Вуліцы ціха-ціха насоўваюць на жалезныя крышы шапку вячэрняга змроку. Сціхае грукат, падслепавата пачынаюць свяціцца па дварах аконныя шыбы шэрых цяжкіх камяніц, бразгацяць у апошні раз жалезныя засовы — то зачыняюцца нанач крамы і магазіны, растайвае і нікне дзесь па дварах і завулках напружаная нервовасць дзённага часу, і вуліца хутка-хутка прымае зусім другі выгляд. Змрок упарты, ён паступова і рашуча згушчае свае фарбы, ахінае сабой вулічны брук, акутвае чорнай пеляной гарадское неба, на якім хутка ўсплывае бляды, прастуджаны месячык. Паглядзіш на яго знізу і здаецца, скача ён з крышы на крышу, гуляе ў жмуркі з чорнымі закапцелымі комінамі і сваім языком-рогам цалуе ці ліжа бліскучую жэсць.
Чым гусцей змрок, тым блішчасцей гараць ліхтары на вуліцы. Гараць яны і абуджваюць вуліцу да новага жыцця, жыцця вечара і ночы. Узнімаецца новы гоман, новыя гукі пялешчуцца ў электрычным бляску, шурхацяць на тратуары бацінкі гуляючых, усё гусцей і разнастайней людскі натоўп, гутаркі, спрэчкі, урыўкі слоў. Цягнуцца пары за парамі, ззяюць чырванню нафарбаваныя вусны, льецца салодкі даўкі пах пудры, парфумы — то вечар і ноч уступаюць у свае правы.
А на рагу вуліцы стаіць ужо Гома. Стаіць, не зварухнецца, нібы аслупянеў на адным месцы, углядаецца скрозь мутнае шкло акуляраў кудысьці ўздоўж правадоў электрычных у нейкую адну-адзіную кропку ці ў далёкі ліхтар, ці ў комін, ці ў шыльду бліскучую. А мо ў тую далёкую зорку, што міргае з-за радыёмачты? Хто яго ведае, куды ён глядзіць. Не разгадаеш і аб чым думае Гома, якія вырашае пытанні — позірк яго халодны, безучасны і нерухомы. Такое і аблічча. Пад пахай кніга — нейкі тоўсты фаліянт. Не жыве Гома, стаіць і глядзіць, толькі пальцы рукі пастукваюць па вокладцы кнігі, выстукваюць ціха, упарта ні то матыў якой песні цудоўнай, ні то ніжуцца думкі ў галаве, і кожная думка вызначаецца гэтым выстукваннем.
Гома звар’яцелы, ціхі, бяскрыўдны...
— Добры дзень, Гома!
Гома паварочвае шыю, пранізвае цябе халодным позіркам і, спазнаўшы, чуць-чуць усміхнецца ў адказ на прывет.
— Чаго стаіш, Гома?
Ён аглядваецца навакол і, заўважыўшы, што ніхто не перашкодзіць гутарцы, на запытанне адказвае запытаннем.
— А ці верыце вы ў любоў?
— У любоў, Гома, гм... як табе сказаць, вядома... веру...
— А ці верыце вы ў каварства?
— Веру, Гома, веру...
Гома робіцца неўмалімым экзаменатарам і пачынае даваць пытанні адно за другім.
— А ці ёсць жа яно, гэта каварства, на свеце?
— Ёсць, Гома, ёсць, колькі хочаш... Чаго добрага, а гэтага дабра заўсёды можна знайсці.
— Правільна, ёсць каварства, а-вось у любоў я не веру, не, не, ніколі і не падумаю, каб яна была... Няма, няма, няма-а-а,— гаворыць Гома, расцягваючы апошняе слова.
— Чаму ж няма?
Але Гома не адказвае. Ён думае ўжо аб нечым другім, і зноў яго нервовыя пальцы захадзілі, застукалі па вокладцы кнігі, і позірк упіўся ў нейкую кропку. Але раптам, перавёўшы на мяне вочы, гаворыць:
— Ці не бачыце вы, што стаіцё на краі свае магілы ?
— Што?.. Што?..
— За вамі магіла, ваша магіла, ха-ха-ха,— дзіўна смяецца Гома, і ў яго вочках нібы пабліскваюць якіясь цудоўныя агеньчыкі.
