Чалавек здаваўся Надзі незвычайным. Паводзіў ён сябе зусім не так, як астатнія наведвальнікі, што прыходзілі сюды дзеля Надзінага акенца. На акенцы надпіс: «Атрыманне карэспандэнцыі да запатрабавання». Варта было толькі працягнуць дакумент: пашпарт або пасведчанне, і Надзя пачынала праглядаць пісьмы. У такія хвіліны на тварах наведвальнікаў можна было прачытаць расчараванне, крыўду, разгубленасць, радасць... У залежнасці ад таго, даставала Надзя або не з доўгай скрынкі маленькі канверт.
— Глядзі, глядзі, Надзейка,— гаварыла суседка Надзі па акенцу Варвара Міхайлаўна, самая вопытная з іх паштарка,— людзі тут неяк адразу выдаюць свае пачуцці...
Рыгор Ільіч Кузмічоў, той самы чалавек, якога Надзя лічыла такім незвычайным, атрымліваючы ад Надзі пісьмы, рабіўся падобным на школьніка, які правініўся. Нават скура на яго аблыселай галаве ружавела. Пісьмы Рыгор Ільіч паспешліва засоўваў ва ўнутраную кішэню пінжака і, развітаўшыся, хуценька адыходзіў.
Падобнае паўтаралася праз кожныя два-тры дні. Пісьмы Рыгору Ільічу прыходзілі з адным і тым жа почыркам на канвертах вельмі часта. Часцей, чым усім астатнім наведвальнікам.
— Жанчына піша... Хто будзе пісаць так часта? А ў яго сям’я...
— А можа, і не,— спрабавала запярэчыць Варвара Міхайлаўна Надзі.
Але ў той былі свае, вывераныя жыццём, аргументы.
— Гэта абавязкова,— гаварыла Варвара Міхайлаўна.— Чалавек ён інтэлігентны. І па твары, і па адзенню. І часта з авоськай ходзіць. Дый сюды чаго б хадзіў? Сядзеў бы дома і атрымліваў свае пісьмы спакойна.
Надзя згаджалася з Варварай Міхайлаўнай, а ў душы спачувала Рыгору Ільічу. Сама яна таксама атрымлівала пісьмы да запатрабавання. Ад бацькі. Дамоў ён ніколі не пісаў. Надзя часта пыталася ў яго пра гэта, але ён амаль не адказваў, а калі і адказваў, дык вельмі расплывіста і няпэўна. Надзя ўяўляла, як бацька піша пісьмо, нізка схіліўшы над сталом сівую галаву, і ад напружання прыкусвае верхнюю губу. Вакол стала ходзіць дзед і прыгаворвае:
— Напішы, што здаровы я. І няхай Надзейка прыязджае, радня ж мы ёй як-ніяк...
Бацька дзеда не слухае і працягвае пісаць пісьмо. Надзя ўяўляе сабе ўсё гэта, на яе вочы набягае сляза. Калі маці пайшла ад бацькі да Надзінага айчыма, бацька нечакана для ўсіх паехаў да сябе на радзіму, у Тулу, дзе жыў яго састарэлы, але яшчэ даволі моцны бацька. З таго часу мінула нямала гадоў, але бацька жыў адзін і не збіраўся жаніцца.
Іншы раз па службовых справах ён прыязджаў у іх горад. У тым, што прычына прыезду — чыста службовая справа, Надзя заўсёды сумнявалася, але бацьку пра гэта не гаварыла — баялася, пакрыўдзіцца. Які толк гаварыць пра гэта, калі Надзя ўпэўнена, што прыязджае бацька толькі для таго, каб глянуць на маму. Пра гэта Надзя даведалася, наткнуўшыся на бацьку, калі ішла з работы. Ён сачыў за жанчынай, што ішла наперадзе. У жанчыне Надзя лёгка пазнала маці. Яна не вытрымала і аклікнула бацьку. Яму зрабілася няёмка.
— Разумееш, я...
— Не трэба, тата. Калі ты прыехаў? — перабіла яго Надзя.
