epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Лынькоў

На вялікай хвалі

Там, дзе пакінулі мы бязмежнае Анежскае возера, дзе цемравелі на гарызонце панурыя лясы, калыхалася далёкае зарыва. Яно было мірным, спакойным. То былі водсветы людскіх паселішч, новых, буйных, нязвычных для былой соннай цішыні гэтага краю.

У зарыве, у гэтых агнях была свая вялікая сімволіка — перад імі расступалася векавечная цемра, глухамань, гнілая цішыня балот і імшарын.

Гэтыя агні гарэлі не толькі на Мядзведжай гары, яны былі і тут, на канале, у бараках, у лагерным клубе. Праз Ладагу, праз Свір, Анегу, праз Выгожскае возеры яны ішлі, гэтыя агні, аж да самага Белага мора.

Пра агні гэтыя пелася песня. Пра агні на Мядзведжай гары.

Мы слухалі яе, зачараваныя суровым краем, нябачанымі людзьмі, нябачанымі справамі. Нібы зачараваны, спыніўся параход і стаў ладзіцца нанач — лагодна шыпеў, выпускаючы апошнюю пару, ціха зыбаючыся на вадзе, ласкава цёрся бартом аб прытульную сценку канала. Сонная вада паблісквала на дне шлюза, і ў яе прамазучаным люстры рассыпаліся зялёныя і чырвоныя блёсткі ад параходных ліхтароў. Але гэтая санлівасць была абманлівай. На нашых вачах праглынала вада высокую сценку канала, параход рос, як на дражджах, ён падымаўся вышэй і вышэй. І праз якія тры-чатыры хвіліны мы сталі ўпоравень з берагам канала, упоравень з жоўтай пясчанай сцежкай, клапатліва пракладзенай па беразе. Сем дзяўчат стаялі на гэтай сцежцы. Нібы здані з далёкай казкі, з’явіліся яны перад намі, да таго ўсё гэта было нечакана і дзіўна. На іх былі аднолькавыя сінія сукенкі, бялюткія матроскі калыхаліся ў такт песні. Песняй, яе пералівамі жылі твары дзяўчат. То сумныя, задуменныя, то поўніліся агнявымі заклікамі і задорам, калі песня памінала дынаміт і скалу і дарогу «ад мора да мора». Пра агні з Мядзведжай гары пачынаў бас. Яго пажыламу, укрытаму рабаціннем і шрамамі, твару крыху не пасавала наіўная белая матроска, і ўся яго важкая, прысадзістая постаць нібы ўносіла нейкую дысгармонію ў стройны дзявочы хор сваім выглядам, панурымі канапацінамі твару, сінімі рубцамі на паголенай шчацэ. Але гэта толькі спачатку. Пеў ён удала. І калі яго глыбокі ёмісты бас паднімаўся вышэй стромкіх хвой, перакрываў гудзенне вады на бліжэйшай плаціне, мы мімаволі паварочвалі галовы ў бок ціхага зарыва над далёкім Анежскім возерам, нібы новымі вачамі глядзелі на безліч ліхтароў на беразе па каналу.

Песню падхватвалі звонкія дзявочыя галасы. Сем дзяўчат зліваліся з песняй. Сем дзяўчат — у сініх сукенках, белых матросках, з вялікімі букетамі паўночных цвятоў. Цвятамі і песняй яны прыйшлі вітаць параход. І ад цвятоў, ад песні цяплей станавіліся подыхі паўночнага ветру, шэры змрок вечара наліваўся іскрыстымі фарбамі. Цёплымі фарбамі радасці і жыцця. І калі песня даходзіла да «гэй, гэй», яе падхватвалі сотні галасоў. І тых, што на параходзе, і тых, што на беразе, за дзяўчатамі, дзе згрудзіліся заключоныя, якія прыйшлі паглядзець на параход, словам-другім перакінуцца з новымі людзьмі.

Яшчэ многа прапелі нам песень, і калі зліліся ўсе галасы ў заключным акордзе:

 

И пойдем по Беломорскому каналу

Мы свободною, вольною волной...

 

і адгучалі пагалоскі песні ў навісшым цемравым полагу вечара, малады чэкіст — камендант парахода — знаёміў нас з хорам:

— Вось яна, гэтая хваля... Наша агітбрыгада, некалькі іх у нас у лагеры. А вот і маэстра...— і ён указаў на чалавека ў матросцы, з канапацінамі.— Сам чытае цяпер партытуры, спрабуе нават свае імправізацыі запісваць на ноты... Прызнацца, харошы работнік, з іскрой і з мазговінай... А ў мінулым, пытаеце? У мінулым усяго-наўсяго дзесяць судзімасцей і пяць мокрых спраў... Адным словам, чалавек з ініцыятывай... Гэта я пра яго сённяшні дзень... Ну, а з год таму назад я б не раіў вам сустракацца з ім дзе-небудзь з вока на вока. Вялікую ініцыятыву таксама меў чалавек... Ну, разумееце... А вот і спявачкі.

І тут ён панізіў голас, каб не ўкрыўдзіць іх, сем дзяўчат у нязвыклых касцюмах, з нязвыклымі букетамі на беразе.

