
— Ну, што ж,— залепятаў Ігнат,— як возьмем у арэнду царкву, мо’, Антон, зноў згодзішся быць царкоўным старастам, мо’ зноў станеш прадаваць свечкі?..
— Мо’ хіба ты са сваім доўгім языком,— агрызнуўся Антон і пачаў смактаць люльку...
— Ха-ха-ха! Бач ты яго,— зарагатаўшы, пачаў Ігнат,— раней першым уваходзіў у царкву і апошнім выходзіў, а цяпер і калом туды яго не загоніш... Тут нешта нядобрае...
— Ты, Ігнат, брэшаш, як той Лыска Марцінаў, — пачаў цененькім галаском гаманіць Сцяпан,— а аб справе ні слова. Нам вось цікава было б ведаць, як Антон глядзіць на гэта: браць нам у арэнду царкву ці не. Усё ж такі ён доўга служыў там і ведае, ці выгадна гэта нам, ці не?..
Усе нейкі час маўчалі.
Антон, паправіўшы шапку і выняўшы з зубоў люльку, загаманіў:
— Аб гэтым вы падумайце самі...
— Але ж ты такі бліжэй быў,— перабіў яго Сцяпан,— табе больш вядомы прыбыткі і страты, ды ўсё такое... дык і скажы.
— Я скажу,— пачаў Антон,— што з царквы столькі прыбыткаў, колькі і з казла: ні воўны, ні малака... Калі хто з вас верыць у бога, дык бяры царкву ў арэнду, хадзі, маліся, купляй свечкі, кармі папа, бі лоб...
— Ну, а ты?..— запыталі яго некалькі галасоў разам.
— Я не веру, што ёсць бог...
— А-а-а!..— разявіўшы рот, загаманілі ўсе сяляне і здзіўлена пазіралі на Антона...
У гэты самы час з царквы выйшаў сярэдняга росту чалавек у акулярах. На шапцы яго, як падышоў бліжэй, былі прыметны дзве дзюрачкі, дзе калісь сядзелі кукарды...
Гэта быў вясковы настаўнік.
— Добры дзень! — сказаў ён, падыходзячы да грамады...
Шмат хто з сялян знялі шапкі і пакланіліся...
— Што, на сход прыйшлі? — загаварыў ён.— Чаму ж у царкву не заходзіце...
— А што, там ужо сход пачаўся? — перабіў яго Ігнат.
— Не сход, а абедня...
Пры гэтым настаўнік абвёў усіх поглядам і супыніўся на Антону...
— Што ж ты, Антон, не прыходзіш да мяне пагаманіць, як раней, ці ўжо забыўся пра мяне?
— Не маю аб чым гаманіць з вамі, пане настаўнік, не здавальняе мяне ваша гутарка... У адну руку вы з бацюшкам, ну, а той вядома...
— Эх ты, Антон! Як не сорам,— пачырванеўшы, загаманіў настаўнік,— час цябе пакалечыў, зусім інакшым быў даўней. Хіба не памятаеш, як «Жыццё святых» я табе чытаў? Ну, а цяпер ты, пэўна, чытаеш нешта іншае... Вось не чакаў.
Тым часам ніхто не бачыў, як і адкуль у грамадзе з’явіўся стары валасны пісар, ад якога здалёку запахла самагонкаю...
— Ну што, гаспадзін настаўнік, аб высокай матэрыі з мужыкамі гутарыце?.. Даказваеце існаванне бога, вялікай праўды?.. Са святам вас вітаю...
Пры гэтым пісар падаў настаўніку руку і моцна пацалаваўся.
— Аднаго поля ягады,— буркнуў пад нос Антон і адышоў убок. Усе пазіралі на гэты малюнак і моўчкі ўсміхаліся.
— Я таксама на сход,— гаварыў пісар, павярнуўшыся да сялян, —трэба ратаваць царкву, трэба... Хаця, што мне да царквы? Я там ніколі не бываю, вось толькі айцец Пётра — з ім мы часта, значыцца, у праферансік таго...
Сяляне пераглянуліся.
У гэты час у царкве зноў зазванілі.
Пісар зняў капялюш, хацеў перахрысціцца, але пасля махнуў рукою і зноў надзеў.