— Ды што вы, Гома, хлусню разводзіце, гэта ж тратуар, на ім я стаю і ніякай магілы нямашака.
— Тратуар? Ну дык што ж... Не любіце ж прыгожых жанчын...
— Да пабачэння, Гома, жадаю табе ўсяго найлепшага.
Доўга гаварыць з ім не заўсёды прыемна. Ён застаецца ў сваім куцым пінжаку, падрыпаных портках усё на адным і тым жа месцы, углядаецца ўсё ў адну і тую ж кропку. Гуляючыя не звяртаюць на Гому асаблівай увагі, прывыклі к яго шэраму, маўкліваму абліччу, і калі іншы час Гома супыняецца на сярэдзіне тратуара, каб вырашыць свае маўклівыя філасофскія пытанні аб любві і каварстве, яны старанна абыходзяць яго. А Гома думае, упарта думае, але думак мала, цёмны заблытаны мозг сіліцца парадзіць светлую думку, і толькі-толькі, здаецца, нараджаецца яе пачатак, як тут жа бяссільна абрываецца, нікне, і зноў бяздонная цемень у вачах Гомы, і толькі жывуць абрыўкі думак, што няма любві, а ўсё на свеце каварства. Чаму так, а не іначай,— не ведае Гома, хоча зразумець і не можа.
І пройдзе Гома крокаў з дваццатак і стаіць, упіўшыся вачамі ці ў зямлю, ці так куды-небудзь — на блішчасты дрот, на буйныя каменні бруку. Знаходзяцца часам ахвотнікі пакпіць над ім, пазлаваць:
— Гома, ну як твая любоў?
— Як справа з каварствам?
А то гарэзлівыя хлапчаняты не даюць супакою:
— Гома, Гома, балагома,
Гома, Гома, не ўсе дома.
Гома глядзіць нерашуча з хвіліну. Ходарам усходзяць пальцы на кніжцы, потым раптам выкідвае некалькі слоў:
— Дуракі, а ці ведаеце вы міліцыю?!
І калі не адстаюць назойлівыя, як мухі, і прыліпчывыя надакучнікі, Гома рашуча бярэ курс наперад і, не зварочваючы ні на каго ўвагі, насупіўшы шэрыя вочы, ідзе ў які-небудзь магазін, каб, прытуліўшыся дзе-небудзь на зэдліку, адпачыць, пафіласофстваваць са знаёмым лавачнікам, пагутарыць аб усім, што хвалюе яго цёмны, скованы мозг.
***
— А што за чалавек быў,— кажа мой сусед па двару, стары закройшчык Шэвель.
— Хто? — пытаю.
— Ды Гома, ніхто іншы. Золата, не чалавек. А вось цяпер, бачыце, жаль глядзець на яго. Нам жаль, а як бацькам, і не гаварыце... Хіба яны чакалі з свайго маленькага Гомачкі, што з яго выйдзе немаведама што, выйдзе вось цяперашні Гома, а не чалавек.
— А хіба Гома быў калі другім?
— А то як жа, і якім яшчэ быў!
І стары Шэвель, цярэбячы сівую бараду, ціха расказвае пра Гомава жыццё, пра яго бацькоў, пра іхнія справы.
На рагу, у доміку, на якім вісіць шыльда з залатымі нажнямі, жыве бацька Гомы — кравец Ёсель. Як рад ён быў калісьці свайму маленькаму сыну, бо адзіны быў сынок, адзінюткі. Ну, вядома, песціў, як мог апранаў добра, рана паслаў у навуку ў хэдар да рыжага Піні. І меламед Піня заўсёды хваліў Гому, хваліў яго перад вучнямі, хваліў перад Ёселем, казаў яму:
— О-о... каб ты ведаў! Твой сын чалавекам будзе, а не чым-небудзь там іншым... Хоць малы ён, а галава ў яго, няхай мяне бог выбачае, як у самаго Майсея. Аддавай у ешыбот сына, будзеш дзякаваць богу, карысці пабачыш...
І Ёсель важна пакручваў бараду, ішоў да жонкі Басі, браў за рукі яе, цалаваў нялоўка ў вісок і казаў:
— О-о... наш сын... наш сын чалавекам будзе, вялікім чалавекам... так кажа Піня.
