Той-сёй кажа, што вынес з маленства шмат успамінаў, дакладных, з падрабязнасцямі. Я гэтым пахваліцца не магу. Ад маленства ў мяне засталося шмат успамінаў, але нейкіх бязладных. Пэўна, гэта з-за маёй разгубленасці. Але затое я назаўсёды запомніў некалькі дзён. Мне здаецца, што ўсё гэта яшчэ адбываецца або, па меншай меры, адбывалася ўчора.
Спачатку ўсе плакалі і беглі некуды. Толькі бацька быў спакойны. Як звычайна, строгі і спакойны. Так было заўсёды. Я стараўся быць падобным на яго, але гэта мне не ўдавалася. Бацька сядзеў на крэсле ў кутку пакоя, спакойна размаўляў, а пасля пацалаваў усіх па чарзе — маці, бабулю, мяне і маю старэйшую сястру Ірку. Ён пайшоў не паварочваючыся. Пайшоў павольна, цяжкай хадой. Маці ўголас заплакала. Я сказаў ёй, што не трэба плакаць. Мая старэйшая сястра, у той час вельмі фанабэрыстая дзяўчынка, сказала, што я звычайны дурань і дурнем застануся, нягледзячы на тое, што пачалася вайна. Я не цярпеў крыўды. У вачах маіх зрабілася горача, і я, пэўна, даў бы ёй добрага кухталя, але нейкая невядомая сіла ўтрымала мяне на гэты раз. Я зразумеў, што гэты дзень не зусім звычайны. Вайна... Я і раней чуў гэтае слова. Але яно гучала ў вуснах старэйшых неяк абыякава, гаварылі пра вайну спакойна. Цяпер мой бацька пайшоў на вайну. Я хацеў пабегчы следам і спытаць, што гэта такое. Але я не мог гэтага зрабіць. Бацька не дазваляў мне асаблівых вольнасцей. Калі цябе не клікалі — сядзі.
Праз некалькі дзён мы ад’язджалі. Над горадам ляталі самалёты, усё наўкола вухкала, і ў мяне прапала ўсякае жаданне глядзець на вайну.
Мы залезлі ў вагон, дзе было вельмі многа людзей, і доўга ў ім ехалі. І тут у маё жыццё ўвайшоў Міцька. Мы спалі на адной паліцы, і нашы маці баяліся, каб мы не скаціліся з яе. Ён спытаў:
— Ты бачыў, як ірвуцца бомбы?
Я прызнаўся:
— Не бачыў... У той час, калі яны рваліся, я сядзеў у склепе.
— А я бачыў.
Міцька страшэнна надуваў шчокі і гарлапаніў так, што ўвесь вагон перапалохаў. Я ўжо не мог спаць і думаў, што вось зараз у вагон трапіць бомба і разарвецца проста нада мной. Мне здавалася яшчэ, што яна можа і не ўзарвацца, а ўпадзе мне прама на нос. Мне было жудасна, і я зайздросціў Міцьку, які соп і ніколечкі не баяўся ні бомбы і нічога іншага на свеце.
Я заўсёды думаў пра ежу. Раней я еў дрэнна. Я сябе за гэта цяпер ненавідзеў. У дарослых было шмат іншых спраў, і есці ім, напэўна, хацелася менш. Ва ўсякім выпадку, яны сапраўды думалі пра гэта менш. Нашы мамы працавалі, сёстры вучыліся, а мы цэлымі днямі думалі пра ежу. Мы пілі кісель з падсоленага крухмалу і расказвалі адзін аднаму пра яйкі ўсмятку і смажаную каўбасу. Каўбасу чамусьці абавязкова тлустую. Я не вельмі любіў тлустую каўбасу, шчыра кажучы, нават зусім не любіў, але Міцьку яна вельмі падабалася, і ён угаварыў мяне думаць толькі пра тлустую смажаную каўбасу. Угаварыць мяне было наогул проста.
Вясковыя хлапчукі харчаваліся не лепш за нас. Усё ішло на фронт. Таму вайна мне здавалася на дзіва пражэрлівай. Я ўспамінаў усякіх пачвар з казак і ні з адной не мог параўнаць яе. Асабліва ў той дзень, калі я глытаў сліну і чакаў, пакуль маці спячэ праснакі з вотруб’я і травы... У гэты час прыбегла наша суседка і сказала глухім голасам, што ёй прынеслі пахавальную. Маці зусім забылася на печ, і ў хаце запахла паленым. Праснакоў я так і не дачакаўся.
Яна вярнулася дамоў непадобная на сябе, заплаканая. Бабуля паклала маці на ложак і паўтарала:
— Ну, што ж ты, навошта ж так...
А маці гаварыла то ціха, то вельмі гучна...
