Як драўляныя манекены, некалькі пар салдат паволі кружыліся пад гукі старога германскага вальса. На ганку папоўскага дома сядзелі аркестранты, салдаты палкавой абознай каманды. Пара скрыпак, кларнет, флейта, губны гармонік. Ды адмысловы інструмент з кансервных банак і конскага валосся з драўляным смычком, падобным на пілу, дапаўняў аркестр. Скрыпкі фальшывілі, кансервныя банкі верашчэлі да таго пранозліва і неўпапад, што папоўскі певень, які толькі-толькі залапацеў крыллямі на паркане, збіраючыся прачысціць сваё галасістае горла, раптам замоўк, засумаваў і, скасіўшы шкляное вока на музыкаў, так і застыў на адной назе, добра не ведаючы, а ці пець жа яму, ці падавацца падабру-паздарову з паркану.
Салдаты глянулі на яго безуважна. Некалі было займацца пеўнем. Прад вачамі мільгала пажылая постаць яфрэйтара Кадэша, дырыжора. Ён зрэдку выціраў успацелую лысіну і, апасліва пазіраючы на адкрытае акно папоўскага дома, старанна цягнуў нуднае і аднастайнае:
— Айн — цвай — драй... айн — цвай — драй...
— Адставіць! — грымнуў нехта раптам з акна, і аркестр замоўк. Музыкі ўсталі і выцягнуліся з танцорамі ў струнку, разгублены дырыжор узяў пад казырок. На ганку з’явіўся дзяншчык палкоўніка.
— Назад! Пайшлі к усім чарцям... А ну...
Лапатнуўшы крыллямі, таропка зляцеў певень з паркану.
Танцоры і музыкі, панурыўшыся, пайшлі да сваіх спраў. Пад паветкай ляжалі зарэзаныя каровы, трэба было лупіць іх. Яфрэйтар Кадэш вастрыў нож і нешта бурчэў пад нос — аб начальстве, якому цяжка дагадзіць, аб праклятай вайне,— чаго толькі не даводзіцца рабіць, аб гэтым паганым надвор’і,— ліпне нож да рукі, пальцы стынуць...
Палкоўнік па праву лічыў сябе чалавекам цвёрдай рукі і спакойнага духу. Магчыма ў гэтым сказвалася старая тэўтонская кроў, якой пры выпадку ён любіў пахваліцца ў кругу блізкіх афіцэраў. Магчыма, рука яго набыла цвёрдасць у абыходжанні з гэтымі дзіравымі кафейніцамі, як называў ён часам салдат свайго ландвернага палка, усіх гэтых стараватых дзядзей, марудных, неўвароткіх, якім упору хіба ўнукаў няньчыць, а не салдатамі быць арміі яго вялічаства... Ваякі... Хіба не ганьба яму, камандзіру, яму, Ота фон Гаўэру, запрашаць на дапамогу эскадрон імперскіх гусар, каб навучыць вуму-разуму свае батальёны...
Навучылі... Навучаць...
У адчыненае акно відаць была роўная плошча. Халоднае шэрае неба церушылася рэдкімі, палахлівымі сняжынкамі. Не дакранаючыся да зямлі, яны ніклі, раставалі. Зямля была задужа цёплай. Курыліся галавешкі. Пачарнелыя коміны і печы, нагрэтыя пажарамі, струменіліся празрыстым марывам. Пахла дымам, гар’ю. І ніводнага чалавека — пуста, гола, ні крыку, ні голасу.
А тут гэты недарэчны вальс, стары сямейны вальс... Лірыка... Пялёнкі...
— К чорту!
Паслужлівы дзяншчык заікнуўся аб маршы, баявым імператарскім маршы, ад якога самі сабою падымаюцца ўгору рудыя пракураныя вусы пана палкоўніка.
Палкоўнік зірнуў на станцыю і, не гледзячы на дзеншчыка, буркнуў пад нос:
— Вон, дурань...