І яшчэ, прыязджаючы ў камандзіроўку ў іх горад, бацька пачынаў піць. Ад яго часта патыхала гарэлкай. У сябе ў Туле ён не піў зусім, у чым Надзя магла пераканацца, бываючы ў яго ў гасцях у час кожнага свайго водпуску. Надзя ведала, чаму ён п’е, прыязджаючы ў Мінск, і не магла дараваць маці таго, што яна кінула бацьку. Надзя, праўда, ведала, што айчыма маці вельмі любіць і не проста так пайшла да яго ад бацькі. Але нічога з сабой зрабіць не магла і з кожным днём аддалялася ад маці, адчуваючы, як расце яе непрыязь да шчаслівага жыцця маці і айчыма.
Не хочучы сядзець у іх на шыі, Надзя пайшла пасля школы на вячэрняе аддзяленне універсітэта і ўладкавалася на пошту. Работа ёй спачатку не падабалася, але потым яна знайшла ў ёй сваю рамантыку. Перад яе акенцам праходзіла мноства людзей. Надзі было цікава ўглядацца ў твары, старацца зразумець, што тоіцца за імі. Не выпадкова ж яе празвалі ў школе фантазёркай і выдумшчыцай. Былы Надзін аднакласнік Вадзім таксама лічыць яе такою. Амаль штодзённа сустракае ён Надзю ля пошты, праводзіць да інстытута і сустракае позна ўжо ўвечары.
Вучыцца ён у медыцынскім, на другім курсе, і страшэнна не любіць усякія недакладныя навукі. Надзя спрабуе яго перавыхаваць, але ён толькі смяецца і гаворыць: «Я, таварыш філалагічка, у цэлым згодзен, але мой арганізм і без таго задужа перанагружаны, каб яшчэ прымаць у сябе значныя дозы чужога паветра».
Таму Надзя амаль ніколі не расказвае Вадзіму пра людзей, што прыходзяць да яе на пошту па пісьмы, і тым больш пра Рыгора Ільіча.
Ён па-ранейшаму завітваў часта, ні на каго не гледзячы, хаваў у кішэню пісьмы і адыходзіў хутка нейкай дзіўнай хадой. Пасля ён пачаў прыходзіць усё радзей, прыкладна, раз на тыдзень. Твар Рыгора Ільіча пацямнеў, асунуўся.
Неяк Надзя пайшла ў водпуск на сесію і дзесяць дзён не з’яўлялася на пошце. Сесія закончылася добра, і, прыйшоўшы на работу, Надзя паказала вялікі палец, што азначала «ўсё ў парадку».
— А твой кліент з таго часу, як ты пайшла, не прыходзіў,— сказала Варвара Міхайлаўна, якая падмяняла Надзю на час водпуску.— Я ўжо думала: акруціў дзеўку і на пісьмы свае махнуў рукой. Вунь іх колькі сабралася. Штук дваццаць...
Надзя адкрыла скрынку. Пісьмы, адрасаваныя Рыгору Ільічу, ляжалі асобным стосам. Перамяшала канверты. Почырк быў на іх адзін і той жа.
«Ад яе пісьмы»,— падумала Надзя, а ўголас прамовіла тое ж самае.
— Ад каго ж яшчэ. Ну і дурная баба, відаць,— задумліва сказала Варвара Міхайлаўна. І адразу ж запярэчыла сама сабе: — А можа, так любіць яго? Ці пісаў ён ёй столькі пісьмаў? Дарэчы, там і табе ёсць пісьмо.
Бацька пісаў: «Зусім ты мяне забыла, дачка. Жыццё ў цябе цікавае, людзей вакол шмат, а я далёка. І, галоўнае, у кожнага чалавека — маці. Твая побач з табой, і я ніколькі не крыўджуся...»
Надзя паспрабавала ў думках параўнаць Рыгора Ільіча з бацькам. Бацька вымушаны быць без чалавека, якога любіць. Рыгор Ільіч — таксама... Але ці вымушаны ён? Як бы бацька зрабіў на ягоным месцы? Ён бы ні на што не паглядзеў... Ну, а мама?
Надзя зразумела, што ва ўсім гэтым ёй проста не разабрацца.
Яна выдала некалькі пісьмаў і, убачыўшы, што наведвальнікаў каля акенца больш няма, прынялася за пісьмо да бацькі. І пачала яго так: «Родны мой, бурклівы старыкан. Ты для мяне і бацька і лепшы сябар...»
Рыгор Ільіч не прыходзіў. «Можа, памёр? — са страхам думала Надзя.— Бывае ж так — жыве, жыве чалавек і зусім нечакана памірае».