А хіба можна Піню не верыць. І Бася адрэзвае скібку белага хлеба, старанна намазвае яго ці варэннем, ці маслам, ці гусінымі скваркамі і, сустрэўшы сына са школы, цалуе яго ў лоб, частуе прысмакамі лепшымі, выцершы наперад за ўсё будучаму вялікаму чалавеку нос, які часта падплывае балотам.
Гома расце, гуляе па дварах з таварышамі ў клёка, у мячык. Гома расце, і растуць хлопаты ў бацькі, варушацца непакойныя думкі, куды аддаваць сына ў навуку. У ешыбот? Не, не зусім падабаюцца Ёселю заняткі духоўных айцоў.
— Разніком быць, пеўняў рэзаць — хоць і святая, але брудная справа. Мо і павага, але не тая павага, што патрэбна, якая б хацелася Ёселю. А калі і рабінам быць, ат, лежабока...
Ловіць сябе Ёсель на грэшнай думцы аб рабіне, але хутка адмахваецца ад яе, забыць стараецца. Успамінаюцца Ёселю яго заказчыкі. І прыемная думка галаву сверліць.
— А што, каб і сын стаў такім, як заказчыкі гэтыя, што заказваюць сабе прыгожыя сурдуты, тонкія фракі, шубы добрыя. Вось хоць бы такім, як доктар Ізраіль.
І парашыў Ёсель сына вучыць у гімназіі, а калі парашыў, значыцца, годзе, даволі думак, даволі саветаў, вучыць дык вучыць. У гімназіі — норма, у гімназіі — процант. Але што знача процант у параўнанні з бацькавай мэтай, з бацькавым сэрцам. Гома дрыпае ў прыгожым, даўжэнным да пят шынялі ў гімназію. Не налюбуецца матка на блішчастыя гузікі, на какарду на шапцы.
— Зусім, як начальнік высокі, ну, як надзірацель квартальны ці афіцэр.
Бацька, бацька таксама любуецца і стараецца параней устаць ды пазней легчы, каб болей намятаць за дзень іголкай бясконцых пятліц, болей пашыць сурдутаў і фракаў прыгожых, бо трэба ж і шынель Гому, трэба і кніжкі яму, прыгожы ранец, трэба плаціць — і многа плаціць — за вучэнне.
— Затое чалавекам будзе, ні чым іншым...
І цяжка бацьку, і радасна. А калі радасна, тады і на свеце жывецца лёгка, ні па чым тады сум жыццёвы, штодзённыя шэрыя клопаты.
— Сын чалавекам будзе...
А болей нічога не трэба.
— Чалавекам...
У гэтым сэнс жыцця.
А Гома расце, надзявае з кожным годам усё большыя і большыя шынялі, ён ужо даўно перастаў насіць ранец, ужо маці не клапоціцца аб мокрым месцы пад носам. Яшчэ год — і ў Гомы дыплом. У Ёселева Гомы дыплом... Якая радасць, якое з’явішча для Ёселевай пакрыўленай хаты, якое з’явішча для ўсяго квартала. І ў сінагозе гэтак радасна ўсміхаліся Ёселю і паважны, заўсёды такі сур’ёзны лавачнік Арон, і шаўцы, і краўцы, і рыжы каваль Нэйлух, і стары чысцільшчык комінаў, вечна чорны Абрам.
А ў суботу на стале чаго-чаго не было, і як пахуча дыміўся чырвона-залацісты цымус, паданы на святочных талерках; чырвоны цымус, а чырваней яго было віно, цэлую пляшку якога ўрачыста прынёс Ёсель. Віно, бо вялікая радасць — сын чалавекам становіцца.
І ўсе елі і пілі, хвалілі Гому, сулілі яму светлую будучыню, сулілі зарабіць во-во колькі грошай, пабудаваць бацьку новую хату, жаніцца на багатай, прыгожай. І было весела, нават стары Іцаль не вытрымаў, ціхутка засвістаў ні то песні, ні то што іншае, узняўся з зэдліка і пачаў ціхія, супакойныя, як цёплыя летнія хвалі рачныя, скокі. Да яго далучылася Сара, і паплылі яны па зыбучых палавіцах, сходзіліся, разыходзіліся, пажымалі плячамі, махалі рукамі; скакалі не толькі ногі, але і пальцы рук, галовы, вочы, усё было ў вясёлым руху. І ўсім было радасна. Ды хіба можа быць іначай, калі ў Гомы дыплом, які абышоў усе рукі, на каторы паглядзеў і непісьменны Лейзар, і сляпы Лёва памацаў яго рукамі, паднёс да вуха, паслухаў, як шалясціць паміж пальцаў папера.
