Студзень, люты... Марозы лютыя і ледзяныя каралі, як кажуць паэты. У іх заўсёды каралі — і вясною зялёнай, і сонечным летам, у восень глухую, дажджлівую, і ў снежні, і ў лютым. Яны і ў сняжынках шукаюць агню і знаходзяць у іх іскры, бліскучыя і пякучыя агні холаду. Ды як іначай — не можа чалавек жыць без агню, хіба сэрца без іскраў — сэрца? Тады мяшок яно, непатрэбны мяшок, у якім ні свету, ні радасці. Шукайце ж агню, знаходзьце яго, напаўняйце іскрамётным полымем вашы думкі і сэрца, тады пазнаеце свет, чалавечую радасць і боль.
Мароз пякучы, у ім сапраўдны агонь і дзіўны — ён не песціць душы чалавечай, да касці пранізвае стрэламі аснежанымі тваё кволае цела, якое вечна цягнецца к сонцу. І кажуць — зімой любоў не цвіце, бо стыне кроў, мароз пацалункаў не любіць, робіць блядымі губы чырвоныя, тушыць агні ў шэрых і сініх вачах і робіць іх празрыста-халоднымі, падобнымі на шкло туманаў асенніх, а завеі, віхуры снежныя блытаюць думкі, наганяюць сіняга суму і чорнай жуды. Хіба тут пра любоў ды пра карую цвецень воч дарагіх успомніш, калі няма ні пахучага бэзу, ні майскіх зор прамяністых, ні срэбных песень салаўя. Дзе там... Мо і так, мо і не так,— аднаму адно падабаецца, другому — другое...
А я ўсё ж такі люблю: у марозы, у снежні, у лютым, калі замярзаюць сонечныя вёслы, як кажуць паэты. Я люблю, люблю горача, вернай, надзейнай любоўю. І чым болей мароз, чым сільней ён стрыбушыць саламяныя стрэхі, дзынкае ў драўляныя сцены кулаком касцяным, узнімае снежныя хвалі жорсткія, кідае іх на абледзянелыя сляпыя шыбы, стукае, шархаціць палахліва аб комін аснежаны,— тым сільней, гарачэй любоў у маім сэрцы, тым святлей мая радасць.
Вунь вые віхура за цёмным акном, і, нібы здані, праносяцца стаі мёрзлых сняжынак, к акну прынікаюць, плачуць нуднай адзінай слязой, прымярзаюць, а вецер гоніць усё новыя снежныя хмары, гудзіць і шалёна рагоча завея голасам ледзяным, рыпучым. І скагоча мароз, бяжыць, грукаціць па завеяных сцежках, дарогах, снегам у зоры кідае, у месяц бліскучы — бач, зайздрасць бярэ, хоча ўладу на ўсё налажыць, прыдавіць жывое ледзяшом-брыльянтам пякучым.
Ну і вый на здароўе, пацяшайся мароз ледзянымі каралямі, покуль сонца іх не сарве з тваіх халодных грудзей.
Што мне да цябе. Вунь стаіць мая мілая, мая радасць — любоў. У яе ножкі малыя і лебядзіная шыя. У яе сэрцы агні бурлівыя і кіпучыя і ў грудзях крамяных запал,— што супроць яго снегавыя завеі і траскучы мароз.
Я гляджу на мілую вокам улюблёным, я дам мілай бярозавых трэсак, запяе яна песні дзіўныя, запяе голасам залацістым, гарачым... І лятуць, кружацца агнявой струменню гукі медныя і чыгунныя, песцяць рукі твае і ногі, песцяць сэрца цяплынню чароўнаю. Люблю песні чыгунныя. Чаму? Мая мілая, мая радасць — печка чорная, печка чыгунная. Яна любіць трэскі, пахучыя трэскі. Гараць яны, трашчаць вугалі залатыя, а мілая песні спявае:
— Жш-ш-ш... жш-ш-ш... сзыі-і-і-ш-жш...
