Я канчаткова састарэў. Сорак. Далей няма куды. Калі б было магчыма, я спыніўся б у трыццаць ці трыццаць пяць. І кропка. Ні з месца. Аднак лёсу майму, гэтак жа, як, бадай, і многім іншым, наканавана старэць паступова. І невядома, калі наступіць апошняя хвіліна. У кожнага яна свая. Хоча чалавек таго ці не. Мой дваццацігадовы сын Лёшка сцвярджае, што я яшчэ доўга працягну. Я разумею яго. У адваротным выпадку нашчадку давядзецца здабываць на цыгарэты, кіно, тэатр і іншае дзе-небудзь у іншым месцы. Без бацькоўскай кішэні справа гэта для яго цяжкая, калі і зусім не безнадзейная.
Гэта я пачынаю бурчэць. Дакладна гэтак жа, як калісьці мой бацька бурчэў на мяне. Таму што гэта закон — да бацькоў непазбежна прыходзіць старасць і яны пачынаюць бурчэць. Майму бацьку было лягчэй. Ён старэў у першай палове дваццатага стагоддзя, я — у другой.
Ёсць яшчэ адна прыкмета майго паступовага старэння. Я заўважыў, што перастаю сачыць за сваім знешнім выглядам — купляць модныя гальштукі, класці ў нагрудную кішэню пінжака — і хто гэта прыдумаў?! — насоўку, апранаць кашулі, якія хоць бы крыху адпавядалі колеру касцюма, і іншае. У дні, калі адбываюцца прэс-канферэнцыі і розныя прэм’еры, дзе мне неабходна прысутнічаць у якасці тэатральнага крытыка, за маім туалетам сочаць жонка і дачка. Асабліва назаляе дачка. Яна бязлітасная. Ёй васемнаццаць, і носіць яна кароткую спадніцу і бліскучыя боты ледзь не вышэй калена. Яе маці носіць спадніцу крыху даўжэйшую, але боты ў яе дакладна такія ж. Калі я гляджу на дачку, мне нязменна прыходзіць у галаву адна і тая ж думка: «А яна, пэўна, з некім ужо цалуецца. І не пэўна, а дакладна!»
— Тата,— гаворыць дачка,— у тваім узросце кіназоркі выглядаюць, як юнакі. Да таго ж ты пачынаеш тлусцець...
— Яго давядзецца пасадзіць на дыэту,— падтрымлівае яе маці.
Я іду ў наступленне:
— Твае кіназоркі ў сорак гадоў жэняцца на васемнаццацігадовых. Можа, мне паслаць вас да д’ябла і зрабіць тое ж? Я адразу памаладзею.
Мае жанчыны бяруць тайм-аўт. Робяць гэта яны вельмі проста. Пачынаюць маўчаць.
Нарэшце ўсё скончана. Я пачынаю хадзіць па кватэры ў чаканні, пакуль застануся ў ёй адзін. Я ведаю, што будзе далей. Праверу для вернасці, ці сапраўды пайшлі ўсе, прысяду за пісьмовы стол, дастану блакнот, падрыхтую паперу і буду пакутаваць у пошуках першай фразы. Першая фраза доўга не будзе давацца мне, і я пачну займацца зусім непатрэбным — перастаўляць кнігі на паліцы, яшчэ нейкія рэчы... Толькі потым вярнуся да стала і пачну працаваць. Гэту аперацыю я раблю вось ужо дваццаць гадоў. З таго самага дня, калі прывёз у цесны пакойчык з дзіравай столлю свайго бясконца крыклівага сына з радзільнага дома і праз гадзіну ўжо стаяў, пераступаючы з нагі на нагу, у рэдакцыі газеты. Там мне паказалі на стары пакарабачаны стол і сказалі, што іменна за ім мне прыйдзецца працаваць. З самага пачатку ў мяне не ішла першая фраза. Я шукаў яе ўсюды. У час вячэрніх заняткаў ва універсітэце, у трамваі, ноччу, супакойваючы сына. Іншыя фразы таксама не вельмі ішлі, але з імі можна было мірыцца. Так ва ўсякім разе рабіў рэдактар.
З таго часу я набіў руку, думкі і радкі сталі гладчэйшыя. Але над першай фразай я пакутую падоўгу і нярэдка беспаспяхова.
