І трэба ж было яму з’явіцца, калі бляшанка была ў цэнтры гурту. Вось-вось усё павінна было вырашыцца, і для гэтага патрэбен быў адзін гол, але з’явіўся ён — высокі, худы, стары, з апушчанымі ўніз вусамі. У адной руцэ ў яго была вялікая эмаліраваная міска, у другой — квяцісты клуначак. Ён ішоў прама, быццам нас не існавала. Мы спыніліся, каб не наляцець на яго.
— Сляпы хіба? Не бачыш? — закрычаў задыханы Дзімка.
Мы былі дзецьмі вайны, урокаў ветлівасці нам ніхто не паспеў выкласці, і закрычаць на старога мог кожны з нас.
Выгляд у яго быў нейкі ўнураны. Ён павярнуў галаву і абвёў нас вачыма. Сапраўды, ён задумаўся і не заўважыў нас. Пастаяўшы крыху, стары нячутна паварушыў губамі і пайшоў далей.
Потым я часта ўпотай назіраў за ім. Стары пасяліўся ў маленькай хатцы, у якой мы нярэдка збіраліся з хлопцамі і да дурнаты накурваліся перацёртым сухім лісцем. У свой горад мы вярнуліся з эвакуацыі, і з таго часу ніхто не памятаў, каб хто-небудзь жыў у гэтай хатцы. Яе нават не разабралі на дровы, такой яна была трухлявай — пылу не абярэшся, якія там дровы з яе.
Надыходзіла восень. Усё часцей дзьмуў халодны вецер, лілі дажджы, і старому, што ні кажы, даводзілася туга. Усе навокал жылі ненамнога лепш за яго і не маглі прапанаваць яму жылля. Яго амаль не бачылі на вуліцы. Цэлымі днямі ён сядзеў у сваёй хатцы. І раптам пачаўся сонцагрэй. Стары быццам ажыў. Побач быў гліняны кар’ер, і ён цягаў да сваёй хаты гліну, замазваў ёю сцены.
Неяк я сустрэўся з ім. Ён буркнуў:
— Памог бы. Чаго дарма вочы таропіць...
Мне не вельмі хацелася ў той момант цягаць гліну — былі справы больш важныя: Дзімка раскапаў недзе абойму патронаў і нам трэба было вытрасці з іх порах. Але я моўчкі ўзяўся з другога боку за вядро, і ён з палёгкай уздыхнуў — усё ж такі вядро было даволі цяжкім. Нават удваіх несці яго было нялёгка. Мы зайшлі ў хату... Я са здзіўленнем агледзеўся. Чысціня, быццам дом прыбралі адразу некалькі жанчын. Са старых дошак стары зрабіў сабе ложак. Праўда, ляжала на ім толькі некалькі ануч.
Я сказаў:
— У нас ёсць лішняя падушка. Я папрашу ў мамы...
Ён скоса зірнуў на мяне.
— Я думаў, што ты злосны і пусты хлопчык. Хлопчыкі заўсёды здаюцца старым злоснымі. А на вас адбітак вайны. Яго не так проста сцерці,— сказаў ён некалькі напышліва.— А падушку ў маці не прасі. Час цяпер не такі, каб старым падушкі раздаваць. А вось калі дзе-небудзь сухое дрэва ўбачыш — цягні.
— Добра,— сказаў я.
І тут я ўбачыў незвычайнае. Пасярэдзіне хаты стаяў крывы, ледзь збіты стол, а на ім міска. Вялікая і бліскучая. Зусім новая эмаліраваная міска. Яна стаяла на белай сурвэтцы, і на ёй не было ні пылінкі. Відаць, стары часта праціраў яе. Мне ўспомніўся расказ маці. Нехта з жанчын папрасіў у яго міску для мыцця бялізны. Стары страшэнна раззлаваўся. Ён сказаў, што гэта не такая міска, каб у ёй мыць розныя анучы. Суседка, сумеўшыся, змоўкла.
Я стаяў і таропіў вочы на міску. І не бачыў у ёй нічога такога, што рабіла б яе незвычайнай. Стары перахапіў мой позірк і сказаў:
— Ты вось што, хлопчык, ідзі. Цябе Кірылам, здаецца, завуць?
— Ага.
— А мяне Мікалаем Лявонавічам. Наконт дрэва дамовіліся?
— Дамовіліся.