А ў жалезнай трубе гудзіць вецер, працягвае ў трубу мароз свае сінія лапы і, апёкшыся, уцякае ад хаты. Болей трэсак — болей агню і малінавы бок у печкі, люба глядзець на яго ў цёплай хаце. І ў вячэрнім змроку цёплым, калі хіліцца галава да сну, паціху дрэмлюць думкі ад працы дзённай, люба слухаць чыгунныя песні. У гэтых песнях пад халодныя спевы завеі пачуеш ты многа слоў, многа праўды жывучай аб жыцці, аб мінулых дзеях, аб днях мінулых. Печка любіць спяваць аб мінулым, бо пражытыя дні праз яе пракаціліся, праз яе чыгунныя грудзі, сляды аставілі на яе тонкіх баках.
І заўсёды яна пяе аб мінулым. Вось паспрабуй толькі, закрый вочы пялёсткамі дромы — і паляціш у думках разам з песняй чаруючай к дням пражытага, к дням, што таксама аставілі след на несталёвым чалавечым сэрцы. Пяе мая мілая: Чж-ж-ш-сзыі-і-с-ш...
Семафор глядзіць вокам чырвоным у далі снежныя, змрочныя, туды, дзе на захад уходзяць, уюцца істужкай бліскучай сталёвыя рэйкі, дзе ў сініх туманах паляглі, захаваліся горы Уральскія. І пад рэйкамі скачуць завеі, скавыча мароз. А белым вокам углядаецца семафор на ўсход, на станцыю, туды, дзе за белай раўнінай палошча берагі крутыя сярдзіты, буяны Іртыш. Холадна, сумна ветры плачуць, рагочуць, песні шалёныя граюць на тэлеграфных струнах, і гудзяць яны, надрываюцца нечалавечым жалем і сумам нязведаным.
Толькі весела ў будцы, вунь там, недалёка ад высокага семафора. Там Арынка песні спявае, а ёй падпявае чыгунная печка — і абоім цёпла і светла, і радасна. У абоіх агонь у грудзях і маладыя гады за плячамі. Што ж трэба болей, толькі тады і радасць цвіце. А з радасцю добра і шанежкі пекчы, шаньгі смачныя і румяныя, як румяныя шчокі Арынкіны, калі ўглядаюцца на іх Алесевы вочы. Але што Алесь... Ён даўно за Урал пайшоў, за туманныя горы, якіх ніколі, ніколі не бачыла Арынка. Чаго пайшоў і зачым, хіба ведаць Арыне аб гэтым, толькі чула ад таткі яна, што адтуль, з па-за гор, па чыгунцы чуткі плывуць, чуткі казкам падобны, што там, дзе Алесь, завіхурыў буран крывавы, і ў павевах яго людзі шчасце знаходзяць, вось такія людзі, як яны з Арынкай, як рамонтшчыкі пуцявыя, як прамасленыя дэпоўцы-рабочыя.
Шкада Алеся, шкада воч яго сініх, ды нічога не зробіш — чакай дзяўчына з-за сініх гор свайго шчасця і долі, а мо і дачакаешся. Праглядай свае вочы на захад, прыглядайся да вокнаў вагонаў. І глядзіць Арынка, прыглядаецца, не прапусціць цягніка, не прапусціць вагона. А воч сініх няма, як няма. Ну і што ж, не настаў яшчэ час, але прыйдзе...
А печка гудзіць, усміхаецца бокам малінавым, нібы выказаць хоча:
— Не думай занадта, Арынка, падгараць твае шанежкі, а падпаленых татка не любіць.
Татка... Ён хутка са стрэлак прыйдзе, прыйдзе змораны працай: не жарты — стрэлкі прачысціць у завею, у траскучы мароз,— заносіць іх снегам, замярзаюць — ці доўга ж так да бяды. Татка шанежкі любіць гарачыя і румяныя, бо халодныя рукі ў яго і іх трэба пагрэць. Чым жа лепей сагрэеш, як не шаньгаю цёплаю,— і нагрэешся ад іх, і голад прагоніш, сыт будзеш.
