epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Лынькоў

Салавей-разбойнік

«Ды як сеў жа той Салавей-разбойнік на сямі дубах, на сямі суках... Ды засвішча ён, Салавей, па-салаўінаму, засіпіць па-змяінаму, зарычыць, басурман, па-звярынаму...»

І далей пра «травушкі, усе муравушкі ды зялёныя, дубровы цёмныя», якія «аж да долу таго прыгіналіся, сваё лісцейка ад страху атрасаючы, маць сыру зямлю гэтым лісцейкам пасцілаючы...»

А рака Бобр ішла сабе паціху; ленавата гойдаўся човен па мірных хвалях; хвалі беглі на бераг, злізвалі прыбярэжную пену, шумавінне, усплёскамі кідаліся на жоўты пясок і, паслізнуўшыся на ім, стомлена скатваліся назад ды вялі свае шэпты-перашэпты з асакой, з разучкай, з пухоўкамі вадзянымі. Над асокамі плавалі стрэлкі: сінія, блакітныя, шкляна-празрыстыя. Нібы ўзяў хто ў жменю шкельцаў ці вясёлкавых тых ашкалёпкаў, размахнуўся ды кінуў іх над люстранаю безданню — да таго ж глыбокай здаецца рака, калі вецер сціх, калі ў небе ні воблачка, ні хмурынкі. І лятуць шкельцы, лятуць ашкалёпкі вясёлкавыя, на асоках гойдаюцца, на збаночкі жоўтыя садзяцца, зыбаюцца. Ды вокунь хітры вокам міргне, бурштынавым бокам да сонца горнецца, пацірае мазалі свае вадзяныя аб сцяблы асаковыя ды ўсё прыглядаецца, ці не выйдзе часам небарака-пячкур на пясчаныя перакаты. От бы хвастом тады — боўць — не пазнаў бы свету пячкур, ды пайшлі б пухіры па вадзе, пырскі тыя ды бурбалкі.

Скажуць у чаўне тады ды ўжо і кажуць:

— Ну і ну... От жа рыба жыруе, акуні ўсхадзіліся, каб то вудачку тую...

— Ого, брат, надумаўся... Сорак працэнтаў бульбы, трыццаць ільну... Ку-у-ды далёка да плана!.. А яму вудзільны сняцца. Націскаць яшчэ трэба, ды яшчэ як націскаць. І ўдзень і ўночы... Спазніліся з сяўбой, задужа спазніліся...

І ў чаўне толькі чутна пра каноплі, пра лён, пра авёс гатунковы: ці можна «залаты авёс» сеяць пасля першага чэрвеня, ці не можна. Аказваецца, з выбрыкамі «залаты авёс», з капрызамі: пасей яго пасля першага — не пабачыш ні саломы, ні зерня. Раннюю пару любіць, калі неба слязіцца ды не абсохла зямля.

Ужо змяркалася. Люстраная бездань стала чарней, пацяплела, і па ёй завіліся валакністыя кудзеркі, звіваліся ў клубкі і густым трапяткім малачаем ахінулі берагі, прыбярэжныя параснікі, хісткі човен. І калі праплывалі пад якой разгалістай вярбой, усе ўціналі галовы ў плечы: от-от трапіць капля з галінкі, з вільготнага ліста ды за каўнер, за шыю, за пазуху. А гаворка ўсё не канчалася: аб канаплі, ранняй бульбе, аб ільняных хваробах... Малады аграном — толькі-толькі мяккім пухам пакрыліся губы — захапляўся Мічурыным, і хутка з аўса, з канаплі перайшлі на вялікія доследы над раслінным царствам, на цікавыя і дзіковінныя штукі, якія адбываюцца ў прыродзе пад умелымі і здольнымі рукамі чалавека-аматара, чалавека-энтузіяста. Слова «селекцыя» не сыходзіла з вуснаў; слова «селекцыя» лунала над чоўнам, «селекцыя» панавала над вечарам, над ракой, над плыўкімі берагамі, што плылі, міналі чорнымі зданямі кустоў, чорнымі асілкамі хвой і дубоў.

