Да Каляд заставалася месяцы са два. Як і ў кожнай амерыканскай сям'і, рыхтаваліся да свята і ў сям'і Элаізы Ройшад. Свята Каляд, ці, як называюць яго ў Амерыцы, Кісмас, - гэта час, калі ўсе пасылаюць адзін аднаму пісьмы з найлепшымі пажаданнямі і падносяць узаемныя падарункі. Падарункі, вядома, могуць быць розныя. Гэта ўжо ў залежнасці ад матэрыяльных магчымасцей таго, хто дарыць. Улічваюцца, зразумела, і патрэбнасці, і тыя ці іншыя густы асобы, якой падносіцца падарунак.
Элаіза Ройшад марыла падарыць свайму жанатаму сыну добры світэр і, зразумела, нязменную ў такіх выпадках святочную пляшку віскі. Нявестцы яна думала купіць модную брошку, а дзвюм малым унучкам па сукенцы і каробцы цукерак. На большае маці не магла разлічваць, бо яна служыла ў адным з універсальных магазінаў і зарабляла не так ужо багата.
Сын Сузан таксама думаў пра падарунак маці. Але пра свае планы ён не гаварыў нікому і нават не дзяліўся імі са сваёй жонкай, калі тая спрабавала закінуць слова-другое пра недалёкі Кісмас. Ва ўсякім разе яна не забывалася сказаць яму, каб ён дужа не раскашэльваўся на такія справы, бо маці як-ніяк і сама зарабляе, ды к таму ж зарабляе крыху больш, чымся сам ён, які займаў невялічкую тэхнічную пасаду на кансервавым заводзе. Сузан надзімаўся ў такіх выпадках і даволі няветліва адказваў:
- Гэта не твая справа. Ты думай лепш пра падарунак сваёй маці...
- Я ўжо думала, але нічога не магу добрага прыдумаць, бо што я трапнага куплю за тыя капейкі, якія даеш ты мне на гэтую справу.
- Хопіць. Мы не ракфелеры, каб раскідацца грашыма на розныя глупствы. Гэта раз. А па-другое, не твой клопат пра маю маці. Што падару ёй - мая справа.
- А ўсё ж...
- Вось і «ўсё ж». А падарунак я зраблю добры. Гэта будзе вялікі сюрпрыз. На тое яна і мая маці, каб я як след шанаваў яе... Кажу, гэта будзе выдатны сюрпрыз...
Жонка нездаволена чмыхнула носам.
- Вунь дзеці чаравікі пазнасілі, трэба купляць новыя. Вугалю засталося лапаты на тры, а хутка халады...
- Вугалю маці купіць. Яна - гаспадыня кватэры...
- Вядома, гаспадыня... Толькі я каторы год хаджу, як апошняя наймічка... Божа мой, Божа, пашанцавала мне выйсці замуж у такую сям'ю... Не дай Бог нікому...
- Ну-ну...
- Што «ну-ну»? Ты нідзе не затрымліваўся на працы больш года, адусюль праганялі...
- Ніхто мяне не праганяў, я сам звальняюся, бо шукаю лепшага месца...
- Ён шукае лепшага месца! З рудніка прагналі за п'янства, а добрая была пасада электраманцёра...
- Што ты разумееш? Я і цяпер электраманцёр... А ты хацела б, каб мяне заваліла зямлёй у рудніку? Хіба не памятаеш, як пахавалі разам трыццаць шахцёраў пасля выбуху ў рудніку?
- Не гавары мне пра гэта, бо і ты быў вінаваты ў іх смерці.
- Хіба я забіваў іх?
- Кажуць, была няспраўная праводка, бо ты з-за п'янства недагледзеў яе...
- Кажуць, кажуць... Ці мала чаго кажуць, а ты толькі слухай...
- Але ж прагналі, за п'янства прагналі... і з гаража прагналі, і з лодачнай майстэрні прагналі... Скажы дзякуй маці, што ўладзіла цябе на гэты завод, тут бы хаця трымаўся...
- Пры чым тут маці? Я маю прафесію, з ёй мяне прымаюць у любым месцы.
- Колькі праліла слёз твая маці! Яна выплакала табе гэтую пасаду, ёй абрыдлі вечныя клопаты аб табе, лайдак ты няшчасны...
- Хопіць, разышлася! - і так стукнуў кулаком па сталу, што прачнуліся дзеці і адразу ўсчалі такі плач, што ён тут жа, моцна бразнуўшы дзвярмі, падаўся ў другі пакой.
«Вось і схадзілі ў кіно, - падумала жонка, выціраючы няпрошаныя слёзы. - Два дні дамаўляліся, каб схадзіць сям'ёй, як усе добрыя людзі. Дык сходзіш з ім, хіба толькі ў магілу...»
Яна пачала супакойваць дзяцей, потым павяла іх на вуліцу пагуляць ды разам з тым падзяліцца з суседкамі сваімі крыўдамі.
А Сузан сядзеў у пакоі, як заўсёды, пануры, задуманы. Сапраўды, не вязе яму ў жыцці. Нябожчык бацька ў яго гады быў куды шчаслівейшы. Ён меў нават свой уласны домік і нядрэнны рахунак у ашчаднай касе. Праўда, маці казала, быў ён вельмі настойлівы і працавіты, ніколі не змарнаваў ніводнага дня. Можа, яно і праўда. Але што ты возьмеш з тае працы? Ну, вядома, будзеш сыты і адзеты... А што з таго? Не такая ўжо прыемная штука - гэтая праца... І так дзень пры дні, дзень пры дні. Вунь некаторыя яго таварышы нідзе не працуюць, а жывуць няблага, ва ўсякім разе лепш, чым усе рабочыя і нават тэхнікі. Праўда, у аднаго багаты бацька, у другога амаль што мільянерша цётка, трэці атрымаў добрую спадчыну і ні аб чым не шманае, акрамя хіба салонаў і рэстаранаў, чацвёрты, пяты... Ёсць хлопцы, што абыходзяцца і без бацькоў. І не працуюць, не націраюць мазалёў, а гуляюць часам так, што ўся акруга грыміць... Усяго хапае ім: і віскі, і французскага каньяку, і прыгожых дзяўчат. Праўда, ім даводзіцца часта мець справу з паліцыяй, некаторыя пабывалі і ў турме... Канечне, гэта не вельмі прыемна... Затое жывуць!
