Моўчкі ўсходзіць сонца над лесам, падкрадваецца ці-і-хенька, ціха з-за высокіх шчарбатых ялін. І як зірне, зірне — над полем, над лугам, над пахучымі гародамі, азяродамі сатлелымі ды над стрэхамі жухлівымі, саламянымі, заглядзіцца ў закураныя, сляпыя шыбкі. І пайшло тады ўсё, пайшло гоманам, рухам. Журавы скрыпяць. Атрасаючы сон і дымныя ляпёхі на росны пыл дарогі, ідуць паважна каровы, і ад іх цяплынь: салодкая, парная, як густы сырадой у даёнцы.
А на платах, на парканах расцвітаюць макамі пеўні. Дзюбы да сонца, хвост пад воблакі, ды крыллямі як залапочуць, як загалосяць-закукарэкаюць, хоць ты вушы тады закладай.
— Ну і голас, каб на цябе ліха, як у таго пана былога... Ізноў жа, шыбельнік, праз паркан курэй вядзеш, да гуркоў дабіраешся... Акыш, зладзюга, я ўжо цябе спаймаю, увесь хвост абскублю, зброда.
Любіць Саўка пару гэтую, сонечную, ранішнюю. І з пеўнямі ўраз узнімаецца. Ходзіць па двары, прыслухоўваецца да песень тых нямудраных вераб’іных на старой і аблезлай ігрушы. Забіяцкія песні, задзірлівыя. Прыглядаецца да расады ў кутку — пара б садзіць. Паправіць тую-другую жэрдку ў страсе хлеўчука, што выперла абадраным шкілетам з-пад ускудлачанае, узбітае ветрам саломы. Пад страхою карова Саўчына. Ляжыць, жвачку жуе ды бурштынавым вокам узіраецца ў шчыліну, што ў сцяне дзіравай. Сонца адтуль — сверлам бліскучым, і цярушацца ў ім залатыя пылінкі, нават саломінка на кароўім баку, як драцінка гаручая.
— Эх ты, енеральша, усё б на баку ляжаць, пысаю чмыхаць. Айда, уставай,— і рукой па храсцах, па заняпалых баках, дзе прысталі дзяды ды галышкамі папрысыхалі злінялыя шматкі бруднай поўсці.
А пад брухам — лямец лямцам — ліняе небарака.
— Але ж і падла ты, каб ды не сурочыць... І вясна табе не ў папраўку, яшчэ дзякаваць, што на ногі ўстаеш...
Саўка цярпліва чакае, пакуль, выгнуўшы дугой спіну і хвост дудой, справіць лысая ўсе свае цырымоніі — не гожа, каб на чужыя палі, на межы чужыя разносіла б жывёла дабро гаспадарскае. Як-ніяк тры дзесяціны ў Саўкі: трэба і бульбіну ўкінуць, і пад ячмень, не пакінеш і льнянішча так. Дый гародчык ізноў — нішто не хоча жыць без гною. А дзе ты яго набярэшся з худобіны гэтай ды з трох шалудзівых падсвінкаў, ходзяць вунь, як шчупакі перахлябленыя.
Таму і чакае цярпліва Саўка.
А выгане карову на вуліцу, і дзялоў тых — шукай не знойдзеш. Дзіва то з трыма дзесяцінамі. Тады ідзе Саўка праз гароды да суседскага прыгумення. За гумнамі — поле, шырокае, вялікае. І ні межаў на ім, ні барознаў. Абапрэцца Саўка на шула, прыхіліцца і глядзіць, пакуль не ўшчыпне за нос мураш які руды — казявіна кусачая.
Глядзіць Саўка, сочыць вокам па полі. Ходзяць па зямлі паркі коней, людзі нокаюць. Аруць, скародзяць, пад ячмень мяшаюць. А каторыя паркі бароны цягаюць, дыскавыя. Аж мулка воку ад іх пад сонцам, от жа бліскучыя. Глядзіць Саўка, прыглядаецца.
