— Цывілізацыя...— і рудыя, паскусаныя вусы хмура павіслі ўніз, яміны шчок, пакрытыя зямлістым загарам, запалі яшчэ глыбей. І толькі нос — бярыся от рукой, не зломіш — нахабам лез наперад, тыцкаўся ва ўсе бакі, соваўся ў кожны куток паходнай двухколкі.
— Нос у цябе, браце, не нос, а замок ад гарматы.
— А з якога канца зараджаць будзеш? — агрызнуўся нос.
Засмяяўся. Быў ён сапраўды — гэты высокі і сухі, як жардзіна, кватармайстар Бадай — падобны на доўгую зенітную гармату.
— Стрэліш тут з гэтых харчоў... Каб то дабро, а то ўсякую поскудзь французскую даюць ім жэрці. Французы, браткі, яны не дуракі, усякае барахло палякам падсунуць... Цы-ві-лі-за-цы-я... ліха б на іх...
Злосны быў кватармайстар Бадай на французскую «цывілізацыю». І нездарма. Па-першае, абрэзаў сабе палец аб каробку кансерваў. Былі яны ўчарашнімі трафеямі, захапілі ў Баранавічах цэлыя склады. Польскай арміі кансервы, і прысланы яны былі з далёкай Францыі. І, дарэчы, нікудышныя кансервы, гужавыя, бычыныя — нажом не ўкалупіць,— сухія і нясмачныя, у нязвыклых чатырохкутных банках з чужой пісанінай. Да таго ж яшчэ палец аб іх абрэзаў...
Гэта раз. А па-другое, паспытаў Бадай і французскай кулі з самай сапраўднай французскай вінтоўкі. А былі тыя вінтоўкі французскія ў польскіх салдатаў, у якіх былі яшчэ і французскія гарматы, і чаравікі французскія, і французскія мінамёты, самалёты французскія і кулямёты. Афіцэры і тыя трапляліся французскія. Трапляліся, праўда, і ангельскія.
І хоць куля тая французская была і прыгожага колеру — як сунічка тая ў дзень ясны,— хапіла яна хвацка за бадаеўскае плячо, так цмокнула сакавіта, што пралежаў Бадай не адзін дзень і не два за шырокай Бярозай. А адлежаўся, у полк падаўся. А тут яму і сказалі:
— Ідзі, голуб, кватармайстрам будзеш. Не табе з рукой адной ротай камандаваць. Ідзі, папраўляйся, глядзі і рука адыдзе.
Ну што ж, кватармайстрам, няхай кватармайстрам, на тое ж яна дысцыпліна.
Але добра сказаць — кватармайстрам... Абоз... Другі разрад... Палкавыя капцёры... Душы цэйхгаузныя... Хіба ў штыкі з імі на банкі кансервавыя.
І злосны Бадай. Заўсёды злосны.
Ляжыць пад двухколкай вось, калупае ў зубах — толькі ж што кацялок адсунуў — ды ўзіраецца ў далёкае блакітнае неба, што раскінулася празрыстасцю ліпеньскай над шашой, над полем, над пыльнымі кустамі, пад якімі схаваўся абоз ад назойлівых воч самалётаў. Плывуць па небу пярэстыя хмаркі, белыя, курчавыя. Падплываюць пад сонца і нікнуць, таюць, распадаюцца на беласнежныя кудзеркі. А пад імі, у блакітнай бездані, гуд чмяліны гудзе. Паспрабуй разбярыся тут вокам простым, ці свае то ці чужыя? Але клопат вялікі, хоць бы і чужыя — на такой вышыні не страшныя, не куслівыя. Не аб іх думаць зараз, не аб іх трывожыцца. Вунь куюць па кавадлах глухіх, па кавадлах тых багатырскіх. І гукі тыя як гром, як навальніца тая, што з-за лесу ідзе, насоўваецца чорнай сцяной. Глухія гукі і працяглыя: ударыць раз і адрыгаецца раз, і сухім трапятаннем працінаецца пыльная пеляна зямлі, і, здаецца, небавая сінь от расколецца на кавалкі і рушыцца ўніз ашкалёпкамі вострымі, крышталёвымі. Працінаецца трапятаннем зямля і ўздыхне, і ўздых той цяжкі і сумны, з кароткім уздрыгам: у-у-у-х... гух...
— Ну і б’юць! От сыпяць!
— Каму толькі насыпяць?
