Даўно ўсе прывыклі да Рыпіны Скварчун. А іначай — Рыбка, а то і Рыбка Скварчун — так завуць у райкоме. У сялян прасцей: поп наш савецкі, кажуць так, кажуць без крыўды, без зла, без іроніі. Не крыўдзіцца і Рыбка.
— Поп дык поп, у чым справа? Б’е вас поп у лоб, а я па патыліцы, назад вышыбаю словы ягоныя, каб не прасмуродзілі мазгі вашыя.
— Ну і дзеўка, ну і дзяўчына: ты ёй адно, а яна табе другое, і язык жа, змілуйся божа, не язык, а джала тое, брытва пякучая...
— А вы ж як думалі? Вам чым больш пякуча, тым лепей...
Рыпіна Скварчун — загадчыца АПА. Трэці год працуе. Кожную вёску навылет ведае. Ведае, як хто жыве і чым дыша, якіх камуністаў жонкі прыціскаюць пад лапаць ды ўбіраюць куты абразамі. Пра ўсіх ведае і пра ўсё: хто дзе самагнётам жыве, чаму той ці другі на гаспадарку ўзбіцца не можа, чаму ў Сяльцы кааператыў не наладзіцца, чаму Сідар Панкратаў штомесячна з суседзямі судзіцца, чаму не паладзіў стары Карней з сынам. Кожная дробязь жыцця сялянскага вядома Рыпіне. Дзіва, каторы год працуе ў раёне. І недарма кожны новы сакратар райкома ў першыя месяцы сваёй працы не раз і не два да Рыпіны зварочваецца:
— А ведаеш што, Рыбка? Табе болей за ўсё сітуацыя знаёма, ты вось скажы ўжо слова, як лепей патрапіць там?
І словы Рыбкі, якая ведае ўсе «сітуацыі»,— клад,— да іх прыслухоўваюцца, іх цэняць. Дзе націснуць, дзе паслабіць, якой арцелі дапамагчы — усюды яе парада, яе першае слова. І працуе Рыпіна, і яшчэ як працуе. Так прымільгаецца на вачах за дзень, што потым, куды ні глянь,— устаюць перад табой прышчураныя Рыбкіны вочы — шэрыя, з прыспушчанымі крышачку колкімі вейкамі, яе нос з невялічкай гарбінкай, ветлівая ўсмешка, акуратна прычасаныя валасы, закручаныя ў такую па-дзявоцку наіўную і прывабную купку. І яшчэ — радзімінка на правай шчацэ, і вяснушкі — не многа, а так, невялічкаю купкай,— раскінуліся на шырокім ілбе.
Калі Рыбка спрачаецца, калі яна табе што-небудзь даводзіць — тады падбародак яе робіцца вострым, больш шырокімі робяцца вочы і над пераносіцай няправільнымі крывулінкамі кладуцца маршчакі. Выбіваюцца валасы тады з акуратнай прычоскі і рассыпаюцца на бялявым ілбе. І Рыбка не гаворыць тады, а сячэ словамі:
— А гэта ж, таварыш, ды не па-вашаму, вы па-старому ўсё. А тут, таварыш, так, а тут гэтак... А вы, таварышы...
І калі бачыць яна, што ты перакананы, што ты на яе баку, тады разыходзяцца маршчакі, схіляе крышачку галаву набок, зноў вочы прышчурыць, падміргне нечакана:
— Зноў, бач, вось як...
І левай рукой, звычайным рухам, валасы паправіць, адмахне іх з ілба і зноў за працу. Пабудзе за дзень яна і ў райкоме, і ў мясцком да настаўнікаў забяжыць, наведае школу, махне ў вёску куды, а вечарам — партасвета, гурткі — трэба ўсюды пабыць, аб усім даведацца, даць слова-параду.
І ў працы, і ў адпачыне адна і тая ж Рыбка: жывая, вясёлая, з голасам такім — маладым, крыху гарэзлівым голасам, крышачку не па-жаночаму цвёрдым. І калі на вечары якім — ці спайкі той, ці якім іншым,— не сядзіць Рыбка склаўшы рукі: яна і гаспадыня, яна і ў скокі ахвотніца, і ў карагодзе, ці ў гульнях якіх не адстане, а то і паперадзе будзе.