Пачак пісьмаў, адрасаваных Кузьмічову, рос яшчэ, але ўсё марудней. Відаць, чалавек, які пісаў іх, страціў усякую надзею атрымаць адказ.
Прайшоў месяц. Другі. Пісьмы ляжалі. Адваротнага адраса на іх не было.
— Усё скончылася,— смяялася Надзіна равесніца Любка, якая займалася на пошце выдачай пасылак.— Відаць, на курорце пазнаёміліся. Я таксама пісала... Што толку ў пісьмах? За пасылкамі вунь як бягуць!
Надзя нічога не адказвала. Дый бескарысна. Усё роўна не зразумее. Сама ж яна спрабавала разабрацца ва ўсім і вырашыць, што ёй зрабіць. Надзі здавалася, што на яе вачах рушыцца шчасце.
У гардаведцы Надзя даведалася, што ў іх горадзе, які вечна здаваўся ёй невялікім, аказалася адзінаццаць чалавек, якія носяць прозвішча Кузьмічоў і імя — Рыгор Ільіч. Жылі яны ў розных канцах горада.
«Адзінаццаць дзён не так ужо і многа,— думала Надзя і тут жа спахоплівалася: — а што я яму скажу? Выставіць за дзверы і будзе правы».
У першы вечар, калі яна ўсё ж адважылася пачаць пошукі Рыгора Ільіча, ёй не пашанцавала. Дзверы адчыніў стары.
— Тут жыве Рыгор Ільіч Кузьмічоў?
— Гэта я.
— Прабачце, я памылілася,— сарамліва прамармытала Надзя і хуценька збегла ўніз па лесвіцы, адчуваючы на сабе недаўменны позірк старога.
Каля свайго дома яна сустрэла Вадзіма.
— Серада... Заняткаў няма, а ты некуды знікла...
— Заходзіла пасля работы па адной справе,— адказала Надзя.
Вадзім угаварыў яе крыху прагуляцца. Надзя сама не заўважыла, як расказала яму пра ўсё. Яна проста не магла больш трымаць пры сабе гэту незвычайную тайну. Вадзім прыняў яе расказ сур’ёзна.
— Можа, захварэў ён? Ляжыць, а жонку ж за пісьмамі не пашлеш.
— Я гэтак жа думала. Думала нават, што ён памёр. Але, мне здаецца, тут іншае...
— Можа, збаяўся, а можа, пісала яму якая-небудзь выпадковая жанчына, і адшукваць яго не варта. Надакучыла яна яму, і ўсё,— выказаў меркаванне Вадзім.
— Усё гэта не так,— запярэчыла Надзя і выклала ўсе свае назіранні за Кузьмічовым.
— Ты б толькі бачыў ягоны твар...
— Міфічны рамантык з бледным тварам, які атрымлівае таямнічыя пасланні,— усміхнуўся Вадзім.— Пойдзем шукаць Кузьмічовых. Адчуваю, вылье яго жонка на нас вядро вару...
Быццам знарок, ім трапляліся ўвесь час іншыя Кузьмічовы. Дзесяць цёзак Рыгора Ільіча. Застаўся адзіны адрас.
— Я пайду адна,— сказала Надзя Вадзіму, які нязменна суправаджаў яе.— Чаго табе ісці? І так злосны на мяне за гэту выдумку. Толькі не гаворыш.
— Адну я цябе не адпушчу. Да таго ж, адчуваю я сябе героем дэтэктыву ў стылі Агаты Крысці.
Вадзім застаўся ў двары, а Надзя, узняўшыся на патрэбны паверх, з няясным пачуццём няўпэўненасці, націснула кнопку званка. Больш за ўсё яна непакоілася за тое, што дзверы адчыніць жонка Кузьмічова. Цэлую гадзіну ламалі яны з Вадзімам галаву, што павінна сказаць Надзя ў такім выпадку, ды так нічога талковага і не прыдумалі.
Апасенні аказаліся дарэмнымі. У дзвярах стаяў Рыгор Ільіч. Ён адразу ж пазнаў яе, захутаную ў касматы махеравы шалік, ружовашчокую ад марозу.
— Добры дзень, Рыгор Ільіч,— сказала Надзя, застаючыся за парогам.— Я прынесла вам пісьмы.
Сказала і сама падумала: «Не хворы. Здаровы. Зараз зачыніць дзверы».
Ён разгубіўся:
— Пісьмы?! Праходзьце, Надзейка...