І ніхто не адказвае. Не варта языкамі часаць, калі выюць гарматы, калі захліпаюцца ў шалёным рогаце кулямёты ды калі вой гэты і рогат усё бліжэй і бліжэй. Твары чырвонаармейцаў спакойныя, урачыстыя. І кожнаму справа ёсць. Мо адпачыў бы хто, ды няёмка неяк. Няёмка, калі захліпаюцца кулямёты. І хто сядзёлку чыніць, хто воза майструе, хто аглядае падковы ў каня — ці не збіліся на шашы на каменнай. А ў ружэйна-кулямётным чысцяць здабыткі ўчарашнія — кулямёты французскія.
— От саданула, брат, увесь шчыт як на рэшата. Нябось узараў кулямётчык носам зямлю, праглынуўшы шрапнелю...
— Узараў... Не адзін з гэтым кулямётам узараў, усе нумары засталіся на месцы...
Ляжыць Бадай, і цяжкая злосць ападае, нібы шматкамі тымі спаўзае, бруднымі, закарэлымі...
...Захліпаюцца кулямёты...
— А ну, прыгатуйся, ды каб коням быць напагатове.
А ў самога ў думках: «І чорт іх ведае з штаба таго, калі то надумаюцца загад аддаць, яшчэ патрапіш у госці да белых, пападзешся голенькі...»
І ўжо ходзіць Бадай, правярае двухколкі, што з хлебам, з махоркаю, з цукровымі мяшкамі пад прапыленымі брызентамі. Што з патронамі, вінтоўкамі, кулямётамі. Выстаўляе за ўзгоркі, за нізіны балотныя вартавыя дазоры: усё можа быць, усё можа стацца, хоць уперадзе і нашы. Ці мала што... Захліпнуліся кулямёты за лесам. Захліпнуліся і замоўклі раптам, нібы па ўгавору няпісанаму. І цішыня, старожкая і ўрачыстая, павісла над полем, над шашой, над параснікам, над балотам. Толькі тахкаюць, бумкаюць сіратлівыя стрэлы вінтовак, то заціхаючы, то зноў рассыпаючыся частым гарохам па вялікаму, ніколі не бачанаму бубну.
— Цяпер, брат, вуха востра! Трымай на прыцэле!
І вочы туды, на далёкі ўскрай лесу, дзе над сіняй імглою ўзвіваліся клубочкі белага дыму і з сіняй імглы даляталі прыглушаныя ўздыхі гармат. І раптам увесь нацягнуўся, падаўся ўперад, упіўся позіркам у дарогу. Застыглі ў чаканні чырвонаармейцы.
— Што б то магло быць?
Па дарозе ад лесу ўзняўся пыльны клубок і хутка каціўся па дарозе. І чым бліжэй, тым усё больш і больш вырастаў ён, ахінаючы за сабою дарогу пыльным доўгім хвастом.
— А ну, каторыя, падрыхтаваць кулямёты.
Сказаў ды раптам сам рассмяяўся. Падзівіліся хлопцы, прыгледзеліся, ды і самі ў рогат. Ужо браліся каторыя за жываты, пазіраючы на дарогу.
— Вось табе і кулямёты... Гэта ж капцёр смаліць...
Малады капцёр... Бач ты, гнедага паганяе, пусціў ва ўвесь дух... То ж яздок знайшоўся...
Але рогат знік знячэўку, растануў, і нацягнутая маўчанка апанавала абозам. Дужа ўжо не па-людску паганяў капцёр. Паганяў і крычаў нешта, і словы яго прыглушалі калёсы, што тарахцелі па жорсткай дарозе. Вось і блізка ўжо. Вось успенены, засопшыся, перакідвае ногі гняды. На калёсах, у воблаках пылу, паказаўся расхрыстаны капцёр. І не голас, а звярыны ўскрык, уз’юшаны, бязмежны:
— Па-а-лякі!..
Маланкай пранізала людзей. Страпянулі коні вушамі, затупалі непакойна нагамі.
— Абходзяць... Абхватам...
— Ты што? Ты што гэта думаеш, гад? Застрэлю паганца! І як жа ўсё хутка.
Бадаеў наган халодным дулам тыцнуў у запылены лоб капцёра. І адразу адняўся язык пад халодным і прагным дулам. Расхрыстаны, збялелы, увесь у шэрым, у мяккім пыле, стаяў абмярцвелы капцёр. Толькі цяжка ўздымаліся грудзі, ды абвіслыя рукі хадзілі ходырам, не ведаючы, за што ўчапіцца пальцамі, на што абаперціся. Адхінуліся, падаліся паводдаль чырвонаармейцы, пазіраючы скоса.