— Самая крайняя — прастытутка... за ёй — пяцьдзесят восьмая стацця, чытай — контррэвалюцыя... А трэцяя — з чорнай біржы, валютчыца... Чацвёртая і пятая — дробныя пташкі, рэцыдывісткі... Шостая, вот гэта чарнявенькая,— Фаня-налётчыца, вя-я-я-лікі спец у мінулым... А сёмая... сёмая... права, запамятаў, да вы самі можаце запытацца. Яны ў нас народ адкрыты, языкі не завязаны.

І калі мы нерашуча звярнуліся да яе з трафарэтным пытаннем: «А за што вы, таварыш, асуджаны?», яна з хвіліну падумала, варухнула брывёй і адказала:

— Магчыма, за бандытызм.

Рух нерашучасці і замяшання скаваў некаторым з нас языкі, некаторыя падаліся назад — да таго нязвыклымі былі нашы знаёмцы, нібы ўвайшлі мы ў нейкі новы свет, з новымі людзьмі, з новымі законамі, з зусім нябачаным і дзівосным такім каларытам. І сапраўды, каго не здзівіць гэты мокрых спраў былы майстра ў такой бялюткай нявіннай матросцы, з такой нявіннай прыладай у руках? Вот-вот, здаецца, хрусне ў яго загрубелых пальцах гэты крохкі і мірны інструмент, да якога ўважліва прыслухоўваецца маэстрава вуха. І, здаецца, раскрываецца рот, і на поўныя грудзі грымне маэстра ў бога, Хрыста і ў божую маму. Але ціха гучаў камертон, плаўна ўзнімаліся маэстравы рукі, ён падаваў настойлівую каманду і ўсё націскаў на «фа-дыез».

— Фа-дыез, фа... фа-дыез... вам гавару, ці што...— і з дакорам ківаў галавой, калі некаторыя з брыгады збіваліся з голасу, казлятонілі крыху.

Вось чаму мы замоўклі ўсе, нібы збітыя з тропу, калі пачулі гэтае «магчыма, за бандытызм». З-за нашых спін тады выступіў рослы хлопец у брызентавых рукавіцах, у брызентавай матроскай куртцы. Быў у яго нейкі асабліва смяшлівы твар з вясёлай кірпай носа, з безліччу вяснянак, ад якіх гарэлі шчокі ціхім такім і незгасаючым полымем. Пад колер вяснянак былі ўпартыя пасмы валос, што выбіліся з-пад шапкі, якая ўз’ехала аж на самую макушку і гатова была вось-вось зваліцца, але трымалася нейкім цудам, учапіўшыся, відаць, за ўпартыя рудыя валасіны. Хлопец весела сплюнуў, зухавата гэтак пстрыкнуў убок, і, ляснуўшы рукамі, да яе:

— Эх, Кацюха, кінь манежыцца, дарагуша... Магчыма, магчыма...— перадражніў ён.— Кажы — бандытка, і ніякіх гваздоў... А то «магчыма»...

Яго абарваў камендант парахода:

— Сенька, на параход... Да канца вахты не саступай...

— Ёсць, грамадзянін камендант... да канца вахты не саступай...— і хлопец у брызентавай куртцы, паўтарыўшы каманду, падаўся назад. І мы бачылі, як змыўся ён за бартавыя шлюпкі і, заняўшыся сваімі справамі, пазіраў украдкай з-за вантаў на бераг, дзе быў народ, дзе пеліся песні, дзе сямёра дзяўчат стаялі з нязвыклымі букетамі цвятоў і зеляніны.

— Хто гэта? — запыталі некаторыя.

— А гэта Сенька Пстрыкун. Сапраўднае яго прозвішча Пішчык. Таксама заключоны. Працуе ў параходнай камандзе. Апрача мяне ды хіба яшчэ капітана і яго памочніка, уся каманда ў нас таксама з заключоных. Нават повар і афіцыянткі — усё гэта людзі з канала, каналаармейцы, так называюцца ў нас і так называюць сябе ўсе нашы заключоныя. Дарэчы, памятайце, прастытутак на канале няма, бандытаў няма, валютчыц і налётчыц няма, няма і контрыкаў... Усё гэта былыя катэгорыі. І людзі пакрыўдзяцца, калі іх абзавеце заключонымі. Яны каналаармейцы, удзельнікі тых ці іншых брыгад або фаланг на розных участках канала. Гэта я так, бачыце, да слова кажучы. Пра Сеньку? Ну што ж... Гэты хлопец даўся нам у свой час у знакі. Прывезлі яго к нам з Салаўкоў. Дарэчы, вось загаварыў ён з Кацяй, а, відаць, дужа хацелася яму перакінуцца словам-другім з Фаняй-налётчыцай. Старыя дружбакі, каханкі, можна сказаць, даўнія. Разам і прывезлі іх. Разам «працавалі» яны калісьці да Салаўкоў, разам і засыпаліся. І колькі было клопатаў нам, пакуль не прывялі іх да парадку! Да работы раней ні на крок: «Жысці рашайце, а лапаты не возьмем». І чаго толькі ні вырабляў Сенька Пішчык — у Сароках спрабаваў рабаваць прыватныя кватэры, нават абакраў аддзяленне міліцыі, куды трапіў нанач, спаліў капцёрку, спрабаваў абяззброіць канвой, калі везлі да нас на канал. Але тут здаўся. І выйшаў у іх вялікі раскол з Фаняй, тая раней падалася на работу, уцягнулі яе дзяўчаты ў спецыяльную жаночую брыгаду. Доўга злаваў пасля гэтага Пішчык і, седзячы ў ізалятары, учыніў нават своеасаблівую помсту — прайграў яе ў карты аднаму са сваіх новых дружбакоў-знаёмцаў. Але ж такі вэрхал учыніла тады жаночая брыгада,— а была яна з самых ударных,— сваім судом хацелі паквітацца з хлопцам за былую «шалманную дурасць», за былыя блатныя звычкі, традыцыі. Здаўся пасля гэтага хлопец, на работу пайшоў, зацікавіўся маторнымі катэрамі, а вось ужо каторы месяц пайшоў, як узялі мы яго за выключную акуратнасць у рабоце на параход, у каманду. Здаецца, задаволены хлопец. Праўда, па Фані сумуе, хоць і не падае таго віду. Ды Фаня не можа пазабыцца крыўды. Гэта за карту, за картачную знявагу. Так і не памірыліся яшчэ да гэтага часу.