Мы слухалі з суддзёй пра селекцыю, і кожны з нас думаў сваё. Але думкі, відаць, сыходзіліся ў некаторых пунктах, бо так ужо разумеючы мы пазіралі адзін на другога, ды словы, што вырываліся зрэдку, былі блізкія, суладныя.

— От і разумей ты тут,— скажа суддзя.

— Як падысці тут ды вырашыць...— дадаў я.

Абодва мы думалі аб Салаўі-разбойніку. Не аб тым, што жыў калісьці над Дзясной-ракой, у лясах мурамскіх, карачаеўскіх, лясах казачных з казкі старое, байкі мінулае. Не аб тым Салаўі, што «па-змяінаму ды па-звярынаму»... Жартачкі: з берагоў Бабра патыхае чаромхаю ды калінаю — у самым цвяту. А з чаромхаю казычуць нос пахі новыя.

— Адзін «інтэр» ды «пуцілаўцы» два ў начной змене працуюць,— адказвае аграном,— усё пад лён пад саўгасны.

Разлюбезны той пах чуе нос, вуха чуе «пуцілаўцаў» подыхі. Хіба ж тут пра таго будзеш думаць, што з Дзясны, з лясоў карачаеўскіх. Не аб ім былі думкі, не аб ім былі ўрыўкі нашых слоў. Думалі мы пра другога, пра жывога, пра ўсамдзелішняга Салаўя-разбойніка.

* * *

Пачалося ўсё з «рыштанта».

Слова само — рыштант — старое, шурпатае, скабістае. Мела ўжытак шырокі і карэнні глыбокія ў старэчай вёсцы, пад замшэлымі стрэхамі: па дварах тых, што пазараслі крапівою-жыгучкай, па дзедаўскіх прызбах старых, на якія цярушыцца пыл сточаных шашалем і гадамі халупін. Не дужа ты ў маленстве паслухмяны — рыштант. Перад вотчымам, перад мачахай — ты і так рыштант. Шапкі перад старастам не скінуў — рыштант, перад ураднікам — рыштанцюга. Не схіліў чалавек галавы перад вобчаствам, перад мірам, пайшоў супроць непарушнага закону аб «ласкавым цяляці, што двух матак ссе», зрабіў што-небудзь не так, як «усе людзі», як дзяды рабілі, непакорлівая ў цябе натура,— і хадзіць табе ў рыштантах ад пялёнак да самае тае сівізны, калі не выскубуць яе загадзя добрыя людзі. І будзеш адчуваць сябе скабкаю на жывым целе, скабкаю, якую кожнаму хочацца выдзерці, хто мае моцныя зубы і тоўстыя кіпці.

Слова «рыштант» ідзе на спад, у нябыт. Як ідзе ў нябыт жабрацкая вёска ды прадзедаўскія межы, на якіх быльнёг сцяной, ды пад той сцяной палыновая горкая доля.

Быў Амелька Лапуцька самасейкавы. Ці, як вотчым казаў ды і людзі за ім, байструк. Калі байструк, калі крапіўнік. Гэта справы, аднак, не змяняла і ніколі не замінала Амельку пасвіць свінні, каровы, даглядаць абчэсцвеннае дабро. Праўда, той гарца не дадасць, той два недасыпле,— дзе ён спагоніць з цябе, самасейкавы, ды і што яму — хлеб у роце, бульбіна ў руцэ — чаго яму болей трэба. Некаторыя ж жалкавалі, па слабасці сваёй па жаночай.

— Бач ты яго, ідзе, пад пугаю гнецца, бязбацькавіч. Хадзі ўжо, крапіўнічак, сыраквашы хоць з’ясі... Доля ж твая ды нялюдская...

А самасейка ляпне ў адказ:

— Няхай бы цябе раздула ад сыраквашы тваёй... Сала от шкадуеш; пехцярам толькі сваім дык неўжадобку...

— Ах жа ты, рыштант!.. Бач ты яго... Да яго з хлебам-соллю, а ён жа цябе аблае. Што ні кажы, а ад іх, ад байструкоў, дабра не прычакаеш... Сала захацеў... Каб табе ўжо вочы ім высмаліла.