— Не трэба, не трэба хрысціцца... Мяне і так айцец Пётра баіцца, бо я заўсёды на чырвенную даму выйграю... на матушку, значыць...
Сонца зайшло за хмару. Але нейкая духата прымусіла шмат каго распрануцца... Сяляне паселі каля плота, іншыя прымайстраваліся на бярвенні, якое ляжала непадалёку... Толькі пісар і настаўнік аб нечым увесь час гаманілі... Зрэдку даляталі асобныя словы пісара...
— Паслухаюць!.. Згодзяцца!
Хутка пачалі выходзіць з царквы.
— Мала, мала грэшных,— загаманілі мужчыны.
Антон не змаўчаў.
— На вайне дурняў пабілі, а разумным царква не патрэбна.
— А ты што? — падхапіў Ігнат.— Таксама дурны быў, што нават служыў у царкве?
— Выбралі, дык і служыў, а па-другому — быў дурань, цяпер паразумнеў...
— Бацюшка, бацюшка... Ціха!
Бацюшка ведаў, што каля царквы сёння сход, а дзеля гэтага, не падлічваўшы ўсіх прыбыткаў, выйшаў услед за народам.
Пісар і настаўнік пайшлі насустрач.
Сяляне паўставалі.
— Ну, што ж вы надумалі? — запытаў іх бацюшка пасля прывітання.
— Нічога не надумалі,— пачаў Ігнат Шпілька,— сабраліся, каб падумаць... Шмат хто, бацюшка, адмаўляецца плаціць арэнду за царкву...
— Ну, а ты як?
— Я? Ды я што,— як усе, так і я.
— А ты, Сцяпан, таксама адмовіўся?
— Я, бацюшка, ні тое, ні сёе; як усе, гэтак і я.
— Ну, а ўсе як? — гаварыў бацюшка, акідваючы грамаду поглядам.
К гэтаму часу сабралася шмат хлапцоў і дзяўчат.
— Не трэба нам царквы,— гукнуў нехта ззаду,— школа патрэбна.
Усе азірнуліся назад і пачалі шаптацца.
Пісар, стоячы побач з бацюшкам, закрычаў:
— Ціха! Хто гэта там? Не звяртайце, бацюшка, увагі. Гэта нехта з хлапцоў.
— Я, бацюшка, два разы сход склікаў па гэтай справе,— пачаў старшыня савета,— абодва разы большасць была за тое, каб не браць царквы ў арэнду... Ну, а цяпер няхай тут мужчыны з вамі вырашаць — браць ці не.
— Я, дарагія прыхаджане, яшчэ раз пытаю,— пачаў густым басам бацюшка сваю прамову,— трэба вам дзяцей хрысціць?
Усе маўчалі. Пісар, пазіраючы на грамаду, адказаў:
— Трэба!
— Вянчацца ў царкве трэба? — пытаў бацюшка.
Пісар зноў адказаў:
— Трэба!
— Пакойнікаў адпяваць трэба?
— Трэба! — злосна закрычаў пісар і звярнуўся да грамады: — Вы што, мужчыны, глухія? Ці ж нам гэта ўсё не трэба, аб чым пытае айцец Пётра? Асталопы вы, каб вас чорт узяў!
— Не трэба лаяцца,— усцішаў яго настаўнік,— усё вырашым паціху...
— А калі вам усё гэта трэба,— гучней загаманіў бацюшка,— то патрэбен і я вам. Ну, а калі я прымушан буду вам служыць, то, вядома, не дарам...
— То ж пісар за ўсіх гаварыў,— абазваўся Антон,— мо’ вы яму і патрэбны, а сяляне маўчаць: яны сваё слова скажуць.
— Ну, а як ты, Антон, наконта гэтай самай арэнды? — пыталі сяляне.
— Я,— пачаў ён,— не дам і фунта, а вы як хочаце.
— Во маладзец Антон,— загукалі хлапцы і дзяўчаты маладыя...
— Ціха вы там, жэўжыкі! Супакойцеся! — гукнуў на іх пісар.
