Трафім быў крыклівым, з сапсаванымі нервамі. Усё ад хваробы. Падбіралася да яго хвароба нечакана — уначы ён раптам крычаць пачне, раніцай завойкае, а то і зусім некалькі дзён запар не ўстае з ложка. Настасся іншы раз спахоплівалася і кляла сябе, што пад канец жыцця звязалася з гэтым старым, у якога, мабыць, адразу ўсе чэрці ўсяліліся. Характар у яго нясцерпны быў, а больш за ўсё асуджала яна старога з-за яго прагнасці да грошай. Сама яна ніколі да іх асаблівай прыхільнасці не мела: ёсць — добра, няма — таксама добра. А стары кожную капейку пералічыць. Калі не ў ложку ляжыць, дык толькі тым і займецца, што падлічвае, колькі яна за дзень патраціла. Палічыць, паскрыпіць, што грошай шмат за дзень пайшло, і зноў зляжа — і не зразумець, ці то спіць, ці то стогне.
Настасся яго, шчыра кажучы, шкадавала. Яна ж на іх харчаванне не толькі пенсію сваю аддавала, але і дабаўляла з тых дваццаці рублёў, што ёй сын Колечка кожны месяц даваў. Пойдзе купіць старому малака, смятаны, цяляціны. Згатуе як належыць (а гатаваць яна майстрыха!), а пасля ціхенька пасміхаецца, гледзячы, як Трафім над сваім падлікам карпіць.
Як толькі выдавалася ў Настассі вольная хвілінка, пачынала яна ўспамінаць сваё ранейшае жыццё. Як даўно, быццам і не было гэтага ніколі, называў яе Хведар, першы муж Настассі, Кацяронькай. І дзе толькі слова такое адкапаў? Прысядзе да яе, нават калі вельмі на рабоце стоміцца, і мармыча, як той хлапец закаханы. Ласкавы ён быў. І сын у яго пайшоў. Убачыў сваю Наталлю і кроку ад яе не адступіў. Улюбчывы... Ажаніўся, дзеці ў яго пайшлі, а ўсё за жонкай, як за нявестай, ходзіць. Шчаслівая яго Наталля. Пашанцавала ёй, дый Колечку пашанцавала. Магла Настасся жыць з імі, як і раней жыла. Да скону дзён сваіх жыць магла, унукаў гадаваць, на шчаслівае жыццё сына глядзець і радавацца. Але адчула яна раптам, што зусім састарылася, адчула, што бывае іншы раз у цяжар сыну. Не тое каб ён сказаў нешта такое або падумаў нават... І жонка яго ставілася да яе, як да ўласнай маці. Але старая ў доме, па разуменню Настассі,— гэта лішні клопат для маладых. Раптам захварэе яна, за ўнукамі догляду няма, а з ёй самой няньчыцца даводзіцца, як з малым дзіцем.
У маладосці Настасся дужая была, вынослівая. Яшчэ калі вайна пачалася і сыну яе старэйшаму 23 гады было, за любую работу бралася. І на будоўлі працавала, і на хлебакамбінаце гарадскім. А як паклалі галовы і сын, і муж яе, у розных месцах паклалі,— яна да гэтай пары не ведае, дзе іх магілы,— заняпала Настасся. Адна радасць засталася, якая не дала ёй зусім у горы сваім патануць — малодшы сынок. Яна паспела са сваім Фёдарам пажыць. Пяцьдзесят яму ўжо было, калі загінуў. І Колечка ў яе не тое каб вялікі, але і не маленькі застаўся — дзесяць гадкоў. Яна сябе гэтым як магла суцяшала, а суцешыць усё ж не магла. Па-новаму жыццё пачынаць не хацелася. Хадзілі, праўда, некалькі ўдаўцоў, парогі абівалі, але яна адна так і засталася. А цяпер вось Коля здзівіўся, калі яна пайшла жыць да Трафіма. А ёй проста роўныя адносіны да сябе патрэбны былі, хацелася сябе ні на грам лішняй не адчуваць, у цяжар блізкім, а, наадварот, патрэбнай яшчэ некаму быць. Дзеці ў Колі выраслі, у школу ходзяць. Вось так у яе склалася пад канец жыцця.
Задумалася Настасся. А стары зноў бурчыць. Што там з ім здарылася?
І падняло ж яго ліха з ложка. Твар белы, пад вачыма чорныя кругі.
— Можа, яешнечку зрабіць? Не еў з раніцы нічога...
Трафім яе слоў быццам і не чуе. Ён і на самой справе крыху глухаваты. Але, калі яму трэба, робіць выгляд, што зусім нічога не чуе.
Тады Настасся прыкрыкнула:
— Ну і не еш нічога. Прасіць не буду!