А ён не жыве, а марнее. Трэба было яшчэ ажаніцца! Гэта ўжо матчын клопат - спадзявалася, што ён пасталее, набярэцца розуму, як яна кажа. Розуму... Хіба ён жыве без розуму? Але ж, відаць, гэта праўда. Які ўжо тут розум, калі трэба лічыцца з кожным цэнтам, калі гэтая неадчэпная жонка толькі і ведае, што патрабуе: дай ёй на хлеб, дай на мяса, дай на адзенне... Ён жа не ракфелер які-небудзь! Урэшце, і ў яго душа жывая, мае і свае патрэбы: ёй трэба і віскі, ёй трэба і цыгарэты, ды ці мала чаго ёй трэба. Шчэ добра, што гэткая маці... Яна не патрабуе за кватэру, а што б было, калі б давялося яму наймаць кватэру? Страх нават падумаць. Аднак чэрствы чалавек гэтая маці. Ёй добра - яна зарабляе больш, чым ён, і гэта на адну душу. Канечне, яна сім-тым дапамагае - і на кватэру, і на вугаль, часам і дзецям сёе-тое справіць. А ўсё ж... магла б і больш раскашэліцца. Як-ніяк атрымала яна пасля бацькі і страхавыя, і невялікую спадчыну. Ёсць і ў самой сякія-такія зберажэнні. Неяк собіла яму паглядзець у яе ашчадную кніжку - аж галава закружылася. Яму б тыя грошы, ён даў бы ім рады. Віскі ёй не трэба, цыгарэты не трэба, адно што на царкву сваю часам патраціцца, дык невялікія то патраты.
Сапраўды, якія патрэбы ў старых? Ні ім модныя ўборы, ні ім забавы... Адно - пад'есці, адпачыць пасля працы і, калі вольная хвіліна, адвесці душу з суседкамі, такімі ж старымі, як і сама, перамыць костачкі ўсім блізкім і знаёмым. Канечне, у першую чаргу ў такіх абгаворах дастаецца яму, Сузану. Ён і лайдак, і няўдака, і збэшчаны чалавек, і невядома ў каго пайшоў, у каго ўрадзіўся. Адным словам, адбіўся ад рук, выхоўваўся без бацькі, а дзе жанчына ўправіцца з падрастаючымі дзецьмі, каб па-людску накіраваць іх на пуць-дарогу...
Можа, маці і мае рацыю па-свойму. І дзесьці ў глыбіні душы прамільгне на які міг нешта падобнае на спачуванне. Колькі яна перажыла, калі аднойчы ён цяжка хварэў. Усе ночы праседжвала над ім... Ну, а потым, потым... Канечне, хапіла ёй праз яго штукі і дурыкі ў дзяцінстве, а пазней праз яго розныя глупствы і такія справы, калі маці даводзілася важдацца з паліцыяй, упрошваць яе, ліць слёзы. А як жа іначай? На тое яна і маці, каб адказваць за яго. Хто ж павінен клапаціцца аб ім, аб яго дабрабыце, аб яго будучыні, як не яна. Відаць, яна забылася на сваё мінулае. Была ж і сама некалі маладая, павінна разумець яго. Ён жа хоча жыць лепей, весялей, каб пазбавіцца той штодзённай нудоты: завод, хатнія непаладкі, вечныя думкі аб тым, як дацягнуць да палучкі, апрыкралыя спрэчкі з жонкай з-за якой-небудзь пяцёркі долараў, прапітых з таварышамі. Што значыць прапітых? Ну, проста пасядзеў з прыяцелямі, была такая прыемная бяседа... Не піць жа яму заўсёды на чужыя грошы. І так ужо часам насміхаюцца з яго, і ўжо неаднойчы пагардліва назвалі нікчэмнікам, здольным хіба аблізваць чужыя талеркі. А ці ў яго няма гонару? Ці ён не павінен абараніць свой гонар? А маці не разумее гэтага. І калі ён напрамілы Бог прасіў яе аднойчы даць яму трыццаць долараў, каб аддаць картачны доўг прыяцелям, яна проста паслала падалей і яго, і прыяцеляў. Ёй гэта лёгка сказаць, а яму трэба запазычваць вочы ў сабакі, каб сустракацца пасля з таварышамі.
І дзесьці ў тайніках душы асядае, як муць, чорная думка аб тым, што няма нічога вечнага на зямлі, што і маці не міне таго, што наканавана кожнаму чалавеку на зямлі. Вядома, яе зберажэнні нідзе не падзенуцца, яны ж застануцца і па закону пяройдуць да яго. Праўда, ёсць яшчэ замужняя сястра, старэйшая за яго. Яна жыве ў Канадзе. Па закону ён павінен будзе падзяліць тыя здабыткі з ёй, закон ёсць закон. Сузан бярэ кавалачак паперы і скрупулёзна выпісвае лічбу за лічбай. Вось гэта давядзецца аддаць як спадчынны падатак... Дарэмныя патраты, і каб маці ўлічвала ўсё, яна змагла б цяпер аддаць яму яго грошы, якія ён і расходаваў бы, як і належыць паважаючаму сябе чалавеку. Але добра. Закон ёсць закон. І пасля падатку і перадачы сястры яе часткі (ён, зразумела, утрымае з яе выдаткі, звязаныя з пахаваннем маці, і само пахаванне можна зрабіць як мага сціплым - мы ж не якія-небудзь ракфелеры) яму застанецца ладны кавалак. Ну, папомняць тады ўсе, хто насміхаўся з яго, абражаў яго. Ён пакажа ім, як трэба паважаць сяброўства, як трэба па-сапраўднаму абыходзіцца з людзьмі, як трэба весяліцца... Канечне, давядзецца сёе-тое патраціць і на сям'ю, нідзе ўжо не дзенешся. Але хопіць і на іх...
Ад узнёслых мар прыемна кружыцца галава, як ад шклянкі добрага віскі. Не так ужо і кепска жыць на свеце, як гэта здавалася яму ў часе нуднай дыскусіі з жонкай.
