Ноччу забілі паручніка, вядомага графа Бжызецкага.
Цела яго дазволілі пахаваць у фамільным склепе ўласнага маёнтка графа. Суровая і маўклівая хадзіла па старых пакоях графіня. З ёй баяліся сустрэцца зрокамі, абыходзілі яе, не перашкаджалі ёй выказваць сваё гора, свае пачуцці. Тут была своеасаблівая павага да гаспадыні дома, да жанчыны, страціўшай блізкага чалавека. Графіня старалася быць стрыманай, вонкава спакойнай, яна знаходзілася ў тым стане душэўнай раўнавагі, дзе сказваліся векавыя традыцыі і навыкі вонкавых паводзін чалавека старой, аджываючай культуры. Прыслухоўваючыся да грознай кананады над Віслай, яна магла гадзінамі гаварыць аб самых звычайных дробязях — аб судаку па-польску на заўтрашні дзень, аб перасоленым супе, аб добрым надвор’і, аб некаторых слабасцях цяперашняга папы і вялікім умельстве мясцовага арганіста. Яна асцярожна спрабавала гаварыць і аб вайне, падкрэслівала своеасаблівую аб’ектыўнасць да гэтых падзей.
— Ну што ж, вайна — заўсёды вайна. Вайна — нязбежная кара на людзей, на народ, вайна — няшчасце, але і ў няшчасці ёсць доля карысці — вайна вучыць народ, праз вайну разумнеюць людзі, праз вайну ідзе вялікае яднанне чалавечых душ, чалавечага сэрца. Вось пра польскі народ... Хто разумее яго?.. Хто ведае аб вялікім яднанні яго сыноў, ад славутых людзей да апошняга хлопа?.. Адны думкі ў іх, адна воля, адно сэрца...
Камісар палка, спяшаючыся, аплятаў судака, рассеяна слухаў і думаў аб нечым сваім, вельмі далёкім ад графіні, ад маёнтка, ад яднання душ. Каб захаваць адзнакі звычайнай пачцівасці, ён кідаў рэплікі:
— Так, так, гаспадыня...
Часам яны былі неўпапад, і тады, схамянуўшыся, камісар рэзка абрываў графіню...
— Які ж дурань так можа гаварыць?
— Гэта я гавару...— мякка, але настойліва падкрэслівала графіня.
Камісар чырванеў, разгублена кідаў:
— Ах, выбачайце... Але ж гэта няправільна, вы зусім не ведаеце свайго народа... Дарэчы, у мяне тэрміновыя справы, павінен пайсці...
— А салодкае, пане начальнік?
— Няма часу, выбачайце.
Камісар кідаў полудзень, ішоў у штаб і там адводзіў душу:
— Вось кара на маю галаву! Хутка перастану абедаць, да чаго ўсё гэта апрыкрала. І чорт падштурхнуў стаць тут са штабам... Салодкае, салодкае... Яна ўтапіла б цябе ў гэтым салодкім... Ходзіць, тапырыцца, як мяшок з іголкамі, а яшчэ пнецца — салодкае... салодкае... Да ты мне проста скажы, у вочы скажы: «Ненавіджу вас, чырвоныя д’яблы... вялікаю чалавечай нянавісцю ненавіджу...» І я б сказаў: «Так, графіня, вораг ты наш да апошняга твайго ўздыху...» Чаго ж тут фіглі-міглі круціць — салодкае, салодкае...
...І вось ізноў яна стаяла перад камісарскім сталом. Камісар ёрзаў на крэсле, нервова перабіраў розныя паперы на стале, злосна адкідаў некаторыя, пакутная міна не сыходзіла з яго твару. Ён з тайнай надзеяй пазіраў на дзверы.
«Хоць бы ардынарац які, хоць бы якая жывая душа чалавечая вызваліла б ад гэтай напасці... Хоць бы па тэлефону хто паклікаў...» — безнадзейна думаў камісар і адчуваў, як разбольваецца, ные зуб. То ж заўсёды, калі якая-небудзь непрыемнасць. І ліха яго ведае, чаму не можа вось ён пераносіць прысутнасці гэтага чалавека, гэтай жанчыны. Ён, слесар бранскіх заводаў, які не баяўся ні бога, ні чарцей, ні паноў, ні панскае кулі, сядзіць вось збянтэжаны. Перад кім? Канечне, каб не быў камісарам, мо пагаварыў бы трохі інакш. Але ж начальнік, трэба ўсё ж фасон трымаць — і мы, маўляў, не лыкам шытыя, і мы можам разгаворы разгаварваць і на ўсякія словы адказ трымаць, і не толькі адказ, але і за вялікія справы адказнасць мець і вас запытаць... Так...