У адным адстае — ані піва табе, ані чаго іншага — ні прыступу, у рот сілком не загоніш.
— Глупства гэта, браткі, непатрэбшчына. Глупства вось, што і куру я, але ад гэтага ўжо не адчэпішся, даўно ўжо ўцягнулася, прагарэніла. А піць каб — ну яе к манахам: гаркацінне адно, дый галаве ламота, а людзі — смак — кажуць...
Дзеўка-дзяўчына, а дзяўчыне год трыццаты. Іншыя на жарты схільны і на кпіны часам. Падсмейваюцца над Рыбкай, зубы точаць, часам точаць гнілыя.
— А ці хутка, Рыбуся, бусі справім?
— Што жыць пустацветам?
— Брат, вясна надыходзіць, трымайся, Рыбка, крыллі распусціш...
На жарты Рыпіна адкажа жартам, другога асячэ, трэцяму пажадае зяпала зачыніць і не рыпацца, а то і змоўчыць часам, адмахнуўшыся рукой, як ад назойлівай мухі ліпучае. І тады вінаваты адчувае сябе неяк ніякавата: і ўсміхнецца, і словы два прагаворыць, а між тым адчувае, нібы старую галёшу з’еў ды ёй падавіўся.
Усе ведаюць Рыбку, ведаюць з галавы да ног: у што апранаецца, на якім чаравіку латка, на якой руцэ палец крывы. А запытайце ў каго:
— А дзе яна кватаруе, а як жыве яна, як мужык?
І часам сам сакратар райкома плячамі пацісне і зірне табе ў вочы і скажа:
— А скуль жа мне ведаць? Каму цікава? Здаецца, мужыка няма, а на кватэры... Здаецца, там на мястэчку, а між іншым, хто яе ведае...
* * *
Конік клыпаў паволі па дарозе, упінаўся ў пясок непадкутымі капытамі, старанна нацягваў гужы, і старэнькія, рассохлыя калёсы то балюча скрыпелі, то весела барабанілі, калі конік пускаўся трушком з якой-небудзь горкі ўніз да лагчыны.
Мы ехалі ў вёску, у сельсавет, па розных справах.
Ці ад таго, што вечар быў цёплым і ціхім і квакталі жабы ў балоце аб сваім жыцці вадзяным, балотным, ці ад таго, што пах вясны струменіў у паветры, ці ад таго, што кожнага справы свае турбавалі, ці ад таго, што выехалі мы ў дарогу,— мы абодва маўчалі. Прыжмуранымі вачыма Рыбка ўныпілася ў спіну дзядзькі Аўсея, які прыдрамаў крыху ў перадку на мяшку з сенам, забыўшыся на свае фурманскія абавязкі. Яна маўчала, углядалася ў парыжэлыя лапікі, у зашмальцаваныя плечы Аўсеевы, у яго каўнер з заблытаўшыміся там каласкамі, саломінкамі, у злямчаную шапку з струхлелым парваным верхам.
З палёў нясло пахам сырой зямлі, свежай раллі і вячэрняй вільгаццю. Дзесьці ў лесе кукавала запозненая зязюля. І яе аднастайная песня лёгка аддавалася ў сэрцы, гукі песні абуджалі невыразныя думкі, думкі такія ласкавыя, такія кволыя, як белыя бярозкі абапал дарогі.
«Вось-вось распукнецца лісточак, такі кучаравы, зялёны, ліпучы і пахкі. Пацалуе вясенні вецер лісток, і затрапеча лісток, зашалясціць шэлестам-шэптам уночы, зачаруе поле і лес сваім пахам, сваёю красою, шэптам-казкаю аб жыцці, аб вясне, аб вясновых марах».