- Мы яшчэ пакажам усім! - уголас гаворыць ён, мнучы ў попельніцы недакурак цыгарэты.
- Што ты пакажаш і каму? - чуе ён голас. Ён нездаволена азіраецца назад, на дзверы. Хто гэта выбівае яго з прываблівага свету мар і спадзяванняў?
У дзвярах стаіць маці. У яе посны выраз твару, у бляклых вачах нямое запытанне.
- Гэта я так... - нехаця адказвае ён і, спахапіўшыся, дадае: - Вось кніжачку адну чытаю... - і ляным жэстам паказвае на дэтэктыўную аповесць, разгорнутую перад ім.
- Дык нешта ж уголас? Зноў, відаць, пасварыўся з жонкай. Нядобра гэта, сынок, нядобра. Яна цярплівая жанчына, трэба толькі здзіўляцца, як яна яшчэ трымаецца ў нас. Я б на яе месцы даўно разышлася з табой, такім слаўным мужам...
- Кіньце, маці, абрыдла слухаць!..
- Табе слухаць, а мне абрыдла глядзець на цябе і на твае паводзіны.
- А вы і не глядзіце, будзе вам спакайней.
- Добра, кінем. Адно, што я хацела б сказаць, каб вы жылі ў ладзе і спакоі. Хаця б тыя дні, на якія я адлучуся з хаты.
- Куды вы думаеце адлучацца? - механічна перапытаў Сузан, рады ўжо таму, што тэма гутаркі некалькі мяняецца.
- З'езджу да Беці дзён на дзесяць. Я не бачыла яе даўно. Гэта ж ужо дзесяць год мінула, як яна з мужам прыязджала да нас. Тады тваёй пляменніцы, маленькай Караліне, было ўсяго шэсць год. Памятаеш, як яна заліла соўсам твой святочны касцюм?
- Гм... Чаму ж не памятаць! Тады мне здорава ўляцела ад бацькі. Ён жа не ведаў, што прычынай усяму тая свавольніца, капрызуля, і ўсыпаў мне добрую порцыю гарачых...
- Знайшоў што ўспамінаць... А цяпер, як бачыш, той свавольніцы праз два тыдні будзе шаснаццаць год. Беці з мужам запрашаюць мяне на гэтую сямейную ўрачыстасць.
- Як жа ты паедзеш, а служба?
- Фірма згадзілася даць мне цяпер мой гадавы адпачынак.
- Ну што ж, едзь, маці. Мяне, нябось, не запрашаюць у госці?
- Паспееш яшчэ з'ездзіць... Мне-то, старой, не так ужо лёгка выбраць час для паездкі, ды і не люблю я доўгія дарогі...
- Цяпер жа не так ужо дрэнна ў цягніках, за якія суткі - паўтара будзеш і на месцы.
- А я думаю самалётам. І хутчэй, і пару дзён сэканомлю.
- Ты ж не ахвотніца лятаць на самалётах. Памятаеш, як у мінулым годзе праклінала адну сваю службовую паездку?
- Гэта не так ужо і страшна. Перасадкі з поезда на поезд - вельмі нудная справа, ды і часу траціцца зашмат.
Яны даволі мірна пагаварылі аб некаторых справах, успомнілі мінулае, калі жыў быў бацька і маці вяла толькі хатнюю гаспадарку. Успомнілі, што бацька ўсыпаў гарачых сыну не толькі за сапсуты касцюм, але і за дрэнныя поспехі Сузана ў школе, з-за якіх бацьку даводзілася не раз і не два весці не зусім прыемныя размовы з настаўнікамі. І як бяжыць час: прыязджала маленькая Караліна, усяго год чатырнаццаць было Сузану, а цяпер у яго ўжо дзеці, двое дачок... Усё было б так добра, каб не гэтыя сямейныя згрызоты. А з-за чаго? З-за якога-небудзь няшчаснага долара... Ну гуляе, ну выпівае часам... Падумаеш, якія страхі! Не мільёны ж прапівае ён...
Маці паволі рыхтавалася да сваёй паездкі. Купляла сякія-такія падарункі дачцэ, яе мужу і самы лепшы - унучцы Караліне. Усе гэтыя дні Сузан хадзіў вясёлы і ўзрушаны. Ён праявіў нават пэўную энергію і заклапочанасць. Схадзіў на аэрадром, прынёс дахаты акуратна выпісанае распісанне самалётных рэйсаў да горада, у якім жыла сястра ў Канадзе. Гадзінамі праседжваў вечарамі з маці, выбіраючы сумесна з ёй найбольш зручны для яе маршрут. Дастаў нават карту гэтых маршрутаў. І за пяць дзён да адлёту купіў маці білет. Купіў нават за ўласныя грошы, чым вельмі расчуліў маці, і яна, упершыню за колькі год, пацалавала яго і нават сказала:
- Вось бачыш, ты ж можаш, калі захочаш, быць такім харошым чалавекам... і... добрым сынам...
- Ну што вы, маці... Я заўсёды такі... Калі што і бывае, дык гэта ж выпадковыя з'явы, ці варта звяртаць на іх увагу!
- Вядома, сынок... Магчыма, я часам і памылялася, калі думала аб табе толькі блага...
Яна нават змахнула слязу, першую за апошнія гады слязу радаснага замілавання сваім адзіным сынам...
Сузан хацеў быў сказаць, што ён збіраўся купіць ёй у аўтамаце на аэрадроме спецыяльныя страхавыя полісы. Каштуюць яны вельмі танна, усяго які-небудзь долар ці паўтара, а выплачваюць па іх... здорава выплачваюць... Справа тут пахне тысячамі, калі купіць некалькі полісаў. Але тысячы толькі ў выпадку... Ну, ці будзеш жа гаварыць роднай маці, у якім выпадку выплачваюць тыя тысячы. І ён палічыў, што гаварыць ёй аб такіх справах было б ужо зусім нетактоўна... Ён жа сын, а не хто іншы. І ён прамаўчаў пра гэтыя полісы, якія каштуюць так танна, так танна...