Я пайшоў і, шчыра кажучы, зусім забыўся на сваё абяцанне прынесці яму сухое дрэва. У мяне хапала клопату. Мы выкладвалі порах узорамі і палілі. Я зноў падпаліў бровы, а павек і зусім не стала. Дамоў мяне не цягнула. Маці хлусіць не варта. Адразу зразумее, што бавіўся з порахам. Пасля таго як падарваўся на процітанкавай гранаце Міколка, сын нашай суседкі Марыі, маці не цырымонілася са мной і пускала ў ход самыя цвёрдыя прадметы.
Бровы і павекі мае не маглі адрасці за некалькі гадзін бадзяння па завулках, але дамоў я ўсё ж вырашыў не ісці. Гадзіны дзве, а можа, і больш, я хадзіў па вуліцах, пакуль не сустрэў старога.
Ён сказаў:
— Я і не чакаў твайго дрэва. Сам, бачыш, шукаю.
Выгляд у яго, як мне тады здалося, быў вясёлы.
Дома ў Лявонавіча было навалена шмат дрэў.
— Сядай,— сказаў ён, і я зразумеў, чаму ён сёння ў добрым настроі. Побач ляжала некалькі лыжак. Яны былі крывыя і сучкаватыя.
Стары пачаў абстругваць кавалак дрэва. Стругаў ён засяроджана, прыкусіўшы, быццам хлопчык, язык. Я здагадаўся, што ён зноў выстругвае лыжку. Ні разу я не бачыў, як выстругваюць лыжкі, але відаць было, што стары робіць гэта няўмела: вельмі ўжо няспрытна трымаў ён сцізорык. Рухі яго былі рэзкія, сцізорык пры кожным руху адстругваў, як мне здалося, вельмі вялікія кавалкі дрэва. Лыжка атрымлівалася крывой.
Лявонавіч адчуў мой позірк.
— Нічога. Ужо дзесяць штук ёсць. Спачатку цяжка было, а цяпер я спасціг увесь сэнс. Справа, значыць, пойдзе.
Ён сам даў зразумець, што ніколі не выстругваў лыжак.
— Іх адшліфаваць трэба, а то стрэмкі ў язык паўлазяць,— сказаў я.
— А чым? — спытаў стары і сумна дадаў: — Відаць, за такую лыжку ніхто і бульбіны не дасць.
Я ўспомніў, што ад бацькі ў нас засталіся інструменты. Цэлая скрынка. Бацька быў да вайны слесарам.
— Я прынясу напільнік...
І тут я ўспомніў, што ўжо паабяцаў Лявонавічу падушку, а сам нават не спытаў аб ёй у маці. І ён, відаць, падумаў, што я страшэнны лгун.
Ён прамаўчаў.
Я ўзяў другі сцізорык і таксама пачаў абстругваць дзеравяшку. Аднойчы я бачыў, як бацька выстругваў качалку. Я намагаўся ўспомніць усе яго рухі. Нічога не атрымалася. Да таго ж лязо саслізнула, і з майго мезенца пацякла кроў.
Стары забінтаваў нейкай анучкай мой палец і сказаў:
— Дрэнныя майстры мы з табой. Я ўжо два пальцы сабе парэзаў.
Мы пасмяяліся, і я пайшоў дамоў.
Маці ў той раз моцна мяне адлупцавала. І яшчэ ў яе вырвалася:
— Каб цябе пабачыў зараз бацька...
Няхай бы яна мяне яшчэ лупцавала, хоць цэлы дзень, але не гаварыла гэтага! Бацьку забілі два гады назад. Маці плакала па ім кожны дзень. Мая малодшая сястрычка таксама плакала, а мне нельга было. Я ж мужчына ў хаце.
Маці гаварыла: «Каб на цябе паглядзеў зараз бацька» ў хвіліны, калі я крыўдзіў яе. Яна ўбачыла мае абпаленыя бровы і ўсё зразумела... Яна вельмі баялася за мяне. Праз некаторы час, калі яна палагаднела, я сказаў:
— Ты ведаеш новага старога? Доўгі такі, Лявонавіч. Ну, у якога міска новая... У яго нічога няма, нават падушкі.
Яна зразумела, куды я хілю.
— Гэта той, што сабак корміць? У самога хлеба няма, а ён галодных дварнякоў корміць. Яму можна аддаць. Вазьмі і аднясі.