Але вочы засталіся цэлымі, вырастаў пад пугай Амелька, выцягваўся, знаходзіў на крыўдзіцеляў сваю ўправу. Гарца не дасыплеш — будзе свіння кульгаць з нагой перабітай, два не дадасі — адрэжа хвост у каровы. Лаяліся людзі, ды што ты з ім зробіш. Лаяліся і пабайваліся, уляшчалі сяк-так: работнік хвацкі. Асабліва ж дзеўкі пабайваліся: скажы яму што — нос на слівіну, за рыштанта ці за крапіўніка — спадніцы на мэтлухі, самапрадку ў калодзеж. І хадзіў Амелька, сярод людзей цёрся ды ўсё азіраўся: ці няма якіх хітрыкаў збоку, ці не збіраецца падкалупіць цябе хто. Ды сам падкалупваў.

Так і ў людзі выбіўся. Васемнаццаць год хлопцу стукнула, у калгас падаўся.

— Годзе,— сказаў,— каб на другіх мазалі націраць, чужыя засекі насыпаць хлебам. Цяпер наш час, і аб сабе падумаем.

Вясна была дружная, цёплая. Схапіла яна аберуч сонца і рассыпала яго шчодрай рукой па дарогах, па шырокіх палях і лясах, па звілістых рэчках і рэках. Адшумелі паводкай воды, зямлю абмылі. Набрыняла яна сокамі пахучымі, захмяліла дрэвы кляновікам ды бярозавікам, упрыгожылася краскамі веснавымі, нясмелымі, сарамлівымі, як вочы дзяўчыны, як вясновыя думкі дзявочыя... І, здаецца, бялей сталі гнуткія бярозы і яшчэ вышэй падаліся стромкія хвойкі і елкі. Ды пад елкамі шарэлі штодня і ніклі апошнія лапікі снегу, і на месцы іх праз леташняе лісце выціналіся першыя парасткі, ды белыя пралескі на прагалінах убіралі зямлю сонечнай красой вясновай.

А ля балот — радасць кароўя — таўкачыкі,— хапіць тое каліва на зуб пасля трушанкі зімняй ды аціры. Сакавітыя яны, таўкачыкі, і ласыя да іх шурпатыя языкі кароўі. І таму што таўкачыкі, і таму што сонца — без памяці цяляты: хвасты ўгару і пайшлі ўпобрыкі па пожнях, па старому ржэўніку. Уставіць цялё вока сваё слівянае, сіняватае, прыгледзіцца да сонца, бок падагрэе і пайшло скакаць ды падскакваць. А за ім навыперадкі ўсе. Без гізу гіз. На тое ж яно і вясна.

На стромкім беразе ракі — дзе гліна і пяскі — капалі ямкі пад сад калгасны. Вялікі сад — захапілі гектараў некалькі. Шумела рака пад кручай, а ля ямак завіхалася моладзь, віхорыла. Яе ж то справа — сад зялёны, калгасны. І работа спорылася. Жоўтыя кучкі пяску выстройваліся ў доўгія шэрагі. Злосна хадзілі хлапечыя рыдлёўкі, узахапкі, уразаючыся ў пясок, глейкую гліну, калі кпілі дзяўчаты, пасмейваліся:

— Работнічкі з вас, смаркуны няшчасныя, ямку рые каторы, як курыца грабе!

Націскалі хлопцы, агрызаліся:

— А вы б падалы свае паабразалі, бач — спадніцы луб-лубам.

— Не ваш бо то клопат... Не глядзі, куды не трэба.

Сапраўды, падалы луб-лубам. Ад глею, ад гліны.

І самі дзеўкі лубяныя, крамяныя ды, як яблыка тое, наліваныя. А галасы ж галасы — сакавітыя, звонкія! Як сыдуцца гуртам яны, нібы рака тады рушыць — шырокая, неасяжная. Аж сэрца зойдзецца ды замрэ — от жа песня гэтая ды цябе захлыне, зачаруе, захмеліць!