Даўно пагаслі агні ў бараках, заснуў параход,— мы ўсе слухалі каменданта аб брыгадах Сенькі Пішчыка, аб выключных фалангах, аб славутых ударніках, аб найлепшых спосабах абліцоўкі сценак канала, аб падвоіцкіх падунах і шмат яшчэ аб чым, што нагадвала настарожаная карэльская ноч і незмаўкаемае гудзенне вады на плаціне. І, лежачы ў параходнай каюце, усё думалася аб незлічоных шляхах, па якіх прыйшлі сюды дзесяткі тысяч людзей, аб вялікай сіле канала над гэтымі людзьмі, аб Сеньку Пішчыку. Нешта знаёмае было ў прозвішчы, нібы сустракаліся дзе, нібы бачыліся. Але не такая ўжо важная была гэтая акалічнасць, каб доўга прыгадваць: дзе, ды што, ды як. Хіба мала людзей сустракаем штодня, і якія разнастайныя людзі трапляюцца...

* * *

Мы сустрэліся з ім раніцой. Згрудзіўшыся ля капітанскага мосціка, мы чыталі параходную насценную газету, толькі што выпушчаную. Ён стаяў, пахіліўшыся на борт, курыў, ледзь паварочваючы галаву, віртуозна сплёўваў праз плячо. Ва ўсёй яго постаці, у насмешлівым позірку воч, у дураслівай гэтай кірпе, у зухавата расхрыстаных грудзях быў выгляд своеасаблівай незалежнасці, адчуванне нейкага гонару, сваіх пераваг перад намі, перад цывільнымі людзьмі, людзьмі прэсных такіх катэгорый.

— Вот, маўляў, я... Стаю і хоць бы хны. Чалавек са стажам, а вы хоць бы слова ка мне ці паўслова... І што мне вы?.. Пляваць я хацеў на ўсё...

І пазіраў, крытычна аглядаючы кожнага чалавека, прыслухоўваючыся да слоў, да гаворкі. Яркія вяснянкі гарэлі залатымі плямінкамі пад ранішнім сонцам і разам з сукрыстым пухам на барадзе, на шырокіх загарэлых шчоках надавалі незвычайную цяплынь гэтаму абветранаму насмешліваму твару. І калі запытаў нехта з нас: «Ці не вы гэта Сенька Пішчык?», ён адразу здрадзіў сваёй безучаснай маўклівасці і, загарэўшыся ўсімі вяснянкамі, адказаў: «Так... я... Сямён Архіпавіч Пішчык... Аб чым хочаце распытаць?..» Загаварыў. Відаць, цягнула чалавека да слова, цягнула да гутарак, да новых людзей.

— Цяпер я вольны ад вахты, так што, калі ласка...— Ён гаварыў проста і шчыра, з твару збегла застыглая насмешлівасць, ён сам распытаў нас аб тым, «як там, на волі», і ці праўда, што Днепрабуд, і ці праўда, што на Магнітцы горад вялікі і што рабочым куды лепш жывецца цяпер, і «пра гэтыя самыя калгасы».

— Як-ніяк чатыры гады мінаюць, як я не па сваёй волі на зямлі хаджу і, як бачыце, плаваю. Сваім вокам пабачыць не давялося...— нібы апраўдваў ён свае шматлікія запытанні. І калі гаварыў аб сабе, адчувалася крыху манернасці, драматычнай такой напышлівасці: «...маць мая мучаніца, гэтакага сына ўрадзіла... Трагічны лёс... адны сплашныя туземцы кругом, былыя кулакі і... мядзведзі... і наогул, не фарціць у жыцці праз трагічны характар і ракавую любоў да чужой «движимости и недвижимости», як сказана аб тым у пэўных стаццях крымінальнага кодэкса».

Дарэчы, у стаццях гэтых разбіраўся ён дасканала, і за якія пяць хвілін мы ведалі розніцу ў розных дадатках у розных параграфах хаця бы той жа славутай трыццаць пятай стацці, па якой быў асуджаны і Пішчык. Хутка і зусім ажывіўся Сенька, скінуў усякую манернасць і «ракавыя любвы», калі даведаўся, што прыехалі мы з Беларусі.

— Як жа... як жа. І я там жыў... Самыя, можна сказаць, пацановыя гады правёў там. Вы ж ведаеце, мусіць, Бабруйск... год з дзесяць таму назад быў я ў адным з дзетдамоў...

Заўважыўшы маю выключную зацікаўленасць да яго пацановых год, Сенька раптам настаражыўся, уважліва агледзеў мяне з ног да галавы і запытаў нерашуча:

— А вы часам не з Бабруйска?