Апошнія дні перад ад'ездам маці ён хадзіў маўклівы і пануры. Вечарамі корпаўся са старым будзільнікам, які застаўся яму ў спадчыну ад бацькі. Разбіраў, збіраў яго. Важдаўся з рознымі батарэйкамі. Неяк маці заўважыла яму:
- Займаешся, сынок, дзіцячымі гульнямі. Ты ж электраманцёр, каб хацеў, мог бы мець і некаторую прыватную практыку ў вольны ад службы час.
Ён адказаў ёй спакойна:
- Хачу адрамантаваць бацькаў будзільнік, а то вось часам пазнюся на працу.
- Дык аддаў бы ў майстэрню.
- Не бяруць. Кажуць, стары завельмі механізм, у іх няма патрэбных частак.
Маці махнула рукой. Ці варта залішне сварыцца з сынам перад ад'ездам?
Некаторымі вечарамі сын хадзіў на ўзмор'е і цэлыя гадзіны праводзіў у трысняговых зарасніках, якія цягнуліся на доўгія кіламетры па абодва берагі балоцістай рачулкі. Што ён рабіў там, ніхто не бачыў і не ведаў. Але з кожным вечарам сын рабіўся больш жвавы, весялейшы. Ён спрабаваў нават жартаваць, заводзіў гульні з маленькімі дочкамі, і ў кватэры ўзнімаўся такі вясёлы гармідар, што жонка толькі здзіўлялася, адкуль гэта ўсё бярэцца, адкуль такія перамены ў яго характары? Яна нават сказала аднойчы:
- Нешта я не разумею цябе.
І ён адказаў ёй не то сур'ёзна, не то паўжартам:
- А чаго тут разумець? Мы яшчэ пажывём з табой, вось пабачыш!
- Што я пабачу! І так ужо з мяне насміхаюцца ўсе суседкі.
- Шчэ насмяешся і з іх!
- Ці не надумаліся часам павысіць табе зарплату?
- А хіба гэта немагчыма? Не век жа мне хадзіць у электраманцёрах...
Урэшце падышоў і час ад'езду маці, і яна пачала ўкладваць чамадан.
- Кінь, маці, я дапамагу табе сам зручней запакаваць усе рэчы. Адпачні перад дарогай. Садзіся вось, калі хочаш, і гавары, куды якую рэч класці, што глыбей, што бліжэй.
- Ну добра, сынок, я збегаю яшчэ ў магазін, развітаюся са сваімі калегамі.
У вызначаны час яны выехалі на старэнькім «фордзе» - таксама спадчына бацькі - на аэрадром. Сын занёс чамадан у багажнае аддзяленне, купіў яшчэ маці бутэльку яе любімай мінеральнай вады. Улучыў хвілінку і ў касавым аддзяленні набыў на дзесяць долараў страхавых полісаў. Калі расплачваўся, рукі дрыжалі так, што дзяўчына-касірка шчыра параіла яму не хвалявацца.
- Хто ў першы раз ляціць, той заўсёды хвалюецца, а гэта ўсё так проста, так звычайна... - і надарыла яго такой мілай усмешкай, што другім разам Сузан абавязкова затрымаўся б на якую хвіліну, каб перакінуцца лішнім словам з такой слаўнай дзяўчынай. А тут ён толькі зірнуў на яе незразумелым вокам, потым спахапіўся і, паспешліва засоўваючы ў кішэню полісы, хуценька падаўся прэч.
Каб суняць крыху хваляванне, ён забег яшчэ ў буфет і залпам выпіў стопку віскі. Крыху супакоіўся, перасталі дрыжаць рукі, толькі ў нагах адчувалася млявасць. Яго штурхалі мітуслівыя пасажыры, ён сам натыкаўся нібы сослепу на сустрэчных людзей, яго некалькі разоў нават груба аблаялі. Некаторыя ж пасажыры, заўважыўшы яго блукаючы позірк, саступалі дарогу, абыходзілі. Маці таксама ўбачыла штосьці няладнае ў ім, трывожна запыталася:
- Ці здаровы ты, сынок?
- О, зусім здаровы, зусім здаровы... - паспешліва адказаў Сузан, пазбягаючы зірнуць у вочы маці.
Цень трывогі сышла з яе твару, і яна, ужо сурова, асуджаюча, сказала яму:
- А ты ўжо напіўся, як бачу я!
Яна хацела яшчэ нешта сказаць, але тут абвясцілі пасадку на самалёт. Яны правялі яе да выхадных дзвярэй, далей якіх іх, як суправаджаючых, не пусцілі. Бачылі, як паднялася яна па трапу, як бег, задыхаўшыся, спазнелы пасажыр, які, мяркуючы па яго расчырванелым твары, крыху заседзеўся ў буфеце ці рэстаране. І вось урэшце самалёт пайшоў на старт, месца якога не відаць было ад дзвярэй, дзе стаялі яны, Сузан з жонкай.
- Паехалі дахаты! Там ужо, відаць, суседка злуе на нас за тое, што так доўга не ідзём.
- Нічога, панаглядае за дзецьмі, ты ж большыя паслугі робіш ёй часам.
І, думаючы аб нечым сваім, ён прапанаваў ёй:
- Ведаеш што, Элі...
Яна насцеражылася. Ён упершыню за колькі год іх жыцця назваў яе так, як некалі называў у першыя дні пасля шлюбу.
- Што ты хочаш сказаць мне, Сузі? - мякка перапытала яна.
- Давай зойдзем з табой у рэстаран. Мы ж разам былі там так даўно, што я нават забыўся калі.
- А дзеці, яны ж чакаюць... - нерашуча прамовіла Элінора.
- Божа мой, могуць жа яны якую гадзіну пабыць і без нас. А суседка не пакрыўдзіцца, пасядзіць з імі лішні час...
Элінора дапытліва зірнула на мужа. «О, каб ён быў заўсёды такі добры, ласкавы, як сёння». Падумала якую хвілінку, пагадзілася.
- Ну што ж, сходзім, Сузі, калі ты гэтага хочаш. Толькі ж рэстаран каштуе грошай!
- Кінь, Элі, гаварыць пра грошы. Не мы для іх, а яны для нас... Урэшце маю я права пачаставаць хоць сёння маю слаўную Элі?..