Асабліва ж Агата — Васіля-брыгадзіра дачка. Ідзе — трава пасцілаецца пад нагамі. А стан — трапяткая бярозка бялюткая. Ды такія ж бялюткія валасы, як кужаль. А вочы — валошкі ў жыце, сіняя бездань. Запяе — заслухаешся, пра рыдлёўку забудзеш.

— Эх, Амелька, відаць, чыя песня табе ў сэрца запала, глядзі, ямку скрывіў...

І калі палуднавалі і спявалі на стромкім беразе пра Сценьку Разіна ды «Сама садзік я садзіла», не сцярпеў Амяллян ды, падкраўшыся, ушчыкнуў Агату, ушчыкнуў шчыра, з прыязню. Аж падскочыла дзяўчына, павяла гэтак вокам скоса ды кінула:

— Ты чаго гэта... Глядзі ты яго, надумаў...

А ў самой вочы суровыя гэткія, і разам агеньчыкі ў іх, як бліскаўкі сонечныя на агрэсце наліваным.

І глядзеў Амелька.

Хадзілі вечарамі ціхімі. Сустракалі разам зару, і ў кароткіх снах перад днём бачыў Амелька ўсё ж тыя вочы, уздыхаў па мяккаму кужалю валос ды па мяккай і такой цёплай руцэ. А днём думаў, бо запалі думкі, пачалі бярэдзіць усякія. Як жа?

— Ці можна ж, дурань, ды не быць камсамольцам? Ды табе? Ды ў калгасе ў нас?

Казала так часам, бо яна ж камсамолка. І хлопец нават у ячэйку заглянуў, пасядзеў спакойна. Не лаяўся, не грызся з дзеўкамі, не бузаваў. І на табе — папсаваліся крыху планы. Ды праз самы звычайны вілачнік цёткі Васіліхі — Агатчынай маткі. Неяк падпільнавала яна, накінулася:

— Ці ж табе з гіцалем гэтым знацца, ды можа яшчэ, крый божа, у зяці мне меціць? А ты, рыштант, каб не бачыла я цябе больш ды духу твайго не чула ля маёй хаты...

Памкнуўся ў спрэчкі Амелька, ды дзе там! Слова не паспеў сказаць, як агрэла вілачнікам па спіне ды яшчэ замахнулася.

Самым звычайным вілачнікам ды пры гэткай дзяўчыне! Хіба ж сцярпець тут? Схапіў Амелька камень ды, каб сэрцу астыгнуць, у самую шыбку ўцэліў — дзынкнула толькі, пасыпалася. Тут ужо і сам Васіль-брыгадзір умяшаўся. Пайшоў Амелька, нос павесіўшы, каб лішняе звягі тае не чуць. Але не астыгла сэрца, была вялікая злосць, якую не выкінеш каменем. І ўсю ноч стараўся Амелька, Васілёў паркан расцягваючы,— усю вуліцу загарадзіў.

— Будзеш памятаць, як мяне чапаць.

І крыўдна было, і сорамна перад ёй, перад вачамі тымі, перад голасам звонкім, пявучым. Але нішто, хіба ж яна не зразумее?

А днём, як верабей змоклы, стаяў Амелька перад дзядзькам Панасам — старшынёй праўлення. Дзядзька Панас чалавек хмуры, не зусім каб гаманлівы. Слова на вецер не кідае. Выцісне слова-другое.

— І як табе, Амяллян, не сорам? Ты ж падумай, от я, рабочы. Мяне паслалі сюды, каб вам дапамагчы парадак навесці... Калгас жа, сам ведаеш, малады яшчэ... Непарадкаў ды непаладкаў тых не абярэшся ў ім. І от табе на: у нас сяўба, кожны час дораг, а я па тваёй міласці павінен тваё глупства разбіраць... Дзе твой розум, калі ты такое глупства рабіў, і чым табе паркан пашкодзіў?

— Яшчэ яму не толькі паркан, увесь кумпал памацаю.

— Дурны ты, дурныя ў цябе і словы...

— А пайшлі вы, дзядзька Панас...

