На яе сыходзіла дзіўная супакоенасць і абыякавасць да ўсяго. Сілы пакідалі яе з кожным імгненнем, сэрца замірала ў грудзях. Ніколі за сваё доўгае жыццё не магла яна падумаць, што ўсё будзе адбывацца з ёй вось гэтак.
А можа, усё было інакш? Кожны нясе ў магілу таямніцу сваёй смерці, ніколі не можна даведацца, што адбывалася. Тым больш яна маўчала. Погляд яе быў затуманены, і не зразумець было — у забыцці яна ці пры свядомасці.
Памірала яна занадта па-будзённаму, як быццам бы не адбывалася нічога страшнага. Усе вакол мітусіліся машынальна, бачна было, што ёй нічым не дапаможаш. І ўрач, выслухаўшы яе, прамовіў амаль летуценна:
— Нам бы з вамі столькі пражыць...
Але вось погляд яе праясніўся. Яна пачала некага шукаць. Мяне падштурхнулі:
— Цябе, цябе...
Я схіліўся над ёю і ледзь разабраў:
— Вазьмі там,— яна паказала рукою ў бок кладоўкі, дзе стаяў яе куфар з кнігамі і яшчэ нечым: — Там знойдзеш. Сшыткі, пісьмы... Толькі табе. Прашу, захавай...
Усхваляваны гэтым перадсмяротным шэптам і словамі: «Толькі табе», я пайшоў у кладоўку і дрыжачаю рукою знайшоў сшытак.
У сваім пакоі раскрыў яго і ўбачыў тонкі пачак пісьмаў, абвязаны цясёмкай. Я дастаў першае пісьмо з пажоўклага канверта. Разам з ім выпала засушаная кветка.
«У Пецярбурзе вясна. Ты ўяўляеш — самая сапраўдная вясна! Я вельмі сумую па табе — маленькай, бязважкай і такой далёкай ад мяне. У віры дзён, напоўненых самымі рознымі падзеямі, не перастаю думаць, марыць аб табе. Якімі цудоўнымі былі нашы дні! Памятаеш — ідзём павольна берагам ракі, твая рука ў маёй, ты зусім побач, і я шчаслівы, шчаслівы! А потым я даведаўся, што ты можаш быць і мужнай і хладнакроўнай. Толькі ж тваё хладнакроўе пры вобыску дапамагло Н. застацца. Ты з’явілася перад мной зусім новай, і я пакахаў цябе не толькі душою, сэрцам, але і розумам.
Прыціскаю цябе да сваіх грудзей, цалую, кахаю.
Твой С.»
Я пачаў успамінаць.
Яна не любіла сябраваць са старымі бабулямі з нашага двара, гэта было ёй у цяжар. Яны займалі з раніцы лаўкі, пакрыквалі на ўнукаў, вязалі, гаварылі бясконца пра свае хваробы і пра суседзяў.
Яна была далёкая ад усяго гэтага. Маленькая, сухенькая, яна трухала сярод дрэў у скверы то зусім павольна, то парывіста, хутка, быццам ёй няўтульна рабілася у амаль бязважкім, старым целе і яна імкнулася вырвацца з яго путаў на волю.
Сябры яе даўно пакінулі жыццё. Чым жыла яна? Мусіць, успамінамі. Імі яна ніколі не дзялілася. Толькі аднойчы сказала мне:
— Я і не заўважыла, як хутка прайшло жыццё.
І быццам саромеючыся, паказала мне фатаграфію — скалы ля мора, хвалі і на фоне ўсяго гэтага юная дзяўчына.
— Гэта я,— сказала яна і, адвёўшы вочы ўбок, схавала фатаграфію.— Мне здаецца, што ўсё гэта было так нядаўна. Так дзіўна,— вымавіла яна.
Я добра ведаў, што было яшчэ ў яе жыцці. Вайна, галоднае пасляваеннае жыццё, чацвёра дзяцей на руках, смерць мужа ад ран, жыццё з адной думкай — пра хлеб. І нарэшце — хуткаплынная старасць.