— Бывалі калісьці і такія справы...

Ён глядзеў яшчэ з хвіліну, нешта прыгадваючы, пільна ўглядаючыся ў твар.

— А ў рэдакцыі вы часам не былі? — запытаў ён раптам.

— Здаралася, грэшным дзелам...

І тады зусім змяніўся Сенька. Паляцела на палубу шапка, пад сонцам успыхнулі рудыя кудлы, гэта сонца зайграла ў вачах безліччу ерзкіх агеньчыкаў, і зліліся ў полымя вяснянкі, і ўвесь яго шырокі абветраны твар палыхаў цеплынёй, бруіўся нястрымным вяселлем. Аж кірпаўка носа скакала неўтрапёнаю гэткай пугаўкай, ды рукі-грабліны лезлі ўперад, як махі тыя ўзняліся над маёй галавой.

— А ён і маўчыць... А ён не шманае... А чо-ортухна, а пастарэў, а пасівеў... А колькі сёння тыраж?

— Рабчык?

— Самы сапраўдны...— і Сенькавы рукі ашчарэпілі мяне і ціснулі так шчыра, што давялося кінуцца ў просьбы.

— Ды дай ты мне хаця жывым па каналу праехаць...

Людзі, што стаялі паўкружка, паспяшылі падацца назад, каб не назаляць залішне былым дружбакам, не замінаць такім інтымным праявам былой дружбы.

— Та-ак... Дык вось яно як...— толькі і аставалася мне прамычаць нешта невыразнае, не ведаючы, за што ўзяцца спачатку.

— Іменна так, а не іначай...— смяяўся Сенька.— Хадзем хаця сядзем вот там ды пагаворым... От жа пагаворым! Прызнацца, людзі тут да нас дужа свалатныя трапляюць, чалавечкі з чарвяточынай, з гніллю. Злодзей на злодзеі, як тых прусоў у запечку. Канечне, і я з таго кодла... але, бачыш, я к таму, што дужа прыемна пагаварыць часам з чалавекам, калі хочаш, свежых крывей. Бо свае надакучаюць, як чэрці. Хочацца ўжо сапраўды неяк іначай дыхнуць... Іначай па зямлі хадзіць, каб гэта без аглядкі, без фальшу... Ну, от проста хочацца людзям у вочы глядзець, і каб твае пры гэтым не блудзілі, не бочылі... Дык вось яно, як ты кажаш...— і на хвіліну якую задумаўся Сенька.

І мне ўспомніўся Сенька-пацан, Сенька Рабчык. Так звалі яго калісьці за вяснянкі, за рабацінне. Гады са два ён плаваў на невялічкіх бабруйскіх гарызонтах, наводзячы ціхую паніку на базар, на перакупшчыц, гандлярак ліхімі налётамі на яблыкі, на гарбузы, на гладышы са смятанай. З гоманам з’яўлялася яго ватага на подступы да рэдакцыі — ва ўтульны і цёплы рэдакцыйны калідор, выклікаючы бурную нянавісць флегматычнай, санлівай прыбіральшчыцы. І кожную раніцу пасля карыдорных начовак Сенькавай «банды» яна акуратна з’яўлялася ў рэдакцыю, слязліва дакладвала аб падзеях:

— Зноў адна сабыція... «Зару Захаду» ў печы спалілі. Гэтак усе газеціны збайсаюць, сукіны дзеці, а я адказвай... і калі не будзе зноў ключа ад калідора, дык вот вам і служба мая, маё права...— і, грозна паставіўшы ў кут мятлу, урачыста выплывала на калідор, асцярожна падстаўляючы ногі пад сваю васьміпудовую камплекцыю і ціха бубнячы аб парадках, аб рэдактарах, якія, можна сказаць, шалапуты, безгаспадарнікі, праз якіх і ёй, трудзяшчайся, адзін непакой і расстройства нерваў — вось ізноў гудзе ў паясніцы і правую нагу ломіць...

Рэдактар слухаў пра «сабыцці», міна пакутніка не сыходзіла з яго твару, нібы трынаццаць флюсаў асядалі на рэдактарскія шчокі. І калі велічная постаць прыбіральшчыцы выціскалася нарэшце ў дзверы, ён даваў волю сваім пакутам, узрушаны ўзнімаўся за сталом і хадзіў, хадзіў, памінаючы і бедлам, і катаргу, і перасяленчы пункт, і «дзетпрыёмнік для дэфектыўных, а не рэдакцыю», і сто чарцей...

Памянуўшы яшчэ пра буржуазны гуманізм і іншыя дробнабуржуазныя перажыткі — прычым ён выразна паглядзеў на мяне,— ён спыняўся ўрэшце на сярэдзіне пакоя і, уперыўшы вочы ў плакат аб падпісцы, грозна пытаў:

— Ці будзе ўрэшце ключ?

— Куды і для чаго? — наіўна пытаўся я.

— Да дзвярэй, да калідора... Каб не назаляла больш гэтая твая шпана.

— Ключ заказаны яшчэ ў мінулым годзе, але, відаць, не падвезлі яшчэ для кузні металу... І зноў жа вугаль...

— Не падвезлі, кажаш... Зноў прарыў...— разгублена кідаў рэдактар, і, забыўшыся хутка пра ўсякія ключы, ён садзіўся за чарговую перадавіцу аб таварнасці сельскай гаспадаркі, аб землеўпарадкаванні, аб паказальных капусніках і культурных гаспадарках...