І хацела на вуліцу выйсці, як ён загаварыў:
— Ты мне, Настасся, кашулю дай чыстую. У палоску... Ты ж ведаеш якую. Сын сёння з дачкой прыйдуць. А я пакамечаны нейкі, сустракаць іх так няёмка.
Настасся ўспомніла, што і сапраўды сёння ў іх госці будуць. Прыйдуць бацьку адведаць. Сын Трафіма, Аляксандр, відаць, у маці пайшоў — ціхі такі, рахманы і вельмі ўжо з ёй пачцівы. А дачка ўся ў Трафіма. Скура на ёй так і гарыць, ды і хітрая. Навучыла яна неяк бацьку, што, маўляў, памрэш, а кватэру кааператыўную не ўнуку, а чужой бабе пакінеш. Якая карысць з таго?
Стары не такі дурны, каб Настассі ўсё гэта пераказаць. Але неяк ускіпеў ды сказаў, што на яго кватэру ёй няма чаго разлічваць. Усё, што ў кватэры ёсць, і кватэра сама пасля яго смерці ўнуку дастануцца.
Моцнай была крыўда Настассі. Па самым сэрцы стары разануў. Коля тады з сям’ёй у адпачынку быў. Яна напісала яму пра ўсё. Сын прыслаў пісьмо, у якім клікаў да сябе, прасіў пакінуць Трафіма. Ёсць у яго дзеці, няхай і даглядаюць яго. А ў канцы прыпісаў: «Помню, пісьмо ты мне апошняе ад бацькі паказвала. Гордай ён цябе называў. Ты, мама, такая... А цяпер дазваляеш старому гэтаму з сябе здзекавацца, быццам ісці табе няма да каго...»
Настасся ўжо і рэчы сабрала, ды стары ўзмаліўся, плакаць пачаў, прасіць, каб не кідала яго. Яна яго і пашкадавала.
Калі радаўніца была і людзі па звычаю прыбіралі могілкі родных, яна з сынам Трафіма і дачкой яго паехала на магілу першай жонкі старога. Прыбралі, дагледзелі як належыць. Па дарозе назад хавала ад Настассі вінаваты позірк дачка Трафіма.
Прыйшлі яны. І сын, і дачка старога. Папілі чаю, пагаварылі пра тое-сёе. Стары не хацеў перад дзецьмі немачным здавацца, з ложка нават злез... За сталом яму цяжка сядзелася, Настасся гэта бачыла, але ўголас нічога не сказала — ведала, сказаць так — смяротна Трафіма пакрыўдзіць.
— Цяжка за ім хадзіць, Настасся Пракопаўна? — спытаў сын.
Настасся не сказала нічога. Паківала няпэўна галавой.
А стары проста раззлаваўся:
— Чаго гэта хадзіць, га? Што, я пудзіла нейкае нерухомае?
— Ты, тата, што ні кажы, а Настассі Пракопаўне дастаецца з табой,— умяшалася дачка, і стары здаўся, знік і сказаў ледзь чутна:
— Вядома. Зусім хвароба адолела. А жонка яна правільная. Калі б не Настасся, даўно б здох, як сабака занядбаны.
Настасся вушам сваім не паверыла. Ніколі не чула яна ад старога ні слова падзякі. Доўга яшчэ гасцілі яго дзеці ў іх. Настасся на стол пірог выставіла, спецыяльна спечаны, чай падавала... Вочы Трафіма блішчалі і ўсміхаліся. Стаміўся ён сядзець, на канапу прылёг. Усё слухаў, пра што дзеці гавораць. Галоўным сэнсам у яго ў жыцці былі дзеці. Як і ў яе Колечка... Сышліся два старыя, таму што ўдваіх лягчэй апошнія дні дажываць. Хіба магла яна калі-небудзь падумаць, што ў яе жыцці так атрымаецца? Пра што хочаш магла думаць, толькі не пра гэта...
Калі дзеці пайшлі, стары зноў расклеіўся. Раструшчыла яна яму таблетку — цэлую стары праглынуць не мог. Ён выпіў, паморшчыўся — вельмі горкая была, і праваліўся ў сон. Настасся баялася, калі ён засынаў вось так імгненна. Рот у старога прыадкрываўся, шчокі пры кожным уздыху надзьмуваліся.
Да яе сон доўга не ішоў. Настасся прысела пагартаць часопіс, але доўга чытаць не змагла — вочы стаміліся і пачалі слязіцца.
Познім вечарам пайшла яна ў магазін купіць малака, свежага сыру. Дзённыя клопаты яе на гэтым скончыліся да наступнага дня.