Палкоўнік яўна згубіў раўнавагу, страціў заўсёдашні свой спакой. Праўда, ён бязлітасна расправіўся з гэтым пасёлкам, ён падавіў паўстанне... Можа гэта і гучна сказана — паўстанне... Аднак ён адвучыць навек гэтых дзівакоў выступаць супроць германскай імперыі... То ж надумаліся — яны не прапусцяць эшалоны з хлебам... яны не дапусцяць грабежніцтва сваёй краіны... Дзе гэта відана, каб якія небудзь рабочыя дыктавалі яму волю, яму, германскаму афіцэру, носьбіту магутнага германскага духу...
Паўстанне падаўлена. Прыстанцыйны пасёлак спалены. Але эшалоны ж далей не пайшлі. Пуці завалены разбітымі вагонамі, разбураны мост. Чорт ведае, што робіцца тут... Праўда, усё гэта можна паправіць... Не ў гэтым бяда... Іншае трывожыць яго — шыфраваныя тэлеграмы з Германіі. Адстаўка Людэндорфа, аўстрыйскія і венгерскія падзеі, паўстанне матросаў у Кіле, няўдача на заходнім фронце... чуткі аб гамбургскіх падзеях... Няўжо ляціць усё ў бездань у яго вялікай Германіі. Хіба няма людзей, што ўмеюць за горла браць лёс народа, умеюць выпростваць спіну народу.
— Не дапусціць! Разагнаць! Павесіць! — вырваліся ўголас гэтыя словы, і ў прыпадку гневу закашляўся палкоўнік і доўга адхаркваўся, хапаючыся за грудзі.
— Вады! — крыкнуў ён дзеншчыку.
Вяртлявы і хуткі, той мігам абярнуўся і замёр перад ім, як манумент. Кропля вады палахліва гойдалася на краі падноса, нос дзеншчыка пабялеў ад напружання.
Палкоўнік ледзь павярнуўся ў крэсле, холадна зірнуў на дзеншчыка бялёсымі, алавянымі вачамі, прагаварыў ужо спакойна, разважліва:
— Колькі раз трэба табе гаварыць, пазнанскі дурань: вады, ідыёт... харошай мінеральнай вады... з аптэкі...
Дзяншчык памкнуўся ісці, але, нібы ўспомніўшы што, таропка заўважыў:
— Асмелюся далажыць, пан палкоўнік, аптэка спалена...
— Што? — вызверыўся быў палкоўнік, але потым абмяк, узяў шклянку вады, выпіў, паставіў назад.
— Ідзі... Я і забыўся, што ў гэтых варвараў нічога не дастанеш...
Сумна палкоўніку. Доўга цягнецца ранне. Свінцовая муць аблягла ўсё неба, свінцовая муць у акне. Дым, гар, пахне паленым пер’ем, відаць, салдаты парадкуюць гусей і курэй.
Сумна. Некаторае ажыўленне ўносяць гаманлівыя галасы ля штаба. Палкоўнік пазірае ў акно. Група жанчын упрошвае аб нечым часавога. Той адмахваецца ад іх вінтоўкай, рашуча адганяе ад ганка. Плач, слёзы.
— Упусціць...— важна кідае Ота фон Гаўэр.— Я прыму іх.
У пакой, у суправаджэнні ад’ютанта, баязліва ўваходзяць жанчыны, усё больш бабулькі. Яны нізка кланяюцца, днём добрым вітаюць яго, пана палкоўніка. Маўчаць з хвіліну. Пярэдняя бабулька памыкаецца гаварыць, яе словы захліпваюцца плачам.
— Паважаны начальнік, там жа муж мой — ён на станцыі дровакладам — і сын... Сын падлетак, чым жа ён вінаваты, чым жа мы ўсе вінаваты...
Яна выцірае слёзы рогам хусцінкі, змаўкае, чакаючы адказу.
Палкоўнік пытае позіркам перакладчыка. Той торапка, хвалюючыся, перадае просьбу жанчыны. Палкоўнік думае з хвіліну, потым кідае скупыя словы:
— Усё будзе зроблена па закону...