І адчувае, як набракае сэрца непамернаю злосцю, гнуткаю, цягучаю, хіліць аж да сырой зямлі, прыгінае, палыном ахінаючы думкі. І сцяўшы кулакі, патрасае імі Саўка, пагражае камусь, і голасна пра сябе:
— Ну і сволачы, ай жа гады... Жытку маю загубілі, сэрца маё змаглявалі... Пастойце ж, прычакаеце. Не ўсё ж праўда ваша...
І сцятыя кулакі пагражаюць, трасуцца. У той бок, дзе паркі, дзе бароны дыскавыя, на якія мулка глядзець, бо сонца на іх ды расою ўмытае. Трасуцца рукі, трасуцца лахманы закарэлыя, і праз іх ружавее Саўчына цела: як хрысцілі — мытае, прусамі абгрызенае, пад сіверкамі тымі парэпанае,
— Не ўсё ж ды праўда ваша...
Чыю праўду Саўка мае на ўвазе?
Узялі чалавека ў жменю ды сціснулі. І ўсе духі выціснулі, засталася адна хударлявіна. Ходзіць — усё да зямлі хіліцца, шкрэбае лапцямі, пыл заграбае. Шапка-лапавушка набок, з вентыляцыяй. Ды пад шапкай вочы ў ямінах заняпалых, чорных. І ў вачах сум, ззяе ён ліхаманкавымі агеньчыкамі. Як вятрак шэрыя рукавы світкі — усё ўроскід.
— Як жа так: каб мяне ды з калгаса?
Гэта пра сябе, на самоце.
А з жонкай — куды там. Вунь ляжыць яна на печы, каторы дзень ляжыць, ніяк не ачухаецца пасля радзін. Да Саўкі ўсё чэпіцца.
— Саўка?
— Ну...
— Чаго ты нялюдскі такі?
— Чаму?
— От жа ўсе людзі як людзі.
— Яшчэ што?
— І працуюць і ўсе ў гурце адным... Каб жа то што, а то ўсё сяло бадай у калгасе.
— Ну?
— От жа нелюдзь ты, нукала... Дык пытаю цябе, ці ж раўня якім там, якіх у калгас не бяруць, ці ж мы кулакі якія або тыя ворагі, зладзеі?
— Нешта ты ўжо дужа за калгас стаіш. Ці не цябе залетась жыўцом цягнуў туды?
— Тое ж летась... Ты паглядзі толькі, колькі льну таго засеялі, а колькі бульбы... Ды колькі вунь пад ячмень рыхтуюць...
— А табе што за карысць?
— Ат жа з табой прыдбаеш карысць, пакуль лыткі не працягнеш і з дзецьмі... ці кайстру надзень ці камень на шыю ды ў пельку...
— Дурніца, май жа цяпер на дварэ...
— Каб ты ўжо крывёю заліўся з жартамі сваімі ды не людскімі, пудзіла ты сусветнае.
Хіба ж абмяжуеш Саўчына цярпенне?
Ходырам усходзяцца шэрыя рукавы світкі і зыркімі агнямі распаляюцца ў чорных ямінах вочы:
— Ты... Ты падумай толькі, каб я... Выгналі ж мяне, як сабаку тую шалудзівую выгналі! А за што, я цябе пытаю? Ты думаеш, прасіць пайду? Трасцы, бокам выйдзе ім, не дачакаюцца.
— Табе дурному хутчэй яно выйдзе бокам... І так ужо выходзіць... Усе ж людзі пры парадку...
— Усе, усе... Не пра ўсіх гавару я... Можа б яно і лепшы парадак быў, каб лепшыя ўправіцелі, а то ўсё пад свой бок горнуць...
— Цябе б от пасадзіць!
— А ты думаеш?
— Ды ўжо ж... З тваім языком дабра не прычакаеш. Праз язык пакутуеш, няма на яго ўгамону. Так да смерці ўжо і прабадзяешся непрыкаяным, пудзіла языкатае...
— Не язык, а праўда наша, вось у чым справа... А праўда, брат.
— Праўда? Вунь яна ў цябе духі падцягнула.