— Дык як жа, мужчыны,— пачаў казаць Хведар Дрозд,— усё гэта, што казаў бацюшка, трэба,— не будзем жа мы жыць нехрысцямі альбо паміраць без малітвы; толькі вось, каб невялікая арэнда... У бацюшкі зямля ёсць...
Бацюшка не змоўчаў.
— Зямля ёсць, але яе воласць хоча адабраць... Апрача таго, сам жа я не магу працаваць на ёй, спаўняючы ўсе абавязкі па царкве. Вось вырашайце самі.
Грамада пачала шаптацца. Бабы голасна пачалі гаманіць, каб плаціць бацюшку, абы ён толькі не кідаў царкву.
Настаўнік і пісар, пагаманіўшы з бацюшкам, пачалі ўгаворваць, каб яны згадзіліся засяваць зямлю бацюшкаву, ну і невялічкую плацілі арэнду. Але Антон паставіў на сваім. Ён, не крывячы душою, пачаў апавядаць сялянам, за што ён кінуў царкву і перастаў верыць у бога. Расказаў, як бацюшка дзяліў грошы не па-божаму, як ён усе вечары ў карты гуляе і п’янствуе з пісарам ды настаўнікам, ды як нават часта за алтаром дзвюма бутэлькамі палошча чашу пасля святога прычасця.
Тут сяляне і загаманілі... А бацюшка пачаў спрачацца з Антонам, абзываючы яго бязбожнікам і гультаём.
— Маўчыце лепш, бацюшка,— казаў яму паважна Антон,— а то я калі ўсё раскажу, дык не гэтак здзівіцца той, хто лічыў і мо’ цяпер лічыць вас за святога.
— Эх, Антон, Антон! — пакачаў галавою бацюшка і адышоў далей.
Грамада што раз усё расла і шырылася. Сонца зноў выпаўзла з-за хмары і пачало заганяць усіх у цянёк пад старыя ліпы. Бацюшка сеў на камені пад ліпаю і пачаў курыць папяросу.
— Сорам і грэх,— казаў ён,— ці я дрэнна малюся? Ці адмовіўся прыехаць да вас, калі ў вас былі хрысціны ці хаўтуры? Альбо шмат я з вас браў за ўсё?
— Аб гэтым што і сказаць,— загаманіў Ігнат,— усё рабілася ў меру. Але цяпер, бачыце, свет перавярнуўся, калі, як кажуць, і без гэтага ўсяго можна пражыць... Асабліва маладыя — яны ні ў вошта не вераць...
А маладыя хлапцы ва ўсю распіналіся, каб не браць царкву. Бацюшка пазіраў на іх скоса, а яны хоць бы што.
Доўга не змаўкала гамонка. Ішлі спрэчкі: браць ці не? Нарэшце, мужчыны пачалі гаварыць, што трэба яшчэ пачакаць...
— Чаго чакаць?! Чаго чакаць?! — гукалі пісар і настаўнік,— зараз можам напісаць пастанову, усе падпішаце і баста.
— Вы што гэта? — загаманіў за іх Антон.— Барышу хочаце мець, што гэтак за бацюшку цягнеце?..
Пісар і настаўнік пераглянуліся паміж сабою і змоўклі.
Бацюшка ўстаў і сказаў:
— Ну, мужчыны, калі вы ні да чога не дагамоніцеся, то я вам скажу: больш я абедню не служу і да вас не паеду ні хаваць, ні хрысціць, ні вянчаць... А вось калі вы возьмеце ў арэнду царкву, то тады што іншае будзе...
— Ды як жа, бацюшка, ці ж можна вам з-за таго, што мы не парашылі, як і што, ды царкву зачыняць?.. Не маліцца богу?.. У царкву ж прыходзяць. Ці ж можна вам...
— Калі можна вам, то можна і мне,— злосна сказаў бацюшка і пайшоў дахаты.
Пісар і настаўнік пайшлі ўслед за ім.
Сяляне не ведалі, што рабіць, не ведалі, як быць...
— Вось бачыце,— казаў Антон,— бачыце, за вошта і дзеля чаго ён моліцца. Зусім не дзеля таго, каб душа ў рай папала, а каб плацілі, каб жывот яго рос роўна з носам. І напэўна не пойдзе ў царкву, пакуль не дасцё яму арэнду... Ну, а тады ён будзе за вас маліцца... Як жа — вам лягчэй будзе... Ды плюньце вы, мужчыны,— час ісці абедаць.