І прыжмурыўшы вока, ён глядзіць на ад’ютанта. Квадратны падбародак таго хавае кароткую ўсмешку.
— Па закону яго імператарскага вялічаства! — дадае палкоўнік.
Перакладчык разгублена пазірае на жанчын. Яму нязручна зірнуць ім у вочы. Боязна азіраючыся на ад’ютанта, ён гаворыць жанчынам пра закон.
— Закон... Закон...— перашэптваюцца абнадзеяныя жанчыны, аб нечым раюцца між сабой. Пярэдняя бабулька нясмела падыходзіць да палкоўніка, працягвае акуратна завязаную хусцінку. У ёй дзесятак яек. Іх збіралі па аднаму, па два. Паўдзесятка пазычылі ў папа — яго двор уцалеў ад пажару, у ім штаб.
— Прыміце за ласку, за добрае слова...
Яна стаіць перад ім, пакорная, ласкавая. Святочны кажушок аблягае яе хударлявую, ссутуленую постаць. З-пад чорнай хусцінкі выбіваюцца сівыя валасы. Ветлівасць, надзея, адчай перамяжаюцца на яе старэчым твары, у выцвілых вачах. Яна пазірае нясмела на палкоўніка. Пераводзіць позірк на працягнутую хусцінку з дзесяткам яек. Харошая хусцінка, яшчэ нясціраная, беленькая, з яркім сінім узорам, сіней, чым свінцовая муць палкоўніцкіх вачэй.
Палкоўнік грэбліва адводзіць рукой хусцінку.
— Не нада...— і да каменданта: «Вывесці!»
— Не нада!.. Не нада...— гаворыць перакладчык жанчынам.— Палкоўнік не любіць падарункаў. Усё будзе па закону...— шэпча ўжо ён, каб сказаць хоць адно чалавечае слова, у якім была б звычайная чалавечая цеплыня і ласка. Жанчыны выходзяць з пакою. Яны шэпчуцца з хвіліну ля штаба і ідуць туды, да станцыі, былой вуліцай, абапал якой стаяць счарнелыя коміны, груды перапаленай цэглы...
Чутны прыглушаныя словы: «божа наш... божа... а можа і абыдзецца як...»
Халоднае неба церушыцца рэдкімі, палахлівымі сняжынкамі.
Палкоўнік, ад’ютант, афіцэры ідуць, не спяшаючыся, да станцыі. Палкоўнік ідзе крыху наперадзе. Надзьмуты, суровы, ён не ўмешваецца ў гутарку. Гавораць аб дробязях, аб пагодзе, аб добрым абедзе, аб прыдуркаватых папоўскіх дочках. Гутарка абрываецца, яна яўна не клеіцца.
Насустрач ідзе строем з дзесятак салдат. На плячах у іх лапаты. Шэра-блакітныя мундзіры забруджаны глінай, па самыя халяўкі заляпаныя боты. Салдаты раўняюцца з палкоўнікам, аддаюць чэсць. Не адказваючы, іх спыняе палкоўнік, у яго дрыжыць рука, і толькі бялёсыя расніцы нерухома павіслі над алавяным позіркам вачэй. Ён падыходзіць бліжэй, рэзка адхіляе падбегшага з рапартам яфрэйтара і сухім кастлявым пальцам пастуквае па поясу бліжэйшага салдата, ціха пытае:
— Што гэта такое?
Салдат выцягнуўся ў струнку, крыху адхіліўся назад, відаць, як сіняя жылка пульсуе ў яго на шыі. Ён бездапаможна міргае вачамі, ён баязліва азіраецца ўніз, і раптам схамянуўшыся, адказвае адным махам:
— Салдацкі пояс, пан палкоўнік!
— Дурная галава. Я пытаюся ў цябе, што гэта такое? — і костачка пальца глуха пастуквае па пражцы пояса.
