Лесам ішоў чалавек.
Не ішоў, а бег, торапка перастаўляючы ногі ў цяжкіх, з падкоўкамі, чаравіках, у .старых палінялых абмотках. Абмоткі часта раскручваліся, ападалі, і тады, палахліва азірнуўшыся па баках, чалавек спыняўся на міг, прылаўчаўся да пеньчука, каб ямчэй паставіць нагу, у соты раз падкручваў непаслухмяныя абмоткі, ставіў цвёрда нагу, на спробу — ці раскруцяцца больш. І калі падкручваў — чырванеў пахілены твар, дзесьці садніла нацёртая мяшком спіна, вялікая слабасць, стома разлівалася па ўсяму целу — от бы сесці пад куст пад алешкавы, прыкархнуць на хваёвым вецці, на елкавых лапах пахучых, на траве лесавой, на прагалінах.
Дзе ж ты ляжаш на прагалінах тых?
Чалавек падкручваў абмоткі, сапеў, злосна лаяўся, вызвяраўся:
— Загінеш праз вас, праз халерную закруць...
І ішоў, пасклізаючыся на сухой ігліцы, глянцуючы цяжкія чаравікі — старыя, парэпаныя — аб верасы, аб траву, аб сухую папараць лесавую. Каб ямчэй было, не пасклізацца каб — наступаў на старыя грыбы, на крохкія мухаморы, хрупасцелі яны і пахлі. І пах той голаў кружыў, адурманьваў.
А дзесьці там, далёка, адзаду, з-за пройдзеных лесавых чашчоб, гудзела глуха зямля, цяжка вухала і пракатвалася грознымі пагалоскамі, сатрасаючы застойлівую, зляжалую цішыню лесу. Нібы рвалася на кавалкі яна — цішыня гэтая,— і асыпалася сухой ігліцай хвой. Церушылася яна з вышыні, шамацела, пасклізаўся на ёй спуджаны чаравік. Чалавек уцінаў голаў у плечы, спалоханай рукой хапаўся за мулкі мяшок. Важкі ён, агнём смыляць пад ім навярэджаныя плечы, нацёртая да мазалёў спіна, і думкі такія ж: неадчэпныя, мазалявыя.
— Божа ж мой, божа... Каб жа як мага хутчэй з бяды выбавіцца...
І радасць, як злодзей уночы — цішком, цішком,— сэрца пратне, разгарыцца вуголлем гарачым. Аж потам укрыецца лоб. Ды рука, напалоханая грознымі ўздыхамі зямлі, на мяшок, на важкі, на мулкі.
— Тут ён, тут... Аж да скуры ўліп, прыпацела пад ім спіна, мазалямі ўскіпела...
Разбягаюцца думкі, збягаюцца. Усё аб ім, аб мяшку, туга завязаным, перавязаным. Што на ўласным гарбу, успацелым.
У тым мяшку былі галіфэ.
Сінія-сінія, не раўнуючы неба вясной ці пад цветам палі льняныя.
Шырачэ-з-зныя галіфэ.
З кантам чырвоным.
На галіфэ тых сініх чырвоны кант — салдацкі гонар, дзявочая зайздрасць гаручая.
Ну і галіфэ.
Ай да канцікі...
Сінія ды чырвоныя...
* * *
Вечарам, калі паліліся першыя зоры і туман спавіваў лесавыя дарогі, прыляцела на ўзмыленых конях палкавая разведка. Цяжка саплі коні, пар клубіўся над імі, на брудны пыл дарогі ападалі беласнежныя клубы пены, высока ўздымаліся худыя рэбры, востра напінаючы кашлатую конскую скуру. Прытаміліся коні, здарожыліся. Пазяхаючы, выскалялі белыя конскія зубы і ціха ржалі, адчуўшы спачын, блізкую жменю аўса, бярэмкі пахучага сена.
Твары разведчыкаў былі панурыя і маўклівыя. І калі выйшаў насустрач камандзір пяхотнага палка, адрапартавалі сумна:
— Бяда, таварыш камандзір... Уланскія эскадроны прарваліся праз мост, у абход пайшлі... Каб не даць часам маху... І яшчэ, таварыш камандзір, прывезлі мы начальніка свайго, начальніка разведкі, баявога таварыша Ермальчука... Вось конь яго ідзе асірочаны, без начальніка ідзе конь вараны. Напароўся начальнік на шаблю на ўланскую... Захапілі з сабой, не пакінулі, не пусціць каб у здзек мёртвае цела чырвонае, не пусціць у надругу.