— Дык слухаю вас...— і рукой левай махнуў, не то запрашаючы сесці, не то проста так, ад усёй гэтай безнадзейнай бузы.
— Так... слухаю...
Яна паглядзела на крэсла, перавяла позірк на запыленае распяцце на сцяне: «Ах, божа ж мой, ізноў гэтая бязуля Тэрэза не працерла ног Хрысту, уся ў павуцінні галава пана бога». І, нібы ў тон мімабеглым думкам, выціснуліся скупыя словы:
— Ах, божа, божа...
— Та-ак... я слухаю вас... Я слухаю вас, гаспадыня...
— Ах, вы слухаеце... Як гэта добра... Вы... усё ж культурны чалавек.
— ...Чаму «ўсё ж»... і ці не можна часам без прадмоў... і без кампліментаў...— хацелася пярэчыць камісару, але, да болю заціснуўшы зуб, ён прамаўчаў, і толькі ножкі крэсла пад ім скрыпнулі нецярпліва, камісар ямчэй павярнуўся да акна.
— Так, вы ветлівы чалавек, і, як відаць, вы паважаеце закон і, я хацела б сказаць, вялікую чалавечую справядлівасць, якой кіруецца свет, з якой людзі жывуць і з якой адыходзяць людзі да міласэрнага пана бога...
«...Бог то тут не пры чым... а справядлівасць — гэта яшчэ як паглядзець, з якога боку да яе падыходзіць...» — падумалася камісару.
— ...І вось свенты пан Езус наканаваў мне вялікі і цяжкі іспыт. Вы, напэўна, ведалі майго мужа?
— Чуў, чуў...
— Учора вы ўзялі яго ў палон... Я не буду спрачацца з вамі... І мне няма чым папракаць вас... У вайны свае законы, старыя, адвечныя законы... Учора вы ўзялі яго, а пазаўчора, выбачайце мяне, пане начальнік, вы б, скажам, маглі патрапіць у палон да яго...
— Гм... гэта як сказаць...
— Гэта я да слова... Вайна — яна ёсць вайна... Але зачым жа, божа мой, такая бязлітасная расправа, такая нахабная смерць... Не смерць у бойцы, не смерць са зброяй у руках, а такое непатрэбнае і гідкае забойства... Забойства абяззброенага, бездапаможнага чалавека... Вы падумайце, пане начальнік, чалавека...
— Так... так...— кідаў безуважліва камісар.
— Мне сказалі, што яго забілі ноччу... Забілі, як апошняга злачынца, як, даруйце мне, няшчаснага бандыта. Дзе ж, пытаю вас, звычайная чалавечая справядлівасць, дзе боскія і чалавечыя законы? Вы ж, пан начальнік... Я прашу вас быць справядлівым... Я прашу вас сурова пакараць злачынцаў... Я прымушана буду скардзіцца вашаму вышэйшаму начальству, калі вы не задаволіце мае просьбы... Вы ж самі разумееце, што гэта забойства не робіць гонару, выбачайце, арміі...
— Так, гэта забойства... Забойства, нічым не абгрунтаванае...
— О, як я рада, я вас прашу... Я малю вас аб суровай кары...
— Так... Мы сурова пакараем злачынцаў... Я разбяруся, хто правы і вінаваты... У нашай арміі няма забойцаў, вы гэта павінны памятаць, гаспадыня... А злачынца, калі ён ёсць, мы пакараем... Мы дамо самую жорсткую кару, ад якой здрыганецца зямля... Мы таксама за справядлівасць, за самую вышэйшую, за самую святую, калі гаварыць вашым словам... Я кончыў, гаспадыня. Бывайце...
Яна ўстала, маўклівым уклонам аддзякавала камісара, старанна змахнула насоўкай пыл і павуцінне з прасветлага пана бога і пайшла, несучы з сабою ўрачысты шэлест шоўку і няўлоўныя пахі парфумы.