Я быў шчаслівы ў тую мінуту, як ніколі да гэтага. Я знайшоў некалькі напільнікаў, падушку і аднёс яму ўсё гэта. Стары не здзівіўся. Або мне так здалося. Ён сказаў толькі, што нягледзячы на вайну людзі засталіся людзьмі. Мы адшліфавалі яго лыжкі, і яны пачалі выглядаць амаль як сапраўдныя. Толькі крыху крываватыя.
— Ну што, панясём заўтра? — спытаў ён.
— Панясём. Можа, на што-небудзь выменяем...
— Няўжо за іх дадуць хлеба?
— Можа, і дадуць. Цяпер вайна. У многіх няма, напэўна, лыжак...
Слова «вайна» гучала аддалена. Не чуваць было жудаснага рову і грукату. Вайна адышла на захад. Але яна яшчэ была. Некалькі дзён назад у Алёшкі забілі бацьку.
Мы панеслі лыжкі на базар. Там было шмат людзей, але на лыжкі ніхто не глядзеў. Стары сумна маўчаў. Тады я схапіў дзве лыжкі больш роўныя і, расштурхваючы натоўп, пабег. Я крычаў: «Драўляныя лыжкі! Купляйце! Вельмі добрыя і моцныя лыжкі!»
Спачатку лыжку купіў нейкі ваенны. Не ведаю чаму. Ён нават не паглядзеў на яе, сунуў у кішэню і пайшоў далей. Пасля лыжку ўзяла бабуля. Яна дала за яе пачак махоркі. Я і слова сказаць не паспеў, што махорка старому непатрэбна, як яна пайшла. Я падумаў, што і махорка спатрэбіцца.
Дамоў мы вярталіся стомленыя. Калі прыйшлі да яго, стары страсянуў галавой і сказаў:
— А лыжкі больш прадаваць не будзем. Непрыгожа гэта, га?
— І мне не падабаецца,— прызнаўся я.— Сапраўды — непрыгожа.
Ён уздыхнуў:
— Па картачцы хлеба мне хопіць. Як-небудзь пражыву.
Ён даў мне некалькі лыжак, што засталіся ў яго.
— Маці скажы — за падушку вялікае дзякуй ад мяне. Дарэмна толькі гэта яна. Цяпер ні ў каго лішняга не бывае.
Я прынёс лыжкі дамоў. Поліўка, якую мы елі, здалася нам з сястрой незвычайна смачнай.
Мы лазілі па сутарэннях разбітага ўшчэнт дома і знайшлі кнігі. Вельмі многа кніг. Я даўно не бачыў столькі. Відаць, нехта схаваў іх сюды ў час бамбёжкі, але так і не прыйшоў за імі. Яны былі звязаны ў пачкі. Вяроўкі мы разблыталі і пачалі разглядаць кнігі. Тут былі і вельмі старыя, і зусім новыя. Былі кнігі ў скураных пераплётах з мудрагелістымі залацістымі ўзорамі, якія ніколькі не нагадвалі літары.
— Ух ты! — сказаў рыжы Андрэй.— Хапай, хлопцы!
Мы набралі кніг як панесці. Але не ўзялі і палавіны. Потым яшчэ некалькі разоў прыходзілі па іх. Дома я склаў кнігі ў кутку і ўзяў некалькі, каб паказаць старому. Лявонавіч доўга круціў кнігі ў руках і ўсё паўтараў: «Дзякуй, парадаваў ты мяне, Кірылка».
Кнігі аказаліся каштоўнымі. Ім, паводле слоў старога, не было цаны.
— Нясіце сюды ўсе кнігі.
Мы так і зрабілі. Андрэй, праўда, моршчыўся і абураўся:
— А чаму яму ўсе?
Стары гладзіў кнігі і гаварыў:
— Гэта не мае і не вашы кнігі. Яны вельмі патрэбны людзям. У іх веды.
Нас гэта ўразіла. Мы ніколі не бачылі, каб так глядзелі на кнігі. Хлеб — іншая справа. Усё, што было да вайны, адышло вельмі далёка, сцерлася з памяці. Навокал гаварылі толькі аб вайне. Нам здавалася, што нічога больш не існуе. Аказалася, ёсць! Кнігі і веды ў іх! Шмат ведаў у таўсценных тамах. Я прыбег дамоў і разгарнуў кнігу, якую пакінуў сабе. Яна была для мяне незразумелай і таямнічай. У ёй гаварылася пра дзіўных людзей. Вельмі дарослых і вельмі разумных. Мне хацелася ведаць, што з імі будзе далей, мне не хацелася з імі расставацца. Але патушылі святло. Раней яго зусім не было, а цяпер рана па вечарах адключалі.
