epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Кацюшэнка

Доўгі званок

Пасля ён пераконваў сябе, што гэта яму толькі ўявілася...

З нервамі ў Клімаўца ўсё ў парадку. Але ж здаюцца іншы раз явай бачаныя сны. Дарэчы, у сне гэтага адбыцца не магло. Ён і не спаў зусім, хоць яму і не пашкодзіла б паспаць. І чым больш, тым лепш. Ён стаміўся і даўно не высыпаўся. І, відаць, дарэмна. Карціна не атрымлівалася. У яго быў вопыт і даволі дастаткова таленту (Клімавец ведаў сабе цану), але нечага яму не хапала. Можа, самага галоўнага. Таго, што дазволіла б выказацца да канца. Неяк Клімавец раззлаваўся і парэзаў нажом карціну. Падобныя неўрастэнічныя жарты былі не ў яго характары, і ён пасля доўга сядзеў каля сапсаванай карціны, глядзеў на лахманы і ў душы пасміхаўся з сябе. Карціну запраста мог набыць музей, яна магла выклікаць пахвалу рэцэнзентаў. Ён ведаў гэта, але карціну, тым не менш, не шкадаваў.

Быў час, калі ён адчуваў недасканаласць сваіх карцін. Пэўна, ад таго, што жыў не толькі імі, а і яшчэ нечым іншым. Побач была яна. Доўгія валасы, крыху дзіўныя вочы, якія яму ніяк не ўдавалася намаляваць, тонкія пальцы прафесіянальнай піяністкі, хоць да музыкі яна не мела ніякага дачынення. Побач з ёй Клімавец быў упэўненым чалавекам, нават тады, калі быць упэўненым проста не трэба было.

Праз гадзіну яна пазвоніць. Роўна праз гадзіну. Яна заўсёды была пунктуальнай. Гэты званок усё ж не прытрызніўся яму. Нечаканы для яго званок. Што ж яна сказала? Усё нечакана выскачыла з галавы.

Ён суха адказаў:

— Прыходзь. Я буду чакаць.

Так, яна сказала, што прыйдзе праз гадзіну. Яшчэ нешта... Клімавец проста не памятаў нічога...

У галаве ў яго непрыемна пуста. Так вечна ў яго было, калі думкі пераблытваліся і перабівалі адна адну. У апошні час з ім нярэдка здаралася падобнае. Стан, быццам у смяротніка, калі шанцаў на выратаванне няма. Чамусьці сотня заўсёды бярэцца за круглую лічбу. Колькі шанцаў засталося ў яго, калі адлічваць ад сотні? Нядаўна ў майстэрні ў Клімаўца закружылася галава, і, страціўшы раўнавагу, ён упаў. Ачуняў, лежачы ў перамешаных фарбах. Ляжаў нямала — фарбы паспелі добра падсохнуць. Пад вечар пайшоў да знаёмага медыка. Той доўга слухаў яго і прапанаваў абследавацца. Два тыдні Клімавец ляжаў у клініцы. Яго слухалі па некалькі разоў у дзень, рэгулярна давалі піць лякарствы. Да выстаўкі заставалася мала часу, і Клімаўцу здавалася, што з-за клінікі не паспее закончыць работу. Ён нерваваўся, сварыўся з урачамі і патрабаваў, каб яго неадкладна выпісалі. І неўзабаве яго выпісалі. Напаследак яго выклікаў да сябе прафесар, падобны на трэнера.

— Я крыху разбіраюся ў жывапісе,— сказаў прафесар.— Я быў на вашых выстаўках і цяпер ведаю, чаму ў вас нядрэнна атрымліваецца. Вы працуеце з поўнай аддачай.

— Я ў гэтым не ўпэўнены,— усміхнуўся Клімавец.

— Вы тут не вінаваты. Вы малады, а сэрца ў вас, шчыра скажу, дрэннае. Вам нельга многа працаваць. Не спяшайцеся жыць. Больш адпачывайце. Гэта вельмі сур’ёзна...

Клімавец прымчаў дамоў, выбраў дзве карціны, адвёз іх прафесару і як ашалелы ўзяўся за работу. Ён старанна піў горкія лякарствы, глытаў таблеткі і некалькі разоў нават спрабаваў рабіць раніцай лячэбную гімнастыку.