— Добрая папера, дарагая папера, з ёй Гома не абы-хто, а чалавек.
«Так, так, чалавек...» — думаў у сваю чаргу Ёсель.
У хаце панавала шчасце.
Але калі шчасце ў руках, чалавек зноў без шчасця, новае шчасце ўсплывае здалёку ў думках, расце, шырыцца, але блізка падысці баіцца, і чалавеку трэба зноў працягваць да яго рукі, упарта ісці ўперад, праз калдобіны жыцця, прабівацца к яму далёкімі сцежкамі.
І доўга, памаліўшыся, думаў стары кравец, варочаўся з боку на бок, казаў нешта часам уголас, вырашаў якіясь таемныя, мудрыя пытанні. А раніцой пазваў да сябе Гому і сказаў яму:
— Гома, ты павінен стаць студэнтам! Грошы... Грошы як-небудзь знойдзем...
— Я ўжо думаў аб гэтым, тата.
— Думаў? Ну і добра...
Што болей гаварыць? Годзе. Сказана раз, не трэба болей.
Гома бегае цэлы дзень. Гома худзее, Гома гатовіцца быць студэнтам, а для гэтага трэба грошы, значыцца, болей урокаў, якімі можна зарабіць гэтыя неабходныя грошы. І восенню — Гома студэнт. Ах, старая маці і стары Ёсель! Калі забачылі яны на Гоме блішчастыя залатыя наплечнікі, маці выпусціла з рук талерку з супам, а стары кравец чуць не прапёк уцюгом тонкае сукно нейкіх модных порткаў, да таго нечакана была радасць, да таго прыгож быў Гома, не які-небудзь Гома, а самы сапраўдны Гома, Гома — іх сын, Гома — чалавек. Прыглядаліся да форменнай тужуркі, мацалі блішчастыя гузікі, залатыя наплечнікі. І толькі цяпер супакоіўся Ёсель, і шавяльнулася ціхая думка аб тым, што ўсё ж такі Гома чалавек будзе, ён ім ужо стаў напалавіну, куды больш, чым напалавіну, бо Гома ўжо сам зарабляе трохі грошай на сваё вучэнне, ужо лягчэй стала Ёселю.
І пацякло жыццё шляхам новым у хаце. Праўда, нудней трохі і здаецца пусцей у нізенькіх змрочных пакойчыках, бо няма Гомы, ён вучыцца ў вялікім горадзе. Няма Гомы, але аб ім гавораць кожны дзень і кожную хвіліну. Выкройвае бацька каўнер ці палу, а ў думках Гома і Гома. Паглядзіць на ўцюг, на вугалле — мітусяцца ўваччу залатыя наплечнікі. Маці перац меле, усплакне трохі, успамінаючы аб сыне, і салодкімі слязьмі радасці ціхай перац горкі абмоча.
А Гома вучыцца, акуратна да бацькоў лісты шле, аб днях прыезду паведамляе. Чытаюць яны ліст, уціраюць слёзы ўцехі, і ў пакрыўленай хатцы родзяцца летуценні, светлыя думкі пранізваюць змрок жыццёвы, змрок шэры. Ну, чым не шчасце?
Але шчасце — сон, як кажуць старыя людзі. Паглядзіш на яго сляпымі вачамі — і ад шчасця толькі пыл ды дым застаецца, растане яно і загіне дзесь на каляінах жыцця, асабліва калі гэтыя каляіны з выбоямі ды пазарасталі быльнікам, бур’янамі калючымі.
Было шчасце і няма шчасця. Растаяла і загінула...