— Ні-і-чога... Гонар маю затое, чалавек я з правілам.
— Дужа з твайго гонару пад’ясі.
— Эт, з табой нагаворышся...
І каб развеяць нуду, ідзе Саўка на людзі, каб паслухаць каго, слова новае ўчуць, распытаць, а ці ўсюды ў людзей яно так, як на іхнім сяле, ці ўсюды яна — праўда — аднолькавая. Куды ж пайсці, як не ў сельсавет: заўсёды там людзі тоўпяцца, свае і чужыя часам. І ў кожнага справа, у кожнага словы свае. Старшыня, скажам, і той запытае:
— Ну што, Саўка, ці рашыў?..
— Не.
— Так-такі і не пойдзеш у калгас?
— Хваробы... Раз выключылі, квіта...
— А ты б падумаў!
— Няхай яно ўжо коні думаюць...
— От жа чалавек, от жа натурлівы...
А Саўка ўжо да другога, распытвае якога чалавека чужога.
— Ну, як яно ў вас? Таксама?
— Што?
— Беднату таксама з калгаса выганяюць?
— Ды што ты, чалавеча, хіба ж то можна?
— Гм... Можна... Бачыш, яно так і быць павінна. А як жа ты з ёй, беднатой, зробіш, калі, скажам, у яе насення нямашака. Не пускаць жа яе ў калгас тады, адна ад яе калгасу тады згуба.
— Згуба, кажаш? — і глядзіць чалавеча здзіўлена: «Ліха яго ведае і яго словы... Бядняк, здаецца, а паслухаеш, дык можа ён з тых...»
А вясёлыя хлопцы падміргваюць, чалавеку падказваюць:
— Ты, брат, не дзівіся, ён у нас з прынцыпам!
— З якім гэтым прынцыпам?
— Упорысты такі прынцып мае, ці, як наш старшыня калгасны кажа, худую цяньдзенцыю: і тое яму не ў лад, і гэта яму не ў пору. Адным словам, агіцірнік наш...
— Уга-а...
Каму ахвота з агіцірнікам справу мець, ды яшчэ з гэтай страшнай цяньдзенцыяй. Ды з гэткім жа надакучлівым: зачне як шашаль тачыць: і тое не так, і гэта не к дабру, развесь толькі вушы ды слухай. Няма ахвоты з неспакойным чалавекам звязвацца — адзін толькі клопат. І ходзіць Саўка, крысамі свае шэрае світкі размахвае, носіць крыўду сваю, захоўвае. Ды рукавамі толькі часам як вятрак той усходзіцца:
— Не ўсё ж ды праўда ваша...
Калупаўся адвячоркам Саўка ў хаце, віў атосы вераўчаныя — не з трох жа дзесяцін хлеб кусаць, трэба і прымысл сякі-такі ў руках мець. Церушылася пад рукамі кастра, ападала, на шчарбатыя тыя мясціны клалася. Шурпатая кастра, калючая. Не пянька — стырбуны адны, не вымякла, не вылежалася. І думкі ўслед, такія ж настырбучаныя: на любую з іх наколешся, аб любую рукі, жытку сваю ашарпаеш.
— Эх, ты...—уздыхнуў Саўка.
— Каб табе ўжо ды на свеце тым уздыхалася так... Дужа люба мне чуць твае ўздыхі, няйначай на клодаўе збіраешся...— бубніць жонка на печы.
— Ды ўжо ж, даўно яно па табе плача... Вяроўкі от толькі саўю дамавіну спускаць...
— Каб ты ўжо на іх засіліўся ды божага свету не забачыў, як люба мне гаварыць з табой...
І чым бы гэтая бяседа скончылася — невядома. Прыбеглі тут дзеці Саўчыны — па вуліцы туляліся. І адно перад адным — мурзатыя, лахманы тыя задрыпаныя.
— Дык ужо на сяло прыехалі, у калгас пайшлі!
— Хто?
— Дык жа з горада, кажуць, рабочыя, ці што, парцейныя, ды з раёна.