Гэта было год дзесяць таму назад. І мы з Сенькам шчыра смяяліся, прыгадваючы былыя гады. Мы паспрабавалі нават у свой час уцягнуць Сеньку ў газетную «індустрыю», і ён прабаваў некалькі разоў працаваць у экспедыцыі, наклейваць падпісныя ярлычкі, за што атрымліваў сякую-такую манету, да якой быў залішне ласы. І тады акуратна з’яўляўся Сенька ў рэдакцыю і, спыніўшы з парога чарговую нараду, урачыста пытаўся:

— А які сёння тыраж? А розніца?

Гэта каб ведаць памер мзды за вячэрнюю сваю работу.

Па падпісных ярлыках навучыўся нават Сенька сяк-так чытаць і нават асвоіў прамудрасць роспісу, хаця і не даводзіў да канца нязграбных сваіх літар і атрымлівалася такое кароткае — «Сям. Пішчы...», за што па-бацькоўску дакараў яго загадчык канторы: «Ты тут пішчыш, а мне адзін клопат. Калі распісваешся, будзь акуратным і не псуй ведамасці. Бо дакумент — гэта табе дакумент, а не абы-што...» Доўгімі вечарамі любіў Сенька корпацца з радыёпрыёмнікам, але не меў патрэбнай цярплівасці, і, калі псавалася што, злаваў Сенька і злосць сваю спаганяў на ні ў чым невінаватых лямпах і, пабіўшы каторую, змываўся на які тыдзень з нашага вока.

— А зачым ты тады ўсе лямпкі папёр з калідора? — запытаў я яго, успомніўшы апошні яго візіт у рэдакцыю.

— Лямпкі? Ага... Лямпкі праз перачніцу загінулі... Бач, начавалі мы тады ў калідоры і, падсцяліўшы пад сябе камплекты газет, мірна пяклі бульбу ў печы... І вот у самы разгар справы позна апоўначы з’яўляецца гэта перачніца (так празвалі яны нашу прыбіральшчыцу) і давай наступаць на нас:

— Каб праз тры секунды не было тут вашага паху, іначай пайду ў міліцыю... І пайшла ж... Ну, мы, доўга не думаючы, лахі пад пахі ды ходу. А каб дакарыць ёй — і лямпы з сабой, няхай ведае...

Пасля тых лямпак мы не спатыкаліся з Сенькам. Наогул, ён ашчасліўліваў горад толькі ў зімовыя месяцы. А калі наступалі першыя вясеннія дні, Сенька змываўся са сваёй брыгадай, перабіраўся на чыгунку, на цягнікі, рушыў на поўдзень, да мора, да сонца. Супакоена ўздыхалі загадчыкі дзетдамоў, прыёмнікаў, пазашкольныя работнікі АкрАНА. Апошнім асабліва ўядаўся ў косці Сенька са сваёй бандай. Не раз тэрарызавалі яны шчуплага дзядзьку — інструктара-пазашкольніка. Раз загналі яго зусім на шафу, і, скукярэчыўшыся там і забарыкадаваўшыся школьнымі дыяграмамі, ён слёзна прасіў не псаваць казённых чарніліц і табурэтаў, бо ўсё ж гэта апісана па інвентару, і вісіць той спісак у дубовай рамцы на сценцы. З яго ж пытаць будуць за гэтыя чарніліцы...

Дубовая рамка паляцела туды ж, на шафу.

І доўга пасля таго, натужна чысцячы зганьбаваны чарнілам гарнітур, успамінаў стары пра сваю «бітву з кабардынцамі», пра парушаны гонар інструкцыі — «праў жа быў я па трыццатаму пункту» — і доўга хадайнічаў аб аднаўленні за кошт дзяржавы старога смушкавага паліто, страціўшага ў баталіі каўнер, гузікі і паз’едзеную моллю падкладку.

Не ведаю, ці атрымаў дзед узнагароду за страты з амуніцыі на баявым пасту. Даўно гэта было. Так жа даўно, як апошняе спатканне з Сенькам.

І вось спаткаліся.

Напорыста ішоў параход. Глыбокае Выгожскае возера бязмежна раскінула свае берагі, укрытыя лесам, штабелямі бярвення, дрывамі. Ішоў гістарычны сплаў на возеры — беламорскі сплаў. Безліч лесу пайшло на расчыстку, на высечку, бо трэба было падняць возера на некалькі метраў, затапіць сотні тысяч гектараў балот і лясоў. І возера паднялося,— бязмежнае, няўёмнае ў глыбіні, у шырыні. Вялікія параходы паплылі па ім, і не відаць было дна, не відаць было раскарчовак, вялізных валуноў, пагрозлівых падуноў. Усё схавала пад сябе блакітная роўнядзь, і толькі параходы, чоўны, прамазучаныя маторкі, важкія плыты бараздзілі гэтую роўнядзь, трымаючы курс то на Балтыку, то на поўнач — насустрач Беламу мору, насустрач вялікаму паўночнаму шляху.

Зусім блізка ад нас з рэзкім прывітальным гудком пранёсся стройны, падцягнуты, невялічкі параход. На ім стаялі некалькі чалавек з чырвонымі пятліцамі і размахвалі шапкамі — віталіся з намі. Кароткі надпіс на карме хутка скрыўся за зялёнымі бурунамі хвалі, і пенны след двума шырокімі каснікамі паплыў за ім, за гэтым порсткім суднам.