* * *
У Леі карыя вочы і косы чорныя, чарней цемені ночы і варанёнай сталі. Бровы — два крылы сакаліных, узнятых у паднябесным размаху, вусны — недаспелыя вішні чырвоныя пад променем ранняга сонца, шчокі ў Леі для пацалункаў, а грудзі, грудзі... Ну што грудзі, зачым гаварыць,— годзе, даволі. І так уздыхае не адзін чалавек у горадзе і не адзін сніць карыя вочы і чорны шоўк кучаравых валос.
Калі Лея смяецца ці ўсміхаецца, тады на шчаках у яе дзве ямачкі, такія прыгожыя, прывабныя, чаруючыя ямачкі. Лея смяецца, і дрыжаць ямачкі на шчаках, а сэрцы людзей маладых шчэміць нуда балючая, калючы сум, і не адзін нанізвае думку на думку.
Эх, Лея, Лея! І чаму ты прыгожа так. Не было б цябе — спакойна было б майму сэрцу.
Былі храбрацы, прабіраліся, нібы за якою справай, у хату да Леі — і тут, пасля некалькіх слоў аб тым, аб сім, прызнаваліся Леі ў дарагой любві, прасілі, малілі аб узаемнасці, нялоўка гэтак шукалі яе руку для пацалункаў, шапталі заплятаўшыміся языкамі:
— Лея, будзь маёю...
Лея заўсёды так прыгожа смяялася, хавала ад пацалункаў руку, а вусны — недаспелыя вішні — адказвалі кожнаму:
— Што скажа тата...
«Ах гэтыя таты — нялюбыя стварэнні божыя, і нашто яны нарадзіліся на свет»,— думаў кожны, ціха бразгаючы клямкай пасля няўдачы.
А што, сапраўды, можа сказаць тата? О, яшчэ колькі. Тата, сівабароды Залман, такі мудры, такі разумны чалавек. І не дзіва: у Залмана дзве крамы, дзе прадае ён прыгожы паркаль, тонкія сукны, пліс, сукрысты шоўк... Дзве крамы ў Залмана і адна дачка, а хіба гэта мала значыць. Ого, і паспрабуй тут пагаварыць з Залманам, пагаварыць аб сэрцы Леі. Залман паглядзіць на цябе адным вокам, другім памерае глыбіню тваёй кішэні, пакруціць ціха сівой галавой і, узяўшыся за кончык сваёй барады і гледзячы кудысьці ўздоўж сцяны ці на жоўтую палавіцу, паважна гэтак і ціха прагаворыць:
— Дарагі Іцэль, сэрца тваё не падыходзіць да сэрца Леі...
А калі ў цябе на каленках дзіркі, хоць і пакрытыя незаметнымі лапікамі (але іх заўважа з-пад сівых брывей старое вока), Залман не скажа, а неяк марматне пад нос:
— Я раю табе купляць штаны ў маёй краме, бо матар’ял у мяне самы найлепшы і хутка не праціраецца. Ну, не дуры... жадаю табе ўсяго найлепшага.
Вось што можа сказаць тата, і мала хто рабіў спробы заводзіць нікчэмныя гутаркі з паважаным Залманам, у якога дзве багатыя крамы і адна дачка — прыгожая Лея. Раным-рана стары Залман ідзе да сваіх крам, а Лея дома сядзіць, чупурыцца ды назірае за наймічкай старой. Доўга цягнецца дзень, і нудна трохі Леі, пазірае яна сумна скрозь фіранкі ўзорныя на вуліцу, чакае вечара, калі ўсё ж такі куды весялей, калі можна прайсціся па вуліцы са сваімі таварышкамі, паказаць людзям свае лепшыя вопраткі, залатыя завушніцы з камянямі зялёнымі, у якіх адсвечвае чаруючым бляскам кожная лямпачка вуліцы, кожная вітрына бліскучая. Потым тэатр, многа людзей, шум, гоман, многа смеху і многа вяселля. І многа цукерак... Вяселле, цукеркі і смех — добрыя штукі, але і тут трэба рабіць так, як сказаў калісьці тата. А тата гаворыць:
— Гуляць, Лея, можна толькі вось з тымі. Ні з кім другім, а ні-ні...