У салдата прасвятляецца твар: гэта ж так проста, такі просты адказ. І, хапаючыся, ён гаворыць, стараючыся надаць свайму голасу больш гучнасці, урачыстасці.
— З намі бог, пан палкоўнік!
Вочы палкоўніка наліваюцца гневам. Ён нахіляецца яшчэ бліжэй да салдата і гаворыць, шыпіць проста ў твар яму, пранізваючы позіркам ашклянелыя вочы салдата:
— Я пытаюся ў цябе, гнілое палена, не пра бога, я пытаюся, чаму ў гразі, у брудзе імператарская карона? Ты разумееш, імпе-ра-тар-ская карона?
Салдат разгублена глядзіць уніз. Сапраўды, уся пражка пояса ў гразі, у гліне. Глінай заляпана карона, зусім не відна слоў: «З намі бог». Салдат цяжка ўздыхае, ціха гаворыць:
— Мы капалі магілы, пан палкоўнік...
— Гм...— чмыхае носам палкоўнік,— магілы... Пайшлі прэч, ідыёты... Выпраўкі няма... Віду няма... Направа... Арш...
Гулка аддаецца прыспешны крок салдат, усё глушай і глушай: айн, цвай — айн, цвай...
Палкоўнік чмыхае носам, ён яўна нездаволены.
— Аднак, пара! — кідае ён афіцэрам.
— Бацька, ты паглядзі на каўнер! На шынелю ды каўнер, вот жа цёплы...
Бацька маўчыць, не адказвае. Хлапчук пазірае на палкоўніка, на каўнер яго шынеля. Азіраецца назад, на штабялі дроў. Багата іх складзена тут — бярозавых, дубняку, лёгкае вольхі. Харошыя дровы, жаркія... Цёплы каўнер... Толькі зябка, зябка пабліскваюць шырокія, як нож, штыкі салдат, белыя гузікі на іх шапках. Хлапчук пацінае плячамі, нахлабучвае шапку па самыя вушы — так цяплей. Поплеч з ім і з бацькам стаяць яшчэ некалькі дзесяткаў людзей. Ля самага краю качагар, дзядзька Сямён. Ён трымае ў руках бляшаны карабок з махоркай, скручвае цыгарку. Скасіўшы твар, яму шэпча нешта салдат, відаць, загадвае. Дзядзька Сямён не адказвае, ён безуважна сплёўвае праз плячо, раскурвае цыгарку, перадае карабок суседу. А вакол салдаты, салдаты. З усіх трох бакоў салдаты. Толькі там, за пакгаузам, відаць людзі. Адсюль і не відна іх, толькі чутна, як плачуць. А хто ж гэта плача? Хлапчук прыўзнімаецца на цыпачках, падаецца крыху наперад, каб лепей разгледзець, што робіцца там, дзе людзі, дзе плачуць. Яго тузаюць за рукаў назад. Азіраецца. На яго глядзяць шэрыя, злосныя вочы. Высокі салдат трымае яго за руку. На ім чорны мундзір са шнурамі, чорная кашлатая шапка.
— Гусар! — узнікае палахлівая думка.— Гэта тыя, што без нажа рэжуць...— успамінае хлопчык гутаркі аб гусарах,— і сапраўды вінтоўка ў салдата без штыка. «Карабінка»,— дагадваецца хлапчук. І ён ужо з цікавасцю прыглядаецца да дзіўнага затвора, не прамы ён, а загінаецца ўніз, як каршуковая дзюба. Салдат да болю сціскае яго руку, паварочвае хлопца на месца. Боязна азірнуўшыся па баках, бачыць хлопчык, што ў кожнага з іх — у бацькі, у суседзяў — у кожнага за спіной стаяць гэтыя чорныя, страшныя салдаты.
— Бацька, што яны будуць з намі рабіць? — пытае хлапчук.
— Ціха ты!..— шэпча той.— Маўчы...— адварочвае ўбок свой твар, каб не бачыць вачэй хлапчука.