— Ну што, языка адкусіў? Эх ты, цыкорыя зялёная... Да гавары толкам, як і што? — шэптам загадваў Бадай. І шэпт быў жорсткім, калючым, як дрот.
Капцёр абмяк, асеў, збялелы твар пачаў заплываць чырвонымі плямамі, згаслыя вочы заіскрыліся.
— Да я... дык вось як... даруйце, таварыш начальнік... Напалохаўся дужа... Цэлы эскадрон уланаў праскочыў... Ледзь каня не загнаў... Б’юць нашых... сіла вялікая... Уся велікапольская дывізія, а нашых жа ўсяго адзін полк. Напіраюць, крый божа... Абыходзяць з фланга... Батальённага, Карнача, забілі...
— Бачыў?
— Сваімі вачамі бачыў.
— Трымаюцца?
— Ды яшчэ на месцы... Абыходзяць вось толькі, а нашы і не ведаюць... Абыходзяць па лесу... А калі падмога — невядома...
— Ну, ладна, не-вя-до-ма... Паспрабуй хоць раз яшчэ паніку наганяць — не збярэш мазгоў.
— Даруйце, напалохаўся...
— Эх ты, нястрэленае... Ідзі-ка вунь ды садзіся, паедзем назад, пакажаш, дзе і што.
І сам да кулямёта.
— А ну, бярыце лепшыя паркі коней ды пяць кулямётаў.
А начальніку ружэйна-кулямётнага:
— Пільнуйцеся, каб усё парадкам. Ды коні каб пад запрэжкай. Асабліва за ляском назірайце, каб які раз’езд не наскочыў. Ну, а мы...
І чалавек трыццаць на чале з Бадаем узняліся, як віхор,— заскрыпелі тачанкі, толькі бачыў ты іх.
Здаецца, не беглі коні, а сама дарога шалёна ляцела насустрач, ляцелі кусты, слупы, абамшэлыя камні шэрыя, ды ўслед пасцілаліся кіпучыя клубкі прыдарожнага пылу — ружовага, пуховага. Не беглі коні, а, распасцёршы пахкія грывы, выгіналі вужакамі спіны, мільгала срэбная луска падкоў ды плылі хвасты: гнедыя, вараныя, агнявыя.
— Эх вы, ластаўкі! Паддай... паддай... Націскай, наварочвай...
І нацягнутай струной гудзела дарога, і сіняя імгла лесу скідала сінь сваю, і чым бліжэй — растайвала, і ўжо ляцелі насустрач зялёныя дрэвы — бярозы, яліны ды магутныя грабы.
— Ну?
— А вось хутка ўжо, за другой павароткай,— і на твары маладога капцёра расцвіталі чырвоныя макі. І ў маках тых была тая дзівосная радасць, калі не адзін чалавек, калі згінуў страх, калі хочацца ляцець стралой: вострай, гнуткай, пякучай, каб з сэрца сыпаліся чырвоныя іскры, гаручыя, агнявыя, і захліпаліся грудзі ў хвалях невыразнага, цудоўнага — як смерць, нараджэнне — чакання.
Скасавурыў вока Бадай, левым вусам павёў, абкусаным. Шлакатнула сэрца цяплынь, змякчэла яно, адышло. Пад вусамі ў маршчаках, на зямлістых ямінах шчок мільганула ўсмешка і схавалася дзесьці пад насупленай шчэццю брывей, цяжкіх, ускудлачаных.
— Эх ты, нястрэлены... Не кроў у вас — ртуць грымучая. У выбух просіцца — паднясі агню, разляцішся на кавалачкі... Пш-ш-шырк і няма... Маладое, зялёнае... о-та...
А за лесам стракочуць кулямёты, захліпаюцца спрытныя «максімкі», заглушаюць іх кольты голасам басавітым: гох-гох-гох-гох... І ўжо на вачах пераліваюцца шэра-зялёнай лавай бляклыя мундзіры легіёнаў. Ідуць, бягуць, усё правей і правей, каб паспець абхапіць, сціснуць полк чырвоных у смяртэльнае кола.
Сцялася сэрца ў камок, пругкі, халодны. І раздалася звонкай спружынай — зашумела ўвушшу, уваччу заіскрыла.
— А ну, правей... Бей з фланга... Ды глядзі, на ўзгоркі не ўскаквай, коней беражы...