У дзвярах прыпынілася на хвіліну, спытала:
— Вы, можа, пане начальнік, пакаштуеце нашых слівак? Найлепшыя сліўкі, зараз Тэрэза прынясе з ледніка...
— Не, не... барані божа! Зуб, зуб, гаспадыня!
Пайшла.
Тады камісар падняўся рэзка з крэсла, выпрастаўся, разняў зацёкшыя ногі і, высунуўшыся ў акно, глыбока ўдыхнуў свежае паветра, набрыняўшае ўсімі пахамі спелага лета. Уздыхнуў і чыхнуў на ўсю моц сваіх лёгкіх, напалохаўшы статак вераб’ёў, дружна ўзляцеўшых з кустоў парэчак.
— На здароўе, таварыш камісар!
— А каго тут ліха носіць? А-а... слаўныя ардынарцы... Вас заўсёды няма, калі трэба, ходзіце неўпапад...
— А мы, таварыш камісар, учарашняга чырвонаармейца хавалі!
— А-а... Ну, ладна... Пакліч-ка да мяне каменданта, ды жыва, на адной назе каб...
— Слухаюся, таварыш камісар...
Прыхіліўшыся да дзвярэй, стаяў на варце чырвонаармеец і абыякава пазіраў і на злачынца, стаяўшага недалёка перад ім, і на муху, якая ўселася на штык і вот ходзіць сабе, поўзае, поскудзь...
— А ну, халера...— І ён так злосна падзьмуў на муху, што аж закалыхаліся фіранкі на акне. І тады нібы палягчэла вінтоўка, спрытней прыліпла да далоні рукі. І здзіўлена запытаў камісар:
— Ты чаго?
— А нічога, таварыш камісар...
Чырвонаармеец быў яўна не ў настроі. Стаяў такі прыгожы і светлы дзень. У празрыстым кавалачку неба, што заглядаў у акно, беглі светлыя белыя воблачкі, кружыліся белагрудыя ластаўкі, і ішоў ад акна хмялявы пчаліны гуд — густы такі, цёплы, бадзёры. Ды дзесьці блізка ўрачыста бухалі цяжкія гарматы, і тады вясёлым хрустальным звонам адгукаліся аконныя шыбы і аднекуль здалёк прыляталі прыглушаныя адгалоскі: гу-г-гу-гу-у-у... Чырвонаармеец бачыў, як настарожваўся твар камісара, як на хвіліну спыняліся яго задуменныя вочы і спыняліся на нечым нябачным і нерухомым. І чырвонаармеец ведаў, аб чым думае цяпер камісар, бо і сам лічыў пра сябе:
— Раз, два, тры... дзесяць... Ну і смаляць, вот дзе сягоння прыпарка... А ты швэндайся тут з гэтымі арыштаванымі...
І чырвонаармеец робіцца пахмурным. Але гутарка, якая адбываецца паміж камісарам і арыштаваным, пачынае цікавіць яго. Бач ты, справы якія! І ён прыслухоўваецца да скупых слоў, якімі абменьваюцца людзі перад ім.
Вось ён сядзіць, гэты забойца. Чырвонаармейцу не відаць яго твару, але па таму, як б’ецца сіняя жылка на скронях гэтага чалавека, як дрыжаць пальцы, пакладзеныя на калена, відаць, што чалавек моцна хвалюецца, усё намагаецца аб нечым давесці, аб дужа важным для яго, дужа патрэбным.
— Дык як жа так? — дапытвае сурова камісар, не спускаючы воч з чалавека, з яго ссутуленай постаці, з светлага пуху валос, пакрыўшага няголены твар.— Хто вам дазволіў? Як гэта вы зрабілі?
— А так, начальнік...— скупа адказвае чалавек і, раптам ажывіўшыся, падсоўваецца бліжэй да стала і пачынае гаварыць хутка-хутка, стараючыся як мага хутчэй выгаварыць усё, давесці аб самым важным, аб самым галоўным.
Чырвонаармеец слухае гэты голас, пачынае спачуваць яму, і калючая непрыязнь да гэтага чалавека пачынае нікнуць, раставаць. Ён пачынае цікавіцца лёсам гэтага чалавека, жыць яго перажываннямі, яго пачуццямі.