Падабаюцца Леі не толькі цукеркі пахучыя, заглядаецца яна часам на вочы прыгожых людзей, і тады робіцца неяк не па сабе, так салодка замірае сэрца, ные чагосьці, густа чырванеюць шчокі. Але... аб гэтым не казаў тата, ён, мусіць, аб гэтым скажа, бо тата разумны, мудры тата. Лея занята дзелам: прымервае новае плацце, адзявае на шыю аксамітавую істужку, расплятае і заплятае чорныя косы, углядаецца ў люстэрка, глядзіць і смяецца. Чаму ж ёй не смяяцца, калі падабаецца яна сама сабе, падабаюцца ёй карыя вочы і чаруючыя ямачкі на ружовых шчаках.
Аб гэтых ямачках ведаў Гома, даўно іх ведаў, не раз углядаўся, і заўсёды шчымела сэрца, і нешта звязвала Гому па руках і нагах, і хадзіў ён тады засмучоны. Праўда, Гома часта бываў у доме Леі, гаварыў са старым Залманам аб надвор’і, аб далёкай Амерыцы, аб чужых краях, толькі не аб Леі, бо яшчэ не было ў яго залатых наплечнікаў, і Гома быў проста Гома, а не студэнт. І вось Гома студэнт. І ў Гомы сэрца, маладое, кіпучае сэрца. А хіба можа сэрца біцца адно — яно ж тады захварэе... Гома любіў Лею, любіў горача, шчыра, любіў так, як любіў ён тоўстыя маўклівыя кнігі. І калі прыехаў Гома з вялікага горада і зайшоў да Леі, яна доўга ўглядалася ў тужурку прыгожую, нават памацала залатыя наплечнікі і весела засмяялася. Было весела. Смяяўся і стары Залман і вітаў Гому поспехамі на жыццёвым шляху.
Цэлае лета прыходзіў вечарамі Гома да Леі. Ліліся бясконцыя гутаркі. Гома цікава расказваў, прыносіў часам прыгожыя і пахучыя кветкі, уздыхаў паціху, і раз, калі яшчэ не запалена была лямпа і сядзелі яны блізка адзін ад другога, Гома нясмела і нечакана для Леі пацалаваў яе ў чырвоныя вусны. Не ўспела яна прагаварыць: «Ой, што скажа тата» — як яе вусны пакрыліся другім пацалункам.
Але мудры тата ў час прыйшоў дадому, і Леі не давялося многа думаць, як ёй трымаць сябе пры пацалунках. А Гома адчуваў сябе трохі нядобра, ціхі сум апавіў яго сэрца.
Але хіба толькі ў Гомы сэрца? У Хаіма таксама сэрца...
Хаім-мяснік, у яго вялікая лаўка з кашэрным мясам. Любіць ён сваю справу, любіць махаць сталёвай сякерай па хрыбтовых костках, рассякаць на часткі кароўі рэбры і ногі, а яшчэ ён любіць... Лею, і як яшчэ любіць. Хіба не для яе прыходзіць ён да старога Залмана і цэлыя вечары гаворыць з ім аб базарных справах, аб цэнах, аб новых надбаўках к патэнтам. Залман ахвотна гутарыць з ім і нават нудзіцца вечарамі, калі няма маладога Хаіма. Часта думае Залман: «Хлапец нішто: і розум, і грошы, і лёгкая рука, з якой Хаім, безумоўна, адчыніць не адну яшчэ краму. Ну, чым не пара?»
Ходзіць вечарамі Гома.
Прыходзіць і Хаім.
Гома з кветкамі пахучымі. Хаім з шакаладам ды з цукеркамі. Прыгожыя кветкі, а шакалад смачней... Чыё ж сэрца даражэй для Леі?
«Што скажа аб гэтым тата»,— думае яна. Хіба ж ёй вырашаць мудрыя справы аб беласнежных і іншых кветках і залацістым шакаладзе, які пахне лепей, чым чайныя ружы і сарамлівыя астры... Але шакалад смачней Леі... Мо пра гэта ведае Гома? Не... нашто яму ведаць, калі ў Леі карыя вочы. І Гома ходзіць, акуратна ходзіць, нават кніжкі прыносіць часам і, калі Хаіма няма, чытае Гома ўголас, каб слухала Лея. Чытае не аб новых плаццях, не аб мясе кашэрным, не аб старых і новых патэнтах,— чытае аб жыцці, аб яго сусветных вялікіх праявах, чытае аб мудрых пытаннях, чытае аб чалавечым шчасці, аб яго вялікіх шляхах і маленькіх заблытаных сцежках. Чытае Гома, хвалюецца яго голас, трапечацца сэрца натхненнем, і пазяхае Лея, хрумстаючы што-небудзь салодкае і пахучае.