Калі Амелька лаецца, гэта добрая адзнака. Дзядзька Панас кідае Амельку, ідзе да сваіх спраў. А спраў тых — не абяжыш за дзень.

І ходзіць Амелька, як атручаны,— ні смеху, ні злосці. Ат, жыцейка! Шыбку разбіць — добра, паркан расцягнуць — яшчэ лепей. Але ні смаку ў той шыбцы, ні радасці, калі вока дзяўчыніна нібы цябе і не заўважыць,— от пайшла, што пава тая пісаная. Яно, канечне, можна паву за шыю, можна паву агрэць, носа таго на месца паставіць, каб не быў ужо задужа... Ды дзе ж ты, калі віснуць рукі, не бярэ іх сіла... Бо сустракалі разам зоры, ды на беразе сад зялёны калгасны... Сад не сад — будзе садам калісьці. І песні там, і бліскаўкі воч там, ды словы такія ціхія. Не для ўсіх, для Амелькі.

— Які ж ты... смешны...

І, сустрэўшыся дзе, хочацца слова кінуць, ды жорсткае, ды калючае. Шурпаты язык у Амелькі, ды словы на ім, што ваўчкі пры дарозе,— зачэпяцца, не скінеш. От бы словам гэтым, крапівой-жыгучкай ды па вачах, ды па твары бялюткім! А язык вяне, як цялё тое нявёрткае, не паварушыцца. Ды ціха так, з прышэптам:

— Агатка, ну чаму ж ты?

— Бязульнік, блазан ты! Дзе вочы твае? Што, цябе муха ўкусіла шалёная? Шыбкі біць! От жа герой знайшоўся!

— Ладна...

— Што ладна?

— Ладна ўжо... Няхай...

Ішоў у стайню гной накапваць. Дужа коней любіў. Пачысціць, агледзіць, пагаворыць з імі мовай сваёй асаблівай, незразумелай для іншых. Таго пагладзіць, таму скарынку дасць, а трэцяму проста:

— Бязуляеш і рад, от ты ў мяне прычакаеш... бізуна пакаштуеш.

Любіў коней. Конюхам думаў стаць. Яшчэ з маленства, з самага ранняга парабчанства любіў даглядаць коні. І калі не было работы ля іх — прыбіраў стайні; выкідаў гной, на вазы накапваў.

Ды як прымецца — толькі пот цурком. Тады Піліп, конюх калгасны — быў некалі за кучара ў пана,— паглядзіць скоса, буркне часам:

— Нешта ты, малец, завіхаешся задужа. Усяе работы не пераробіш. Мы ж не прыганятыя.

Накапвае Амелька, слухае.

— А што?

— Ды тое кажу, што не прыгон цяпер, і не мае ніхто ніякага права на працы цябе знясільваць, цягнуць жывасілам...

Ды вочкі ў Піліпа — лып-лып... Вузенькія, шэрыя. Скараспелкай-бульбінай нос, шызы з чырванню. Скажа слова Піліп ды нібы да сябе прыслухаецца.

— От жа і кажу: не прыгон цяпер... А ў нас прыгон: рабі, душа з цябе вон... І ў будзень і ў свята, хоць выцягвайся...

— Нешта ты сляпых за нос водзіш, дзядзька Піліп... Словы ў цябе і туды і сюды... Не разбярэш.

— А тут і разбірацца няма чаго... Ясныя словы. Розум маеш калі — зразумееш.

А тут Васіль — брыгадзір паляводны:

— Амелька, кінь ты жарты свае вытвараць. Казаў жа, каб на расцяробу ты сёння пайшоў.

— Казаў...

— Раз казаў, трэба было пайсці. Тут і Піліп управіцца.

— А можа я не хачу пайсці... А можа і Піліп не ўправіцца.

— Не тваёй галавы гэта дзела, управіцца ці не ўправіцца. Сказана — павінен спаўняць.

— А можа я не хачу спаўняць...

— Зараза ты, можна сказаць, сусветная... То ж на маю шыю гіцаль... Вось выкінем з калгаса, як падлу, тады пагаворыш.