— Чаго?
— Сход, кажуць, сабіраць будуць, от як калісь шэфы тыя...
— Навошта?
— Ат жа нелюдзь, да дзяцей чэпіцца, дзяцей пытае, калі самому неўпрыцям, сваёй галавой не ўшалопіць... Ідзі, ідзі ўжо, гаварок... ізноў дагаворышся...
— Маўчы ты ўжо... Маўчы, кажу... Табе ж лягчэй, бакі не так муляцца...
— Табе от языка не замуляць ніколі!..
Шапку ў рукі ды клямкай бразнуў. Пайшоў Саўка, крысамі памахваючы, атрасаючы з рукавоў кастру калючую. З рукавоў тых шэрых, зашмальцаваных. Ветраком каб іх, уроскід.
— А мо дый наша праўда будзе...
Ідзе гамонка ў хаце, з дымам тым узнімаецца аж да столі закуранае. Вось і сход распачаўся. Гавораць усё тыя, з горада. Саўка ў кутку сядзіць, маўчыць, прыслухоўваецца. Зрэдку і на яго хто вокам кіне з сваіх: як гэта ён так Саўка — самы што ні ёсць агіцірнік — ды маўчыць, ані слова не ўставіць якога, задзірлівага, шурпатага. Але Саўка маўчыць ды толькі думае: «Што ж, людзі праўду кажуць, чаго там...»
Але ж і свае пачалі гаварыць, праўленскія. Вунь і старшыня калгасны Мацей аб дасягненнях усё, аб працэнтах.
— ...Ільну трыццаць працэнтаў, аўсу столькі і столькі, ды бульбы...
Настаражыў вушы Саўка, на лаве заёрзаў, не ўседзіць ніяк.
— ...І цялят вядзём мы ў блісцяшчай лініі. Кароў гадуем эканамічаскі...
«Ах каб цябе нарад!» — аж падскочыў на лаве, рука — крыло тое ветраковае з парусамі выпетранымі — угору, ды на хату на ўсю:
— Брэшаш! А колькі, запытаць цябе, цялят за гумны пацягалі ды са скурамі пазакопвалі? А кароў? Эканамічаскі, кажаш? Усе лужкі стравілі, сена тое дзе будзеш касіць, колькі разоў казаў.
— Ціха ты, няма на цябе ўгамону... то разявіўся...— загаркалі каторыя збоку.
— Тут народ, можна сказаць, сур’ёзны, а ён... з цяля-я-та-мі... яшчэ б што сказаў!
А каторыя маўчаць, за спіны другіх туляцца. Абмяк ужо Саўка і сам утуліўся. Дзе ты тут з праўдай, калі не любяць яе. А за сталом шэпты пайшлі, перашэпты.
— Не зважайце ўжо, чалавечак такі, агітуе ўсё... Дужа ж непакойны, усё не па-ягонаму...
— Як гэта агітуе?
— Да ўжо так яно ў яго і выходзіць, супроць усё... Ты яму слова, а ён два... З цяньдзенцыяй худой чалавек, з паскуднай цяньдзенцыяй.
— А ўсё ж?
— Ды так жа, супроць усё агітуе...
— Брэшаш! Праўды не любіш,— не сцярпеў тут Саўка.— Ты пра цялят зубы не загаварвай цяньдзенцыяй, а скажы...
— І сапраўды, чаго там, хіба ж гэта няпраўда? — пачуліся ўжо галасы каторыя ціхія з куткоў, ад дзвярэй, ад самага мыцельніка.— Ты з сваёй цяньдзенцыяй пачакай, бокам яна каторым з нас вылазіць...
Пачуў Саўка падмогу, плечы распрастаў, у думках смялей:
— Эге, не ўсё ж вы, не ўсё ж вам ды клёцкі малочныя...
А тыя ўсё, за сталом што, пытаюць:
— Дык давайце ж гаварыць будзем! Грамадзянін Саўка, давайце праўду сваю, слова бярэце!
— Мне што...
— Як што, хіба назад?