Распрасталіся коні па зялёных лагчынках, імчаць тачанкі, абганяюць палякаў. І колькі хвілін — забумкала, затарахцела. І як лісце пад ветрам — пахіліла рады, захістала. Колькі стрэлаў адтуль наўздагад, палахлівых. Сіратліва дзынкнулі кулі, хвастанулі кой-дзе па галінках — трапыхнулася лісцейка, матылямі ўпала зялёнымі. Дзынкнулі кулі і змоўклі. А палякі адлівам назад. Ужо не ідуць, не паўзуць перабежкамі, а бягуць, імчаць. Бягуць не азіраюцца, і лятуць вінтоўкі, адлятаюць французскія патранташы — сухія, брызентавыя, кішэні тыя на кнопках, патронныя. І збянтэжаныя кулямётчыкі польскія пакідаюць сіратлівыя кулямёты, нязручна з імі ўцякаць ад смерці.
А тачанкі ўслед, па лагчынах, узгорках. І за кожным узгоркам віхрыць кулямёт, захліпаецца, аж пырскае парай гаручай.
І раптам:
— Стой! Суніміце агонь!
З-за пералеску, што лявей, бліснулі на сонцы клінкі.
— Эге, гэта ж наш эскадрон... Ну, цяпер будзе работа...
— Айда, хлопцы! Прыводзь да парадку кулямёты, няхай адпачнуць... Без нас цяпер...
Бліскалі ў паветры клінкі. Імчаліся, засопшыся, коні. Цяжка беглі людзі, прыгнуўшыся да зямлі, уцягнуўшы як мага глыбей свае галовы ў плечы. Беглі, абы ўперад, абы не глядзелі б вочы, як бліскае сонца на срэбным метале. Беглі, спатыкаліся аб гэты сонечны бляск, ніцма падалі ў зялёныя абыймы зямлі, прыпадалі да яе палаючымі, прагнымі вуснамі. І ўжо шмат якія, што не ўпалі яшчэ ніцма, згрудзіліся ў кучы, прасцёршы да блакітнай бездані трапяткія, забруджаныя пылам і зямлёй, просячыя рукі.
Бралі ў палон, абкружалі, падлічвалі, выстрайвалі ў шэра-зялёныя шэрагі.
Плылі пад сонцам пярэхмуркі, растайвалі беласнежнымі кудзеркамі. Расцвіталі макі на твары маладым на капцёраўскім. І ўжо сурова ўсміхаўся бадаеўскі вус. Усміхаўся Бадай і вылічваў, колькі-то будзе кулямётаў трафейных, ці хопіць то падвод у абозе.
* * *
Пад вечар другога дня чыталі загад у абозе, загад па дывізіі. Было ў загадзе і пра Бадая, пра «выключную ініцыятыву», пра тое, як кватармайстар Бадай «прымусіў адступіць абходныя калоны белапалякаў», нанёсшы ім значныя страты. І шмат яшчэ аб ім, аб Бадаі.
— Уга... з нашым Бадаем не прападзеш... Мы з ім учора такой цыкорыі палякам задалі, што толькі трымайся.
— Хто гэта мы? — пыталі і пасмейваліся хлопцы.
— Вядома, мы...— адказваў малодшы капцёр, і шчокі яго ўбіраліся ў чырвань, гарэлі вушы, лоб, і кожны позірк чужых вачэй муляў спіну і грудзі, холадам прыліпаў пад зялёную гімнасцёрку.
— Ты-ы... ваяка знайшоўся... А ці не ўчора ж ты, блыха капцёрская, шыны пагубляў па дарозе, пяткі мажучы ад палякаў? Цы-ы-коршчык які!..
— Ну, будзе вам... Чаго чэпіцеся,— і хмура павіслі бадаеўскія вусы.— Былі шыны — чорт іх бяры з шынамі, абы галава засталася на плячах. Ну, здрэйфіў хлопец, заслужыў быў нагана. Ды паправіўся... Стрэленым стаў, кулі панюхаў. А стрэлены — панікі ён, брат, не любіць. То-та! Без панікі абыходзіцца... Чаму ж лезці сляпіцаю ў вочы?
Хлопцы разыходзіліся па абозу, ахутанаму ружовым прадвячэрнім дымам агнёў: варылі вячэру, бразгалі кацялкамі, стукалі лыжкамі, смачна саплі над закуранымі і гарачымі, як вар, кубкамі гарбаты. Сям-там парылі бялізну над цяплом, каб спакайней быў сон нанач. Ды прарэзліва ржалі застоеныя за дзень коні.
— Ну, ты чаго засумаваў, стр-э-э-ле-ны мой. Ідзі, ідзі, ля цяпла завіхайся, каб кішкі марша не ігралі... не адступай, брат, паўсюды... Асабліва ж... калі не загадана...