— Паспрабуй...

Махне брыгадзір рукой — эт, падалей ад ліха. Працуе хоць — і то добра. Ды і не кепска працуе. Ды сам старшыня колькі раз казаў: «Не ганяй ты яго задужа, пакуль абамнецца хлопец. Прывыкне». Чорт да яго, няхай прывыкае, такі ж нялюдскі хлопец.

А вочы Піліпавы: лып ды лып... Паскрабе паясніцу, пакрэхча, ды словы тыя, як карэнне балацянае, адно за другое ніжуцца, каравыя, нязграбныя.

— От табе, Амелька, і прыгон. Не хочаш ты працаваць, а цябе за каўнер... Загадана... Дужа гэта шмат загадацеляў распладзілася. Ты б можа і сам панам хацеў стаць, дык морда ж у цябе драпаная, і без цябе на тваю шыю паноў... Не абярэшся...

Слухае Амелька, слухае, нясцерп бярэ. Разане як па вуху.

— Табе б то чаго сіпець, выжла ты панская, сіпатая... Чаўпе, чаўпе, вугніць сіпаткай, а да чаго — не дабярэш... Каб хто, а то п’яніца горкая. От скажу дзядзьку Панасу, чаму гнядая скінула, ён табе дасць пытлю з прыгонам...

— Ці не ў начальнікі падацца думаеш? Дык жа ростам не ўзяў.

— З мяне хопіць...

— Старайся, старайся, усё роўна не выслужышся...

— А гэта ўжо маё дзела.

— Як насіў караўкі, так і насіць будзеш...

— Буду... свае, не панскія...

— Падэшвы ты панскае не варты...

— Добра, што ты яе варты...

— Байструк жа ты, твая ж матка...

— Кінь, кінь, кажу, шолудзь...— і так зірнуў Амелька, што шэрыя вочы Піліпавы пакінулі лыпаць, ды задам-задам падаўся ён на двор, лузнуўшыся бокам аб жалезную засаўку.

— Каб на цябе нарад... дагаворышся з ім... з разбойнікам.

Амелька завіхаўся з віламі. Нагінаўся, напружваўся. Надуваліся жылы на лбе, як цягаў на двор пласты гною, жыўцом выдзіраючы цэлыя скібы. Бліскацелі вілы на сонцы. Ды зубы сцяў — толькі ўсхадзіліся шэрыя жаўлакі, ды зрэнкі воч былі чорныя і шырокія. І ў думках: «От бы ў горла каму, у тую дыхавіцу... Зубамі, каб хруст, каб крык той пад самыя воблакі. Каб за ўсё...

— За што?

— Каму?»

* * *

— Скажы хіба Амялляну, няхай запражэ пару коней ды едзе па насенне. Усе ж у полі...

І дзядзька Панас рушыў да кузні, дзе ладзілі плугі і бароны. Быў ён хмуры, як заўсёды.

Не дайшоў да кузні яшчэ, як Васіль дагнаў, брыгадзір.

— Дык ён жа не ідзе. Не слухае, хоць ты кол на галаве цяшы.

— Як гэта не ідзе?

— Не ідзе, ды і ўсё тут. Не слухаецца ж ён мяне...

— Пастой-ка ж... Дакуль гэта будзе? Мала хто што хоча рабіць... Гэтак і калгас разваліць нядоўга, калі ў кожнага ды свая фантазія. Эгэ-э... хадзем жа!

І з месца ў кар’ер, да Амялляна:

— Айда...

— Куды?

— Айда, запрагай!

— Не буду...

— Табе гавораць, каб зараз жа без ніякіх... Нечага мне тут камедыі гуляць: хоча, не хоча...

— Адчапіцеся, дзядзька Панас, вам я кажу...— І цішэй:— не чапіцеся цяпер...

— Годзе дурыкаў... Давай вілы... Вілы, кажу, аддай...

— Ды што вы з ім, з рыштантам, будзеце валаводзіцца! — умяшаўся тут Васіль.— Я вось з ім, з рыштанцюгам, зараз распраўлюся. Аддавай, кажу!.. Ах жа!..— не сцярпеў тут Васіль, за руку схапіў.— Распусная душа твая!