Раптам у групе начальства пачынаецца ажыўленне. Да выстраеных у шарэнгі людзей грузна падбягае фельдфебель. Ён таўсты, неўвароткі, у сівой шчаціне бычыны карак, друзлыя шчокі адліваюць сіняватым бляскам, тапырацца рачыя клешні — вусы. Ён цяжка ідзе паўз людзей, тычучы ў грудзі іх валасатым пальцам:
— Айн, цвай, драй...
— Цэгн! — урачыста выклікае ён, грозна паглядаючы на салдата, што стаіць за чалавекам. І ідзе далей. Яго палец нерашуча ўпіраецца ў грудзі хлопчыка... Але ўрачыстае «цэгн» гучыць ужо і ён ідзе далей, грузна ўмінаючы зямлю падкованым абцасам. Яны не бачаць, яны не хочуць бачыць, як пажылы чалавек рашуча ставіць на сваё месца падлетка.
І ціха, ціха становіцца, калі высокі і танклявы афіцэр пачынае торапка чытаць нейкую паперу. Відаць, як вылузваецца з каўняра мундзіра белы афіцэрскі кадык. Афіцэр не чытае, а глытае словы, і словы тыя чужыя, шурпатыя. За ім выступае перакладчык. І з усіх слоў, якія ўпамінаюцца ім, толькі тры становяцца важкімі, зразумелымі, незабыўнымі — «кожнага дзесятага расстраляць!»
— Братцы, ды што ж гэта такое? — вырываецца нечый голас і раптам моўкне. Чорныя постаці накідваюцца на чалавека, скручваюць назад рукі, заціскаюць рот мяшком. З шарэнгі выводзяць дзесятых, вядуць да самых штабялёў. Хлапчук кідаецца да бацькі, ён хапае за ногі яго — «татка, куды... зачым жа...» Яго аддзіраюць сілком, адчайны плач узрывае цішыню, хлапчук сударгава б’ецца ў руках салдат. Палкоўнік моршчыцца. Хлапчука выганяюць за шарэнгі салдат, яго гоняць да самага пакгауза, дзе людзі стаяць, маткі, сёстры,— дзе плачуць, галосяць.
Палкоўнік зварочваецца да салдат. Ён працягвае руку ў белай пальчатцы туды, дзе стаяць пазвязаныя людзі.
— Вы бачыце ворагаў сваіх, салдаты?
Ён глядзіць на кончык свайго пальца — пара мяняць пальчаткі — і думаючы аб тых, што ў Кіле, што ў Гамбургу,— ён гаворыць аб тых, што перад штабялямі.
— Усіх, хто пасмее выступіць супроць духу вялікай Германіі, супроць арміі яе, супроць законаў яе, усіх спасцігне самая жорсткая кара, ад іх крыві пачарнее гэты пясок магільнай ямы...
Там, дзе счарнелае кар’е, вугальны шлак і смецце — жаўцее свежы пясок.
Салдаты панура маўчаць. Яны ўнікаюць палкоўніцкіх вачэй. Не падабаецца гэта палкоўніку.
— Вы апусціліся, салдаты... Некаторыя з вас парабіліся бабамі, баяцца слёз... Ад слёз, памятайце, ржавеюць сэрцы, ржавеюць затворы баявых карабінаў... Я не дапушчу... Я зламлю... Зні-і-шчу... Я ўзніму дух ваш.
Палкоўнік яўна выходзіць з раўнавагі. Ён не можа забыцца пра Гамбург. Ён камечыць сваю прамову. Адыходзіць крыху ўбок, уступіўшы месца фельдфебелю.
Нема і глуха стаіць сцяна штыкоў.
Фельдфебель выстройвае дзесятак гусараў з карабінамі і, засопшыся ад каманды, расшпільвае кабуру.