Камандзір палка суха вылаяўся, сукіных сыноў памянуў, што гарачку поруць, праз гарачку тую на ражон пруць. Вылаяўся ды загадаў. І загад той быў, як наганны стрэл:
— Айда на спачын. Да раніцы...
А сам пайшоў да палка, падняў некалькі рот, і пайшлі яны, ашчаціненыя штыкамі, пайшлі рознымі дарогамі лесавымі ды ледзь прыкметнымі балотнымі тропкамі. Каб не было абходу, каб адрэзаць уланам шляхі — і назад і ўпярод, шаблі ўланскія каб прытупіць.
А таварыша Ермальчука палажылі на абозныя калёсы, сцягам баявым накрылі, і чатыры клінкі апошняй ганаровай варты цьмяна паблісквалі ў сівым тумане, у бляклых водблісках палкавых агнёў. Спалі ля тых агнёў пяхотныя байцы, палкавая разведка адпачывала. Адпачывалі змораныя коні, стрыглі ляніва вушамі ды ціха ржалі над пахучым аўсом, у парусіну насыпаным, у вёдры брызентавыя.
Прыходзіў да Ермальчука камандзір палка, у твар яго паглядзеў, уздыхнуў разы два, словы вымавіў:
— Адпускную ты ўзяў дужа рана, мой дружа. Зачым спяшацца...
Уздыхнуў яшчэ раз і вылаяўся, каб сум адагнаць, каб душы не вярэдзіць. Сурова напіналіся тады вострыя клінкі, іх цьмяныя водбліскі былі нерухомы. І такія ж былі нерухомыя твары ў часавых, што стаялі за ганаровую варту. Ім зразумела была камандзірская лаянка, у якой быў сум па загубленым байцу, па таварышу баявым, з якім пратоптана было колькі дарог, колькі сцяжынак ад далёкіх берагоў светлай Бярозы...
Вылаяўся камандзір, пасуровеў. І пайшоў правяраць палкавую варту, каб, праверыўшы, адысці на спачын, да раніцы, да скупога сонечнага ўсходу, лесавога, панурага.
І ў тую ноч, як прывезлі таварыша Ермальчука, калі кожны куст, кожная хвоя набрынялі трывогай, ахінулася звярыным жахам сэрца ездавога палкавога абозу Івана Гнёта. Пра ўланаў учуў, пра вострыя клінкі памысліў — вось яны гэтыя клінкі разрубаюць на ім перашытую гімнасцёрку, рубаюць цела, рэжуць сэрца Іванава. І на тым клінку сыходзіць крывямі Іван, жытку сваю па лязу пускае па востраму, душу ад крывей адрывае. За чые б то, сказаць, інтарэсы? За каровы хіба бацькавы ды за коні, за шырокія бацькавы гумны, за лугі яго, за прасторныя палі. Колькі коней у бацькі ды колькі кароў... Шырокая жытка ды цёплая, як вымя кароўе малачавае. А дзявок тых адных... Божа, божа, колькі дзявок на прывольную жытку зарацца ды Івану вачамі спагадаюць: азірніся на мяне, мілы мой, кучаравы мой... на дзявочы мой стан зірні, гнуткі стан, трапяткі...
Дык навошта ж тут шаблі ўланскія?
Жытку на іх каб спускаць?
За чые б то, сказаць, інтарэсы крывямі сыходзіць?
І калі апаўночы пабляклі палкавыя агні, сон ахутаў прывал ды заблытаўся месяц у кудзелістых хмарах — прыўзняўся пад шынялём Іван, азірнуўся старожка: дыміліся галавешкі ў кастрах, лёгкі пар пасцілаўся над прывалам, ды роўны храп калыхаў начное паветра — над вазамі, над грудамі сонных цел, над козламі росных вінтовак. Цьмяна паблісквалі штыкі, і цьмяны бляск іх аддаваўся болем у сэрцы, ціснуў на яго балючай вастрынёю і жахам.
Звярыным жахам.
Прыўзняўся Іван, нацягнуў рукавы шыняля, доўга поркаўся ля паходнага мяшка. Успомніў нешта, падышоў да воза, на якім ездзіў ён ездавым. На возе тым уся гаспадарка палкавой кравецкай майстэрні — машын пара ды барахло: штаны, гімнасцёркі, колькі тых шынялёў — на перашыўку ўсё. Ды сукна кавалкі з тры. Перакінуў штаны, гімнасцёркі, шынялі і напароўся на іх, на сінія галіфэ. Па чырвонаму канту пазнаў. Успомніў — дні за тры перад сваёй смерцю прынёс гэтыя галіфэ Ермальчук — баявы начальнік разведкі. Каб перашыць, каб кант пусціць, каб не сорамна было яму, камандзіру баявых разведчыкаў, перад ворагамі — багатыя ўборы ў паноў, багатыя штаны ў уланаў. І каб сораму не мець і перад імі, перад дзяўчатамі сінявокімі, незнаёмымі... Акуратным каб быць, спраўным каб быць...