— Я ўсё, усё раскажу, начальнік... Я хачу вам многае расказаць... І аб тым, як учора вы жорстка пакрыўдзілі... так... Пакрыўдзілі мяне... Вы не зразумелі мяне ўчора, вы падумалі бог ведае што... Але ж, бачыце, я зусім не той чалавек, не такі чалавек, якім вы мяне ўяўлялі...
Чалавек таропка гаворыць і дрыготкімі пальцамі рукі папраўляе з’ехаўшую абмотку.
І чырвонаармеец, прыглядаючыся да гэтых пальцаў, да ўпартай абмоткі, якая не паддаецца пальцам, прыглядаючыся да чужога, варожага мундзіра, успамінае ўчарашні дзень. Дзень як дзень, якіх багата на фронце. Але адным здарэннем ён усхваляваў надоўга чырвонаармейцаў і шмат каго з жыхароў польскіх вёсак. І ён успамінае да апошняй драбніцы ўчарашнія падзеі.
* * *
Некалькі дзён полк стаяў на адпачынку ў рэзерве. Раніцой камісар узяў некалькі чалавек з коннай разведкі і паехаў у суседні гарадок, дзе стаяў штаб брыгады. Паехаў з людзьмі, бо вядома было, што па тылах лютуе адстаўшы ў лесе ці знарок астаўшыйся эскадрон польскіх уланаў. Была надзвычайная пагода, адна з тых ласкавых раніц, якімі дорыць нас канец жніўня, калі лета, стомленае сваім пышным цветам, багатымі ўборамі, пачынае ціха-ціха сумаваць, мо аб блізкай восені, мо аб першым, праўда яшчэ рэдкім і непрыкметным, лісту, завялым, пабляклым. Тады бываюць гэтыя раніцы, спакойныя, задумныя, з празрыстым халадком, з яснымі, прыгожымі далямі, з урачыстай цішынёй, якую парушаць хіба толькі праляцеўшы бусел ці неўгамонны верабей на дарозе.
І вось там, дзе кучаравіўся за маёнткам малады бярэзнік, знайшлі яго. Ён ляжаў каля дарогі, шырока раскінуўшы ногі і падкурчыўшы пад сябе руку. Другая была на спіне, неяк недарэчна выгнутая, з задужа белымі ашклянелымі пальцамі. Ляжаў ён ніцма, уткнуўшыся тварам у жмук саломы. Шынель на плячы быў рассечаны, і адтуль выпіраў абрубак косці, чарнеўшы мухамі і запёклай крывёй. Ніхто не здзівіўся знаходцы, ці мала сустракаліся штодня з забітымі. І камісар загадаў паглядзець чалавека, паглядзець дакументы, з якога палка баец, каб сказаць, перадаць аб гэтым. Некалькі чалавек саскочылі з коней, узяліся за чалавека, перавярнулі яго.
— Эх ты, небарака, надумаўся на адзіноце смерць прымаць, не па-таварыску гэта, чалавеча...— пажартаваў адзін з хлопцаў. Але ніхто не адказаў на жарт, усе маўчалі. І здавалася, што гэта маўчанне нарастала, набракала нейкай пагрознай цішынёй, якая бывае перад вялікімі навальніцамі, вырастала ў грозную сілу, перад якой расступаецца, нікне ўсё звычайнае, шэрае, непрыкметнае.
А чалавек ляжаў цяпер, уперыўшы прыжмураныя вочы ў трапяткую сіняву неба. Быў ён нерухомы, маўклівы. Адна нага была перасечана ў калене і так і ляжала надломаная. Рубец запёкшайся крыві прайшоўся па валасах ад ілба і да самага вуха. Хлопцы паправілі далонь рукі, яна вісела, бездапаможная і непатрэбная цяпер, на брудным шматку скуры. Тапырыўся рассечаны ад самага пляча шынель. Хлопцы рассунулі полы шыняля, каб дастаць з гімнасцёркі дакументы, і ціха падаліся назад. Зіяючая рана была на грудзях, яна ішла ад самага пляча, і праз чорныя, запёклыя берагі раны відаць было яно, звычайнае чалавечае сэрца. Чалавек быў нерухомы, а яно білася ціха, павольна. Хлопцы адвялі вочы і, прыкрыўшы шынялём рану, адышліся ўбок. Моўчкі злез з каня камісар, ціха агледзеў чалавека. І тады парвалася цішыня. Камісар вылаяўся. Ён памянуў і бога, і барабан, і шмат чаго горшага за барабан... Было тут і пра сусветную сволач, і пра польскую гідру, і пра гада, а не чалавека... якога трэба да ногця... І самы старэйшы разведчык, стары франтавік Апанас, які быў гонарам палка і героем, раптам збялеў увесь і закрычаў непрытомным голасам, асядаючы на прыдарожную траву:
— Даць яго, ірада, мне... Я скуру спушчу з яго, хто не ўмеў дарубіць чалавека...