Іаганес Лейбке паволі набівае сваю трубку, пыхціць, крэкча, дастаючы запалкі з задняй кішэні мундзіра. Ён доўга чухае аплыўшы жывот і толькі тады, адтапырыўшы губы, прыцмокваючы, распальвае трубку. Блакітны Гіндэнбург пацее на фаянсе трубкі, зялёны шнур выгінаецца змяёй, калі, прыжмурыўшы сонныя вочы, Лейбке салодка зацягваецца дымам. Над нізкім ілбом варушыцца бобрык валос — Лейбке думае, прытрымліваючы адной рукой драўляны цыбук, другой перагортваючы лісткі кнігі дзяжурнага па тэлеграфу.
— Колькі раз, колькі раз гавару я вам, Эрых,— не спыняючыся, марудна, з дакорам зварочваецца ён да тэлеграфіста.— Ізноў пераблытаны нумары, ізноў памаркі... Гэта ж шыфроўкі... Зразумейце, шы-ыфроўкі... Я ізноў-такі кажу гэта вам па-прыяцельску... вы ж сёе-тое разумееце ў справах...
Дым ад трубкі расплываецца па цеснаму пакойчыку тэлеграфнай, паволі выходзіць у фортку акна. Ён смярдзючы, даўкі,— відаць, залішне падмешана да табакі звычайнага вішнёвага лісту. Эрых хапаецца за грудзі, парыўчата кашляе.
— Дык вось я і кажу вам: парадак, парадак, мой хлопчык, парадак перш за ўсё...
Твар Эрыха гарыць. Эрых сядзіць як на спружынах, увесь падцягнуты, напяты. Ён прыкладае гарачую далонь да халоднага металу апарата, прыціскаецца ілбом да жалезных крат акна — гэта крышачку асвяжае. «Божа мой, як можа гэтая свіння, гэтая піўная бочка, мучны мяшок, быць спакойным, як тупая жывёла, у такі час... Сацыял-дэмакрат... Бяззбройных людзей збіраюцца забіваць пад акном, а ён... ён корпаецца з гэтымі праклятымі паперкамі...» Аднак Эрых перамагае сябе, ён спакойна зварочваецца да дзяжурнага:
— Паслухайце, пан Лейбке, трэба ж неяк дапамагчы гэтым людзям... У іх жа спалілі ўсё... Зачым жа гэта?..
Іаганес Лейбке выпусціў цыбук з роту, лыпае мышынымі вочкамі, незразумела глядзіць:
— Як гэта, дапамагчы... Што вы гаворыце, Эрых... Наша айчына ў смяротнай небяспецы... Вы ведаеце,— ён паніжае голас і тыча пальцам у шыфроўкі,— рабочыя, нашы германскія рабочыя, спрабуюць станавіцца на небяспечны шлях, яны забываюцца на інтарэсы дзяржавы, іх падбухторваюць такія гарачыя галовы...— Лейбке спыняецца на хвіліну, Лейбке — дыпламат, слова «такія» магчыма крыўдна для Эрыха,— аднак, вы мяне разумееце... Якая ж тут дапамога. Закон, мой хлопчык, закон, а мы — лепшыя сыны народа, мы на варце закона... І ўрэшце, мы не маем права ўмешвацца... Парадак...
І ён спрабуе па-прыяцельску пахлопаць па плячы Эрыха. Той грэбліва адсоўваецца, паварочваючыся спіной да пана Лейбке.
Іаганес Лейбке яўна пакрыўджаны. Ён саліць, пальцы нервова шалясцяць лісткамі паперы. Злосна клякоча зялёны шнур, і дрыжыць дрыўляны цыбук трубкі.
Эрых сядзіць ля акна, далонямі рук падпёршы шчо кі, бязмэтна пазірае на шэрае папялішча, на чорныя абгарэлыя рабрыны патрушчаных вагонаў. Над дахам пакгауза пралятае нейкая чорная птаха, чорныя думкі — адчаю, безнадзейнасці — мітусяцца ў галаве, і няма ім спакою. Аднастайна пастуквае тэлеграф: тры, ноль, сем, два... шыфроўкі.