Усе пачалі расходзіцца.
Бацюшка пазіраў праз акно і думаў, што яму рабіць.
Матушка Агрыпіна паставіла на стол страву і пачала яго клікаць.
— Ну, што ж яны?
— Хто?
— Мужыкі.
— Не хочуць думаць аб душы... Пачалі больш аб целе клапаціцца... паразумнелі,— казаў бацюшка, садзячыся за стол. — Шкода, што пісар і настаўнік не зайшлі...
— Ты і без іх... Там віно чырвонае.
Бацюшка выпіў залпам шклянку віна і пачаў закусваць.
— Успамінаю я гады свае бурсацкія,— казаў ён Агрыпіне,— калі і сам гаварыў бы тое, што яны цяпер гавораць... Не думаў я таму людзей вучыць, чаму і сам не веру. Але жыццё... Жыццё на хвалях сваіх можа занесці чалавека ў тую краіну, якая яму і не снілася... Вось і я: апынуўся цяпер і сам не ведаю дзе — ні з богам, у якога я сам сябе прымушаў верыць, ні з людзьмі, якім я доўгі час казаў няпраўду і ашукваў. Не ведаюць яны, сяляне, што ім рабіць, а я і два разы не ведаю, што мне рабіць?
— Вось еш, а не гамані... Пасля аб гэтым... А мне што? Не цяжка апынуцца ў тым палажэнні, у якім я жыла, пакуль ты не ўзяў мяне...
— Але, я падумаю пасля... Я падумаю... Вось сына няма... Не хоча да бацькоў ехаць: гаварыць няма аб чым, піша ў пісьме, пра бога, кажа, гаварыць не магу, бо не веру ў яго, ну аб чым іншым, кажа, ты са мной не захочаш гаманіць... А таксама бурсу прайшоў... А цяпер?!
— Камуністы,— прашаптала матушка і пачала падліваць яму ў талерку...
— Так... так... камуністы... А мне такі трэба падумаць, як і што быць... З голаду памерці прыйдзецца... Ох, як сённяшняе не падобна да таго, што было ўчора... Не па-до-о-бна!.. Трэба падумаць...
А сонца праз акно сваімі праменнямі, нібы лапамі, шчыкатала гэтага чалавека, які сядзеў у вялікай і глыбокай задумёнасці,— яно хацела развесяліць яго і заманіць туды, дзе прастора, дзе замест кадзільнага дыму ён бы ўдыхаў пах кветак на палях і сенажаці.
Сонца маніла яго з вечнай дамавіны к жыццю.
Ён пачуў магутную сілу праменняў... На яго твары з'явілася раптам вясёлая ўхмылка... Ён пачынаў жыць...
Дні пабеглі за днямі. Усё ішло як і трэба.
Толькі вось званы ні ў свята, ні ў прысвяткі не заклікалі ў царкву людзей.
Дзівіліся людзі, чаму гэта бацюшка перастаў служыць імшу? Пачалі хадзіць па вёсцы гутаркі, каб усё ж такі ўзяць царкву ў арэнду... А другія казалі склікаць прадстаўнікоў са ўсёй парафіі і вырашыць, як быць і што рабіць...
Тым часам прыйшло вялікае свята для вёскі — св. Пятра і Паўла.
У гэты кірмашовы дзень бацюшка калісь, адслужыўшы імшу, хадзіў па вёсцы з вобразам з двара на двор, сабіраў буханкі хлеба, апаражняў рашоты з жытам ды ячменем, а дзяк набіваў кішэні медзянымі пятакамі.
Сягоння бацюшка прачнуўся раней, чым кожны дзень. Доўга ён хадзіў па хаце, нешта гаманіў сабе пад нос, а пасля сказаў, каб паклікалі вартаўніка царквы.
Стары, сівенькі вартаўнік Тамаш ішоў ужо і сам.
— Ты ведаеш што, Тамаш,— сказаў яму бацюшка,— ідзі вазьмі ключы ў царкоўнага старасты, адамкні царкву і пазвані... Толькі не ў адзін звон, як гэта ты раней рабіў, а ва ўсе разам... Гэтак пазвані, як ты звоніш на «многая лета»...