Такія вось думкі. Няясныя, кволыя. Лёгкія, як туман. І салодкія: таму вясна, і цяплынь, і ціхі вечар спускае полаг ночны на зямлю, на лес, на рачулкі, на рэкі, на стракатыя сенажаці, на ціхія лясы. І абдыме цябе жаль тады нечакана, нібы прыйдзе адкуль нязваны, нягаданы, спавівае сэрца салодкай тугою. І шкада год пражытых — не вернеш іх... І многа часу патрачана дарма, многа пройдзена непуцёвага. Калі б ды ўсё ды так, як хацелася, як жадалася... не поўзаць па сцежках слізкіх, па калючых купінах, па балоту гразкаму, непралазнаму. Піць бы шчасце келіхам поўным, а не растрэсці яго па шляхах, па дарогах запыленых, па прыпыленых сцежках, вузкіх сцежках людскіх. Слязьмі палітых і злыбедай, пазбітых чобатам жорсткім, бруднай нагой чалавечаю...
Мець бы чыстае сэрца, не забруджанае, не зашытае ніткай суроваю, ніткай нягод, не паланёнае дробным клопатам, што глушыць цябе, прыгінае да гразкай дарогі.
Такія вось думкі.
А ноч да вечара ў госці брыдзе, хмурыць бровы — усюды цемень. Ад цемені яшчэ цішэй. Чутна, як вожык лістом шабаршыць — на начную працу збіраецца.
Ціха кругом, не хістаюць галінкамі дрэвы, не шумяць верхавінамі. Толькі скрыпяць калёсы па карэннях на лясной дарозе, грукацяць, барабаняць. І раптам у цішыні:
— Вось нялюба ж, братка ты мой!
— Што?
— Што ды што... Табе гаварыць! Ты ж мужчына. Ну, чаго смяешся? А ў мяне натура жаночая...
— Ну, дык што з таго?
— Цемнаты баюся... Мо з дзяцінства гэта, не ведаю... І не то што баюся, не... Не люблю цішыні, гэтага прыкрага спакою. Ці ёсць час думаць вось аб сваім аб нечым, ды ці ты разбярэшся, аб чым. Калі і думаеш — толькі аб працы, аб справах — а іх кут непачаты... А вось цішыня, цемень — воч не прыткнеш нікуды, і, ведаеш, прыкра... А чаму? Таму ў душу сваю нехаця залезеш, корпацца ў ёй пачнеш. І сумна... А ну яе да ліха...
— Каго гэта?
— Ды ноч гэтую, цішыню, цемень...
— Чым яна дапякла табе так?
— Ды нічым. Я ж кажу табе...
Зноў прыкрая цішыня спавівае цябе абнімкамі, калі так хочацца слова, чалавечага слова, што спакой уносіць, супакойвае сэрца. А словы скупыя — чалавек не адразу раскрыецца перад табой, яму патрэбен час, яму патрэбна падумаць, успомніць.
Конік брыдзе паволі, відзен толькі хвост яго, ды бялеюць палоскамі аглоблі. Няёмка сядзець на калёсах, лепш прайсціся, паразмяць здранцвелыя ногі. І думка аб гэтым адразу ў абодвух. Першай саскаквае Рыбка.
— Злязай, нечага там, пракіснеш.
І цягне за рукаў, зрывае з галавы шапку.
— Засядзеўся ў горадзе вось, прывык цюльпаком быць, не паварухнешся, а ну — смялей... а то за ногі сцягну.
Ісці прыемней. Паабапал дарогі мяккая сцежка, усыпаная хваёвым іголлем,— таму і нага шуршыць, паслізваецца часам. І весялей. Рыбка загаварыла, а калі яна гаворыць, тады не бывае суму.
— Знаеш што! Вось гляджу я, гляджу, ды на што ж я гляджу. Людзі мы з табой, чалавекі. І не толькі мы з табой — багата нас. І ходзім часам мы, ну, занудамі нейкімі «не от мира сего». Вось і мы з табой... Ці ж мы з табой не сябры, не дружбакі? А сядзім вось вечар, як саўлукі, панадзімаліся, маўчым, ані слова. А скажам слова, і слова гэта бывае халодным. Глядзім і, здаецца, нічога перад сабой не бачым. А чаму? А таму, што бываем сляпымі. А таму, што ўлязаем у нянаскія скуры, не ў тыя, якія нам патрэбны.