— Ну, што вы скажаце, Лея, аб гэтым?
Лея не ведае нават, аб чым пытае Гома, ды нашто ёй ведаць,— і па прывычцы яна адказвае:
— Як скажа тата...
Мо гэта заўважыў Гома? Не, ён не можа заўважыць. Любоў мае пацалункі і вусны, і ў сэрцы агні, а вачэй — вачэй у яе няма, сляпая яна, як казалі і кажуць людзі. А няма вачэй — не ўбачыш нічога.
Быў прыгожы вечар асенні. Іскрыліся ліхтары на слупах, і ў электрычным бляску трывожным шорахам шурхацела жоўтае лісце з засумленых ліп. Кружылася яно паволі, лажылася мяккімі дыванамі на тратуары і, чапляючыся за ногі прахожых, будзіла ў сэрцах людзей ні то нейкі сум спакойны, ні то трывогу няясную. Усё ж такі восень, далей зіма, ззаду засталося прыгожае лета. Але Гома вясёлы быў. Ён гуляў з Леяй, апошні вечар гуляў, бо назаўтра ён паедзе ў вялікі горад, пакіне ціхую вуліцу, некалькі месяцаў не будзе бачыць карыя вочы. Але Гома вясёлы, бо весела Лея, яна так прыхіляецца да яго тужуркі, яе пальцы ў яго руцэ, а ў пальцах музыка. Маўклівыя, але звонкія для Гомава сэрца гукі ідуць ад гэтых пальцаў, нібы гудуць мілагучнымі перазвонамі чароўныя струны, гудуць гучней і шырэй, затапляюць патаемнымі хвалямі і сэрца, і розум. І пад ценем халодных ліп у скрыпучым і змрочным парку Гома кляўся Леі, што любіць яе, толькі яе адну-адзіную, што яна для яго найдаражэй за ўсё на свеце.
Заплятаючымся языком гаварыў аб будучай вясне, аб будучым шчасці, аб іх будучай кватэры сямейнай. Гаварыў і палка цалаваў яе вочы, трапечучыя расніцы і шаўковыя косы. Лея хацела нешта памянуць пра тату, але мусіць забылася; ды пацалункі ёй здаваліся не горшымі шакаладу, а мо яшчэ і саладзей яго. А пра салодкае Лея не пыталася ў таты. І на гарачыя словы Гомы яна ківала галавой, нібы згаджалася на ўсе яго думкі. Нашто Леі думаць, нашто Леі адказваць, калі і без слоў — такія добрыя, цёплыя і салодкія пацалункі. Яны ёй спадабаліся. А шчаслівы Гома думаў: «Лея любіць мяне, а не Хаіма, хіба ж стала яна б цалаваць мяне...»
І шчаслівы паехаў у горад вялікі.
* * *
Прыехаў Гома вясной.
Хаім жаніўся вясной.
На прыгожай і багатай Леі.
Плакалі чорныя флейты ад радасці — Хаім углядаецца ў карыя вочы.
Смяялася шалёным рогатам віяланчэль — было весела, скакалі людзі.
Надрываліся жалобныя струны скрыпкі — то Лея пакідала дзявоцтва. Лілося чырвонае шыпучае віно, і кідала яно адных у абнімку вяселлю, другіх — другіх казытала ціхім сумам. Але радасці больш, бо хмель любіць вясёлых. Прыйшоў Гома праведаць сваё шчасце — Лею, паглядзець у бяздонную цемень карых вачэй. Стаўшы пад вокнамі, здзівіўся гоману, вясёлым скокам і музыцы. Але не доўга дзівіўся, хутка пазнаў прычыну, чаму смяюцца і плачуць струны, пазнаў — не яму яны смяюцца, не аб ім плачуць, і адразу асунуліся плечы ў Гомы, зляцела шапка кудысьці на брук, у вачах згаслі агні, і, хістаючыся, мармочучы нешта пад нос, паплёўся ён ціха да пакрыўленай бацькавай хаты.