Тры, ноль, сем... тры, ноль, сем...— мітусяцца неадчэпныя цыфры. І раптам узнікае думка, такая ясная, як сонечнае ранне, гарачая, як агонь. Эрых праводзіць рукой па ўспацеламу ілбу, падхопліваецца з табурэта, ідзе да стала з апаратамі, рашуча вырывае белую істужку з цьмяным узорам рысак і кропак, хавае яе ў кішэню.
Іаганес Лейбке ўстрывожана сочыць за ім.
— Што такое? — пытае ён глуха.
— Тэрміновая тэлеграма!
— Дайце сюды, я зараз запішу, перадам у штаб...
Адзін, адзін толькі момант глядзіць маўкліва Эрых на пана дзяжурнага па тэлеграфу. Сухі твар Эрыха робіцца то бледным, то чырвоным. Яго сінія вочы пабліскваюць, іскрацца. І ён абрушваецца на пана дзяжурнага цэлым струменем балючых, спапяляючых слоў:
— Я сам аднясу тэлеграму... Сам... Разумееце гэта вы, паганы клешч на нашым целе... Вы, які клапоціцца пра бляск батфортаў кайзера, пра парадак дзяржавы кронпрынцаў і гарматных каралёў... Вы... пусты пыльны мяшок ад цукру, ад цукру, якім поўняцца вашы нахабныя, лжывыя абяцанні народу... Вы...— без шапкі, без пояса Эрых кінуўся ў дзверы і пабег праз пуці, туды, дзе чарнеліся штабялі, дзе ў самкнутым карэ цьмяна паблісквалі штыкі салдат.
Іаганес Лейбке цяжка дыхаў, грузна ўліпшы да табурэта.
— Вар’ят...— толькі і змог ён выціснуць з сябе гэта адзінае слова.
Ён і не заўважыў, як выпала трубка з роту і слаўны фаянс звонка рассыпаўся па падлозе драбнюткімі ашкалёпкамі. Толькі некалькі гузікаў засталося ад Гіндэнбурга на ўцалелай крысе фельдмаршальскага мундзіра.
Потым Іаганес Лейбке апрытомнеў і, тупа ўставіўшыся ў акно, рашыў — бегчы, дагнаць яго на чым бы ні стала. І ён пабег, спатыкаючыся аб рэйкі, намацваючы рукой кабуру. Але яна не паддавалася пальцам, кароткім, нягнуткім. А тут яшчэ гэтыя праклятыя вагоны, трэба лезці пад іх. Ён памкнуўся быў, стогнучы, пад вагон, але, бразнуўшыся лбом аб буфер — аж загудзела халоднае жалеза,— падаўся назад. Дзе ты яго нагоніш, калі ён ужо там. Лейбке ацёр халодны пот з лысіны і, моршчачыся ад болю, трохі накульгваючы, паклыпаў да станцыі, на тэлеграф.
Якую хвіліну ён прасядзеў бяздумным, пачэсваючы сіні гуз на ілбу. Аддыхаўся, сабраўся з думкамі.
— Гэтага я так не дарую... Па-першае, якое выключнае парушэнне ўсякага парадку, знявага непасрэднага начальніка. Па-другое, хто даў яму права вырываць істужку... І чорт яго ведае, якая там тэлеграма.
І ён доўга пісаў, злосна аціраючы няспраўнае пяро аб выцвілы бобрык сваёй галавы. Пісаў рапарт палкоўніку аб незвычайным парушэнні парадку, аб выключным дысцыплінарным злачынстве. І, падумаўшы, дапісаў асцярожна: «Па чутках, гэты паганец альбо належыць да спартакаўцаў, альбо ім спачувае...»
Задыхаючыся, бег Эрых...
Часавыя прапускалі яго.
Прад ім расступілася і жалезная лінія карэ: да таго незвычайны і ўсхваляваны выгляд меў гэты чалавек. Заварушылася чоткая лінія штыкоў, глухія шапаткія галасы прарвалі наструненую цішыню. Фельдфебель, які толькі-толькі збіраўся падаць каманду, зірнуў у бок Эрыха, чакаў, чым гэта ўсё скончыцца.