Вось дзівіся, Пракапёнак Іван — чым кепскі хлапец, чым кепскі партыец? І таварыш, здаецца, з яго нішто, і па рабоце — ляпей не знойдзеш. А запытай яго, чаму ён ходзіць часам да зямлі прыгінаецца, чаму ў жонкі заўсёды мокрыя вочы?
Гаворыць адно, а робіць другое. Па словах яго — ён раён ведае, ён ведае перспектывы сусветнай рэвалюцыі, уваходзіць у дробязі з’яў міжнародных. А ў хату сваю ўвойдзе — спатыкаецца, там шляхі яму невядомыя, цяжка там яму разабрацца... Чаму? Сляпыя мы часам, пад носам у сябе не бачым. Таму нуднымі ходзім мы, жывую справу часам казённай робім. Таму мала ў нас...
— Чаго? Радасці?
Рыбка ўздрыгвае ўсёй сваёй невялічкай постаццю і сцінаецца неяк, нібы хоча ў сабе схавацца. Што з ёй, чаго ёй... Яна маўчыць, адразу робіцца задуменнай, нібы думае аб чым, нібы падбірае словы для адказу.
— Не пра тое я сказаць хацела. Мала ў нас гэтага самага... нюху жыцця, вока наша не заўважае заўсёды, што трэба,— яно ўдалечыню ўглядаецца, а тут, перад сабой, навокал сябе нічога не бачыць... А што тады карысці і з далечыні тае, калі ты з месца не зварухнешся, калі стаіш, уліпшы ў месца сваё, у балота ўгразшы... Тады не бачыць табе далечыні, не ісці ўперад. А ты вось пра ра-а-дасць. Не люблю я гэтага слова... Пустое яно. Не люблю я радасць... Не, не радасць сапраўдную, а тую радасць бляклую, мімалётную, якую часцей за ўсё сабе ўяўляем... Гэту голую радасць, звярыную, якая ахапляе чалавека часам, у якой нікне чалавечае аблічча...
— І замалола ж ты, радасць ды радасць, вось дапякла яна табе...
— Пастой... ды паслухай, тады мо і скажаш. Быў у мяне сын калісьці...
— У цябе сын? Яшчэ што?
— Ну, чаго ты вочы вылупіў — парэпаюцца... Ды ты слухай. Дык вось — быў у мяне сын Радо...
— Гэта што, Радасць Рэвалюцыі, ці як іначай зразумець загадаеш?
— Не, проста Радо, мая радасць і годзе... А прасцей — Радзівон. Тады акцябрын не было яшчэ... Дык вось быў у мяне сын Радзівон, і была я маткай, і сына звала: «Радо маё дарагое, Радо маё любае, назабыўнае, сыночак мой сінявокі»... Мо засмяешся часам — Рыбка ды сын сінявокі, загадчыца АПА і пяленкі пахучыя... Не... ну дык вось, чаму Рыбцы не мець сінявокага сына? Але ты ж ведаць хочаш, адкуль і што, і калі?
— А дзе ж ён цяпер?
— Цяпер? Няма яго, даўно няма, мо год з дзесяць, мо восем. Даўно ўжо гэта было. Даўным-даўно. Было мне яшчэ год семнаццаць, ружовыя матылі ў галаве ляталі — як пайшла працаваць у школу, узбілася на свой кавалак хлеба, у бацькі з шыі далоў... Ну, была яшчэ такою маладою — сыраежкаю звалі — гэта пісар наш валасны ды іншае начальства.
А мне што? Уперадзе шляхі вялікія, вялікія — столькі б сіл, каб прайсці ды праехаць,— і мары аб будучым. Бясконцыя мары. Мо цяжкі быў хлеб бацькоў, мо цяжкая была бацькава доля — але марылася мне, як бы гэтых мне, бацькоў вось нашых, на шляхі, на дарогі вывесці шырокія. Каб не трэслі трантамі, не трымцелі над кавалкам хлеба, не слязілі вачыма перад імі, перад мацнейшымі. Аб чым толькі не думалася.
Асабліва, калі вецер завые па восені ў коміне, зашуршаць і заплачуць стрэхі, заскагоча віхура.
А вечары до-оўгія, доўгія...