Жонку кранулі гэтыя словы. Гэта ж ён гаварыў так даўным-даўно, можа, гадоў пяць назад, калі познім вечарам у гарадскім парку прызнаваўся ёй у каханні.
І яны пайшлі.
Ён доўга, з выглядам добрага знаўца, выбіраў меню. Раіўся з ёй, якое віно ёй больш даспадобы, каліфарнійскае ці замежнае, французскае. А можа, яна хоча што-небудзь больш моцнае?
- Я ніколі не піла французскае... - ціха прызналася яна.
- Ну добра, французскае дык французскае...
За сталом Элінора пераканалася, што муж яе сапраўдны гурман. Усё, што ён заказваў, доўга раючыся з афіцыянтам, было наўздзіў смачнае, і яна зразумела, чаму Сузан вельмі часта ўставаў з-за хатняга стала хмурны, незадаволены. Тое, што рыхтавалі яна і яго маці, не было такім смачным. Вядома, справа тут у грашах... Успомніўшы пра грошы, яна не магла не напомніць яму:
- Сузі, ты, аднак, транжырыш грошы! Можа, не трэба...
Ён падаў ёй непрыкметна знак рукой: нязручна ж гаварыць аб такіх рэчах, калі ён раіцца з афіцыянтам, той жа можа падумаць аб іх ліха ведае што...
І яна змоўкла. Кіслы настрой - каму прыемны праводзіны, развітанні? - хутка прайшоў, з кожнай чаркай рабілася весялей. Усё, што было такім шэрым, звычайным, нудным, неяк адыходзіла прэч. Жыццё здавалася цудоўным, прыгожым, нават Элі не хацелася ўжо хутка пакідаць гэты ўтульны рэстаран.
Калі Сузан запрасіў яе прайсціся які круг у танцы, яна спачатку запярэчыла, але тут жа згадзілася:
- Ну добра... Раз ты хочаш, я згодна.
Яны прайшліся некалькі кругоў. Як гэта прыемна - кінуцца, задыхаўшыся ад танца, у зручнае крэсла і паволі пацягваць кактэйль. Спецыяльны дамскі кактэйль, як кажа Сузі! О, ён вялікі спец на ўсе гэтыя віны, кактэйлі! Канечне, яно было б лепш, каб ён не дужа разбіраўся ў гэтых справах. Але раз ужо гуляць, дык гуляць... Можна, урэшце, хоць раз за некалькі год дазволіць сабе такое...
Зноў танцавалі, адпачывалі, слухалі музыку, час ад часу перабіваемую паведамленнямі аб адлёце і прылёце рэйсавых самалётаў.
У Эліноры кружылася галава, яна нешта весела гаварыла, не змаўкаючы і смеючыся з Сузана, які завельмі марудна выбіраў марожанае, і ў гэты час яны пачулі паведамленне, якое на кожнага з іх зрабіла рознае ўражанне.
«Самалёт семдзесят пяты, які спазніўся з вылетам на гадзіну з прычыны дрэннага надвор'я на трасе ў гарах, зараз пайшоў у паветра».
- А мы і не ведалі, што маці яшчэ тут. Мы гуляем з табой, а яна сумавала там, у самалёце. Каб ведалі, то і яна пасядзела б з намі, - выпаліла адным махам Элінора, якая была ўжо ў самым добрым настроі і для якой увесь свет цяпер уяўляўся ў самым ружовым святле.
А Сузан чамусьці сядзеў, нібы прыбіты да крэсла. Ён многа выпіў, але ап'яненне адразу прайшло, ён тупа глядзеў у акно рэстарана, але нічога не бачыў. Перашкаджалі назойлівыя думкі. Ён толькі сказаў амаль што шэптам:
- Божа мой, Божа, гэта ж дзве гадзіны...
Элінора перапытала:
- Пра што ты гаворыш, Сузі?
Сузан зрабіў такі рух, нібы папярхнуўся, сутаргава схапіў недапітую чарку, асушыў яе. І толькі тады адказаў:
- Я ж гавару, куды гэта варта, калі самалёт спазняецца аж на цэлую гадзіну. Гэта называецца - парадкі...
- А што тут асаблівага, Сузі? Ну, прыляціць маці на гадзіну пазней, і толькі... Падумаеш, такая ўжо бяда, калі твая сястра лішнюю гадзіну прабудзе на аэрадроме, чакаючы маці. Вось мы прасядзелі ўжо тут цэлую гадзіну і не заўважылі, як прайшоў час.
- Не верашчы! - кінуў Сузан, і ў голасе яго пачуліся зласлівыя ноткі. - Гэта ж так непрыстойна, на нас глядзяць людзі.
Элінора разгублена азірнулася па баках.
- Чаго ты крычыш на мяне? Ніхто не глядзіць на нас.
Сузан наважыўся быў агрызнуцца, але махнуў рукой і, наліўшы адну, другую чарку, залпам асушыў іх. Элінора пакрыўдзілася:
- Вось ты заўсёды так: на хвілінку станеш добры, а потым зноў за старое... Не напіўся яшчэ?
- Няхай, выпі і ты... - прымірэнча прамовіў ён і наліў ёй і сабе па чарцы, чокнуўся з ёй. - А цяпер паехалі! Чаго мы будзем сядзець тут...
Дома ён зноў зрабіўся пануры, маўклівы. Другім разам пасля такой выпіўкі ён заваліўся б спаць, а цяпер сноўдаўся па кватэры, не ведаючы, чым жа яму заняцца, да чаго прыкласці рукі. Не раз і не два падыходзіў да радыёпрыёмніка, уключаў яго і тут жа раздражнёна выключаў. Шум і грукат джаза, рэкламныя абвесткі так абрыдлі, што хоць ты ўцякай ад іх на край свету. Толькі затрымаўся быў каля прыёмніка на колькі хвілін, калі будаўнічая кампанія рэкламавала продаж гатовых дамоў разам з зямельнымі ўчасткамі ў працяглую растэрміноўку.