— «Чэкіст», — прамовіў Сенька.— Параход, які першым прайшоў па нашым канале.

І, задумаўшыся на колькі хвілін, дадаў:

— А ўсё ж харошыя хлопцы гэтыя чэкісты. Баявыя хлопцы, разумныя. Яны то не падкачаюць...

— А хто сумняваецца?

— Ды я не к таму... Справа зусім другая. Як ні круці, а чалавекам жа яны мяне зрабілі, на дарогу паставілі. І хіба толькі мяне аднаго? Вунь дванаццаць тысяч чалавек пусцілі на волю да тэрміну...

І ён маўчаў. Вясёлы Сенька маршчыніў лоб, заняты нейкай неадчэпнай думкай. І калі ён думаў, зусім падзіцячаму звісаў руды чуб, і яркія плямінкі вяснянак, залацісты пух барады, шчок чамусьці нагадвалі гэткае бездапаможнае кураня, гэткі лёгкі, рухавы клубок жоўтага пуху пад сонцам. І неяк не пасавала да яго тое, аб чым гаварыў учора камендант: «На яго совесці пара людзей. Ціхім манерам коцнуў Сенька двух чалавек на сваім вяку».

Але гэта было ўжо мінулае, і аб ім не любіў Сенька дужа мазоліць языка. Хіба толькі перада мною, перад старым знаёмым, выпусціў ён некалькі скупых слоў аб сваім мінулым, аб тым, чаго я яшчэ не ведаў. Дзяцінства яго было мне знаёма. Бацька — счэпшчык на станцыі. Аднаго разу сціснула яго на блінец талеркамі буфяроў. Астаўся Сенька з мачыхай ненадоўга. Хутка пайшоў на самастойную дарогу, туды, дзе цяплей, весялей, дзе няма падзатыльнікаў. А калі хто дасць — навучыўся даваць добра здачы. Карміўся сяк-так, з сваёй, так сказаць, ініцыятывы, вёў жорсткія змаганні за нямудрае сваё жыццё.

— Дык вось яно як, як ты кажаш...— загаварыў Сенька.— Бачыш, куды я патрапіў. Мо і не думаў ты спаткаць мяне тут, ды і наогул, напэўна, даўно забыўся ты на мяне. А я не здаюся, бяру жыццё проста за жабры... Бачыш, пасля дзетдамоў падаўся я на чыгунку, на вакзал. Крыху памагаў насільшчыкам. Гэта зімой. Часам чамаданішка якое сапрэш... А вялікая карысць з таго чамаданішка? Ручнік, старыя штаны ды гузікі ад падцяжак. Адным словам, здабытак не з вялікіх. А клопату багата. Ну, падабралася нас хеўра, перайшлі мы на багажныя вагоны. Ну і працуеш пакрыху на перагоне — над багажным гэта вагонам. Так і звалі мы сябе трэстам па выгрузцы. Аднак клопатна. Зіма, холад, нос у цябе мерзне, рукі мерзнуць. Ды на хаду трэба лататы даваць з цягніка, а гэта табе не Мікітава фурманка — тпр-р-у, прыехалі... Тут няцяжка і нагу зламаць і на поўную адстаўку башку пусціць. І так собіла мне плячом садануць у сотнік жалезны — выхадзіў от сяк-так, акрыяў. Што і казаць, прафесія адказная, трудная... Аднак кваліфікацыя расла. Перабраліся мы ўжо на пасажырскія вагоны. А праз колькі часу, калі сышоўся я з Фаняй-налётчыцай, вот учора бачыў жа ты яе,— і Сенька патупіў вочы, зірнуў скоса на мяне, а як мае думкі аб ёй,— перайшлі мы на чыстую работу. На экспрэс. Любата, я табе скажу. У вагоне-рэстаране сядзіш, тут перад табою стол, а на ім і варанага, і смажанага, і проста так, выпіць вот, закусіць. Што хочаш — еш, чаго хочаш — пытай. А на табе манішка, пры гальштуку ты, чаравікі — воку болезна глянуць. Сядзіш да міргаеш Фаньцы:

— Жывём?

— Жывём...

— І манета ё?

— Аддай — мала...