Праўда, хлопцы ды дзяўчаты збіраліся ў хаце, што твае вячоркі — гоман, смех, аб усім пагаворыш удостач. Пад’язджаў яшчэ тады да мяне ўпраўляючы з фальварка, дасылаў запіскі часам — знаёмства шукаў... Але дзе там! Мо калі б прыгажэй крыху быў, тады б мо і выйшла што — была дзяўчына я — ветрагон... Але ж слюнявы быў такі, недапечаны, і стары да таго... Спрабаваў пасля з папом насядаць — у мяне вось і вучні нехрысці, і сама я бязбожніца, ды ці мала чаго. А ўсё гэта глупства — не варта і ўспамінаць.
Дык вось пра сына...
Памятаю, быў вось такі ж вечар вясенні... І хрушчы гулі, і гарэла ў радасці сэрца... Кахала. Быў хлапец адзін — Сцяпанка Дзяружны. Звычайны хлапец... Чым узяў ён мяне — не ведаю, дый ці ведаць ахвота... Мо тым, што настойлівы быў, любіў цалаваць у вейкі, часам гладзіў руку і маўчаў па цэлых гадзінах... Ці тым, што кудры яго даспадобы былі мне і любіла ўглядацца я ў яго сінія вочы...
Ты не смейся... Усё роўна — старое ўсё ды мінулае...
Потым гора было.
— Нарадзіла вучыцелька сына, байстручка нарадзіла,— панесліся чуткі і загаварылі. Ды што чуткі, наце вам сына майго дарагога, вось ён, Радзівон, маё Радо... Так, Радо, таму матчына радасць была, радасць і ўцеха, каму дзела якое да мяне і да сына.
А ў Сцяпанкі вочы пабляклі — не стала агню ў іх для дзяўчыны, калі сын у яе, сын Радзівон. Дый бацька Сцяпана — векавечны стараста (нішто жыў, багацеем) — касавурыцца стаў, не даваў сыну спакою.
А мне што? Не я першая, не я апошняя, як калісьці людзі казалі; хоць і гора было, але дораг сын, у сто раз мілей, калі людзі на цябе насядаюць, не даюць праходу, хочуць змяшаць з гразёю, аганьбіць, аплюгавіць... І жыла так, працавала... Разумнейшаю крыху стала — пазнала свет і жыццё, яго слодыч. Многа чаго пазнала. А тут і рэвалюцыя, адна, другая — пачалі свет кроіць, перакройваць. І, прызнацца, толькі тады з воч маіх слепата сышла ранейшая — стала бачыць я, у людзях разбірацца, уцяміла, што і да чаго, куды ідуць, брыдуць ногі людскія. І было сорамна, што раней вось сядзела склаўшы рукі, пальцам аб палец не вытнула, каб дапамагчы ўсяму гэтаму, дапамагчы ўзварухнуць старое, гіблае, каб даць месца новаму свету, і мар сваіх ранейшых было сорамна. Ад іх глупствам нясло, дзяціным розумам. І пазнала я, што месца маё там, з бацькамі, якія век трэслі трантамі на заводзе, трымцелі там над кавалкам хлеба.
Камуністкаю я стала — гэта было ў васемнаццатым годзе. Знаёмыя настаўнікі стараніліся спачатку, некаторыя рукі не падавалі, трэція не то з іроніяй, не то са злою насмешкай гаварылі часам, гаварылі ўголас:
— Эх, каб нам ды ў камісары Рыпіну Мікалаеўну — бядовая дзяўчына — агонь...
Але ці мне было зважаць на ўсё гэта, крыўдзіцца на людскую дурасць, на курыную слепату чалавечую. Мне слова, а я два, ды яшчэ некаму так, што потым дзесятаму закажа жарты заводзіць. Бо час не той, каб зубы скаліць, малоць языкамі труху непатрэбную, амываць чужыя косці вадзіцай ды потым ёй паліваць свае языкі...
А працы хапала мне, шукаць не трэба было, куды вокам ні кінь — усюды дзірваны старыя непачатыя, нязрушаныя.