Ускудлачаны, без шапкі, без пояса Эрых падбег да самага палкоўніка і, цяжка пераводзячы дух, крыкнуў на ўсю сілу, хвалюючыся, хапаючы ротам паветра:
— Салдаты! — і рэха пракацілася да чорнага пакгауза, да станцыі, да вадакачкі. Палкоўнік ступіў крок наперад. У дробным ціку падзёргалася яго шчака, сударгай сціналіся кулакі.
— Салдаты! У Германіі... У Германіі рэвалюцыя...
Сухі трэск выстрала рэзка паласнуў паветра, Эрых пахіліўся, але не ўпаў, падхоплены на рукі салдат. Коратка бліснулі вастрыі штыкоў. І падхоплены імі, высока, высока ўзляцеў палкоўнік. Ён паспеў яшчэ ўбачыць свінцовую муць неба над ім, цьмяную грамаду вадакачкі, самотную постаць Лейбке, які спяшаўся да штаба з рапартам да яго, да пана палкоўніка. Але яўна пазніўся Лейбке. Свінцовая муць самкнулася над палкоўнікам цёмным кругам, і ён ужо нічога не чуў і нічога не бачыў.
Уткнуўшыся носам у зямлю, Ота фон Гаўэр ляжаў ніцма, недарэчна падвярнуўшы пад сябе нагу. І яшчэ недарэчней выглядала медная шпора на гэтым яўна пяхотным боце, чыстым, наглянцаваным...
Ля палкоўніка спынілася бабулька. Яна перахрысцілася, заўважыўшы нябожчыка. І пазнаўшы яго па спраўнаму шынялю, па вусу, у якім заблыталіся пясчынкі, паківала сумна галавой і праказала, ні да каго не зварочваючыся:
— Эх жа, чалавек ты, чалавечына... Колькі людзей загубіць думаў... А ці ўсіх жа пераб’еш... Вось і ляжаш цяпер у гэту яму...
І яна адвярнулася ад яго і пайшла далей, ціхая, радасная, заспакоеная, беражна несучы хусцінку з дзесяткам яек, белую, нясціраную хусцінку з такім вот сінім, сінім узорам. І яна ўсміхалася кожнаму салдату, усхвалёвана прапаноўвала кожнаму з іх гэтыя скромныя дзесяць яек. Сарамліва адмаўляліся салдаты, няёмка ўсміхаліся ёй, нібы адчувалі перад ёй якую віну за сабой.
А вакол былі радасныя галасы, аб нечым гучна гаварылі салдаты, рабочыя, сяляне. Над уцалелай станцыяй усплыў чырвоны сцяг. І тады нібы пацяплела свінцовая муць неба, прарэзаная гарачай чырванню сцяга.
Усе ашаломлены былі, калі праз два дні атрымана была тэлеграма з Германіі. Сапраўдная тэлеграма аб сапраўднай рэвалюцыі.
Кінуліся ў больніцу да Эрыха. Той адчуваў сябе добра. Ота фон Гаўэр, які страціў раўнавагу, страціў і цвёрдасць рукі: куля трапіла толькі ў плячо, рана ў Эрыха была лёгкай. Таварышы віталі яго з вялікімі падзеямі і, схамянуўшыся, запыталі:
— Урэшце, як жа змог ты раней усіх даведацца аб рэвалюцыі, адкуль узялася твая тэлеграма?
Эрых хітра падміргнуў таварышам.
— Ці гэта ж так важна... Праўда, я вырваў істужку з апарата. Там была падзяка палкоўніку за рашучыя меры, загады пра авёс, пра свіней, напамінак аб ільне... А вырваў я, каб гэты паганы Лейбке не пашкодзіў нашай справе... Вось і ўсё... Ці, урэшце, не маем мы права прыскорыць рэвалюцыю?
Хто мог супярэчыць?