— Я такі ведаў, бацюшка, што ў гэткі вялікі дзень як жа без імшы... Ды сяляне самі, я чуў, хацелі сённека прыйсці да бацюшкі...
— Ну дык вось ідзі звані,— перабіў яго бацюшка,— звані гэтак моцна, каб чула не толькі наша вёска, але ўся парафія...
Тамаш бягом пабег выпаўніць загад бацюшкі.
Прайшло з паўгадзіны, і званы сваім гулам залівалі абшар у некалькі вёрст... Яны не званілі — яны плакалі, лемантавалі, як бы прасілі ратаваць каго-небудзь...
Вёска перапужалася. Даўно яна чула гэты спеў, і цяпер для ўсіх гэта святая музыка здавалася нечым надзвычайным... Сяляне не маглі доўга зразумець, што гэта значыць.
— А што, вось і без арэнды памоліцца,— казалі адны,— сённяшні дзень яму добра ў памяці... Вось і думае, што прыбытак не малы будзе за ўсю турбацыю...
— А мне здаецца,— казаў Ігнат Шпілька, які першы сабраўся да царквы,— што сёння бацюшка імяніннік... Ну і захацеў імшу адслужыць... Бачыце, зразу з вясёлага звону пачаў — не гэтак, як заўсёды.
І ўся вёска пацягнулася ў царкву. Нават той, хто даўно не хадзіў, каго мо’ толькі сабакі альбо дождж у царкву заганялі,— і той сёння ішоў пачуць казань, у якой, напэўна, думалі, бацюшка будзе лаяць сялян, што гэтак зневажаюць царкву, што яго не слухаюць і бога не баяцца. А шмат хто ішоў проста з той прычыны, каб пабачыць бацюшку, які ўжо даўно нідзе не паказваўся.
Бацюшка ўвайшоў у царкву першым. Ён загадаў царкоўнаму старасту, каб былі запалены ўсе лампадкі, каб ва ўсіх падсвечніках і вісячых жырандолях гарэлі свечкі.
Бесперарыўны плач звону вельмі хутка наклікаў поўную царкву людзей.
Кабеты і старыя мужчыны білі паклоны, хрысціліся і паціху шапталі пацеры. Моладзь жа, якая прыйшла з-за цікавасці, а не з-за рэлігійнага пачуцця, паціху гаманіла паміж сабою і чакала, калі пакажацца бацюшка.
Дзяк кожную хвіліну бегаў з кліраса за алтар і ніяк не мог уцяміць, што гэта такое дзеецца.
А бацюшка за алтаром зусім не сабіраўся служыць імшу. Ён чакаў, каб чым больш прыйшло людзей.
У гаршчочак з вуголлямі, які стаяў за алтаром для распалкі кадзіла, бацюшка ўсыпаў, некалькі жмень ладану. Дым сіняю хмараю паваліў з алтара на царкву. Усе думалі, што вось-вось пачнецца ўрачыстая служба.
Святло рознакаляровых лампадак і свечак, якія зоркамі мігацелі ў воблаках дыму, далятаючыя гукі звону пераносілі ў нейкае таемнае царства. Усе былі ахоплены нейкім святым настроем, усім здавалася, што перажываюць лепшыя хвіліны свайго жыцця...
Раптам зашуршэла чырвоная заслона, адчыніліся сярэднія дзверы і... выйшаў бацюшка.
Уся грамада схіліла галовы, а пасля зірнула ўпярод і ахнула...
Перад імі стаяў не той бацюшка ў пазалочанай рызе, з камілаўкаю на галаве і кадзільніцаю ў руках.
Яны ўбачылі перад сабою чалавека ў звычайным адзенні, у адзенні, якое было на ўсіх парафіянах, што прыйшлі маліцца.
Але, гэта быў бацюшка, той самы бацюшка, які даўней выходзіў у пазалочаным адзенні. Цяпер гэты самы бацюшка перамяніў не толькі адзенне цела, але і адзенне душы сваёй.
Дзяк гэтак спалохаўся, што прысеў за аналой, на якім ляжалі кніжкі, і пазіраў на дзверы, ці ўцякаюць людзі.