І казаў потым стары Ёсель, што з гэтай начы ўсё і пачалося. Не спаў Гома, сухія вусны гаварылі нешта аб жалобных струнах, аб песнях пякучых, аб нейкай цудоўнай любві. Былі вусны сухія, а на вачах слёзы. І мусіць, многа праліў гэтых слёз ён, бо запалі вочы, зрабіліся халоднымі, нерухомымі і таемнымі сваёй глыбінёй чорнай. Раніцой плакала маці, выціраў вочы Ёсель. А Гома нічога не гаварыў, толькі памінаў часам пра любоў і каварства. Павесіла маці тужурку з залатымі наплечнікамі ў старую шафу, а Ёсель дактароў прыводзіў. Яны мацалі ў Гомы лоб, пастуквалі па вострых, заняпаўшых грудзях, пісалі рэцэпты, акуратна бралі грошы, якія даставаў Ёсель са сваёй патаемнай шуфлядкі ў шафе, і ўязджалі. Гома піў мутныя мікстуры, моршчыўся і ўсё памінаў пра любоў і каварства.
Гома ўжо не лечыцца, бо няма і грошай, ды і новага ён нічога не кажа. Шчасце вылецела з пакрыўленай хаты і назад яму не вярнуцца.
А хлеб есці трэба, і Гома дапамагае бацьку, раздувае чадны ўцюг, падсыпае вугалле, а вечарамі ходзіць гуляць на вуліцу. Раз у месяц ён наведвае Лею: заходзіць незаметна, ціха садзіцца на зэдлік і ўглядаецца куды-небудзь у шэры куток, здаецца, сіліцца нешта ўспомніць, нібы хоча нешта сказаць Леі і ніяк не ўспомніць.
У Леі дзеці. І калі заўважае яна Гому, то гаворыць старшому сыну:
— Саламон, дай Гому халы.
Гому суюць у кішэнь халу, а ён углядаецца ў палавіцу, пасядзіць яшчэ хвіліны з тры і моўчкі бярэцца за клямку, ідзе зноў на вуліцу, супыняецца на тратуары, углядаецца ў вулічныя калдобіны, потым ціха і важна з тоўстай кніжкай у руках пасоўваецца ўперад.
Гома разбіраецца трохі ў парадку, ён ведае, што не трэба штырхацца, ён ведае, што ніхто не мае права яго крыўдзіць, ён чуў нешта аб новым парадку жыцця, аб вялікіх зменах. Усё гэта ён не зусім разумее, але абрыўкі нейкіх думак плаваюць у чорных туманах мозга, і калі хто пакрыўдзіць Гому, ён заве міліцыянера, прызывае яго на дапамогу.
Вось і сягоння гуляе Гома па вуліцы. Абмок трохі шэры пінжак, бо накрапвае асенні дожджык. Але гэты дождж не для Гомы, яму ён не страшны. Гома чытае шырокую чырвоную паперу, прыклееную на сцяне, шэрыя вочы ўпіліся ў чорныя літары, уздрыгнуў Гома ўсім сваім целам — на паперы страшныя літары, страшэнныя для Гомы словы: «Каварства і любоў».
Гома пакрыўджаны да глыбіні сваёй цёмнай душы, у галаве шавеліцца няясная думка:
— Хто мае права крыўдзіць Гому?
Гома ідзе да міліцыянера — няхай навядзе парадак. Той неахвотна ідзе на заклік.
— Што гэта? Нашто тут каварства і любоў? — пытае Гома.
Міліцыянер злосны — каму ахвота па глупству падстаўляць шыю пад дождж.
— Сляпец, здымі свае акуляры і ўбачыш, што ніякага каварства і любві тут няма — гэта афіша, тут мёртвыя словы.
Добра гаварыць «здымі»,— хіба можна зняць іх цяпер, калі не здолеў раней зняць.
І Гома ідзе дахаты, па дарозе ён здзірае, асцерагаючыся і тулячыся, як злодзей, ненавісную афішу. Ён будзе чытаць яе позна ноччу, ён схавае яе пад падушку. Потым знойдзе ў кішэні халу ад Леі, з’есць яе, і ні аб чым не думаючы болей, засне, замораны хадзьбой, каб на другі дзець ізноў шараваць вечарам вулічны брук.