— Усе мы ўдовамі будзем, усіх паб’е... Ох-ох, і Васечку…
Майго бацьку, значыць. Я пачаў у той дзень баяцца, што бацьку заб’юць і я больш ніколі яго не ўбачу і не пачую.
А маці крычала:
— Не магу я так больш. Звар’яцею...
Яна нарэшце супакоілася і заснула. Раніцай маці паднялася, як звычайна, рана, пацалавала нас і пайшла.
Я чакаў Міцьку. Чамусьці не мог пайсці да яго сам. Ён прыйшоў да мяне ўдзень, калі я ўжо не спадзяваўся ўбачыць яго. Мы сядзелі і маўчалі.
— Можа, у класы пагуляем? — спытаў я.
— Ану іх, класы,— махнуў рукой Міцька,— вось калі б нам з табой на вайну пайсці.
Вочы яго загарэліся і адразу згаслі.
— Толькі не возьмуць нас...
І на самой справе, мы ж казяўкі. Гэтым смяротна крыўдным словам называў нас мясцовы хлопчык Пецька. Цяпер яго няма. Пецька знік. Рабяты казалі, што ён пайшоў на вайну. Але ён не быў казяўкай і мог на вайне спатрэбіцца. Яму было цэлых чатырнаццаць гадоў. Мы ж з Міцькам нікому не былі патрэбныя.
Да зімы стала яшчэ горш. Хлеба мы амаль не елі. Бульба не ўрадзіла і была маленькай, быццам арэхі. Варылі яе ў мундзірах, елі з соллю, але затое запівалі салодкай вадой — сем’ям ваенных давалі пайкі.
Маці працавала ў калгасе. Яна прыходзіла дамоў страшэнна стомленай і адразу валілася спаць. Яна зрабілася злоснай, і я баяўся трапіць ёй пад гарачую руку. Ад бацькі пісьмы прыходзілі рэдка. Калі іх доўга не было, дома амаль не размаўлялі, а сястра нават пераставала са мной біцца.
Неяк па маці зайшлі позна ўвечары. Я ўжо засынаў. Праз сон пачуў абрыўкі фраз, з якіх зразумеў, што трэба ісці грузіць вагоны. Маці часта хадзіла з іншымі жанчынамі грузіць вагоны, і я не здзівіўся.
Прачнуўся я ад галасоў. Двух. Мамінага і бабулінага. Маці сядзела ў кутку, апусціўшы галаву. Відаць, яна толькі-толькі прыйшла. Бабуля гаварыла гучна. Не, яна не гаварыла, яна крычала:
— Грэх гэта. Страшны грэх. Карысці ад хлеба гэтага не будзе. Камяком у жываце ён стане. Што б муж твой табе сказаў?
Маці маўчала. Я нічога не разумеў — які хлеб? У нас жа не было хлеба... Чаму маці сядзіць у кутку стомленая і запыленая, а бабуля крычыць на яе і пры чым тут бацька? У гэта імгненне я ўбачыў мех. Ён стаяў ля парога. Я саскочыў з ложка і падышоў да маці. Яна нават не паглядзела на мяне. Тады я тыцнуў пальцам у белы і мяккі мех і спытаў:
— Гэта хлеб?
Маці здрыганулася і паглядзела на мяне. Я ўбачыў, што вочы ў яе чырвоныя. Я баяўся, калі яна плакала, і сам таксама пачынаў плакаць.
— Хлеб, сынок,— ціха сказала яна.
А бабуля зноў закрычала:
— Нясі гэта назад, хутчэй нясі! Страшны гэта хлеб, страшны! Гора ад яго нам будзе, нясі хутчэй!
— Я як лепей хацела. Усяго толькі мяшэчак,— уздыхнула маці.
Яна паднялася, бабуля дапамагла ёй узняць мех на плечы.
Перад тым як пайсці, маці сказала:
— Ідзі спаць, рана яшчэ.
Мяне разбудзіла мая сястра Ірка і сказала, каб я ішоў снедаць. На стале дымілася бульба. Мы елі яе з соллю і ледзь не давіліся ад здавальнення.
Я сказаў сястры:
— У нас зусім нядаўна быў цэлы мех хлеба. Белага-белага. У мяне нават пальцы ад яго былі белыя. Паглядзі...
Але мука з маіх пальцаў паспела сцерціся, і я нічога не мог даказаць сястры. Яна смяялася:
— Дурань ты, Сашка. Мех хлеба... Прыснілася ўсё табе.
Пасля я ўсё жыццё еў хлеб. Хлеб розны — белы і чорны, хлеб з чым-небудзь яшчэ і проста адзін хлеб. І кожны раз, калі я ўспамінаю той страшны хлеб, які прынесла ў наш дом вайна і які я так і не пакаштаваў, камяк застрае ў мяне ў горле.