Татка, татка... любіць Арына яго зморшчаны твар суровы, абветраны жыццёвымі клопатамі, яго вочы глыбокія з-пад навісшых брывей. Суровыя вочы, а колькі ў іх ціхай радасці і бацькавай ласкі, калі паглядзяць яны на дачку, дарагую Арыну. І яшчэ гэтыя вочы ліхтары любяць: чырвоныя, белыя і зялёныя, многа іх, ліхтароў, вунь ззяюць, мітусяцца зоркамі па раскіданых стрэлках станцыі. І татка даглядае іх. Пад вечар зносіць ён лямпы, працірае іх пакляй старанна, праглядае на свет, потым запальвае свой ліхтар ручны (хітры ліхтар, які захочаш, зробіш у ім свет: белы, зялёны, чырвоны) і разносіць лямпы па стрэлках, потым ідзе к семафору, спускае з-пад неба ліхтар вялікі, чысціць яго, налівае газу, запальвае, і ліхтар падымаецца ўверх, рыпіць, скрыгоча, пакуль не ўзбярэцца на самую вышыню і застыне там неміргаючым вокам чырвоным. Дзіўнае вока: яно, як камень самацвет, іншым часам зялёным робіцца, і тады Арынка ведае, што хутка поезд падыдзе і загудзіць цягнік сталёвым горлам і прагрымяць, прасакочуць па стрэлках чыгунныя колы. А вока зялёнае стане ізноў чырвоным.
Як вабіла раней у дзяцінстве Арынку гэтая чырвань і зелень. Часта, выняўшы з таткавага ліхтара цвятное шкло, яна прыкладала яго к вачам і глядзела скрозь яго на сыпучыя снежныя раўніны, на бліскучыя рэйкі. Чырвонае шкло — і снег чырвоны, нібы палыхае па ім пажар і нават цёпла робіцца, нібы пад летнім сонцам, у цяплынь, у прыволле. Паглядзіш у зялёнае — снег зялёны і адразу ў паветры свежым мурогам запахне. Што гаварыць — дзіўнае шкло.
Але татка заўсёды смяяўся:
— Дурная ты, Арынка, глядзіш ты вось і не ведаеш, а нашто гэтае шкло чырвонае. А пакажы машыністу яго, паравозу наперад і
Стоп машына, далоў качагар...
Зялёны агонь пакажаш і
Цішэй, галубец, цішэй, глядзі, не спатыкніся на стрэлках, не паламай краставіны чыгунныя...
Вядома, ён і цішэй, цішэй. Ну, а з белым сунешся, што там:
Бяжы, браток, бяжы, браток,— дарога табе вольная і прамая, буфяроў не зломіш, не пашчэпляцца колы...
То ў дзяцінстве было. А цяпер што. Эх, лепей бы ўглядацца ў Алесевы вочы, а ў іх — што хочаш: і цёплая чырвань лета, і зялёная свежасць вясны, а свету, свету ў іх белага колькі! Ды што ж зробіш...
Уздыхнула Арынка, падкінула трэсак у печку, печка песняй вясёлай захлібнулася, чырванеюць бакі яе чыгунныя, цёпла і весела і трошачкі сумна чагосьці... Нешта татка не ідзе, а пара б вячэраць. Забавіўся, пэўна, на станцыі той, мо справы якія. Ды хіба не знойдуцца справы, вунь дні якія пайшлі непакойныя. Эшалон за эшалонам ідуць войскі з-за Уралу, туды, на Омск, на буяны Іртыш. Колькі за дзень прайшло. І ўсё палкі чэхаславацкія. Куды яны, чаго ім, што трэба ім — хто іх ведае.
А шанежкі ўжо гатовы, пара б вячэраць, таго і глядзі прастынуць, ну, што з імі тады. А таткі няма і няма. Гараць трэскі ў печцы, абвіло іх чырвонае полымя, і трашчаць яны, каробяцца, гнуцца, чарнеюць пад гарачымі языкамі агню і пакрываюцца з бакоў залатымі акрайцамі вугалёў брыльянцістых. Ад іх водблескі мітусяцца па сценах, цалуюць залатой чырванню Арынкіны вусны, зайчыкамі прабягаюць у цёплай шэрані воч і калышуць, нібы шавеляць у водблесках цвецені агнявой расніцы шаўковыя. Пунсавеюць шчокі румяныя, і пад подыхам цяплыні ўздымаюцца крамяныя грудзі, і ціхія думы аб шчасці, аб крылатым шчасці лунаюць у цёплым змроку, дзе іграюць залатыя водблескі, нібы зарніцы ціхія і яркія, дзе казычуць вуха цёплыя песні — спевы чыгунныя.