Жыў ён пустэльнікам. Калі не зусім, дык амаль. Прыходзілі да яго іншы раз сябры, натуршчыцы і яшчэ той-сёй апрача натуршчыц. Клімавец неаднойчы наважваўся абзавесціся сям’ёй, але з гэтага нічога не атрымлівалася. Яму было трыццаць восем і жыў ён, галоўным чынам, успамінамі. Зрэдку выцягваў з-за шафы карціну, пакрытую пылам, у якой была недароблена толькі адна дэталь — вочы. Клімавец не мог выпісаць у фарбах тое, што бачыў у яе вачах. Доўга глядзеў на карціну і засоўваў назад за шафу.

Ён узняў галаву і агледзеў пакой. Рэчаў не шмат — тахта, магнітафон, кніжныя паліцы, мальберты ў кутку. У другім пакоі пасля смерці маці Клімавец зрабіў невялікую майстэрню — не заўсёды хацелася ехаць на ўскраіну горада, дзе майстэрню яму выдзеліў Саюз мастакоў.

Яна ненавідзела непарадак, і з яе прыходам у яго пакоі рабілася ўтульна.

Клімавец паспрабаваў расставіць рэчы так, як яны стаялі пры ёй. Нічога не атрымлівалася. Клімавец проста не памятаў іх ранейшыя месцы.

Шмат разоў ён збіраўся сказаць ёй: «Заставайся». І шмат разоў перадумваў. Ён ведаў — застанься яна тут, і ён пяройдзе ў стан бясконцага шчасця.

Ад таго часу яго аддзяляе шмат гадоў. Дзесяць. Амаль цэлае жыццё або, па меншай меры, вялікі яго кавалак. Ён выбраў сабе нялёгкую прафесію, і яна шмат патрабавала ад яго. Яму не хапала ведання жыцця. Рознага жыцця. І ён паехаў па ўсё гэта. Цяпер сам здзіўляецца, як толькі адважыўся. Тады. Можа, на самой справе гэта было дзівацтвам. Сабраў рукзак, некалькі мальбертаў, нацягнуў на сябе кажух і пайшоў на вакзал. Яна праводзіць не прыйшла. Сваркі ў іх не было, але яна пакрыўдзілася на яго, хоць — ён гэта адчуваў — усё добра разумела і крыўдаваць не хацела.

У апошні вечар Клімавец аддаў ёй ключ ад кватэры і сказаў:

— Прыходзь і жыві. Час пройдзе хутка. Мне гэта неабходна. Ты сама ведаеш. Я еду па самога сябе.

Праводзіць яго яна ўсё ж не прыйшла. І пісьмаў доўга не пісала ў халодную глухамань, па якой хадзіў Клімавец. Пасля ён, праўда, атрымліваў пісьмы, але напісаныя быццам не яе рукой. Самае апошняе ён цытаваў у душы цэлымі днямі. Радкі пісьма нібыта ўрэзаліся ў памяць навечна і круціліся, круціліся ў галаве.

Прайшоў год. Клімаўца ніхто не чакаў, і ён паехаў далей. Мераў тысячамі крокаў тайгу, захварэў на запаленне лёгкіх у тундры. Іншы раз здавалася, што ў яго ніколі не было ў жыцці сябра, што ён доўга спаў і цяпер толькі расплюшчыў вочы.

Аднойчы ён пісаў партрэт старога і адзінокага геолага. Прозвішча ў яго дзіўнае было— Еўдашчукаў. Дык вось Еўдашчукаў пазіраваў яму тры дні, і размовы ў іх ракой ліліся. У родным горадзе Еўдашчукава чакаў вялізны, забіты наглуха дом. Чакаў шмат гадоў. Усё сваё жыццё пакінуў Еўдашчукаў на глухіх, таежных сцежках.

Ён раскрыўся перад гэтым чалавекам. З ім нельга было не быць шчырым.

Еўдашчукаў хрыпла і сумна засмяяўся. І сказаў злосна:

— Дурань ты, хлопец. Ехаць, каб убачыць маю, скажам, рожу і кінуць усё... Ды ты сам сябе ў ямку закапаў. Такое не пройдзе, не забудзецца. Такое раз у жыцці бывае. Я ведаю.

Клімавец быццам звар’яцеў пасля гэтай размовы. Пачаў пераконваць сябе, што не было ад яе ніякага апошняга пісьма, што чакае яна яго, сабраў пацёрты рукзак і сеў у самалёт.

Суседка ахнула, убачыўшы яго, рукамі пляснула:

— Калі б не грошы, што за кватэру прысылаў, падумала б — прапаў чалавек. Гэта ж трэба так. Ды твая нябожчыца маці...

Ён яе не выслухаў, абарваў на паўслове і спытаў:

— Ці прыходзіў хто?

— Як жа, як жа, дзяўчына твая прыходзіла. Два разы. Потым доўга не было...