Заўсёды так было. Здаўна яшчэ, з самай маладосці. Цягнуліся да яе людзі, радасцю раскрываліся, пра гора расказвалі. Яна і сама не ведала — чаму б гэта? Часта Настасся і не магла нічога параіць — цяжка людзям парады даваць. І ў старасці таксама асабліва не параіш... Старасць толькі ў кніжках мудрай уяўляецца. Старасць больш разгубленая. І ў гэтым доме ў яе з самага першага дня сяброўка знайшлася. Настасся ёй заўсёды так і гаварыла:
— Дзень добры, сябровачка...
Валянціна Настассі ўнучкай магла б быць — дваццаць два гады ўсяго. Але ж жыццё паспела ўжо яе пашматаць. Хлопец быў у яе. Кажуць, прыгожы — высокі, чарнявы. Усё абяцаў, што любіць будзе вечна, руку і сэрца прапаноўваў. Ну, а калі выйшла ўсё ў іх, як у мужа з жонкай, знік. З’ехаў некуды... Валянціна не ведала куды. Засталася адна з сынам. Бацька ў Валянціны — мужык буйны па характару, маляр па прафесіі... Дамоў рэдка цвярозы прыходзіў і кожны раз скаланаў увесь дом крыкам. Жонку ён у маладосці біў, а пад старасць зусім перастаў за чалавека лічыць. Яна яму і цвярозаму насуперак слова не магла сказаць, а за дачку перад п’яным заступацца проста баялася... Валянціна захутвала свайго маленькага Сярожку ў коўдру і прыходзіла да Настассі. Плакала і гаварыла, што жыць ёй не хочацца.
— Як людзі такімі могуць быць? — пыталася яна скрозь слёзы.— Я яму так верыла, самым родным чалавекам лічыла. А цяпер паштоўкі нават не прышле. Што далей мне рабіць?
Што тут параіць?
— Ты Сярожку гадуй. Жыццё далей пакажа, як жыць. У жыцці без горычы не бывае. І яна як навука чалавеку. А Сярожку ты прынось. Яму ў мяне добра будзе. Стары ляжыць усё больш, а мне весялей... Маці твая няхай адпачне крыху. Ёй, беднай, хапіла.
Сярожку Настасся клала на свой ложак і гадзінамі гуляла з ім.
Стары ляжаў насупраць і смяяўся:
— Табе яшчэ такога б займець. Ну проста мамка...
Настасся ўспамінала даўнішнія часіны, калі яе першынец такім вось быў пацешным. Хавала яна ў такія мінуты свае слёзы ад старога. Не любіла яна паказваць свае слёзы.
З акна добра відаць, як вецер зрывае з дрэў лісце і гоніць яго ў розныя бакі па асфальце. Дажджы пачаліся. З дому ў такі час толькі ў магазін і выйдзеш. Трафім зусім злёг. Твар яго зрабіўся шэрым, вочы запалі. Доктар сказаў, зусім яму кепска. Ляжыць, моўчкі на яе глядзіць. Неяк сказаў:
— Пакіну я цябе хутка, Настасся. Сэрца маё адчувае...
Яна замахала на яго рукамі, што, маўляў, выдумляеш, і пастаралася хутчэй забыцца на гэтыя словы. А ад смутку немагчыма было збегчы... Смутак навальваўся на яе нечакана, сціскаў усё недзе пад сэрцам. Хацелася адной пабыць. На вуліцы Настасся доўга быць не магла — стары дакорліва паглядае. Валянціна Сярожку перастала прыносіць — заходзіцца слязьмі, як старога ўбачыць. А раней не баяўся. І што ні рабі — не супакоіць яго.
Старога гэта зусім забівала.
— Дзіця,— кажа,— палохаю сваім абліччам...
Некалькі разоў заязджала Настасся да сына. У яго ўсё добра было. Ён нічога не пытаўся пра старога. Усё было напісана на яе твары. І не дакараў — куды ўжо тут дакараць...
У апошнія дні ад Трафіма амаль не ад’язджала «хуткая дапамога». Ён зусім перастаў размаўляць і вочы рэдка расплюшчваў.
І зноў, каторы ўжо раз у сваім жыцці, плакала яна, калі знайшла яго халодным, з пажоўклым тварам... Плакала, камечачы ў руцэ хусцінку.
Звезлі Трафіма на могілкі, памінкі справілі. Сабрала Настасся ў невялікі чамаданчык свае рэчы і аддала дачцэ старога ключ ад кватэры. Сына чакаць не стала і сама пайшла да яго.
Яна ішла адна па вуліцы. Халодны дождж убіваў у асфальт пачарнелае лісце. І раптам слабы праменьчык сонца прарваўся між хмар, слізгануў па лужынах, дрэвах, слізгануў па яе твары. Слізгануў і прапаў, рассыпаўшыся. І ўсё ж яна паспела яму ўсміхнуцца.