— А таткі няма і няма. Ну дзе б ён мог быць?
— Гу-гу-гу-у-у...
Зазвінела ў паветры сталёвае горла. «Зноў цягнік»,— думае Арынка і глядзіць у аснежанае ваконца ў бок семафора. Што за штука — семафор закрыт, а павінны адкрыць бы. За семафорам шыпіць паравоз, за ім істужкай уходзяць вагоны ў завеі снежныя, у снежную даль. Паравоз крычыць, надрываецца меднай сірэнаю і ўсё бліжэй і бліжэй грукаціць, набліжаецца к станцыі. Але закрыт семафор, хіба пойдзеш далей. Заскагаталі тармазы чыгунныя, снапы іскраў кінуўшы на халодныя рэйкі. Стаў паравоз, аддуваецца беласнежным парам, задыхаўся, бач, з дарогі, дрыжаць стаміўшыся грудзі сталёвыя, бліскучыя вочы-ліхтары засцілае дыханнем цёплым. Людзі з вагонаў вылазяць, на станцыю ідуць.
— Мо Алесь,— мімаволі думка ўзнікае і раптам гасне.
— Не, чужая гаворка, не наша. Ды злосна гавораць нешта, што ім трэба?
Прыпала Арынка к замерзламу аконцу, прадыхаўшы наперад у ледзяным узоры дзірачку-глядзелачку, адхілілася адразу, неяк трывожна на сэрцы стала.
— Ідуць, сюды ідуць, што ім трэба ад нас...
А ў печцы трэскі гараць, палахліва гараць, кідаюць пужлівыя водблескі на сцены, на вокны, на Арынкіны вочы спалоханыя.
Рыпнулі дзверы, застукалі чабаты на прыступку, і ў хатку паплыў, закружыўся белы клубок халоднага пару, акутаў печку, Арынку, нічога не відна. А яны рагочуць, гавораць нешта. «Мусіць, пагрэцца прыйшлі»,— узнікае думка і рвецца, як слабая нітка. Белы пар халодны тае, нікне пад подыхам печкі, зноў відна ў хатцы. Вунь колькі прыйшло іх, салдаты, розныя ёсць: маладыя і старыя, вунь і п’яныя, гавораць, нібы заплятаюцца языкамі. І яны заўважылі Арынкіны вочы, што гарэлі вугольчыкамі з-за малінавай печкі.
— Гы-гы-ы, і дзяўчына ёсць...
— Гэй, хлопцы, а яна ж і красавіца! Подзь сюды, дарагая, пакажы нам румяныя шчокі, дай на цябе паглядзім. Не хочаш, ну, я ў госці к табе...
Рыжыя вусы пасунуліся блізка, блізка... Чужая рука надавіла плячо, нібы агнём апякла. Брыдка, брыдка на сэрцы. Увярнулася Арынка, у куток забілася, а думкі, думкі мітусяцца, як тыя вугольчыкі, што блішчаць вунь і гаснуць у печцы малінавай.
— А татка дзе, дзе даражэнькі татка...
А яны рагочуць, заліваюцца смехам паскудным, скаляць зубы, і здаецца Арыне, што гэта зубы звярыныя, і смех не смех, а жудаснае завыванне воўчае ў цёмным лесе дрымучым. І вочы ў іх, брыдкія вочы, нібы маслам палітыя... І зноў ён, гэты агідны, чужы, з вусамі калючымі лезе, садзіцца поплеч, нахіляецца к збялеўшаму твару, дыхае ў вочы гніючым дыханнем, вышчарыў зубы, заліваецца рогатам п’яным. І ўсё бліжэй, ва ўсіх вочы гараць, нібы хочацца ім праглынуць яе, аблізаць са шчок румянец пунсовы, выпіць вочы хрустальныя з залатой іскрой.