Ёсць! Я пачынаю хутка пісаць, баючыся адстаць ад думак. Потым, калі хоць крыху саб’ешся, шукай згубленую саломінку... Я пішу і баюся аднаго — тэлефона. Калі ён зазвініць, усё прапала. За стол мяне больш не загоніш. І потым я ўжо не прымушу сябе «разбіць» ушчэнт спектакль, пастаўлены адным вядомым рэжысёрам. Спектакль атрымаўся шэры, як і ўсе апошнія спектаклі рэжысёра. Але яго хвалілі, памятаючы пра высокае званне, а ў кулуарах моўчкі разводзілі рукамі.
Ад спектакля да спектакля я назапашваў у сабе злосць, каб выліць яе ў рэцэнзіі. Мне вельмі хацелася разбіць ушчэнт рэжысёра. Але варта было ўявіць яго магутную, крыху сутулую фігуру, сівыя абвіслыя вусы і агеньчык у вачах, здольны выплеснуцца на субяседніка полымем слоў, і я замыкаў сарказм у сейф маўчання, захоўваючы яго для самай галоўнай рэцэнзіі.
І тэлефон зазвінеў. Я падбягаю да яго, рэзка здымаю трубку. Вядома, гэта ён. Неяк я меў неасцярожнасць пакінуць яму свой нумар на шматку паперы. Я зрабіў гэта, спадзеючыся, што паперку ён згубіць і...
— Слухай, гэта цягнецца ўжо цэлы год,— гаворыць ён.— Год ты абяцаеш прыйсці.
Я выкладваю свае былыя надзеі наконт шматка паперы з нумарам тэлефона, але ён парыруе, маўляў, на рынгу ў яго не зусім адбілі памяць, крыху пакінулі, а тую паперку ён спецыяльна выкінуў і трымае мой нумар тэлефона ў самай галоўнай сваёй звіліне. Я ўяўляю яго перабіты баксёрскі нос, сівую галаву з залысінамі і вялізную ручышчу, якая сціскае тэлефонную трубку. Я ўсміхаюся і пачынаю радавацца ягонаму званку. З рэцэнзіяй на сёння скончана. Я ў гэтым упэўнены, але гавару:
— Ты заўсёды звоніш своечасова. Я працую.
— Зноў крэмзаеш,— уздыхае ён.— Усё ў тваіх рэцэнзіях завельмі разумна. Разумней, чым у п’есах, і гледачу на іх напляваць. Ён сам ва ўсім разбіраецца і любіць свежае, неперажованае мяса.
Гаворыць ён гэта ў тысячны раз, і я нават не імкнуся пратэставаць. Я пытаюся:
— Што яшчэ?
— Яшчэ ў цябе непазбежна пачнецца адна хвароба. Ад сядзення на крэсле без падушачкі. Прыйдзеш ці не? — зноў пытаецца ён жалезным голасам.
— Калі? Можа, сёння? — пытаюся я і думаю, што цяпер ён не адкруціцца. Мусібыць, ляжыць дома на канапе і ад суму зрэдку пазвоньвае сябрам, у тым ліку і мне.
Але не такі Борка Гнед, мой былы аднакашнік, былы вядомы баксёр і цяперашні вядомы трэнер.
— Іменна! Сёння! — крычыць ён чамусьці ўзрадавана.— Ты мог калісьці стаць нядрэнным баксёрам. Я дапамагу табе.
Я гавару ў трубку:
— Я еду...
— Праз паўгадзіны ў мяне трэніроўка. Якраз паспееш да пачатку.
Я кідаю трубку, сумна гляджу на пустыя белыя аркушы паперы. Што ж, рэцэнзію прыйдзецца пісаць заўтра. Гэта значыць — пад’ём у шэсць раніцы. Аднак думкі мае ўжо ў другім месцы. Я адчуваю, як свярбяць мае рукі, сумуючы па пальчатках, і паторгваюць ногі. Усё ж Борка мае рацыю, форму страчваць нельга.
Хутка паклаўшы ў партфель трэніровачны касцюм і мае разбітыя ўшчэнт кеды, я збягаю ўніз па лесвіцы, уяўляючы, як будуць уражаны мае хатнія.
Я выбягаю на вуліцу і пачынаю шукаць вачыма зялёны агеньчык таксі, як раптам чую знаёмы рогат.
— А ты рашучы,— смяецца Борка.— Раз-два, і гатовы.
Я стаўлю партфель на тратуар і гавару:
— Як гэта я, стары дурань, мог даверыцца такому тысячу разоў праверанаму ёлупню. Лысіны б пасаромеўся...
— Ну, ну,— Борка гладзіць мяне па галаве,— інакш бы я цябе не выцягнуў. Ты забыўся, якое сёння чысло! І дзень які!
Я чамусьці гляджу на гадзіннік і пытаюся:
— А што?
— Традыцыйны вечар у школе, стары!