Падаўся на крок назад Амелька, выкруціўся, трымцяць вілы ў руках, ходырам ходзяць. Ды па іх бліскаўкі сонечныя, вострыя. І не заўважыў нават сам Амелька, як гэта ўсё ды так разам... І крык той не такі, не пад воблакі... Енкнуў чалавек, збялеў. І толькі... А вілы самі выпалі з рук, і, прытуліўшыся да сцяны, думаў Амелька, чаму ж гэта бярвенні ды такія халодныя. А па двары бег Васіль-брыгадзір. І далёка было чутна, крычаў:

— Ратуйце, забілі!

Збегліся людзі, звязалі. Сядзеў, як верабей нахохлены з крылом перабітым. Глядзеў і нічога не бачыў. Пралятала дзесьці ля вушэй.

— Ага, даскакаўся, гад!..

І не чуў, а бачыў бульбіну-нос, шызую з чырванню. Порхаўку тую гугнявую.

Ды на хвіліну якую спалоханая сіняя бездань. Нібы з жалем, нібы з дакорам. Ат. Няхай. Мо так яно і лепей.

Народу было не прабіцца. Сядзелі на скамейках, на падаконні. Тыя, што не паспелі ў школу прабрацца, тоўпіліся на ганках, ля кучы бярвення. Кожнаму хацелася паслухаць, сваім вокам пабачыць: як яно там, як разбяруць ды вырашаць. Вельмі ж справа цікавая, свая, свае людзі. На першай скамейцы, перад самым сталом, Амелька сядзеў. Вераб’ём тым нахохленым з крылом перабітым. Сядзеў ды пазіраў зрэдку на паперы, што суддзя перагортваў. І не пазнаць было, аб чым думае суддзя,— да таго ж твар невыразны, ды яшчэ пад загарам, пад пылам. Пачалі Амельку пытаць: як гэта ўсё, калі...

Расказаў.

— А чаму гэта?

— Не ведаю...

І аб чым ні пыталі больш, на ўсё адказ: не ведаю.

Тут жа і дзядзька Панас сядзеў, хмуры, нібы нездаволены чым. Думкі мільгалі: «А мо яно і не трэба было... паказальны гэта... Мо і мая тут віна... Але ўсё ж мо і людзі чаму навучацца».

Распытвалі сведак. Бадай усе ў адзін голас: хлопец так сабе, працавіты, але ж дужа ўжо непаслухмяны, задзірлівы, чуць што — за гарлянку.

— Што там непаслухмяны... рыштант рыштантам...— дадаў сведка Піліп,— так і завём мы яго разбойнікам, Салаўём-разбойнікам,— колькі ад яго паплакалі, можна сказаць. А паклялі колькі... Гэта ж жартачкі: ні павагі нікому, ні праходу. Бандыт...

Сядзеў Амелька, галаву падняў. Аж затросся ўвесь.

— Ах жа ты, выжла панская!.. Я рыштант, бандыт... Гэта табе коней калгасных збіваць, думаеш — і не ведаю... Дык мяне ў разбойнікі... Дык мяне ў рыштанты... я... я-я-а...

Прыціхлі людзі, сцішыліся. Ці чутна яно, ці бачана: Салавей-разбойнік плакаў. Самымі ўсамдзелішнімі слязьмі. Пахіліў галаву на грудзі, рукавамі світкі твар уціраў. Ды плечы ўздрыгвалі. Перашэптваліся суддзі аб нечым. Сведка Піліп за спіну схаваўся, падалей ад людскога вока. Выступалі яшчэ сведкі, гаварылі горача. Абвінаваўца Хведзька — сакратар камсамольскай ячэйкі — выступаў. Гаварыў усё аб слабай масавай рабоце, ды хлопцы падказвалі:

— Ты ж абвінаваўца.

— Ціха вы...

Агата выступіла, усё памыкалася аб нечым сказаць, ды так і не выказала. Гыркнуў нехта ў кутку:

— Ты ж гуляла з ім, абаронца гэткая.