«Што ж, гэта нядрэнна... - падумаў ён. - Толькі які купляць - з трох пакояў ці з пяці? Ва ўласным доміку можна будзе пры выпадку заснаваць і сваю электратэхнічную майстэрню... Але пры чым тут дом, да д'ябла майстэрня! Хопіць яму і без майстэрні, каб пажыць па-людску, пажыць на славу... Да д'ябла ўсё, да д'ябла ўсе нудныя клопаты!..»
Знерваваны, спакутаваны, ён выйшаў на ганак, каб падыхаць свежым паветрам. Змяркалася. Па вуліцы праходзілі рэдкія прахожыя. Яны чамусьці сумна пазіралі на домік, у якім ён жыў. Некаторыя са знаёмых віталіся і паспешліва ішлі сваёй дарогай. Ля газетнага кіёска на недалёкім перакрыжаванні вуліц ён заўважыў некаторае ажыўленне. Чуўся нават гучны голас газетчыка, які выкрыкваў навіны дня, але што ён выкрыкваў, разабраць было цяжка. Тады Сузан сышоў з ганка і машынальна павярнуў у бок кіёска. Ён быў ужо недалёка ад яго, калі ясна разабраў словы газетчыка:
- Жахлівая катастрофа ў паветры! Сорак тры ахвяры, сярод іх нашы знаёмыя!
Ногі ў Сузана адразу нібы наліліся свінцом, а сэрца затахкала хутка-хутка, нібы збіралася выскачыць з грудзей. Ён нават спыніўся на хвілінку, каб перадыхнуць, сабрацца з думкамі. Але неадольная сіла ўжо цягнула яго далей - трэба ж урэшце дазнацца, трэба дазнацца...
Ля кіёска тоўпіліся людзі, усхвалявана перачытвалі кароткае паведамленне, якое вылучалася на першай старонцы вялізным шрыфтам. Заўважыўшы яго, людзі папярэдліва расступіліся. Знаёмы кіяскёр абарваў на паўслове свае выкрыкі, разгублена зірнуў на Сузана, потым узяў яго за руку, моцна паціснуў:
- Мы так спачуваем, так спачуваем вам у горы! Хто б мог ведаць, што такое можа здарыцца. Гэта ж так жахліва...
- Што здарылася? - перапытаў Сузан, адчуваючы, як перасыхае ў яго ў горле.
- Божа мой, няўжо вы яшчэ не ведаеце? Калі ласка, вось вячэрняя газета.
Рукі ў Сузана трэсліся, калі браў ён газету. Зірнуў на аб'яву. Нібы налітыя крывёй, вылучаліся тлустыя радкі. Чытаў пятае праз дзесятае: «...усе пасажыры самалёта загінулі, у іх ліку і пяцёра дзяцей, малодшаму з якіх не было яшчэ года... загінуў і экіпаж самалёта і сцюардэса... Ёсць падставы лічыць, што самалёт загінуў ад нейкага выбуху... рэшткі самалёта падалі аж на працягу цэлага кіламетра... Усяго загінула сорак тры чалавекі... Самалёт...»
«Які самалёт? - мільганула нецярплівая думка. - Аб чым гэта я? Тут жа ясна сказана: самалёт семдзесят пяты... Загінуў праз гадзіну пасля вылету... Так, так, дзве гадзіны, дзве гадзіны...»
Думкі нібы білі важкім молатам па мозгу. Цяжка было спыніцца на чым-небудзь. Сэрца білася часта, ніяк не магло супакоіцца. І не разабраць, ці то ад радасці яно, ці ад гора не можа супакоіцца. Ён яшчэ глуха перапытаў, не зварочваючыся ні да каго:
- Хто гэта сказаў, што самалёт загінуў?
- Божа мой, гэта надрукавана ў газеце. Хіба не бачыце самі? - азваўся адзін голас.
- У якой газеце? - механічна перапытаў Сузан.
Людзі, што стаялі бліжэй і чулі яго голас, няўцямна паціналі плячмі. Ён павярнуўся, не развітаўшыся і не заплаціўшы за газету, паволі пацягнуўся дахаты.
Некаторыя сумна заківалі галовамі, пагаварылі, разышліся. Нікому не ў радасць чужое гора.
Калі ён зайшоў у хату, там было поўна людзей. Суседзі, знаёмыя прыйшлі выказаць сваё спачуванне, суцешыць у горы. Плакалі жанчыны, дзеці. Элінора скрозь слёзы пачала выгаворваць яму:
- І дзе ты ходзіш? І дзе ты ходзіш? Вось заўсёды так!
І яна гаварыла, гаварыла... Ён і жорсткі чалавек, і няўдзячны сын, колькі турбот мела праз яго маці, праз яго, валацугу. І калі толькі возьмецца чалавек за розум...
Ён нічога не адказваў, толькі моцна сцятыя сківіцы гаварылі аб тым, як цяжка яму маўчаць, як цяжка выслухоўваць усе гэтыя абразлівыя выкрыкі. Канечне, у іншы час ён не змаўчаў бы, ён адказаў бы ёй так, што яна месяцамі раскайвалася б, чаму зачапіла яго. А цяпер? Лепш прамаўчаць, няхай супакоіцца, ды і менш будзе крыку, калі не пярэчыць...
На другі дзень газеты прынеслі больш падрабязныя весткі аб гібелі самалёта. Са старонак газет глядзелі здымкі людзей, што трапілі ў катастрофу. Вясёлыя твары, шчаслівыя ўсмешкі дзяцей. І сярод гэтых здымкаў было фота маці. Выраз твару сур'ёзны, задуменны. Яна глядзела са старонкі газеты і нібы пыталася ў яго, у Сузана:
- Ну як, сынок, ці шкадуеш ты хаця мяне?
Сузан паглядзеў на здымак і, прыкрыўшы яго рукой, перачытаў тэкст рэпартажу. Нічога асаблівага ў параўнанні з учарашнім паведамленнем не было. Праўда, было ўказана месца катастрофы. Яна адбылася непадалёк ад невялічкага гарадка, на раўніне ў бязлюднай мясцовасці. Не здымаючы рукі, каб не глядзець больш на маці, ён згарнуў газету і засунуў яе падалей на этажэрку з старымі часопісамі і кнігамі.