Ну што казаць, жылі на ўсе сто, на поўную на малінку... Любіў гэта я, грэшным дзелам, дзяўчат. І жыццё — каб ішло кандзібоберам. І хрупасткую манету... Не грэбаваў і валютай. Праз яе, праз паскудную, і засыпаліся. Пад самым Барысавам знялі з экспрэса маю Фаню — ездзілі мы тады ад Мінска да Владзівастока. Праз якія-небудзь трыста долараў знялі — купчышку мы аднаго нямецкага ў спальным вагоне крышку пачысцілі. Але няўдача. І хоць сігануў я на хаду з цягніка, але ж не ўцёк. Падмялі. Ну, тут напомнілі нам яшчэ такія-сякія дзялы, двух чалавечышак прыгадалі. Быў такі грэх, аднаго таварыша свайго мы прышылі — скнара вялікі быў, утаіў здабычу. А другога — кандуктара. Прыпёр аднаго разу ў вагоне, хоць ты багародзіцу прасі. Ну... і пагладзілі крыху жалезным ключом — быў у нас такі спецыяльны ключ, універсальны, да кожнага вагона падыходзіў... Адным словам, па савакупнасці, паляцелі мы, пташкі, на Салаўкі. Гэта, брат, ад манішкі ды ад гальштука... Ну, што ж казаць... Бузу я раней цёр вялікую, аб ёй і камендант парахода табе расказаў. Але ле бачыш, кінуў я ўсю гэтую муру. Апрыкрала. Не пролежні ж набываць на баку, у ізалятары лежачы. І зноў жа сорам. Не з князёў я, не з граф’ёў якіх-небудзь. Бацька ж у мяне ўсяго-наўсяго буксы чысціў ды счэпку рабіў, барон з яго не дужа. Ды рукі да работы самі просяцца, калі ж гэткую махіну вялі, аж свет перад ёй расступіўся. Перад каналам гэта. Як жа ты ўседзіш? Ды і хіба думаць было калі, вырашаць гэта, а ці выходзіць на работу ці не? А тут яшчэ і разгавор у мяне выйшаў з чэкістам адным — пажылы ўжо такі чалавек, з сівізной. Зайшоў ён у ізалятар да мяне, разгаварыўся. Прызнацца, дужа я не любіў валынкі гэтай, агітацыі, значыцца. Другі гэта пачне, пачне і пра салідарнасць, і пра рабочы клас, і пра гідру, а цябе толькі да сну хіліць — адчапіся, маўляў, ды і годзе. А гэты ні словам не заікнуўся. От пасядзелі мы з ім гадзіны, бадай, з чатыры. Цікава расказваў ён. Аб сабе ўсё больш. Як прайшоў франты, як ворага браў за жабры. Як працуе цяпер. Аб сям’і сваёй прыгадаў, як худа гэта калісьці бацьку яго, ткачу фабрычнаму, жылося ды яму самому — і галоднаму, і халоднаму. І што ніякі вораг цяпер не сядзе на плечы рабочаму чалавеку. І ніякі лодар. Паразіт ніякі. Бо толькі дружнай работай і трымаецца наша вялікая краіна.

Ні аб чым больш не гаварыў ён, але неяк душу скрануў. Дужа ж ужо падабенства вялікае было маёй жыткі ранейшай ды з яго жыткай. І што тут доўга гаварыць — падаўся я такі на работу... На падсобных работах усё больш. Потым на маторках плаваў. Ну, а цяпер на параходзе... І, сказаць табе па сакрэту,— вольную я буду праз месяц мець. Вот і думаю цяпер, а куды гэта рукі мае прыкласці, да работы якой учапіцца. На старое? Не!.. Абрыдла. Ды і перадумаў я тут шмат аб чым. Быў час сцежкі свае крывыя праверыць. Не паласа з тымі сцежкамі. Да дабра не даводзяць. Зноў жа, і сорам неяк мне пра тыя сцежкі думаць, хіба рукі мае не рукі? Хіба не рабочай касці гэтыя рукі, каб супроць жа сваіх перціся?..

І ён уважліва паглядзеў на свае рукі. Былі звычайныя яны, шырокія, з моцным загарам, з абдзіранымі аб канаты далонямі. І тады перавёў ён позірк на берагі, на калючую шчэць хвойных лясоў, што падпіралі халоднае карэльскае неба, бледным зяленівам атачалі возера. Ля далёкіх берагоў маячылі белыя парусы — то рыбацкія лавецкія арцелі, вольныя і лагерныя. За парусамі папыхваў белы дымок, жаўцелі на беразе новыя будыніны — відаць, лесапільня прытулілася на ўзбярэжжы — ледзь-ледзь чутны шорхат піл далятае адтуль разам з ветрам, праз кіламетры, праз успененыя грабеньчыкі хваль, праз зыб.

— Эх!.. Шырыня тут, можна сказаць!.. Вадзяная, бязмежная!.. А колькі багаццяў — і рыбы, і дрэва, і камень тут розны, а хочаш — жалеза капай, руду здабывай... Зусім край акрыяў, калі мы правялі гэтую вадзяную жылу, канал наш...

І словы «мы» і «наш» гучалі важна і ганарліва. Зусім па-іншаму выглядалі былыя дзіцячыя Сенькіны вяснянкі, нават чуб пасур’ёзнеў, быў сур’ёзным і ўдумлівым позірк Сенькавых воч. Гэта быў ужо не Сенька Рабчык і не Сенька Пішчык. Сямён Архіпавіч сядзеў перада мной, сын былога няўдачлівага Архіпа-счэпшчыка.

— Вырас жа ты, аднак! — мімаволі сарвалася ў мяне слова.

— Ого! Тут, брат, вырасцеш!.. Калі і не хочаш, дык будзеш расці... Клімат такі...

— Та-ак... Клімат...

Мы развіталіся з Сенькам у Белым моры, далёка за Сарокінскім портам. Быў наўздзіў ціхі восеньскі вечар. Мяккая зыб плаўна калыхала параход, і ён ішоў, напорыста развінаючы вадзяныя глыбіні, лёгка сатрасаючы грузнае цела магутным подыхам сваіх машын. Успененыя грэблі хваль з глухім рокатам праносіліся ля бартоў і слаліся адзаду кіпучымі вірамі і каснікамі зялёных бурунаў.

Ладзілася нанач сонца на захадзе. І тады гарэла вада растопленай зыркаю чырванню. Чырвань блякла, шарэла, набіралася сінявою, зяленівам ды паблісквала імжыстым срэбрам.