— Не аб тым я... Хіба мне паперад кідацца, перад людзьмі? І без мяне ёсць...
— Ды вы не саромейцеся!
— Сораму мне не баяцца, і без яго вочы выелі...
— Дык чаму б гэта вам да не сказаць?
— А захачу, дык і скажу!
— От так бы і раней!
— Ну, вось... І скажу, нічога не стаю, баяцца мне нечага.
І пачаў Саўка, разышоўся, толькі рукі тыя як вятрак — усё шпарчэй, шпарчэй.
— Я от, гражданін,— да стала гэта, да прэзідыума,— я, можна сказаць, пралетарыя самая найапошняя на сяле... Хіба ж я парадкаў не ведаю, як яно што, да чаго... Ну, добра... Зямлі ў мяне, можна сказаць, на тры лапці збярэш — дзе ж ты з яе пракормішся. Добра, што ў колішнія гады прымысл меў — конь быў, адным словам, цягаўся, як той балагол... Там настаўніка, там пошту часам, там камення таго калі ці бярвення з дзялянак купецкіх вазіў. Глядзі — так-сяк і хатку сабе згораў, дзеці тыя, як лапушынне, пайшлі адно за адным. Ну, добра... і от, гражданін, калгас у нас. На новае, значыцца, на жыццё. Як гэта ў законах у нас прапісана, каб кожная ў нас пралетарыя, каторая свядомая... Ладна... Уступіў я ў калгас, прынялі. Я і кароўку туды — каня даўно не было,— і насенне якое было, і нават шыны тыя з круга яшчэ не ўжываныя — усё туды спляжыў. Ну і сам з жонкай і з дзецьмі. Добра. Працую. Хаджу сабе, прыглядаюся, прыкмячаю ўсё. А прыкмечу, от тут жа, на сходзе, як на далоні тэй і вылажу. Але ж моршчацца. Бачу, словы мае каго ў нос б’юць. Не зусім гэта, каб да беднаты, каб да слоў яе прыслухаліся. І праўленне... Што казаць, не зусім там з нашым братам лічацца, бо кулакі не кулакі, а народ, можна сказаць, падабраўся там не з бяднейшых, з нас нікога няма, ды сваяцтва яшчэ прытым... Глядзіш, лапа лапу і мые. Хіба ж няпраўду кажу, няхай людзі скажуць.
Але ж не ў гэтым яшчэ і клопат той. Узяць сабе хоць бы з працай. Яшчэ вясной леташняй — цяпер то крыху прылаўчыліся. А тады... Начальства таго хоць адбаўляй: і старшыня, і намеснік, і члены, і бухгалтар, і рахункаводаў аж два — гэта на трыста тых га... Ды конюхі, пастухі, ды зборшчыкі па малаку... Ды кожнае ў начальства глядзіць. Адзін занятак: па вуліцы шнураваць ды дзяўчат мацаць — ці цупкія іх спадніцы. А каб да плужка руку прыкласці, каб гэта з бараною прайсціся, ці з сявенькаю, ці след які касою пракласці — хоць бы сабе для прыкладу таго,— і не блізка. Як жа, то ж справа не нашая. Добра... Ну, от... А народ за начальнікам, як начальнік, так і ён, такая павядзёнка ўжо. Сонца ўзыдзе, раса абсыхае, добрыя людзі за працаю ўжо вымерхаліся, а ў нас яшчэ збіраюцца. Сонца ўжо паўкруга прайшло, а ў нас толькі коні прыводзяць з пашы. А кармоў ім — ні звання таго, ні каліва. Яшчэ б яно нішто, каб адразу іх у плуг, ды і ўзараў там кавалак які. Дык пакуль гэта коні людзей прычакаюць, дык спарожніцца паспеюць. Хіба ж яны тады плуга пацягнуць. Каб гэта авёс, скажам, ну дык справа другая. Але ж і авёс, калі ды з бязглуздзіцай — усё роўна без карысці. Дык от і праца ж такая. Яшчэ мужчынскі пол сюды-туды, а з дамскім полам — і не падходзь, адна рэвалюцыя штодня. У тае палотны не белены, у тае буракі не праполаты, у тае проста няма прычыны, дык ізноў жа хвароба тая якая-небудзь — на жывот, скажам, села ці на іншае там месца якое далікатнае. Адным словам, святкуюць штодня. Я ўжо не кажу пра Праскоўю якую ці сераду пераплаўную, пра святы тыя — уга, на паўлапця тады не падыходзь... Ты да яго за работай, а ён табе, дамскі пол, фіндос пад нос, ці па-нашаму — дулі тычыць.