...У дзевятнаццатым працавала па прадавольсцвеннаму — была агентам прадкома. Сам ведаеш, які час быў — суровы, бязлітасны. Хто каго? — вось чым жылі і вось чым дыхалі. Бывала, спіш і вока адплюшчана і ля сэрца наган, ці для ворага, ці для сябе, бо нашага брата не мілавалі, жывым не пускалі. Ды што гаварыць, сам ведаеш...
— Пры чым жа тут сын?
— Так, пры чым жа тут сын, гаворыш... Збіваеш ты мяне... Ну, ладна...
З хвіліну Рыбка маўчыць, нешта пільна ўзіраецца на хвою, што стаіць пасярод шырокай лясной дарогі, потым углядаецца ў сцежку, пад ногі, нервова зрывае рукой цэлы жмут лісцяў з бярозкі і, пакамячыўшы іх, рассыпае...
— Дурань ты... па-таварыску сказаць табе... Я вось баба, па-вашаму, па-мужчынскаму, а ты вось бабы старое горш, бо гаворыць у табе простая цікавасць: адкуль ды што, ды калі... Эх, людзі вы, чалавечкі, чалавечкі дробныя...
У Рыбкі завастрыліся плечы, і ўся яна — крыўда людская, людское гора. А чаго, якая крыўда — не разбярэш. Рыбка не гаворыць больш ні слова, садзіцца моўчкі на калёсы і сядзіць увесь час, скурчыўшыся ў камячок, ды нервова перабірае пальцамі край дзяружнай посцілкі. Маўчала і тады, калі заехалі пераначаваць на хутар.
І толькі раніцой, калі раз’язджаліся мы ў розныя бакі, у розныя вёскі, Рыбка ўсміхнулася мякка, паціснула руку гэтак цёпла, па-таварыску, прышчурыла па-ранейшаму вочы і кінула некалькі слоў:
— Знаеш што... Ты дурань трохі... Не крыўдзіся толькі, мо і я дурніца, без дай прычыны напыжылася ўчора, разышлася... Лячыцца вось трэба... Але не пытай, братка, ні аб чым — так лепей, спакайней на душы. А я на самаабкладанне — дык бывай!
Калёсы з Рыбкай даўно схаваліся з воч, а яна стаяла ўсё ўваччу — вечна вясёлая, вечна бодрая, з такім прывабным прышчураным вокам. І ў той жа час станавілася на хвіліну поплеч з ёю другая Рыбка, такая, якую рэдка ўбачыш,— сумная, задуменная... І яе словы: «Эх, людзі вы, чалавечкі, чалавечкі дробныя» — аддаваліся ў вушах і дакорам і непазнанаю таямніцай. І ўся Рыбка стала напалову загадкай. Добра ведаў, што правядзе яна і самаабкладанне, правядзе яго без асаблівага шуму, грызні... Нават пажартуе з сялянамі. Але ж сваё правядзе. Правядзе настойліва, упарта, правядзе як след. Нікому не давядзецца ездзіць пасля, выпраўляць якія-небудзь памылкі там ці што.
І разам думка — пры чым жа тут сын, і пакрыўджана чым, і пры чым наогул сінявокае Радо, Радо любае, незабыўнае, дарагое...
Загадкай заставалася Рыбка, і не то што загадкай. А так — ведаў — кожны чалавек мае за сабой ці перанёс у жыцці гора якое, што лягло цяжкім бярэмем, паклала глыбокі след, які цяжка зажывіць і гадамі і працай.
Мо так і з Рыбкай?
Кожны з нас — чалавек...
* * *
Неяк трапіла праязджаць мясцінамі, дзе калісьці настаўнічала Рыбка. Бязвусы віхрасты сакратар камсамольскай ячэйкі ўвесь час стараўся давесці мне, што каб ім ды хоць крышачку сродкаў гэтых самых, дык ад старой вёскі і духу б не засталося. А так вось цяжкавата — нельга практычнае што-небудзь правесці, бо селянін слову не верыць, ён любіць вокам пабачыць, рукой памацаць... Дык вось гэты самы сакратар і расказаў мне аб Рыбцы. Не расказаў, а сам я выпытваў, бо на расказы ён не быў ахвотнік. Ён пачаў азіраць мяне недаверліва, потым ні з таго ні з сяго намякнуў, што і ён быў у горадзе і нават быў у акружкоме і таварыша Пятрова ведае, і як ён жыве цяпер — запытаў.