— Які вечар? Школу сто гадоў назад знеслі.
— Яно сапраўды,— гаворыць Гнед,— той будынак знеслі, а вучацца ў другой, новай. Туды і пойдзем.
— А партфель? Зойдзем да мяне?
— У школу належыць з’яўляцца з партфелем, асабліва нудным крытыкам.
— Добра,— згаджаюся я, і мы ідзём па вуліцы.
— Шчыра кажучы, я баяўся, што Людміла цябе не адпусціць. Вось і давялося хлусіць.
— Няма яе. Пайшла ў клініку на дзяжурства. Дарэмна стараўся.
— А дзеткі, як яны без таткі?
Гнед іранізуе. Ён ажаніўся сем гадоў назад, і дачка ў яго, як кажуць, пад сталом пешшу ходзіць.
— Зніклі. Прыфранціліся і разам пайшлі. Студэнты... Я за іх не хвалююся.
Каля школы мы тушым цыгарэты і папраўляем гальштукі. Школа новая і строгая. Зусім не падобная на нашу, старую і занядбалую.
— Наперад, прэса! — падбадзёрвае мяне Борка і, перш чым штурхнуць дзверы, упіхвае ў партфель дзве бутэлькі шампанскага. Я не пярэчу, і мы ўваходзім у школу. Вітаемся з маладзенькай дзяўчынай, відаць, піянерважатай.
— Вы таксама выпускнікі? Нашы? — яна здзіўлена глядзіць на нас.
— М-м,— гавару я.— Не вашы, а з другой школы. Нашу, разумееце, знеслі... І цяпер наша ў вашай. Гэта вось ён так гаворыць,— я паказваю на Гнеда.
— Праўда, перанеслі,— не вельмі бойка падтрымлівае мяне Гнед.— Нас сёння тут будзе шмат. Паўгорада.
Дзяўчына не гаворыць ні слова, і мы важна праходзім міма. Няўжо і праўда збярэцца старая школьная гвардыя?.. Пераросткавая гвардыя. Нас так называлі. Таму што была вайна і нам, эвакуіраваным разам з маці і сёстрамі глыбока ў тыл, прыходзілася суткамі працаваць. Якая там вучоба! Толькі пасля вызвалення роднага горада вярнуліся мы ў школы і заселі за цесныя парты.
Раптам я адчуваю, што на мяне нехта глядзіць. Я паварочваюся, і мяне пачынае ліхаманіць ад радасці. Наташка! Стаіць у дзвярах — маленькая, худзенькая, як і раней, і разгублена абводзіць вачыма стракатую групку школьнікаў. Борка плюскае вачыма і чакае, што я першы падыду да Наташкі. Асёл з пудовымі кулакамі. Ён калісьці не зводзіў з яе вачэй, і мне прыходзілася на перапынках перадаваць Наташцы Боркавы запіскі. Папярэдне іх трэба было падоўгу рэдагаваць, і сваёй прафесіяй я абавязаны перш за ўсё Гнеду. Потым Борка стаў вельмі вядомым, і Наташка, не чакаючы яго, выйшла замуж за другога, зусім не нашага хлопца. Калі Борка схамянуўся і зразумеў, што адбылося, у Наташкі было ўжо дзве дзяўчынкі.
— Наташка! — крычу я і іду да яе.
Наталля Мікалаеўна Пегіна жмурыцца і толькі цяпер пазнае мяне. Я цалую яе ў шчаку і мармычу:
— Ты такая ж замухрышка. Я думаў, саліднай стала.
Яна не крыўдзіцца і не цягае мяне за валасы сваімі тонкімі і доўгімі пальцамі. Яна гаворыць:
— Жывём у адным горадзе. І столькі не бачымся. Пэўна, гадоў сем...
— З таго часу, як знеслі школу.
— А паштоўку нехта прыслаў. «Наталля Мікалаеўна, просім прыйсці на традыцыйны вечар. Група выпускнікоў, вашых таварышаў...»
Я гляджу на Гнеда і па яго выгляду здагадваюся, што «групу выпускнікоў» ён прадстаўляе ўласнай персонай.
Пасля мы ўсе разам ціскаем у абдымках самага грознага ў мінулым класнага балбатуна Ягора Рубашкіна. Ніводнай гісторыі ён не мог расказаць, не пераставіўшы ўсё з ног на галаву. Цяпер Рубаха зрабіўся разы ў два шырэйшы, чым усе мы разам узятыя, і гаворыць ён разважліва, спакойна.
— Я думаў, жарт,— гаворыць Ягор.— Аказваецца, і на самай справе вечар. Прыйшоў.