— І ўсё?

— Ключы прынесла і пайшла. Нічога не сказала амаль.

— Усё-ткі амаль? Што-небудзь хоць сказала?

— Нічога. Развіталася і пайшла.

Яму раптам захацелася плюнуць на свае карціны, на работу. Месяцы два хандрыў, не браўся за пэндзлі. Сустрэў яе сяброўку. Тая сказала, што яна выйшла замуж. Муж чалавек спакойны, інтэлігентны. Вельмі таленавіты вучоны...

— Таленавіты, значыць, вучоны,— прамовіў ён і раптам засмяяўся. Да слёз рагатаў. Так і павінна было быць. Кожнаму сваё ў жыцці. У гэтым ёсць сэнс. Няхай прасуе штаны і мые кашулі свайму вучонаму, пакуль ён будзе рухаць наперад навуку. Злосная была яго іронія.

— Ты проста піжон, Клімавец. Яна зрабіла правільна. Ты жудасны чалавек,— сказала яе прыгожая сяброўка і пайшла.

А ён усё падаграваў у сабе абыякавасць да ўсяго, што здарылася, і ўзяўся нарэшце за работу. Гэта паездка на Поўнач па сутнасці і зрабіла яго мастаком. Аб яго работах загаварылі, некалькі з іх набыў музей, назву якога ён заўсёды вымаўляў з хваляваннем. У яго з’явілася імя. Пра гэта ён калісьці марыў, а цяпер усё гэта раптам стала непатрэбным. Ён быў адзінокі. Былі, праўда, у яго жанчыны. Але проста жанчыны, і толькі.

Аднойчы ён цвёрда вырашыў расставіць усё на свае месцы і ўладкаваць уласнае жыццё. Ён пісаў партрэт адной балерыны. Яна была вельмі мілай, і Клімаўцу падумалася, што ўсё гэта так проста. Некалькі дзён для запаўнення паперак, нядоўгая цырымонія... Напэўна, так бы ўсё і адбылося. Але ён сустрэў яе. Вечарам яна прыйшла да яго. Сядзела перад ім грузнаватая, маўчала, а пасля заплакала, уголас, па-бабску. І потым яшчэ яна прыходзіла і яшчэ... Клімаўцу было цяжка. Яна прыходзіла на некалькі гадзін, разам з ёй прыходзіла да яго шчасце, але потым яна спяшалася ісці. Спяшалася да сябе дамоў. Яна не магла адмовіцца ад таго свайго дома і перайсці да яго. У яе было двое дзяцей. Дзеці былі не толькі яе дзецьмі, але і дзецьмі яшчэ аднаго чалавека, якога ён ненавідзеў,— яе мужа. Яны любілі свайго бацьку, і яна не магла пазбавіць іх яго. Клімавец аднойчы не вытрымаў. Крычаў, што брудныя гэтыя ўсе іх сустрэчы і што ён не можа дзяліць яе з некім... Яна пайшла. І вось цяпер зноў пазваніла. Амаль праз два гады.

Доўга цягнецца час. Яшчэ цэлых дваццаць мінут. Ці памятае яна той вечар? Самы лепшы іх вечар. Яе муж быў у камандзіроўцы. Яны селі на электрычку і паехалі за горад. У лесе было па-восеньску жоўта. Лісце аднаго колеру з яе валасамі. Тады яму здалося, што ён упершыню за доўгі час убачыў яе вочы. Пад рукой не было фарбаў... Восем мінут. Навошта яна пазваніла? Так нечакана. Званок не мог яму прытрызніцца. Ён быў — гэты званок. І ўсё пачнецца спачатку. Варта ёй толькі ўвайсці ў гэты пакой. Колькі ён ведае яе? Дзесяць гадоў. Роўна дзесяць. Што гэта? Званок у дзверы. Час скончыўся. Яна пунктуальная — можна звяраць гадзіннік. Клімавец замітусіўся па пакоі. Сеў у крэсла і закрыў вушы далонямі. Навошта яна так доўга звоніць? Ужо не кароткімі гудкамі, а адным, доўгім. Ужо стукаюць і заціхаюць унізе яе абцасы. Яму ўсё здаецца, што званок настойліва ломіцца ў дзверы. Няўжо яна пайшла? Ён яшчэ можа дагнаць яе. Дрыготкай рукой Клімавец адчыняе дзверы і, пераскокваючы праз прыступкі, бяжыць услед за ёй па лесвіцы.


1981?

Тэкст падаецца паводле выдання: Кацюшэнка М. Дні, як усе іншыя: Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1981. - 222 с.
Крыніца: скан