— А табе што?

Доўга яшчэ гаварылі. Дзядзьку Панасу слова давалі. І той усё аб працы, аб вялікіх клопатах, за якімі не ўгледзіш што-небудзь.

А што яно там не ўгледзіш?

Ноч была светлая, ясная, калі ішлі з суда ў калгас. Ішоў Амелька з прыскокам. Дзеўкі жартавалі, смяяліся, і звонкія галасы рэхам аддаваліся ў кустах, пераліваліся, ішлі па шырокаму полю. Ды дзядзька Панас налягаў на кіёк — збіў нагу аб корч, кульгавіў. З Амелькам перагаварваўся:

— Ты, брат Амяллян, гэта... да... Добра яно, што цябе апраўдалі... Але ж як жа гэта ты Васіля тады?.. Яшчэ добра, што ў руку собіла...

— Ат, дзядзька Панас, кіньма... прыпякло яно тады задужа: рыштант ды рыштант...

— А ўсё ж, браце, работу трэба выконваць, што ты ні гавары... ,

— А хіба я ад работы... Ад яе ніколі не бегаў я... Дык жа каб як да людзей... А то ўсё гыр ды гыр... І буду ўжо я вас прасіць, пакіньце мяне ля коней, от жа як буду старацца, бо лодар ён, Піліп, дальбог жа, лодар... Ізноў жа, дужа мяне да коней цягне.

— Ну што ж, зробім як-небудзь... Толькі, брат, глядзі...

— Хіба ж мяне не ведаеце?

— Уга, хто цябе не ведае...

Ціха гойдаўся човен — назад ехалі. Суддзя з агранома кпіў, назаляў яму, нявыспанаму:

— Ну, як селекцыя твая, «залаты авёс» як?

— Селекцыя, брат, мая заўсёды сілу мае... Яна не падвядзе. А вось як у цябе з Салаўём-разбойнікам, колькі год даў?

Маўчаў суддзя, думаў аб нечым. Нявыспаны аграном, узбіўшыся на селекцыю, прадраў ужо вочы і, як раскрыў рот, так і пайшоў, пайшоў...

— Вы от іранізуеце, ладна... А я вам скажу, што любая расліна можа так расці, як чалавек захоча. І да кожнай расліны падыход трэба розны. От вазьміце хаця звычайную грушку-дзічку. Калючая яна, нягеглая. А вазьмі яе ды прыгледзь, ды абкапай, ды прышчэпку зрабі, глядзі і выйдзе такая бэра слуцкая, што толькі людзям наўздзіў. А з чалавекам? Ты от суддзя — знаўца прыроды чалавечай... Хіба ён, чалавек, не патрабуе падыходу да сябе?..

— Эх, разышоўся... Біялогія, брат, у цябе, голая біялогія...

— Біялогіі ў нас голай няма. Ты вот глядзі. Па ўсім раёне калісьці жыта сеялі ды бульбу. Ну, ды грэчкі там, ячменю колькі. А цяпер, як калгасы сталі,— шэсцьдзесят працэнтаў ільну аднаго. Ільняныя заводы... Вось табе і голая біялогія... Гэта пра поле, пра межы... А людзі, што па гэтых межах хадзілі? Тут можа, скажаш, голая біялогія?

Замаўчалі.

Кожны думаў аб гэтай «біялогіі» і па-рознаму пагаджаўся з аграномам. Быў ён праў у некаторых сваіх думках.

А ў якіх?

Мо аб чалавеку аб нашым? Аб уважлівым да яго падыходзе?

А зверху свяціла сонца: зыркае, цёплае, чэрвеньскае. Прыжмурыўшы вочы, углядаўся ў яго аграном. І яму здавалася: не праменні то сонечныя, а сыплюцца з вышыні залатыя працэнты веснавой,— бо жыў імі аграном, сніў гэтымі працэнтамі.

Толькі ў часе каб усё: і людзі, і сонца, і поле. І першыя людзі. Ад іх усё. І ім ураджай падначалены.