Голас пракаціўся глухімі падгалоскамі па лесе і знік, праглынуты кучаравай зелянінай бяроз. Апанас сядзеў на траве і неяк хістаўся з боку на бок, падпёршы далоняй шчаку, па якой скочвалася нязвыклая для разведчыка сляза.
— Гэта ж ардынарац з брыгады, я яго памятаю...— глуха вымавіў ён, урэшце супакоіўшыся і канфузліва абціраючы шчаку.
— Ну, ну, раскіс ты, стары... Справа, бачыш, не ў тым, што нехта не ўмеў, а не хацеў,— вось у чым яна, справа...— коратка кінуў камісар і загадаў пашукаць вады — трэба ж прамачыць чалавеку засмаглыя вусны.
— А цяпер бярыце асцярожна ў шынель ды айда назад, не пакідаць жа тут паміраць аднаго...
І калі бралі на разгорнуты шынель, чалавек упершыню застагнаў і паварушыў галавою. Спыніліся, улілі некалькі кропель вады ў засмяглыя вусны раненага, і той прыадкрыў вочы і глядзеў нерухома — на людзей, на кучаравую зелень бяроз, на лёгкія белыя хмурынкі, што беглі ў празрыстым блакіце, засцілі на якую хвіліну чыстае, яснае сонца. Тады па твары праходзілі таропкія цені, і ён рабіўся бледным, выцягнутым, з узлахмачаным надломам брывей, з завостраным носам. І чалавек сказаў тады сваё першае слова:
— Холадна...
І замоўк.
І хаця ярка свяціла сонца, і цёпла гулі пчолы, і зялёнаю цеплынёю веяла ад бяроз, і весела іскрыўся залацісты пыл пад капытамі нецярплівых коней — усе адчулі гэты халадок і мімаволі сцялі плечы. Стары разведчык ненатуральна суровым голасам, у якім прабіваліся, аднак, іскаркі цеплыні і жалю, глуха запытаў раненага:
— Хто ж гэта цябе так?
І ўсе маўчалі, чакаючы адказу.
Ранены з натугай адкрыў рот і ціха-ціха — чуваць было, як шалясцяць пад лёгкім ветрыкам лісты бярозы — прамовіў:
— Уланы...
Усе расправілі плечы, селі на коней і павезлі раненага назад да штаба. Усю дарогу маўчалі, хаваючы позіркі воч у насупленыя бровы, думаючы аб нечым цяжкім, прыгнятаючым. Аб гэтых думках гаварылі словы аднаго з разведчыкаў, які кінуў, ні да каго не зварочваючыся:
— У-у... гады!., звяры!..
Ля самага паваротку ў маёнтак сустрэліся лоб у лоб з вялікай групай людзей. Вялі пад канвоем палонных, відаць толькі што ўзятых. У самым канцы калоны ішоў афіцэр. Ён цяжка соп, не прывыкшы хадзіць пехатою, крыху пакульгваў на адну нагу. Цьмяна паблісквала сонца на пазументах пагон і лампасаў. Пазументы былі ў пыле, прапыленыя былі боты, і на адным з іх ціха дзвенькала шпора. Другая была адарвана і, матляючыся на адным раменьчыку, чырыла па дарозе, уздымаючы ружовыя клубкі пылу.
І гэтая шпора неяк змяніла настрой разведчыкаў. Усміхнуліся, павесялелі:
— Шпору прывяжы, кавалерыя! Іш ты, пузан, запацеў на шпацыру!