То была невялічкая хітрасць — дазнацца, з кім справу маеш.
— Ездзяць тут розныя, яму пра калектывы гавораць, а ён, бачыш, куды загнуў, — чытаў я няхітрыя яго думкі.
Ведаю, былі і другія падставы ў майго субяседніка, другія прычыны, якія перашкаджалі яму расказаць усё. Як жа, у іх вёсцы працавала Рыбка, а калі з ёй здарылася што, дык і вёска павінна ў гэтым, ніхто болей...
І толькі даведаўшыся, што быў ужо я ў райкоме і нават у партыйнай ячэйцы пабыў і што я наогул свой чалавек, сакратар мой развязаў крыху язык.
— Так, працавала гэта, значыцца, Рыпіна ў нас, у вёсцы ў нашай, вядома. Ну, працавала і нішто, кажуць, працавала. Настаўніцай была. Потым, як чулі, дзіцянё гэтае самае з’явілася, ну Радзівон гэты самы, незаконнанароджаны. Вядома, раней незаконнанароджаны быў ён, цяпер бы яно іначай.
Ну, і Сцяпанка быў, Сцяпан Дзяружны. А пасля — вось мо год пяць-чатыры будзе таму — забілі яго ў Чорным лесе — у бандзюкі падаўся, у зялёныя... А я што! Малады тады яшчэ быў, нічога не ведаў. Гэта вось усё, як людзі кажуць, і я так... Мне што... Ну, вёска вінавата, чаго казаць. Але і то сказаць — дурнымі век жылі, пням богу маліліся... Гэта я да чаго? Ды вось да чаго, што прыехала раз Рыпіна з атрадам у вёску. Гэта ўжо тады, як была яна ў воласці. Развёрстку тады збіралі, ну, харч гэты самы: кароў, свіней, жыта, адным словам, усё бралі. Ну і было ўсяго — жанкі ў голас, у праклёны, пусцяць слёзы ракой. Мужчыны часам лямпу тушаць, калі там сход часам, ды за колікі, за бярданку, калі ў каго ёсць. Ну, гвалт, сумятня, да крыві даходзіла...
Дык вось, Рыпіна з атрадам прыехала, ды, здаецца, у другі раз, ды другую развёрстку браць... А трэба сказаць, што Радзівон тады, ат, хлапчук маленькі, у бабкі Насты тады жыў, што школу вартавала. Яна за ім і даглядала, бо дзе Рыпіне было ў той час з дзіцём няньчыцца.
Так, прыехала Рыпіна з атрадам, два дні была. Забрала тады многа і кароў, і свіней, асабліва вось у Банадысёвых, у старасты... Былі яны багатырамі тады. І цяпер яшчэ вось ветракі іхнія круцяцца... Праўда, стараста памёр даўно. Дый як яму было не памерці, калі скнара быў чалавек, задужа скнара, і воўк воўкам пры гэтым. Ну, а ў скнары сэрца зайздроснае, яно і не вытрывала, багата мікалаевак гэтых самых, кажуць, струхлела, загінула, на смецце пайшло. А да мікалаевак тут пабралі сёе-тое; не сцярпеў — памёр.
Але ж пра Рыпіну. Дык вось, брала яна па развёрстцы, а то яшчэ ямы шукала, ну сховы там: дзе авёс, дзе жыта, там ячмень насыпаны, а дзе і сала кубел запруць — усё ў яме... Цяпер яно, калі падумаеш — дык і правільна брала яна, а тады... Зусім не тое выйшла, зусім не тое, што б трэба было нашай, значыцца, вёсцы. Не туды пайшла яна, вёска наша.