Цапнуў за грудзі ненавіснай рукой, сцяў нібы кляшчоткай жалезнай, аж кроў нахлынула ў віскі, так усхадзілася сэрца, і ўваччу захадзілі агоньчыкі, нібы тыя ліхтарыкі родныя: белыя, зялёныя, чырвоныя; многа іх, многа, мілыя, родныя... Ненаглядны татачка, дзе ты, дзе ты... Высклізнулася з рук ненавісных, ударыла па калючай шчацэ, але многа рук гэтых, многа ратоў ліпучых цягнецца к вуснам збялеўшым.
— А, дык ты так! Іш, бальшавічка знайшлася. Я ж пакахаю цябе іначай...
А печка гасне, заміраюць залатыя іскры, зніклі водблескі яркага полымя, цямней і цямней...
Толькі стогны прыдушаныя ды звярыныя ўздыхі, нецярплівае патопванне ног плылі ў карагодзе п’яным, шалёным, дзе мутнее чалавечы розум і становіцца цёмна-цёмна, цямней ночы асенняй, ухутанай у чорныя склізкія хмары.
— Сабакі, зве-е-ры... татка родны...— вырвалася раптам скрозь п’яны гоман галасоў нецярплівых і змоўкла, нібы падбілі, абсеклі чалавечае слова каменем вострым і цяжкім.
А печка загасла, застылі залатыя вуглі, ахінуліся попелам шэрым, халодным. І калі эшалон, забразгатаўшы звонкімі талеркамі буфяроў, заскрыгатаўшы чыгуннымі коламі па абмерзлых рэйках, пасунуў у поўнач далей, у расчыненай напята хатцы панавалі холад і цемень, беспрасветная цемень, у якой звычайна не бывае ні іскр, ні агню, ні прыветнага свету...
* * *
Колькі дзён завывае буран, і насупіў Урал свае старыя бровы, ускудлачаныя ветрам паўночным. Глуха стогнуць лясы і калышуцца, нібы грывы сівыя, над Міасам-ракою, увабраўшайся ў лёд блакітны і звонкі. Завывае буран, і струменяць на ўзгор’ях снегавыя павеі, ветры рогат узнімаюць, галосяць шалёна, крычаць, надрываюцца, нібы выйшлі з пячоры Кунгурскай падземныя чудзішчы і адкрылі свае пасткі страшэнныя, зараўлі гудам звярыным на свет, на жывое, на ўсё, у чым трапечацца радасць дыхання, дзе праменіць агонь жыццёвы.
Сумна ў гарах, здаецца — плачуць над Міасам старыя яліны; холадна ім і ад золкага ветру, і ад скал халодна-пякучых, па якіх распаўзліся цэпкія корні-рукі. Холадна корням, холадна, а ў паніклых лапах-галінах гойдаюцца сняжынкі беспрытульныя, ганяе іх вецер з узвышшаў у даліны, з далін на ўзвышшы. А мароз скавыча зласней і зласней.
Страшна тады ў гарах, і дарогі не відна. Толькі поезд скрыгоча паціху, рыпяць абмерзлыя рэйкі ды пастукваюць на стыках чыгунныя колы, ляніва пастукваюць — не разгонішся ў гэтую замець, таго і глядзі пакаўзнешся, паляціш старчаком пад абледзянелы гранітны адшыб, разаб’еш, пашчэпіш у дробныя трэскі аб скалы вагоны прамерзлыя, астылыя. Вецер шалёны кідае глыбамі снегу на буфяры, на сталёвыя скрэпы, узрывае праржавеўшую жэсць на скрыпучых і дрыжачых крышах.
У вагоне холадна. Звычайны вагон, таварны, такі, як і ўсе ў гэтым цягніку доўгім. Папрамярзалі сцены, іней лядзянай воўнай павіс са столі, паглядзіш на яго — нібы па сэрцу ледзяшы коўзаюцца, паліваюць яго вадой сцюдзёнай, холадна робіцца ў ім, пякуча холадна. І печкі няма. Замест яе пустое месца, хіба тыя гады, каб з печкамі ездзіць. А ў столі, дзе праходзіла калісьці труба,— пустая дзірка ззяе, і яна, нібы сабачая пастка, на марозе хаўкае парам халодным ды цярушыць ігольчастымі сняжынкамі шэрымі ў вагонным змроку.