І нехта, угледзеўшыся, крыкнуў:
— Братва! Гэта ж уланы...
Як ветрам змяло разведчыкаў з коней, і не паспеў схамянуцца камісар, як пабеглі разведчыкі, як завіхрыліся галасы і слупы пылу ўзняліся ля калоны палонных.
— Бі іх, крышы на капусту!..
— За здзек! За надругу над жывой душой. У расход ірадаў бога не нашага...
І нехта стараўся перакрычаць.
— Пастой, пастой! Паказаць ім работу іхнюю, супастатам... Няхай нацешацца, наглядзяцца...
Ад нечаканасці замяшаліся канваіры.
А ранены ляжаў ужо на зямлі. Наўкруга стаялі палонныя, цяжка дыхалі, палахліва азіраючыся па баках, і ўцягвалі галовы ў дрыготкія плечы, адчуваючы халадок на спінах.
— Шапкі далоў, гады!.. Іш ты, залачоныя...
І нехта цягнуў афіцэра, падштурхоўваў яго бліжэй да сярэдзіны, да раненага. Паручнік мякка, бязвольна падаваўся наперад, быў бледны, насмерць напалоханы. Неспакойна бегалі яго шчэлкі-вочы, шукаючы спагады. І гэтай спагады не было. Вочы настромліваліся на калючыя позіркі, і ў гэтых позірках ён бачыў, адчуваў наканаваны свой лёс, свой апошні дзень. Збялелыя вусны шапталі:
— О свенты пан бог, о свентая матка...
— Свентая... растуды тваю ў бога... Ён, сабака, памінае яшчэ бога... Ён... ён...— І раптам, збялеўшы, адскочыўшы на крок назад, хапіўся за шаблю стары Апанас-разведчык. Яна ўзвілася з шыпучым свістам угару, і не паспелі людзі ўгледзець яе сонечны блік, як выпала яна з рук, з ціхім звонам упала на пясок, выбітая рукаяткай нагана падбегшым камісарам. Стала ціха. І тады пачуліся прыглушаныя, амаль не шэптам, словы камісара:
— Звар’яцеў! Палонных біць, стары дурань?..
Апанас стаяў разгублены, абмякчэлы. Урэшце вымавіў:
— Вінават, таварыш камісар... Калі ж такія справы...
— Справы? Ты ў баю крышы іх... А вы?..— звярнуўся камісар да канваіраў.— Службы не ведаеце хіба?
Канваіры стаялі, патупіўшы вочы ў зямлю.
Бледныя, напалоханыя твары палонных пачалі набірацца чырванню, цеплынёй. Нехта першым загаварыў з іх,горача, усхвалявана:
— Пане начальнік... Пане таварыш...
— Што?
І раптам загаварылі ўсе разам, загулі, зашумелі:
— Пане начальнік, зачым крыўдзіце вашага салдата? Ён харошы чалавек, ён правільна хацеў зрабіць...
І, тычучы рукамі, паказваючы на збянтэжанага паручніка, ужо крычалі некаторыя, стараючыся перакрычаць адзін другога:
— Ён вялікі звер... Ён гад... Забіць яго — мала...
І ўжо мітусіліся кулакі, у вялікім запале крычалі палонныя, злавесна гарэлі вочы, і нехта памкнуўся з іх, няведама для чаго, выхапіць штык у канваіра.
— Ну, ну! — грозна крыкнуў тут камісар, і ўсе сцішыліся.
— А цяпер, канваіры, забярыце людзей і вядзіце нанач у каменданцкую... А вы — па конях!..
Праз колькі хвілін прыехалі ў маёнтак. Раненага чырвонаармейца не давялося давезці жывым, памёр па дарозе. Сумавалі хлопцы, не ведалі нават адраса нябожчыка, каб паслаць скупы ліст яго сям’і.
А чалавек у варожым мундзіры расказваў.
Уважліва слухаў яго камісар.