Назаўтра з самай раніцы я быў у старога. Мы прагаварылі з ім аб кнігах, аб тым, што гэта здорава — кнігі, і няхай цяпер усе прыходзяць і бяруць у старога. Потым неяк нечакана для сябе я спытаў пра тое, пра што даўно збіраўся спытаць і неяк не адважваўся.
— Лявонавіч, а што гэта за міска?
Ён схамянуўся, рэзка глянуў на мяне і адразу ж стаў ранейшым — спакойным і стомленым.
— Гэта ўсё, што засталося. Бомба... Я застаўся, і вось яшчэ міска. Больш нікога і нічога.
Я неаднойчы чуў гэтыя словы — «усё, што засталося...». Страшна гучалі яны ад мамы. Яна прыціскала да грудзей бацькавы пісьмы, цалавала іх і гаварыла, захлынаючыся ад слёз: «Усё, што ад цябе засталося, Колечка...»
Я зразумеў тады, што пісьмаў ад бацькі больш не будзе і яго самога таксама.
Мне кашчунствам здалося цяпер, што прасілі ў Лявонавіча гэту міску, каб мыць у ёй нейкія анучы. Гэта ж была не проста міска. Гэта — УСЁ, ШТО ЗАСТАЛОСЯ...
Мы біліся жорстка, не тое, што цяперашнія хлопцы — амаль не па-сапраўднаму. На тварах нашых вечна сядзелі сінякі і драпіны. Бойка ўсчыналася па любой прычыне, а па сутнасці — беспрычынна. Ні адзін з нас не хацеў уступаць. Уступаць — значыць збаяцца.
Я з Андрэем счапіўся з-за ФАУ. Ён быццам чуў недзе, што ў немцаў ёсць ФАУ-5 і нават ФАУ-6. Ну, мы і счапіліся таму, што я крычаў, што такіх ФАУ не бывае.
Калі сілы біць адзін аднаго ў нас амаль не засталося і мы, быццам згаварыўшыся, разышліся, каб адпачыць, перад намі з’явіўся Лявонавіч. Можа, усё бачыў?
Ён сказаў:
— Так нельга. Так рабіць неразумна, проста неразумна!
Ён сказаў і пайшоў, шаркаючы нагамі па шчэбню. Сумеўшыся, мы сядзелі чырвоныя ад сораму. Не раз нам прыходзілася чуць павучанні, але яны былі зусім не падобныя на яго словы. Ён не крычаў, не гразіўся, а гаварыў спакойна і ціха.
— Капут нам,— сказаў Андрэй.— Замучыць ён нас у школе.
— У якой школе?
— Якой, якой? Адвык хіба ад гэтага слова? У самай нармальнай.
Мы даўно не вучыліся ў школе. З самай эвакуацыі. Школы ў горадзе адчыняліся толькі праз некалькі дзён. Але пры чым тут Лявонавіч?
— Маці мне гаварыла,— сказаў Андрэй,— настаўнік ён. Геаграфію і літаратуру будзе выкладаць.
Але ён не прыйшоў да нас у клас і не сказаў: «Дзеці, пачынаем урок...» Гэтыя словы сказаў другі настаўнік.
А Лявонавіч памёр за некалькі дзён да адкрыцця школы. Мама сказала, што яго даканалі вайна і старасць. І яшчэ гора. Варта мне заплюшчыць вочы, і ён з’яўляецца ў канцы вуліцы, высокі і сутулы, і гаворыць:
— А ты нічога, Кіруха...
Я прыехаў у свой горад праз многа гадоў. Памкнуўся было знайсці месца, дзе жыў калісьці, і не знайшоў. Усюды былі новыя дамы. І яшчэ я шукаў месца, дзе стаяла хатка Лявонавіча. Але там быў сквер з круглымі кветнікамі аранжавага колеру. Тады я пайшоў у бібліятэку. Я доўга шукаў ТЫЯ кнігі. І знайшоў некалькі. Я дакранаўся рукой да халаднаватых вокладак і адчуваў, як апаноўвае мяне рой успамінаў і як расце, шырыцца вечная, ніколі не праходзячая цеплыня каля самага сэрца.