«Родная мая! Здзейснілася! Нарэшце — рэвалюцыя! Усёпаглынальная стыхія змяце стары, смуродны строй. Усе мы пасля доўгіх год знявагі атрымалі адзіна верную маці — свабоду. Праўда, яшчэ будуць смерці. Яшчэ будзе бойка за нашу справу, але ў паветры ўжо новае жыццё, цудоўнае, непаўторна шчаслівае!
Як не хапае цябе побач. Я гэта адчуваю кожнае імгненне. І ў той жа час мяне ахоплівае нейкая ўнутраная, неапраўданая радасць — ты ў бяспецы, ты недасягальная для куляў! Як я кахаю, як мару аб табе!
Назаўсёды твой С.»
І яшчэ з ёю засталіся кнігі. Кнігі замянялі сяброў, што адышлі ў нябыт, вярталі здольнасць марыць і жыць па-за старасцю. Яна ніколі не гаварыла пра гэта. Але я бачыў, як жвавелі яе вочы і сама яна рабілася іншай, чытаючы кнігі. Праўда, у яе хутка стамляліся вочы — яны слязіліся, з’яўлялася рэзь. І тады яна, не выпускаючы кнігі з рук, выходзіла на вуліцу — на паветры вочы хутка адыходзілі ад стомленасці, і яна зноў чытала.
Яна вучыла мяне разумець кнігу. Яна не давала павучэнняў, як і што чытаць, яна проста расказвала аб прачытаным, і мяне з кожным годам усё больш прыцягвала да таямнічых вокладак.
«Мілая мая! Зноў вясна — бурная, шалёная. Я павінен вярнуцца да забытага ў дні рэвалюцыі, я зноў аперырую. Аперырую без канца. Раненых усё вязуць і вязуць. Я ўвесь у крыві, у людской крыві. Адных мне ўдаецца вярнуць да жыцця, другім хіба што мог бы дапамагчы сам усявышні. Калі б ён быў.
Калі ўсё скончыцца, ці згіне гэтае пекла, імя якому братазабойчая вайна?!
Не ведаю, ці дойдзе да цябе маё пісьмо. Як там у вас? Вельмі хвалююся за цябе! Я не маю больш сілы жыць без цябе! Калі ўсё гэта скончыцца — ёсць жа справядлівасць! — імчуся да цябе, за табою! Мару пакінуць сталіцу, ірвуся ў адкрыты бой з ворагам. Мне сказалі — просьба мая праз некалькі дзён будзе задаволена. Я еду на фронт. Не хвалюйся за мяне, чакай, чакай мяне з нецярпеннем!..
Цалую. Твой С.»
Больш пісьмаў у сшытку не было.
Яна стала мерзнуць нават улетку. Яе перасталі саграваць сонечныя промні. Вельмі рэдка выходзіла яна на вуліцу ў шарсцяным паліто, хадзіла павольна, быццам баючыся паваліцца.
І тут я выразна ўявіў увесь жах яе слоў:
— Будзе час, калі ты не зможаш папрасіць прабачэння…
Я тады зняважыў яе па-хлапечы жорстка, і мой пракляты гонар не дазволіў сказаць так неабходныя нам абодвум словы.
Я стаў выходзіць разам з ёю на вуліцу, імкнучыся зрабіць выгляд, што не апякую яе. І яна таксама ўступала ў гульню, быццам нічога не заўважаючы. Мякка ступала па траве і ўсміхалася мне.
Ёй зрабілася зусім дрэнна. Яна маўчала, і ніхто не мог сказаць, ці засталася ў яе магчымасць гаварыць. У апошні дзень яна павяла галавою ў мой бок. У вачах яе было запытанне. Я кіўнуў галавой. Я ведаў, пра што яна хоча спытаць — пра пісьмы.
Яе дыханне стала рэзкім і перарывістым. Выклікалі ўрача. Ён нядоўга прабыў у яе пакоі.
— Цяпер ужо ўсё,— ён сказаў гэта без ценю спачування ці змены ў голасе. І як быццам просячы прабачэння: «А што зробіш, цяпер моладзь вунь як мрэ?!»
У апошні раз у жыцці я ўваходжу да яе. Яе мармуровы твар горды і спакойны. Я дакранаюся да яе халоднай, жорсткай рукі і шапчу, давячыся ўнутранымі слязамі:
— Бывай, бабуля...