Прыспеў гэта час бульбу сеяць, дык хоць ты плач. Хоць ты Насту кульгавую — сюды-туды яшчэ баба — за плугам стаў, а мужыкам — кошыкі ў рукі, каб бульбу гэта па баразёнках цягалі. Ізноў жа сяўба. Без парадку сеюць, абы тыя гектары з плана збыць. А як яно пасеяна — аб гэтым клопату няма. Дык от і праца. Колькі то я гаварыў, колькі то я лаяўся. Нічога ж не бярэ, і слухаць не слухаюць. Ладна. А там пшаніцу пакралі. Пад самы магазін падабраліся, прасвідравалі гэту дзірачку, яна і сыплецца. І вартаўнік сабе спіць, нібы от толькі так для прыліку спіць. Колькі мяшкоў выцягнулі. Спаймалі. Дык дай жа рады. Ізноў жа накрыліся, нібы і не было нічога. Адзін — членаў сын, другі — дзедаў, вартаўніка гэтага самага, трэці яшчэ там сватаў ці кумаў. Так яно ўсё і зашылася. Пагаварылі, пагаварылі і замаўчалі. Вялікі то клопат — гэта ж не сваё, калгаснае...
Такая і работа. Каб гэта ды так яе паставіць, што б сіла тая раніцой па полі, як хваля, ішла... А то дзе ж, калі сіла гэтая ды па кутках сваіх шныпарыць, усё ля хат сваіх ацірае парогі, па гародчыках гноем цярушыць. Як жа: канапелькі свае, свая бульбінка... пшанічка свая на блінцы. Смешна сказаць, але ж і коні нават на гароды ідуць, аж падбрыкваюць, адкуль той і авёс бярэцца... Яно, канечне, і гароды патрэбны, я не супроць іх, але ж дайце вы рады полю, па-першае. Гаварыў я — крывіліся.
Ладна. Прывёз я па восені жыта на пасеў тры мяшкі, абагуліць. Стаіць маё жыта дзень, стаіць другі, стаіць і трэці — усё парадку яму не даюць. Добра, чакаю. І штодня, бачу, завіхаюцца хлопцы ля мяшкоў, праўленскія, з канцылярыі — там яны і стаялі, мяшкі. Дзюрачку гэта пад хахлом праткнуць, яно і цярушыцца сабе. Паглядзеў я на мяшкі, а яны навярху ўжо, як навалкі тыя пустыя, матляюцца. Што б то, сабе думаю. Прыгледзеў, канечне. Цэлую ліпавачку насыпалі. А куды, запытацца, ліпавачку падзелі? Пілі ж потым цэлага дня, аж да змяркання. Я да старшыні. «Узваж, кажу, жыта, абавязкова ўзваж, бо я ж яго за пятнаццаць пудоў здаваў, узваж перад тым як сеяць». Ды дзе там. Узлажылі на воз і так і адвезлі на поле. От вам і ліпавачка. А старшыня яшчэ мне: «Кінь ты,— кажа,— свае дурыкі нялюдскія, адзін неспакой ад цябе, ва ўсё носам тычаш». Добра, тычу...
І от ужо адсеяліся гэта па восені, павёз я жыта ў млын, на муку каб гэта крыху там перацерці. Прыязджаю другога дня, а мне і кажуць:
— Ну, Саўка, свабодны ты цяпер чалавек. Выключылі цябе, аслабанілі...
— Як гэта аслабанілі,— кажу,— такую іх ды разгэтакую...