А было вось што. Рыпіна паехала з атрадам, ну, вядома, з абозам. А ў вёсцы прадармеец адзін застаўся. Застаўся на дзень, трэба было там яшчэ нешта з дробязі сабраць, ці што... Але ноч прыйшла, і знік прадармеец... Ну, справа звычайная. Мо чалавек заехаў куды. Каму якая справа, мала куды чалавек можа пайсці ці паехаць і ноччу, скажам. І ніякага клопату. І думак ніякіх. Але тут справа пайшла зусім у другі бок, цёмная справа... Разбярыся цяпер, хто ў чым вінен... Вядома, хоць не бачылі людзі, але ж нюхам чуюць, чыіх рук справа. Каб Сцяпанкіных, дык не, не прыходзіцца. Бо як-ніяк — бацька родны, не вужака ж, не сабака той шалёны... Хутчэй ваўкалакі нашы, што бародамі пыл падмятаюць, усё ныпяць вочы ў зямлю, пад ногі ўглядаюцца... Ну, Банадысёвы, скажам, Шыляёнкавы... ёсць такія. Святым прыкінецца, а рукі звяружныя, даўкія рукі, да горла так і просяцца, закарузлыя.
Ну вось, пайшла справа ў другі бок. Разам з армейцам знікла, загінула раптам і дзіцянё Рыпіны — Радзівон яе. Галасіла бабка, ваўчыцаю завыла, куды і што — немаведама, як дзіцё загінула, з начы не стала. Укралі мусіць. Няйначай. Усхадзілася вёска ўся, усхвалявалася. Уцямілі ўсё, куды што вернецца, чым пахне справа гэта ўся. А праз дзень ці праз два на гарбылянскім шляху (вёрст пяць ад нас), каля лесу знайшлі армейца, знайшлі і Радзівона. Так, знайшлі... Пастушаняты прыбеглі, паведамілі.
У армейца жывот быў разрэзаны, і ў ім жыта насыпана, і запіска там, аб развёрстцы... І дзіцянё не пашкадавалі — задушана было, так і ляжала пад хвойкай з аборкай на шыі. І запісачка там, каб не крыўдзілася, значыцца, Рыпіна, калі падарунак дарагім не будзе...
Ну, жанкі галасілі, роўма раўлі па ўсёй вёсцы. Асабліва дзіцё шкадавалі:
— Як жа гэта так, ды каб дзіцё — душу непавінную — ды на пакуту гэткую. І дзе ж той звер, душагуб, ды яго ж са свету звесці, каб не бачыў ні сонца, ні сырой зямлі...
Але дзе там даведаешся! Наязджалі тут і атрады, трэслі ўсіх, некаторых у горад вадзілі, сядзелі іншыя. Расстралялі чалавекі са тры, вунь Хведара Салаенкава, Арцёма, Сёмку — што папаліся з банды Сцяпанкінай. Але ж вінаватага так і не знайшлі да гэтага часу. Ну, кажуць часам людзі, шэпчуцца. Вунь і на сходзе, калі дапячэ каторага, дык выпаліць слова супроць каго, супроць вінаватага, хоць ты бяры і вяжы яго. Але дзе там... даўно ўжо гэта было, не прычэпішся, не дакажаш — не бачыў. І сорам вось казаць пра гэта, але што рабіць, што было — ад таго не адрачэшся.
— Ну, а Рыпіна?
— Што Рыпіна... Прыязджала яна. За дзіцянём прыязджала тады. Кажуць жанкі, што ж вельмі ўбівалася яна... А плакаць каб, мала плакала... Яна маладой была яшчэ тады, а пасівела адразу, намнога пасівела, пастарэла. Ого, цяпер не такая яна, як калісьці была маладзенькай. Была і ў вёсцы нашай і пасля. Ну што ж, плакалі жанкі з ёй разам, але ці пасобіш жа гору ты гэтым. А каб сердавала Рыпіна на нас — дык не. Вось і цяпер часцяком жа мне даводзіцца сустракацца, дык нічога — пра старое ніколі не ўспомніць, а мо ўспамінаць не хоча — хто яе ведае. Так вось пра ўсё распытае, як хто жыве, як з ячэйкай нашай, ды ці падаюцца дзяўчаты да нас, ды што мы робім, ды што думаем. Ну, дапамогу там, параду якую — заўсёды дасць. І, сказаць,— дужа мы яе паважаем і за характар яе, за вясёласць, за словы... Такая яна вось, наша Рыпіна...
Я развітаўся з хлопцам.
У новым свеце ўбачыў я жыццё Рыпіны Скварчун, жыццё працаўніка, чалавека, маці.