Грамада пачала шушукацца і пераглядацца.
— Браты і сёстры, — сказаў моцным голасам бацюшка,— вы цяпер бачыце перад сабою такога самага чалавека, як і самі... Я болей не буду за вас маліцца, я з гэтага часу больш не бацюшка, а звычайны селянін вёскі...
— Я служыў вам, я выпаўняў вам усе царкоўныя патрэбы, і я з гэтага жыў... Цяпер я хачу жыць з таго, з чаго жывяце вы ўсе,— я буду працаваць на той паўвалоцы зямлі, якую і буду вас прасіць пакінуць за мною...
Усе маўчалі гэтак, што было чуваць, як пралятала муха...
— А як жа мы? — вырваўся з грамады здаўлены зык голасу...
— Вы,— пачаў казаць бацюшка, падыходзячы бліжэй да грамады,— калі хочаце, каб за вас, як і раней, хто-небудзь маліўся, служыў імшу, хрысціў дзяцей, вянчаў і адпяваў пакойнікаў, то наймеце сабе новага бацюшку. Я больш вам не слуга... Я сёння ж перадам сельсавету ўсё багацце царквы і больш сюды нагою не ступлю...
— А бог,— раздаліся галасы грамады,— бог, якому мы ўсе маліліся, якому ахвяры прыносілі. Ён пакарае нас... Мы царкву возьмем у арэнду... Мы хочам, каб званы кожнае свята пелі нам гэтую самую песню, якую спяваюць цяпер... Не кідайце, бацюшка, вам грэх будзе, вялікі грэх!.. Мы просім...
— Свайму богу я больш маліцца не буду... Не буду маліцца і за вас... Можа толькі памалюся тады, калі знайду свайго новага бога, які не пакарае гэтак, як караў мяне апошнія дні той бог, якому я ўсё жыццё маліўся... Я іду да вас. Я буду заўсёды з вамі, калі вы дазволіце жыць у вашай вёсцы...
Кабеты пачалі плакаць... А праз некалькі часу пайшлі гутаркі на самыя жыццёвыя тэмы.
Усе абступілі бацюшку і засыпалі яго пытаннямі... Хведар Дрозд, самы набожны селянін вёскі, да таго загаманіўся, што выняў люльку і хацеў закурыць, але зараз жа спахваціўся і тройчы перажагнаўся...
Званы замоўклі.
Народ высыпаў з царквы радасны як ніколі.
У гэты самы вечар да бацюшкі сабралася шмат сялян... Бацюшка спраўляў імяніны.
— Табе, бацюшка,— гукалі падвыпіўшыя мужыкі,— мы не толькі тваю зямлю пакінем, а яшчэ сваёй прырэжам кавалак, толькі з вёскі нашай — ні кроку!
— Мы табе, бацюшка, паможам і пакасіць і памалаціць,— казаў той самы Хведар, які шчыра маліўся ў царкве і пры спатканні цалаваў руку бацюшку,— бо яно спачатку, пакуль прызвычаішся, трохі цяжкавата...
— Не тое, што кадзільніцаю махаць,— падказаў Ігнат Шпілька, якому ўваччу ад самагону зрабілася цёмна і язык чапляўся за зубы.
Пісар і настаўнік сядзелі п’яныя, як тузы. Яны ўвесь час ківалі галовамі і за кожнаю чаркаю, перад тым, як закусіць, у адзін голас гаварылі:
— Эх, бацюшка, бацюшка!..
А бацюшка ўжо абгаворваў з сялянамі планы — дзе і што ён будзе засяваць і ў якім месцы ўзяць сенажаці, каб хоць колькі вазоў накасіць сена на зіму.
Але хутка самагон узяў сваё. Адны пачалі расходзіцца, а другія прымайстраваліся спаць на кухні. А бацюшка снопам паваліўся на ложак.
Гэтым кірмаш і скончыўся.
Назаўтра ж аб тым, што бацюшка больш не захацеў быць бацюшкам, ведала ўся аколіца. Доўга не верылі гэтаму здарэнню, а думалі, што гэта брахня. Шмат хто сумысля прыязджаў у вёску, дзе жыў бацюшка, каб упэўніцца, ці праўда гэта.