— Я ўчора выхапіў быў вінтоўку... Вы маглі падумаць, вы падумалі бог ведае што... Я тады ўжо наважыўся... Умяшаліся вы, перашкодзілі... Ён жорстка здзекаваўся над людзьмі, будучы памешчыкам... Як ведаеце, ён тутэйшы памешчык, гэта ж яго маёнтак... Ён страшна ненавідзеў нас, простых людзей, хлопаў... Аб гэтым вы можаце запытаць тутэйшых людзей, яго парабкаў. Вось сёння ніхто з іх не быў на пахаванні свайго гаспадара, так ненавідзелі яго... Я таксама з гэтых жа яго парабкаў... Дык вот... І зусім лютым, бесчалавечным быў ён на вайне. Смерць чырвонаармейца — работа нашага эскадрона. Ці, хутчэй, работа паручніка. Ён рубіў так, каб чалавек яшчэ колькі часу потым пакутаваў... Дык вот... Мы доўга спрачаліся ўчора. Ноччу. Ён пагражаў нам лютай расправай за нашы ўчарашнія паводзіны, ён гнусна лаяў нас, нібыта мы прадаліся бальшавікам, прадалі веру і айчыну, здрадзілі вялікай Польшчы... Так, бальшавікам. Я трохі ведаю бальшавікоў... Польскіх... Ведаў і расійскіх... Калісьці быў бежанцам, быў у Расіі, у васемнаццатым годзе вярнуўся ў Польшчу... Так... Мы не сцярпелі... Я першы. Мы разлічыліся... За ўсё — за дзікае забойства, за здзек, за радзіму... Я забіў... Вось і ўсё...
Чалавек уздыхнуў, уздыхнуў і камісар. І голасам, у якім не было ўжо строгага абвінавачвання, а быў папрок, камісар запытаў:
— І вы лічыце, што правільна зрабілі, забіўшы паручніка, свайго афіцэра, разам з вамі трапіўшага ў бяду, у палон?
— Мне цяжка што-небудзь сказаць вам. Адно, што магу сказаць: ад зробленага не ўцячэш, яно — факт...
— І вы не падумалі аб тым, што вам прыйдзецца ўсё ж панесці суровую адказнасць... Адказнасць перад намі, перад нашым судом? Якое ж вы, уласна кажучы, мелі права... на... на забойства?..
Дапытваемы маўчаў.
Быў задуменны і разгублены твар у яго. Чалавек нібы збіраўся з думкамі, лавіў іх, даводзіў да парадку. І ўрэшце загаварыў:
— Права? Я ўжо казаў вам аб многіх прычынах... Я не сказаў вам яшчэ аб адным, мо аб самым галоўным... Мне было загадана паручнікам дагнаць учарашняга чырвонаармейца, калі мы спаткаліся з ім у лесе. Мне было загадана затрымаць яго жывым. І я выканаў заданне... Некалькі крокаў аддзяляла нас адзін ад другога. Чалавек быў узброены, чалавек не здаваўся, ён адстрэльваўся на кані... Мне было зручней, я даганяў яго. І я ўжо выхапіў шаблю, каб, прышпорыўшы каня, скончыць урэшце гэту вар’яцкую пагоню... Мяне спыніў паручнік. Ён абагнаў мяне і падстрэліў каня ў чырвонаармейца. Чалавек упаў на зямлю. Хвіліны з дзве быў ля яго паручнік. Мы не былі там, паручнік не любіў, каб мы перашкаджалі яму «па-прыяцельску гутарыць», як казаў ён. Мы не бачылі ў твар таго чалавека. Праз якую гадзіну-дзве мы трапілі ўсе ў палон. І вось, калі вашы разведчыкі прывялі нас да знявечанага чырвонаармейца, я пазнаў яго... У апошні раз мы бачыліся і развіталіся ў васемнаццатым годзе, калі я выехаў з Расіі. Чырвонаармеец, якога вы сёння пахавалі...
Расказчык раптам змоўк, дрыготкія пальцы схапіліся за гузікі мундзіра, адшпільвалі іх і зноў зашпільвалі. Ён памыкаўся нешта сказаць і не мог, і па тым, як захадзілі цені на твары, як звузіліся вочы, самкнуліся некалькі раз — хутка-хутка, відаць было, што чалавек хвалюецца. Але ён сабраўся з сіламі, выпрастаўся на крэсле і загаварыў, стараючыся надаць свайму голасу спакойную ўпэўненасць, цвёрдасць. Гэта не зусім яму ўдавалася, голас ламаўся, ападаў, словы былі няроўнымі, шурпатымі, яны неяк не пасавалі свайму зместу і сэнсу. Яны былі прыглушаныя, неўвароткія.