І зусім пашарэлі, захаладалі фарбы — захавалася сонца за мора.

Мы стаялі на беразе. Салёныя хвалі з шорхатам наляталі на бераг, прагна злізвалі шорхлую, бялявую сухмень камення і з ціхім рокатам адкатваліся назад.

— Жызня, брат!..— прамовіў Сенька.— Люблю, каб яна варушылася, як гэтая хваля. Неўтаймаваная, браце, хваля, кіпучая, гаваркая, рухавая...

— Не да ўсякага руху ладзься...

— А гэта я ведаю... Ну, дык бывай!.. Мне зноў на параход. Каб не спазніцца яшчэ часам. Не памінай жа ліхам...

І ён паціснуў руку, усміхнуўся цёпла і пайшоў, не спяшаючыся, без аглядкі, туды, дзе ў вячэрнім змроку цемравелі параходныя масткі прыстані ды паблісквалі на мачтах вясёлыя параходныя агні.

* * *

Месяцы тры прайшло з таго часу.

Атрымаў я ліст ад Сенькі, невялічкі такі шэры канверт з нязграбнымі літарамі слоў, накіданых Сенькавай таропкай рукой. Тут былі прывітанні з далёкага мора, шчырыя словы, запытанні аб жыцці, аб здароўі, «і якія марозы цяпер у нашым краі».

«Я зусім цяпер вольны чалавек,— пісаў былы Сенька, а цяпер Сямён Архіпавіч.— З канала паслалі мяне ў Ленінград, дзе працаваў я з месяц на Балтыцы на марскіх баржах на часовай рабоце. А з Балтыкі паслалі мяне на Мурманск, дзе і знайшоў я прытулак свой на судне, а назва таму гідраграфічнаму судну — «Мароз». І вот плаваю я на «Марозку» матросам і даволі-такі пазнаёміўся з Баранцавым морам, каторае вельмі люта і трэпле куды важней, чым на Балтыцы, такая ўжо вялікая хваля на гэтым моры, ды на Кольскім заліве, дзе плаваем мы па маяках ды правяраем розныя карты, а па-нашаму — лоцыі. Вельмі сур’ёзная хваля і вялікая праз яе качка, ад чаго цяжкасці нямалыя ўстаюць перад намі, каб хадзілі савецкія судны спакойна па той хвалі, не баючыся прабоін ад сустрэч з падводным каменнем. І павінны мы тое каменне са дна дастаць, а калі немагчыма, дык на карту паставіць іх, і дзе трэба — маякі будаваць. Што і казаць — сур’ёзнае мора. Гэтымі днямі праглынула яно адно нарвежскае судна, з капітанам, з матросамі, і ніякага следу не асталося ад іх, ад нарвежскага таго карабля. Паплылі па хвалі адны пустыя бочкі, а які інтарэс у тых бочках? Неспакой адзін і цяжкасці, можна сказаць. Але мы да тых цяжкасцей прызвычаіліся і пра жызнь сваю думаем зусім спакойна, і нават хадайнічаю цяпер перад начальствам, каб перавялі сюды Фаню, памятаеш, з агітбрыгады. Ты не сумнявайся: яна не якая-небудзь там... Перакавалася назусім, поўны, можна сказаць, чалавек, рабацяшчы і вольны. Зноў жа і не з граф’ёў і не з контрыкаў якіх-небудзь, сваіх жа крывей чалавек. Чаму ж ёй, скажам, буфетчыцай не быць на прыстані ці на параходзе, тым больш і ваканцыі вольныя ёсць, і начальства дае сваю згоду. І чаму ж мне жытку сваю на лоцыю не паставіць, каб ішла яна правільна, без камення, не баючыся той сур’ёзнай хвалі, каб быў мой прытулак на судне яшчэ больш надзейны. А ты не смейся, калі можа залішне я сказаў па жаночай часці...

І яшчэ вот пішу табе, што грызе мяне сумненне адно. Матрос з мяне — харошы матрос. Але не век жа мне шураваць вяслом ды з канатамі тымі мокрымі абыходзіцца. Ніякага вялікага разгарнення чалавеку, будучы гэта матросам. І вот напала на мяне думка адна: а як бы гэта змяніць сваю кваліфікацыю матроскую на якую-небудзь другую? Хочацца мне тым часам у суднавыя радысты трапіць, заняція вельмі цікавая і зноў жа інтарэс вялікі. Я патроху прыглядаюся ўжо да гэтай справы і нашы суднавыя апараты вывучыў, хлопец мне адзін тут дапамагае, радыст, з ленінградскага камсамола. Дык вот, калі патрапіць да цябе якая кніжка па кароткай хвалі, па прыёму, дык не пашкадуй, прышлі яе мне ў Мурманск, хочацца за гэту справу ўзяцца ўсур'ёз.

А цяпер бывай. Адыходзім мы заўтра на сваім «Марозку» ў чарговы рэйс. Сутак трыццаць прабудзем у Баранцавым моры. Сур’ёзнае гэта мора, і вялікія праз яго адчуванні бываюць заўсёды для мяне. Але нічога. Не так ужо страшна яно і куды цішэй таго пуці, што тады, да канала. А ў гэтым ты не сумнявайся, твой Сямён Архіпавіч вытрымае марку...»

Сумнявацца ў тым не было ніякіх падстаў.

Марку Сямён Архіпавіч вытрымае заўсёды.