Сабралася нас сем чалавек. Увесь касцяк і завадзілы. Астатнія ці то не знайшлі ў скрынках запрашальных білетаў, напісаных Боркам, ці то пасланні пайшлі па іншых адрасах.
Цеснай групкай мы пайшлі па школе. Яна была прасторная, чыстая,— адным словам, добрая школа.
— І ўсё ж у нашай было лепш,— уздыхнула Наташка.
— Хоць сыпалася са столі тынкоўка і ў класе пахла мышамі,— падтрымаў яе Рубашкін.
Зрабілася сумна. Я глянуў на сяброў і неяк адразу ўбачыў, што яны прыкметна пастарэлі. Нават больш, чым належала. І я быў такі ж, як яны. А туга прыйшла ад таго, што экватар пройдзены і далейшая дарога ўжо будзе пад ухіл.
— Школу знеслі, настаўнікаў рассарціравалі па іншых школах,— сказаў Дзімка-стаматолаг.— А яшчэ па класах. Уявіце нашага Сургуча, калі ён стаіць у чарзе за пенсіяй. Або матэматычку? Калі наогул ім патрэбна пенсія...
Словам, настрой у нас знік, і мы адчулі сябе ў гэтай вычышчанай да бляску школе сіратліва. Міма праходзілі акуратненькія хлопчыкі і дзяўчынкі. У школе было толькі некалькі выпускаў, і былыя яе вучні адчувалі сябе мудрымі старцамі і нават курылі ў калідоры, паказваючы сваю поўную незалежнасць ад настаўнікаў.
— Дарэмна я гэта прыдумаў,— расчаравана сказаў Гнед, які да гэтага часу маўчаў, нібыта вады ў рот набраўшы.— Хто мы тут і што рабіць будзем? Можна пайсці ў рэстаран. Побач нядаўна новы адкрыўся, вельмі прыемны рэстаран...
Мы запытальна паглядзелі адзін на аднаго. І невядома, чым бы ўсё скончылася, калі б не празвінеў званок, які запрашаў усіх у залу. Нам нічога не заставалася рабіць, як пайсці... Неадольная сіла пацягнула нас у самы канец залы. Глядзелі на нас са здзіўленнем, як на экскурсантаў, што вечна з’яўляюцца знянацку.
Замухрышку, як звычайна, адцерлі, і яна згубілася. Я павярнуўся і пачаў шукаць яе вачыма. Але з гэтага нічога не выйшла. Мой позірк спыніўся на адным чалавеку. Ён быў неверагодна сівы і стары. Гэта быў ён, і ніхто іншы. Наш класны кіраўнік Кірыла Трафімавіч Вагін, за смуглы колер твару і за пракураныя пальцы празваны «Сургучом». Мне здалося, што я чую яго голас: «Усё вы ў сваім сачыненні перакруцілі. Наташа Растова не такая. Не дай бог, каб яна была такой. Вы страшэнны фантазёр». Або: «Я не дазволю, Гнед, каб вы былі адпетым хуліганам сярод пераросткаў. Калі чэшуцца рукі, ідзіце ў гэты, як яго... бокс і біцеся там хоць цэлымі суткамі...»
Мяне пацягнулі за рукаў.
— Пойдзем. Знайшлася Наташка.
Гэта быў Борка.
— Ідзі да д’ябла,— прашаптаў я.— Сургуч...
— Сапраўды,— выдыхнуў Борка,— ён!
Усхваляваныя, мы пайшлі насустрач Кірылу Трафімавічу. Паклікалі яго. Ён адарваўся ад размовы, узняў вочы. Паглядзеў на Гнеда, потым на мяне. Разгублена заміргаў вачыма, як гэта робяць старыя, не ўмеючы схаваць хвалявання.
— Хлопчыкі...
Сургуч жвавенька выбраўся з групкі педагогаў. Па некалькі разоў мы цмокнулі яго ў вільготныя калючыя шчокі.
— Прыйшлі... Малайцы! — радуецца Сургуч і, не спыняючыся, працягвае: — Гадоў пяць таму назад я бачыў цябе па тэлевізары, Бора. Ты цудоўна перамог гэтага шведа. Я крычаў «ура!» і гаварыў усім, што чэмпіён — мой вучань. Але мне чамусьці ніхто не верыў. А рэцэнзіі твае, Колечка, чытаю пастаянна.
Сургуча паклікалі ў прэзідыум. Мы кіруемся да сваіх.
— Сургуч тут! — гаворым мы ў адзін голас, і ўсе войкаюць.