— Так... Дык вот... Я ўсё гаварыў і гаварыў... Вы паслухайце... Пане начальнік... таварыш... Гэта... Гэта... быў мой брат...
Камісар ціха кіўнуў галавой, нібы пацвярджаючы гэтыя словы.
І раптам страпянуўся камісар. Ён не здзівіўся апошнім словам. Не ў кроўным сваяцтве ён бачыў спружыны ўсёй гэтай, як называў ён, бузы, усёй гэтай гісторыі са смерцю паручніка. Было нейкае другое сваяцтва, якое заўважыў ён у гаручым бляску воч некаторых з уланаў, якія абзывалі апошнім гадам пана паручніка, якія гатовы былі прыкончыць яго ў прысутнасці камісара. І гэта сваяцтва было куды вышэй звычайнага, кроўнага.
— Ідзіце... Ладна... разбяромся як-небудзь...
Чырвонаармеец-канваір весела стукнуў вінтоўкай.
— А ну, пойдзем... Ды ты, чалавеча, плеч не гні, ступай весялей... Яно, браце, усё прыйдзе ў меру...
І пра якую меру думаў чырвонаармеец — ён і сам не сказаў бы выразна аб гэтым. Але ён моцна адчуваў нейкую вялікую сувязь з гэтым ссутуленым чалавекам у варожым мундзіры. І таму гаварыў весела і не баяўся гаварыць з арыштаваным у прысутнасці камісара, начальніка.
Адчуванне той жа нябачнай сувязі было і ў камісара і напоўніла яго ціхай радасцю, спакоем і раўнавагай.
З гэтай раўнавагі не вывела і гаспадыня, якая прыйшла даведацца аб выніку сваёй просьбы. Ён успомніў яе словы аб яднанні душ, аб народным сэрцы. Ён знарок сурова і проста сказаў ёй, што муж яе, паручнік польскай арміі, забіты польскім салдатам. І зусім не здзівіўся яе жахам, яе сумненням.
— Я не магу гэтаму верыць, пан начальнік... Вы жартуеце... То не можа быць... Вы... вы проста выгароджваеце сваіх салдатаў, вы хочаце зрабіць іх невінаватымі...
І гэта не вывела з раўнавагі камісара і не здзівіла яго.
І ён расказаў яшчэ гаспадыні аб смерці чырвонаармейца, аб нечуваных, лютых здзеках над ім, аб чалавеку, учыніўшым гэтыя здзекі... Аб чалавеку, вартым самай чорнай, сабачай смерці...
Тады яна ўзнялася з крэсла і стаяла ганарыстая, гнеўная, з грэбліва прыжмуранымі вачамі.
— Гм... Я... дзіўлюся, пан начальнік, хто даў вам гэтую высокую годнасць... Дзе ж ваша хвалёная справядлівасць, на якую я так спадзявалася... Быць такім вялікім начальнікам... і не разумець простай рэчы — не разумець розніцы паміж лёсам афіцэра арміі і... звычайнага салдата... Вайна ёсць вайна, і што значыць тут жыццё якога-небудзь, выбачайце мяне... цёмнага хлопа...
Нібы цяжкі снарад узарваўся ў пакоі.
Як падхоплены выбухам, падскочыў камісар з крэсла і, адхіліўшы яго ўбок, стаяў перад ёй, сударгава сціскаючы кабуру з рэвальверам.
— Вы!.. Вы!..— задыхаўся ён, глытаючы словы.— Вон!.. Зараз жа вон, пакуль не позна!..
Як ветрам выдула яе з пакоя. Не паспела нават дзверы прычыніць. Камісар аблягчона ўздыхнуў і, аддыхаўшыся, пачаў хадзіць шырокім размераным крокам, які гулка аддаваўся ў пустых пакоях. У суседнім пакоі прыціхлі ардынарцы і весела падміргвалі адзін другому:
— Ну і разышоўся ж цяпер камісар! Не на жарты!..
— У бога... і ў барабан...
Яны ведалі свайго камісара.
А ён хадзіў па пакоі і ўсё думаў. Думаў аб вайне, аб старым, аджываючым веку, аб суровай барацьбе людзей і аб звычайным чалавечым сэрцы.