Прайшоў тыдзень, другі. Сузан хадзіў на працу. Дома быў негаваркі, агрызаўся нават на дзяцей, калі тыя спрабавалі лашчыцца да яго. Яны заходзіліся плачам, і тады Элінора папракала яго:
- Ну чаго ты такі? Чаго ты дзяцей крыўдзіш? Яшчэ называецца бацька... Ну я разумею, гора... Але што ж тут паробіш, ці ж мы хацелі такога няшчасця?
- Хацелі, не хацелі... Хопіць. Кінь. Адчапіся...
Яна пацінала плячмі, пакідала яго ў спакоі.
Прайшоў яшчэ адзін тыдзень. Багата перадумаў за гэты час Сузан. Уважліва перачытваў святочныя выпускі газет, у якіх звычайна змяшчаліся і спецыяльныя раздзелы па дамаводству, рэкламы на продаж гатовых дамоў з зямельнымі ўчасткамі. Усё прыглядаўся, на чым спыніцца, што лепшае выбраць. І ўрэшце яму вельмі спадабаўся ўтульны катэдж на беразе невялічкай рачулкі з крутымі ляснымі берагамі. Цэлымі вечарамі ён сядзеў, падлічваючы патрэбныя выдаткі. Сродкі ў яго будуць, на ўчастак хопіць. Без яго ўдзелу ўзнікла справа аб укладзе маці ў ашчаднай касе. Туды запрашалі і яго. Справа ўжо амаль што вырашана ў законным парадку. Спадчыну падзеляць між ім і сястрой. Трэба ўрэшце разумна выкарыстаць гэтыя сродкі, пакінуўшы, вядома, і на іншыя свае асабістыя патрэбы - не век жа яму раўняцца на жабракоў. Але колькі яшчэ трэба грошай, каб абставіць свой дом прыстойна, як і належыць паважаючаму сябе чалавеку. Давядзецца збыць старэнькі недалужны «фордзік» і купіць новую машыну. За стары багата не атрымаеш, але ўсё ж грошы... Божа мой, колькі б іх ні было, а ўсё мала, мала. Некалі ён лічыў бы сябе шчаслівым, каб у яго рукі трапіла хаця б чацвёртая частка матчыных грошай, а цяпер мала і палавіны. І ён успомніў пра купленыя ім страхавыя полісы. Іх цэлых дзесяць, гэта ж некалькі тысяч долараў. Ён тут жа дастаў іх з бумажніка, уважліва прачытаў, падпісаў прозвішча маці.
Назаўтра вылучыў вольную хвіліну на працы і аднёс іх у кантору страхавой кампаніі. Там сустрэлі яго надзвычай ветліва, выказалі нават глыбокае спачуванне. Полісы ўзялі і, выдаўшы распіску, сказалі, што выклічуць самі праз колькі часу, бо патрэбны яшчэ некаторыя фармальнасці.
А праз некалькі дзён Сузана арыштавалі на працы. І калі прывялі яго ў паліцэйскі ўчастак, ён так разгубіўся, што спачатку расплакаўся, потым стаў жаласна выкрыкваць:
- Божа мой, што вы хочаце ад мяне? Я ж ні ў чым не вінаваты...
- Калі не вінаваты, дык чаго ж вам баяцца?
- Гэта не я, гэта не я...
- Аб чым вы хочаце сказаць?
- Не я забіў сваю маці і іх усіх... Не я...
- Гэта, аднак, цікава... Але мы хочам запытаць вас вось аб чым: чаму вы падрабілі подпіс маці на полісах?
«Ах Божа мой, гэта толькі полісы, толькі полісы, а я думаў...» - мільганула думка, і за яе ўхапіўся Сузан.
- Я не падрабляў подпісы маці, я проста распісаўся за яе, бо яна спяшалася на пасадку і папрасіла падпісаць іх... Гэта можа пацвердзіць і мая жонка... - і тут жа пашкадаваў, што сказаў пра гэта, бо ён жа ні слова не гаварыў жонцы пра полісы.
- Добра, мы гэта праверым...
Сузана пакінулі ў паліцыі.
Гэта яго асабліва не ўразіла. Не ўпершыню яму даводзілася знаёміцца з паліцэйскімі парадкамі. Падумаеш, подпісы... Ён жа сам адразу прызнаўся, што падпісаў іх па просьбе маці. Якая гэта падробка? А калі нават і падробка, дык гэта ж не якое-небудзь там вялікае злачынства... Вядома, пакараюць, але ён не дужа ўжо баіцца пакарання, бо ўсё ж яго чакае лепшае ў жыцці. І лепшае поўнасцю адплоціць яму за ўсе яго мінулыя крыўды, прыніжэнні, нястачы. Канечне, не варта было звязвацца з гэтымі дурацкімі полісамі, як-ніяк, непрыемна. Але ўсё такая дробязь, аб якой не варта і думаць. Ну патрымаюць, ну могуць і пасадзіць на які месяц-другі, але ж затое потым ён возьме сваё, ён яшчэ пакажа ўсім, хто ён такі, у яго ж будуць тысячы і тысячы долараў... Вось толькі дарэмна ён выпаліў з гарачкі, што ён нікога не забіваў. Гэты дурань - паліцэйскі - можа яшчэ падумаць Бог ведае што, і собіла ж яму распусціць язык... Аднак глупства гэта. Кожны на яго месцы сказаў бы тое ж самае, калі б яго арыштоўвалі ў такі час, калі здарылася такое... Такое... Сузан не хацеў назваць сваім імем гэтае «такое».
Ён сядзеў і суцяшаў сябе, і будучыня малявалася яму ва ўсёй сваёй прыгажосці. І новы дом, які аблюбаваў ён, і, магчыма, будучая майстэрня, дзе ён будзе гаспадаром, дзе будуць працаваць на яго некалькі рабочых, а яму застанецца толькі падлічваць прыбыткі. Спачатку майстэрня, а потым можна будзе ўзяцца і за што-небудзь большае...