— А так, непакойны элемент, бачыш, агітуеш усё, свавольствам займаешся...
— Якім гэта свавольствам?
— А запытай, брат, у праўлення, ім лепш ведаць.
«Як жа так,— думаю,— каб я ды не ў калгасе?»
Пайшоў гэта зноў. Пра насенне пытаюць. Не буду маніць, здаў я ў загатоўкі пудоў з дзесяць аўса ды бульбы з паўсотні... Няхай бы от яны каторыя разумцы, па сіле сваёй... Дык дзе там, не ўсё ж па плану здалі, па квітанцыях яно відна... А мае квітанцыі пры мне, хоць зараз пакажу... Ну, і засталося ў мяне ячменю пудоў са тры, ды аўса таго пудоў на пяць, ды семя таго лубка якая. З бульбай, праўда, няхватка. Я і кажу: «Даю ўсё, што маю, а чаго не маю, дык жа па восені вылічыце». Паглядзелі яны на мяне ды ў рогат.
— Ідзі ты, Саўка, ды хаця курам сваім пасып, гэта з насеннем, значыцца, тваім. Не можам мы без несення цябе прымаць. Ізноў жа і чалавек ты такі...
Так і не прынялі. Праўда, старшыня сельсавета ўгаварваў мяне потым, каб заяву падаў. Ды дзе там. Каб пасля такой крыўды. Каб я, гражданін, каб я, можна сказаць, чалавек, які ўсе ржавыя трубы прайшоў... Каб я дый прасіць у іх, у зараз гэтых. Ды няхай яно ўсё захлынецца. Во яно як, гражданін, ды з праўдай нашай. Караўкі буду насіць, а ім не паддамся... От жа... Управіцелям гэтым дурным.
І бокам, бачком падаўся ад стала Саўка, падаўся ў куток свой. І ўсе адхінуліся, далі дарогу. А ў хаце гармідар узняўся. Кожны хацеў перакрычаць другога, кожны хацеў слова сваё, крыўду сваю вылажыць. Ды каб чулі яе, каб услухаліся ў яе. І ўсе крычалі туды, у кут, дзе сядзелі яны, дзе сядзеў «гражданін прэзідыум». Паплыла Саўчына праўда, расплылася, ахінула ўсіх у берагі свае.
Позна ішоў Саўка дахаты. Не ішоў, а падскакваў, заграбаючы лапцямі цэлыя гуры пылу. Лёгка па ім, духавітым, ліпучым. Не прыкмеціў, як і парог пераскочыў, ды ўраз да печы, да чарэні тае.
— Ну, жонка... ды што жонка... Гэй, супруга мая, супружніца, мяне паслухай...
— Ці не выпіў ты з дуру часам, чаго па начы ўсхадзіўся, дзяцей устурыш.
— Нішто, цэлы будуць. Дык от, брат, у калгас заўтра пішуся я.
— А каб цябе ўжо на памінкі запісала. Пішацца ён...
— Ну, ты і скажы ёй. І лягла нават ізноў як калода, нібы і не цікуе!.. Дык жа сапраўды пішуся, от жа ўбачыш.
— Ды ўжо ж, на язык ты хвацкі, языком ты горы варочаеш. Язык твой— звадыяка твой.
— Ізноў тое самае... Не язык, а праўда мая. Наша праўда ўзяла, вось у чым справа... Ды хіба ж яна зразумее, хіба ж з ёй нагаворышся. Ты да яе са словам цёплым, а яна да цябе... вунь адвярнулася.
Крыху садніла сэрца Саўчына. Дзесьці прусы шархацелі за комінам, нібы от хто ціха-ціха церушыў пад столлю авёс з мяшка. Пяяў цвыркун, ды скрозь сон мармытне часам дзіцянё каторае.
— Бач ты іх, сны трызняць. Ну што ж, няхай...
Садніла крыху сэрца і соладка шчаміла. Але ж нішто, не ў гэтым справа. Галоўнае:
— А ўсё ж такі ды наша ўзяла, праўда нашынская...