Яна зайшла ў калідор, затым прайшла следам за Рыгорам Ільічом у прасторны, абстаўлены з густам пакой.
Рыгор Ільіч прысеў за стол і прапанаваў ёй зрабіць тое ж.
— Дзе пісьмы? — спытаў ён, перабіраючы пальцамі па паліраванай паверхні стала.
— Вось,— Надзя дастала з сумкі пісьмы, загорнутыя ў жоўтую абгортачную паперу.
Разгарнуўшы паперу, Рыгор Ільіч адным жэстам раскідаў пісьмы па стале. Прабягаючы вачамі з аднаго на другое, ціха прамовіў:
— Многа...
Надзя адчула сябе лішняй побач з ім і гэтымі пісьмамі, якія паверглі яго ў разгубленасць, няёмкасць.
— Вы мне прабачце, Рыгор Ільіч, я падумала, што вы хворы, і знайшла вас. Я лепш пайду.
Рыгор Ільіч устаў і прайшоў з канца ў канец па пакоі, засунуўшы рукі ў кішэні хатніх вельветавых штаноў, запярэчыў:
— Не. Я быў здаровы. Кроў з малаком. А вы не спяшайцеся. Вы мяне толькі зразумейце, Надзя. Не мог я інакш. У мяне двое дзяўчынак. Маленькіх, з коскамі, ды яшчэ жонка...
Яго апошнія словы агарошылі Надзю. Чаго-чаго, а падобнага яна не чакала. Чаму яго раптам прарвала перад ёй, незнаёмай, чужой дзяўчынай, якая ў дочкі яму падыходзіць? І толькі заўважыўшы, што ён не звяртае на яе ніякай увагі, яна зразумела — гаворыць зараз, звяртаючыся больш да самога сябе, і яна тут зусім ні пры чым.
— Жонка зараз пайшла ў дзіцячы сад. Я доўга не жаніўся. Усё часу не хапала. На гэтай паліцы ёсць і мае кнігі... Пасля жудасна стала аднаму, і ажаніўся, упэўнены, што ўсё роўна нікога не пакахаю. Жонка мне не падыходзіць... Дарэчы, гэта наіўна і смешна гучыць. Адкрыў я сябе ў другой жанчыне. Выпадкова, у камандзіроўцы...
Рыгор Ільіч гаварыў амаль неразборліва, але Надзя яго разумела.
— Вы яшчэ кахаеце? — вырвалася ў яе.
Ён спыніўся, глянуў на яе, усміхнуўся:
— Ах, дзяўчынка... Відаць, гэта называецца так. Я нікому ніколі не гаварыў нічога. А цяпер не маю права. У мяне дзве дачкі... У яе таксама сям’я. Яна гатова на ўсё, а я... Я слабы... А можа, моцны. Я нічога не ведаю!
Твар Рыгора Ільіча расчырванеўся, вочы заблішчэлі.
Раптам пазванілі. Ён спыніўся, неяк сцяўся, быццам рыхтуючыся да скачка, затым абмяк і крыва ўсміхнуўся:
— Ідуць...
Нязграбна скінуў у скрынку стала пісьмы і пайшоў да дзвярэй. Надзя ўслед за ім. У пакой увайшла жанчына, аблепленая з ног да галавы снегам, а за ёй дзве дзяўчынкі прыкладна аднаго ўзросту.
— Грышачка,— жартаўліва ўзмалілася жанчына,— што яны са мной зрабілі?!
Убачыўшы Надзю, жанчына асеклася.
— Да пабачэння,— выпаліла Надзя і збегла ўніз.
Вадзіму, які нецярпліва чакаў яе, Надзя сказала:
— Ты не праводзь мяне сёння. Прыйдзі заўтра да інстытута...
— Добра,— сказаў Вадзім і пайшоў, відаць, пакрыўдзіўшыся на яе.
Дамоў Надзі ісці не хацелася, і яна знарок падоўжыла дарогу, блукаючы па дварах. Яна думала пра тое, ці прыйдзе на пошту Рыгор Ільіч? Што будзе з ім і тымі дзвюма дзяўчынкамі, так падобнымі на бацьку? А яе маці? Яна была вельмі несправядлівая да яе. Яе маці і мужная і смелая. За гэта яе і любіць бацька.
Свет у гэты вечар, як ніколі раней, здаўся ёй велізарным, недасягальным.