А яму не сядзіцца ў прэзідыуме. Вышуквае нас па ўсёй зале. Нарэшце заўважыў. Гэта Рубашкін не вытрымаў і памахаў яму рукой. Сургуч заўсміхаўся.
Пасля выступлення дырэктара і запрашэння ў прэзідыум самых лепшых выпускнікоў слова даюць Кірылу Трафімавічу:
— Я шмат гадоў працаваў у адной школе. Адразу пасля вайны. У старой і маленькай. Да мяне прыйшлі вучні. Яны прыехалі прама з эвакуацыі. У іх былі мазалі на руках, і яны ўсё пазабывалі. Потым школу знеслі... Вы ўсе з гэтай новай і прыгожай школы і таму прабачце мне. Я заўсёды лічу самай роднай тую школу, і яе вучні для мяне самыя родныя вучні. Яны былі маёй маладосцю, а я — іх юнацтвам. Цяпер яны тут, мае хлопчыкі. Я папрашу іх у прэзідыум!
Зала апладзіруе. Адзін за адным мы ідзём у прэзідыум. Відаць, з боку гэта выглядае смешна. Дзядзькі ідуць услед за маленькай цёткай, Наташкай-замухрышкай.
Аб нечым пачынае гаварыць са сцэны Рубашкін. У школе ён раптам зноў ператварыўся ў непераймальнага гаваруна, і яго не спыніць. Рубашкін стракоча, як малатарня.
— Паслухайце,— змоўніцкім тонам шэпча нам з Боркам Сургуч.— Прызнайцеся, вы палілі паперу ў парце?
Мы пераглядваемся. Той выпадак да гэтага часу памятае кожны з нас.
— Не,— крыху абурана гаворыць Гнед.— Кухня ўнізе прагарэла...
— І мы таксама,— гавару я, і мы заходзімся ад смеху.
Потым мы выступалі. Адзін за адным. Гаварылі нешта доўга і нудна. Нарэшце нас адпусцілі са сцэны, і Борка, успомніўшы пра шампанскае ў маім партфелі, кінуўся ў гардэроб.
Пілі мы па чарзе прама з рыльца бутэлькі, зачыніўшы дзверы на крэсла ў адным з класаў. Мы страшэнна баяліся за Сургуча — раптам хто-небудзь уварвецца. А ён смяяўся:
— Я на пенсіі. Замяняю іншы раз настаўнікаў, ды і так прыходжу. А вы малайцы, што адшукалі мяне і школу. У адным жа горадзе жывём...
Нам становіцца сорамна. Мы нават не ведалі, ці жывы ён, наш Сургуч. Мне ўспомнілася раптам, што жыве ён адзін. Жонка памерла ў вайну, дачка згубілася. Вярнуўшыся з фронту, ён яе так і не знайшоў.
Мы доўга ходзім па вуліцах і адчуваем, што разысціся нам немагчыма. Дайшлі да дома Сургуча.
— Сварыцца будуць суседзі. Зноў у цемры што-небудзь перакулю...
Нам зноў стала няёмка. На гэты раз за свае ізаляваныя, адгарнітураныя кватэры. А ён і цяпер жыве ў агульнай і нікому не патрэбен. Нават нам, якія абавязаны яму многім. Мы ж толькі ўспаміналі аб ім. І ўсё. Цяпер ён даў нам яшчэ адзін урок.
«Заўтра ж пайду ў гарсавет»,— вырашаю я.
Ноч. Наперадзе ідуць юнак і дзяўчына. Юнак мне незнаёмы, а дзяўчына — мая дачка. Ідуць і маўчаць, а калі і гавораць, то зусім ціха. «Вельмі ўжо ён доўгі і худы. Сутулы!» — думаю я і пераходжу на другі бок вуліцы.
У спальні святло. Жонка не спіць. Я гляджу на яе і бачу, якая яна яшчэ маладая. Я люблю яе ніколькі не менш, чым калісьці. Я падумаў пра гэта і здзівіўся — даўно мне не прыходзіла ў галаву падобная думка.
— Са школы я. З вечара,— мармычу я.— З Сургучом з рыльца пілі шампанскае. А яшчэ я гэтага масцітага разнясу ў пух і прах. Губляць мне няма чаго. Я прама са школы, і ў мяне ўсё наперадзе.
Мне хочацца сказаць ёй яшчэ, што за некалькі гадзін я памаладзеў гадоў на дваццаць. Але я гэтага сказаць не паспяваю і сваіх апошніх слоў таксама амаль не чую... Я радасна і спакойна засынаю. Даўно я так не засынаў.