Схлупіліся хмары ў паветры...
Стала душна...
Вось-вось, думаем, пачнецца бура... Гэтак і сталася...
За тры дні да адступу палякаў амаль уся наша вёска са ўсёю жывёлаю перабралася ў лес, на палянку балота, і там дажывала апошнія дні польскага панавання...
У вёсцы асталіся толькі старыя ды малыя дзеці, якія раз-пораз насілі весткі, а таксама і яду тым, хто пахаваўся...
Па вуліцах гайсалі на конях польскія афіцэры... Жаўнеры шарылі па хлявах і хатах, лавілі курэй, малых парасят, тут жа, на дварэ або на вуліцы, раскладалі вогнішча і варылі нарабаваную жывёлу...
Раптам перапалох...
На дарозе каля суседняй вёскі, вёрст за пяць, афіцэр убачыў цэлую грамаду людзей, якія, несучыся на конях, паднялі чорную хмару пылу...
— Бальшавікі! Бальшавікі! — закрычаў ён нечалавечым голасам, і ўсе жаўнеры, як адзін, хапіліся за стрэльбы...
Пачалася страляніна... Жаўнеры стралялі, хто куды папала, не ведаючы, дзе і з якога боку падыходзяць бальшавікі...
Гэта нас толькі радавала. Стралянінаю нас не напужаеш... Праз нашу вёску не раз ужо за часы гэтай калатніны ляталі кулі ды бомбы...
А вось што ідуць нашы — гэта зусім добра... Я ўскочыў у сваю хату...
— Баба! а, баба! — загукаў я на жонку: — Пячы бліны... госці ідуць...
— Ці ж можа быць? А божа літасцівы, дай жа ім сілы і адвагі, каб хутчэй гэтую погань пагналі ад нас!..
Але хутка ўсё заціхла, і пранесліся чуткі, што гэта не бальшавікі былі, а хлопцы на начлег ехалі ці з коньмі ў лес ад паноў уцякалі...
А назаўтра а гадзіне дзесятай раніцы і сапраўды пачалі паны даваць лататы, бо бальшавікі наступалі з усіх бакоў... А тут яшчэ нашы хлопцы нямаведама скуль падаставалі стрэльбы і давай жарыць панам: хто з лесу, хто з жыта, а хто і ў адкрытую...
Наўкола, як можна было акінуць вокам, відаць быў толькі дым ды агонь...
Гэта гарэлі вёскі і масты, падпаленыя панамі, каб, напэўна, затрымаць наступ Чырвонай Арміі.
Пазіраем мы з-за вуглоў на вуліцу, ажно — на табе ліха!.. У польскай вопратцы бягуць па вуліцы нашы хлопцы... Мы ўсе ўголас...
— Ды што вы, пашалелі,— гукаем ім,— прадаліся... На свайго брата пайшлі...
— Не бойцеся,— крычаць яны рагочучы,— гэта мы панам даём па пятах...
— Гэта паўстанцы,— чуліся галасы.
Мы смялей пачалі вылязаць адусюль.
Страляніна, гоман і грукатня пачалі аддаляцца...
Прайшло паўгадзіны поўнага зацішша...
— Урр-ра! — пранесліся ў канцы вёскі галасы...
Мы ўсе на вуліцы...
— Нашы! Нашы!..
Загарэлыя, запыленыя, але бадзёрыя і вясёлыя, як адзін, праходзілі чырвонаармейцы...
Апошняе пачалі мы выносіць, каб падмацаваць сілы нашых збавіцеляў... Выносім сала, хлеб, страву... Не бяруць чырвонаармейцы.
— Нам забаронена дарма браць — плаціць павінны...
Мы проста прасілі іх, каб яны хоць трохі пажывіліся чым-колечы.
— Зусім інакшымі сталі,— кажу я сваёй бабе, якая напякла міску бліноў і выйшла частаваць гасцей,— памятаеш, апошні раз як былі перад польскім панаваннем і сілком калі-нікалі бралі... А цяпер...
Было ўжо поўдня.
Цэлы абоз нашых уцекачоў цягнуўся ў вёску з лесу... Гналі кароў, авец, свіней...
Вечарам чырвонаармейцы склікалі мітынг.
Толькі позняя ноч улажыла ўсіх спаць...
Адно вартаўнікі хадзілі па вуліцы ды бесперастанна трашчалі трашчоткамі... Па канцах жа вёскі стаялі каравульныя чырвонаармейцы.
* * *
Вось і жывём мы цяпер па-новаму ды па-вольнаму.
Успомніш мінулае — проста не верыцца. Нібы то сон, а не праўда была. Хто толькі не павандраваў па нашай зямліцы, хто крыві не пасмактаў нашай...
Чаго не прыйшлося перанесці і маёй старой спіне...
Закрыеш вочы ды зірнеш у мінулае, перанясешся на некалькі гадоў назад... Уся жыццёвая бура, як на далоні...
І што першым заўсёды кідаецца ў вочы — гэта шапка з чырвонаю звяздою... Каб не гэта шапка, здаецца, так бы і віселі вечныя хмары над нашымі загонамі, так бы і жылі мы ў духаце, якая не сёння, дык заўтра атруціла б усё паветра...
Часам і цяжка бывае... Няма таго, няма сяго. Але чуеш сябе гэтак вольна і бадзёра, што каб пад маё старое цела ды хто падставіў новыя, здаровыя ногі, сам бы ўзяў стрэльбу, адзеў бы шапку з чырвонаю звяздою, ды туды, на захад, дзе гэтак густа сабраліся хмары... Хочацца, каб там гэта бура пранеслася...
Мне думаецца, што хутка і там з’явіцца гэта чароўная шапка з чырвонаю звяздою. Нешта хмурна заўсёды ў тым баку, куды кожны дзень сонца заплывае...
Мне вось, часам, здаецца, калі я думкамі аблятаю ўвесь свет, што нават сонца, вось гэта самае, што ў нас гарыць і свеціць, як толькі туды, на тыя абшары спаўзае, зараз жа перастае блішчаць... Не можа яно там сеяць свае залатыя праменні...
А без сонечнага цяпла і свету няма жыцця...
* * *
Яго старыя прышчураныя вочы з-пад сівых густых броваў пазіралі ўдаль на захад... Здавалася, што ён хоча рынуцца туды, адзеўшы на сваю белую галаву шапку з чырвонаю звяздою...
Успаміны буры, здавалася, маладзілі яго на шмат гадоў і ўздымалі ў ім дух нейкага несвядомага пратэсту...
На твары гэтага старэнькага дзеда з’явілася ніколі не бачаная мною ўсмешка...
— Крылляў! Крылляў яму! — хацелася мне закрычаць моцным голасам...
Я быў нібы зачарованы і не мог свайго погляду адарваць ад гэтага старога целам, але маладога духам героя-дзядулі...