Находзілі і сумненні, падазрэнні. Чорт паднёс яго з гэтымі полісамі. Пачнуць з іх, яшчэ, чаго добрага, дакапаюцца і да таго... Так жа падвяло спазненне з адлётам самалёта. Усё ж было разлічана на дзве гадзіны. Усё адбылося б тады над высачэзнымі гарамі. Якраз аніякага б тады следу... А цяпер вось пісакі з газет намякаюць на нейкі выбух... Здарылася ж усё на раўніне, дзе любая драбяза з таго, што было з самалётам і яго пасажырамі, застаецца на зямлі, кідаецца ў любое вока. Д'ябал бы іх пабраў з усімі гэтымі парушэннямі графікаў руху. Але ліха на яго... Не такая лёгкая справа дакапацца да нейкай там прычыны... Не варта думаць аб усім гэтым ды псаваць сабе настрой. Усё пройдзе, усё мінецца, застанецца толькі законная спадчына, і яго пальцы адчуюць дотык хрупасткіх долараў, за якія можна купіць усё, чаго толькі ні пажадаеш...
Спакуслівыя мары змяняліся пакутлівымі сумненнямі. Раніца прынесла яму жорсткае расчараванне. Яго павялі зноў на допыт. Ён ужо прыкідваў, як лепш адказваць на ўсе пытанні аб полісах. Але пра полісы на гэты раз і не пыталіся. Перад ім палажылі на стале нейкую рэч, крыху падобную на патрон.
Коратка запыталі:
- Вам знаёма гэтая рэч?
Сузан сцяўся ўвесь і, адчуваючы, як дрыжаць яго рукі і неяк раптам перасохла ў горле, ледзь вымавіў два словы:
- Не ведаю... - І дадаў пасля хвіліннай паўзы: - У першы раз бачу.
- Вы ўпэўнены ў гэтым?
- Так... Та-а-к...
- Гэтая рэч знойдзена ў вашым гаражы, нашто ж залішне адпірацца?
- Я крыху слабы на вочы, недабачу... Пакажыце бліжэй, - гаварыў, адцягваючы час, каб жа прыдумаць і сказаць нешта такое, што пераканала б іх, што ён тут ні пры чым, што гэта нейкае прыкрае непаразуменне, нейкае д'ябальскае насланнё...
- Ну, глядзіце бліжэй!
Яму падсунулі патрон пад самы нос. Ён доўга разглядаў яго, нават паспрабаваў кіпцем налёт зялёнага вокісу медзі, узважыў патрон у руцэ.
- Так, я цяпер магу вам сказаць, што гэта такое. Гэта дынамітны патрон. Яго ўжываюць у рудніках, падрываючы пароду.
- Усё правільна. Але чаму апынуўся ён у вашым гаражы?
- Я некалі працаваў на рудніку. Гэта рэч выпадкова засталася ў мяне ў кішэні, ну... і аказалася ў гаражы.
- Навошта ж яна была вам патрэбна?
Сузан доўга думаў. Урэшце загаварыў хутка-хутка:
- Бачыце, адзін знаёмы фермер скардзіўся мне, што ў яго на ўчастку вялікія камяні... Я збіраўся дапамагчы яму, узарваць іх...
- І ўзарвалі?
- Не, што вы! Ён жа застаўся, патрон, цэлы...
- І больш вы не мелі патронаў?
- Вядома...
- А з гэтай рэччу вы знаёмы? - І следчы вынуў з шуфлядкі стала рэшткі другога пакарабачанага патрона, а з ім яшчэ некалькі пазелянелых медных аскепкаў.
- Гэта рэшткі ад узарваных патронаў...
- Вашых патронаў?
- Што вы ад мяне хочаце, Божа, мой Божа! - залямантаваў Сузан. - Мяне пыталіся пра полісы, а пры чым тут гэтыя патроны? Пры чым я, нашто гэта? - І Сузан зайшоўся ў істэрычным плачы.
Яму далі вады, супакоілі. І калі найшла на яго поўная абыякавасць да ўсяго, аб чым у яго пыталіся, ён стаў пакорна, як авечка, адказваць на пытанні. І аб дынамітных патронах, і аб гэтым праклятым будзільніку. Праўда, ён спрабаваў, хаця даволі вяла, супраціўляцца спачатку, але, выслухаўшы, што жонка яго сапраўды расказала аб нейкіх яго практыкаваннях з тым гадзіннікам, адказаў, што такі будзільнік сапраўды быў, але ён недзе выкінуты, і ён добра не ведае, дзе, урэшце, ён. Ды і ці варты ён увагі, гэта ж быў сапсуты, такі стары, стары механізм... І яму паказалі тады кавалачак пакарабачанага цыферблата і сказалі, што жонка яго апазнала гэты кавалачак як рэшту цыферблата былога будзільніка.
- Можа, гэта і так... Але ж я кажу, што забыўся, куды выкінуў тое ламачча...
І яму напомнілі, што рэшткі будзільніка, які быў часткай самаробнай бомбы, былі там жа, дзе і рэшткі дынамітных патронаў, дзе і рэшткі ад загінуўшага самалёта.
Сузану засталося адно: маўчаць. Ён сядзеў ссутулены і паціраў лоб, нібы сілячыся ўспомніць, як жа гэта ўсё адбылося. Думкі мітусіліся, усё ніяк не маглі прыйсці да ладу. І толькі адна думка была ясная, акрэсленая: не бачыць яму, як воч сваіх, запаветных долараў. І ці толькі долараў?
Быў суд. Сузану далі належную кару за яго шчыры падарунак маці. Увесь час - і калі быў суд, і калі сядзеў ён у турме - ён быў пануры, абыякавы, маўклівы. Ён не захацеў нават пабачыцца перад апошнім часам сваім з сям'ёй, з былымі прыяцелямі. І тады, калі прапанавалі яму гэтую сустрэчу, ён катэгарычна адмовіўся:
- Мне нічога не трэба, нічога не трэба... Не, не... нічога...
І толькі калі падвялі яго да дзвярэй газавай камеры, ён стаў сутаргава ўпірацца нагамі і нема закрычаў на ўсю турму:
- Нашто? Я не хачу! Не трэба! Я нічога не зрабіў вам благога... Я хацеў толькі долараў, толькі долараў...
Гэты крык паволі заміраў за жалезнымі дзвярамі камеры.
1960