Зыбаецца, падскоквае вагон на стыках, ржава скрыпіць на рэсорах прастуджаных, дзесьці жалобна скагоча, галосіць прарэзліва перагарэўшая букса, ды гудзіць па-за сценамі вецер, шархаціць, барабаніць па крышах. Ціха ў вагоне, каму гаварыць ахвота. І кожны ціснецца адзін да другога на дошках-палацях: усё ж такі цяплей, не так кусае мароз праз худыя шынелі. Толькі ногі вось шчымяць, пальцы стынуць, папрыліпала к ім халодная падэшва чаравік парыжэлых. І надаедліва дзынкаюць, бразгацяць па сценах салдацкія кацялкі.
— Эх, і жыццё ж, каб цябе прыдушыла...
— Чаго ты?
— Нічога... Бач, сукярэчыўся ў тры пагібелі, а яшчэ — вагон завецца, хужэй, чым скварэшня тая, пад кустом і то лепей.
— А табе як хацелася б?
— Ды што хаценне. Вось цягнецца, каб яму спухнуць, нібы тыя гаршкі на кірмаш вязе, разбіць баіцца...
— А як бы ты думаў, дур’я галава твая. Кур’ерскі хочаш? Не, трасцы... Чэхі, яны, брат, паклапаціліся, галубчыкі, аб тваіх костках: таго і глядзі, рынешся куды-небудзь у прорву і касцей не сабярэш тады... Вось і сунемся паціху, вобмацкам, ды завея к таму, што ж ты хочаш?
— Ды што ты ка мне прычапіўся: хочаш ды хочаш... Памерзнем вось скора, вось табе і будзе: хочаш ды хочаш...
— Не змерзнеш... Эх, галава твая яловая, пра печку ўспомніў, а яшчэ чырвонаармейцам завецца. Табе б на печы ляжаць, падкамячыўшы пад голаў андарак жончын, ды паглядаць, як жонка аладкі пячэ. Ваяка...
— Адкасніся ты...— і абазваны «ваякай» яшчэ старанней укутваецца ў дзіравы шынель, выставіўшы з каўняра толькі кончык носа.
Хіба злуюць? Не. Трэба ж парушыць чым-небудзь непрыемную цішыню, бо спаць усё роўна не хочацца, дый не заснеш тады, калі хочаш. І ўсе ляжаць нерухома, углядваюцца ў змрочную столь, прыслухоўваюцца да бразгатання кацялкоў непакойных ды шурхацення завеі. Часам скажа хто-небудзь, не зварочваючыся асабліва ні да каго:
— Эх, чайку б цяпер...
І хто-небудзь з кутка адзавецца.
— Мо малачка захацеў яшчэ...
Але кожны не быў бы супроць, каб папіць чайку ды пагрэцца ці ў цёплай хаце, ці так дзе-небудзь, каля агню, каля вагоннай печкі, толькі быў бы агонь ды шугала б полымя. Але што зробіш, няма, павывезлі хцівыя чэхі ўсё, што толькі магчыма павезці, пагналі вагоны з сабой, цёплыя, прытульныя вагоны.
А поезд рыпіць і рыпіць, і дзень, і ноч, усё суне ўперад, рассякае ўпартымі сталёвымі грудзямі марозныя подыхі ўсходу. Засталіся ззаду горы і шыбчэй засакаталі колы, адбіваючы тахты чыгунных напеваў:
— Та-та-та, та-та-та, та-та-та...
Ім падпявае, шуміць цягнік:
— Бяжым-бяжым, бяжым-бяжым...
Але не ўсё ж бегчы. Марознай раніцой стаў поезд, далей нельга ехаць — паўзарваны на станцыі стрэлкі. Абрадаваліся і хлопцы — трохі абагрэемся хоць — і палезлі з надакучыўшага вагона:
— Ну і мароз!
— Гэта, братка, табе не ў нас на Дняпры, дзе і зімой зарыўся ў стог і праспіш, як на печы.
— На печы, не на печы, а ўсё ж не хапае за нос так, як тут.
— Што і гаварыць. Але пойдзем, хлопцы, хоць пагрэемся трохі ў будцы.
Падышлі.
— Ну і людзі, напята дзверы адчыняюць...