А для бацюшкі пачалося новае жыццё.
У адну прыгожую ліпнёвую раніцу бацюшка разам з усімі сялянамі быў на сенажаці. Пракос у пракос ішоў ён з другімі касцамі.
Каплі буйной расы, як слёзы, ліліся на зямлю, калі бацюшка свістаў касою па зялёна-шаўкавістай густой траве.
— Што, цяжка, бацюшка? — усміхаючыся, пыталі суседзі.
— Нічагуткі, прывыкну... Вось толькі пара перастаць клікаць мяне бацюшкам... Завеце проста — Пётра...
— Няхай не гневаецца бацюшка, а Пятром клікаць ніяк не прызвычаімся... Столькі гадоў...
— Ну, ну! — смяяўся бацюшка.— А які ж я бацюшка, калі ўжо паперы паслаў да начальства свайго, каб выкасавалі з ліку царкоўнаслужнікаў... Пятром застануся назаўсёды...
— А зваць будзем бацюшкам.
У гэты час з-за кустоў высунулася, як здань, фігура Андрэя Краўчонка.
— Памажы божа,— сказаў ён да касцоў...
— Ты што гэта, Андрэй, траву топчаш, а не ідзеш касіць!
Андрэй з пахмурнелым тварам падышоў да бацюшкі, як бы нічога не чуючы.
— Я да вас, бацюшка.
— А што?
— Хлопчык мой памёр... Ну, як жа без бацюшкі... Хоць зямліцу пасвянціць...
— Ды што ты, Андрэй, я даўно не бацюшка — ты гэта ведаеш. Я і правоў не маю гэта рабіць...
— Я пакашу за бацюшку,— так, проста па-суседску...
Мужыкі зарагаталі.
— Чудак ты, Андрэй, як гэта «па-суседску»?..— пыталі мужыкі.
А бацюшка параіў з’ездзіць у другі прыход, калі хоча, каб хлопчык з адпяваннем быў пахован. Сам жа наадрэз адмовіўся, што ў гэтай справе ён дапамагчы не можа.
— Ну, значыцца, адным бацюшкам менш будзе,— шапталіся паміж сабою мужчыны,— не на жарты, а напраўду адмовіўся ад царквы наш бацюшка... Зусім хутка звычайным мужыком стане...
... І пачала зарастаць дарожка да царквы. Белая, размалёваная крыжамі і вобразамі святых, стаяла яна пасярод вёскі, як бы здань мінулага... На цвінтары вілася густая, высокая трава з канюшынаю. Старыя ліпы і бярозы, якія, нібы верныя вартаўнікі, стаялі наўкола жалезнай агарожы. Калі павяваў вецер — яны не шумелі, а стагналі, прыхіляючыся адна да другой сваім густым галлём.
— Што рабіць, бацюшка, з царквою? — пыталіся часад-часу сяляне,— усё ж такі не старая будыніна... Шмат працы паклалі на пабудову яе... Царквы, напэўна, больш не будзе,— адвыклі ўсе, дык і не цягне. А хто яшчэ хоча маліцца, дык няхай едзе ў суседнюю парафію...
— А вы самі абгаварыце ўсёю, значыцца, парафіяй, як і што з ёю зрабіць...
А ўся вёска пастанавіла, каб царкоўным звонам склікаць сялян на сход...
Вось адзін раз увечары стары Тамаш і забарабаніў на ўсе званы...
На сходзе за бацюшку галасавалі, каб ён увайшоў у камісію па падліку і раскладцы падатку...
— Што вы, мужчыны,— гукаў ён,— я ў гэтым яшчэ мала разумею... Вось хіба сын мой хутка прыедзе,— ён мяне хоць трохі адукуе...
— Нічога, бацюшка,— жартавалі хлопцы,— гэта не цяжэй, чым імшу служыць ці дзяцей хрысціць... Бацюшку просім, бацюшку!..
А калі пасля сходу пачалі пяяць «Інтэрнацыянал», то бацюшка, стоячы каля вушулы, гучней за ўсіх цягнуў басам:
Гэта бой наш астатні
За працоўны народ,
У злучнасці братняй
Паўстане людскі род.