І раптам, зірнуўшы туды, усе разам, нібы па якойсьці камандзе таемнай, знялі шапкі, замоўклі і чамусьці пільна ўсе сталі глядзець толькі долу, нібы ніколі не бачылі сваіх чабатоў ірваных, сваіх парыжэлых чаравік. І кожнаму страшна было і неяк непрыемна глянуць туды, дзе на ложку нібы спала маладая дзяўчына. Вунь і рука павісла, і раскінуліся кучаравыя валасы па падушцы...
Але чаму яна нерухома, чаму адкрыты вочы, і на іх, на бліскучай шэрані, не таюць пухавыя сняжынкі?
І адзін з чырвонаармейцаў — стары, абветраны нягодамі і жыццём чалавек, ціха ўвайшоў у будку, знайшоў коўдру нейкую і прыкрыў нагату дзяўчыны, нібы вочы хрустальныя, апушаныя снегам, прасілі яго аб гэтым. І тады нібы з усіх грудзей вырваўся цяжкі-цяжкі ўздых, і нехта моўчкі памахаў кулаком на ўсход, махнуў, не сказаў нічога, але ўсе яго зразумелі, і з грудзей выдавіліся скупыя словы:
— Сволачы, бандыты, а яшчэ — культурныя...
Ля штабеля дроў, што стаяў каля будкі, знайшлі старога стрэлачніка. Ён ляжаў ніцма на снезе, побач ляжаў яго разбіты ліхтар. І агнявымі плямамі свяціліся на сонцы аскалёпкі чырвонага шкла і кроплі крыві. Чырвоныя кроплі на халодным снезе. Так адплацілі старому бацьку бандыты за цёплую шэрань вачэй Арыны, вачэй з залатою іскрою.
А малады чырвонаармеец, які ў першы раз убачыў неўміручую крыўду над чалавекам, над чалавечым жыццём, здзіўлена паводзіў вачамі наўкола і, ні к каму не зварочваючыся, гаварыў, нібы шаптаў паціху:
— Эх, чаму гэта так, чаму, бач, блішчыць яна, рэжа вочы...
— Што?
— Кроў.
— Кроў? А як жа ты думаў? Кроў — яна, братка, гарачая, а снег халодны, таму яна і блішчыць, і чырвань мае...
Хутка пахавалі нябожчыкаў, наладзілі стрэлкі чыгунныя, і пайшоў эшалон на ўсход сваёй пуцявінай жалезнай. З асірацелай будкі ўзялі ў вагон печку чыгунную, зноў у яе бок малінавы — і ад яго цяплынь і пунсовыя шчокі ў абветраных сонцам і марозамі людзей, якім люба ў цяпле піць гарачы чай, прыслухоўвацца к завеям марозным. Што яны ім, калі спевы чыгунныя поруч, гарачыя спевы. Печка спявае — і радасна ўсім, і з радасцю пойдуць усе слухаць назаўтра новыя песні, свінцовыя песні аб жыцці і смерці, песні перамогі над горкай нядоляй людской, перамогі над жыццёвай трухой і брудам варожым.
* * *
Прагрымелі гады поступам чыгунным і аставілі ў сэрцы сталёвую накіп. А печка гарыць, не стухаюць агні ў ёй, блішчаць залатыя зарніцы, мітусяцца па сценах, свецяць прыветна, і ад свету, ад полымя яркага вее цяплынь пяшчотная, грэе сэрца і думкі грэе, песціць рукі з мазалямі гаручымі. І малы сын — у яго вочы зыркія аганькі — к каленам лашчыцца, углядаецца ў вочы і сур’ёзна-сур’ёзна гаворыць:
— Тата, я люблю жыжу...
Жыжа — агонь, жыжа — іскры.
— Сапраўды любіш?
— Люблю.
— Ну і любі ды расці вялікім-вялікім, падрастай, сынку, на бацькаву радасць, на нашу падмогу...
А печка пяе і спявае чыгунныя песні. За акном траскацяць марозы, завывае вецер галодны. Але што нам? Хіба страшны яны, хіба знімем мы з сэрца сталёвую накіп, хіба зробім яго мяккім і кволым... Не, ніколі, ніколі, покуль ззяюць агні, покуль іскры гараць залатыя...