— Цяпер яны табе без патрэбы... А калі б і жыў — вялікі то мне аб табе клопат...
Сунуў галіфэ ў мяшок, сёе-тое згроб з бялізны, пару шынялёў схапіў падпашкі, на вінтоўку сваю зірнуў: браць ці не браць?
— Эт... лішні цяжар...
І пасунуў, прыгнуўшыся, праз кусты, праз ламачча, уцяўшы голаў у плечы, напяўшы балюча слых: вось крыкнуць «стой», свісне куля гарачая. Аж садніла шыя, да таго прыліпала да яе галава, уціналася. Быў маўклівы лес, і гэтая маўклівасць была пагрозлівая: вот-вот выйдуць з-за дрэва, штык прыставяць табе да грудзей, і назад, і ні з месца, і пагоняць цябе, дызерціра начнога, у полк, у абоз, на расправу. За ўцёкі, за зладзейскія справы. Тады будзе нямала... Мокрая цяпер зямля, сцюдзёная...
Дамавіны ж табе не змайструюць...
— Бр-р-р...— сцяліся плечы дрыготкай, захаладала дзесьці на сэрцы.
То дожджык імжыў. Восеньскі, прыкры, зольны. Прытаіўшы духі, забраўся пад елку Іван, выбраў месца сушэйшае, каб адпачыць, думкі сабраць. Ляжаў, прыслухоўваўся. Скатваліся з яловых лап набраклыя кроплі дажджу, шамацелі аб лісце на доле. Захінаўся ў шынель, уткнуў у каўнер зябкі нос і прыдрамаў. Спаў старожка, уздрыгваў, калі даляталі з-за лесу прыглушаныя ўздыхі зямлі, бумкалі дзесьці за балотам сіротныя стрэлы вінтовак.
— Але ж далёка... Не страшна цяпер...
Насоўвалася раніца, шэрая, восеньская. Уздыхі зямлі рабіліся часцей і часцей, аж ціхім-ціхім, ледзь чутным гудам поўнілася старая яліна. І здавалася соннаму воку, нібы пры кожным уздыху зямлі ўзнімае яліна напалоханыя свае старыя лапы — калючыя, мокрыя, зольныя. Сатрасаецца яліна, жменямі атрасае дажджавыя кроплі, аж зямля пачарнела ўнізе. Холадна. Зябка. Глыбей галаву ў каўнер. Каб ямчэй, каб цяплей. Ды вочы прыжмурыць.
Як у нары кратовай тады: цёпла, зацішна...
* * *
Прачнуўся Іван, калі сонца ўсплыло на паўдуба. Дождж даўно сціх. Агледзеўшыся, асцярожна — каб не трапіла за каўнер макрэдзь — вылез з-пад елкі. Сабраў сушняку — ветак хваёвых, яловых шышак, невялічкае цяпельца расклаў, каб сагрэць адубелыя пальцы, здранцвелыя ногі, каб спіну каля агню разамнуць, падсушыць гаспадарку салдацкую.
Ля самага цяпельца мяшок паставіў.
Падкідаў у агонь смалістыя вецці, адмахваўся ад дыму ды іскраў, пазіраў на мяшок. Ён стаяў тугі, перавязаны, раменьчыкам вінтовачным перахвачаны. Ад сваёй вінтоўкі. Дужа зграбны раменьчык. Жалезінкі хіба вот не да ладу, не да справы гаспадарскай прыладжаны. Але ж добры раменьчык. Добрая выйшла б аброць, калі б гэтых раменьчыкаў ды штук з чатыры. Дзе ж ты іх возьмеш...
А мяшок стаяў, прыграваўся. І той бок, што ля цяпельца, сухім рабіўся, бялейшым. Хвацкі мяшочак, з калянай палаткі пашыты. Аж тры палаткі тых у мяшку; то ж рубахі выйдуць, а калі што, дык і фрэнч. Прасушыць хіба?
Развязаў Іван мяшок, распакоўваць стаў. Сухарныя мяшочкі выняў — аж дзесяць штук. Невялікая карысць з тых мяшочкаў, але ж спатрэбяцца, на хусцінкі там, на лапікі. У гаспадарцы дык яно ўсё да ладу. Вось бялізна — гэта ўжо справа важнецкая, вялікі здабытак...
Раскладваў усё, каб прасушыць, на цяпельцы ды на сонцы праветрыць. І калі дабраўся да іх, да сініх галіфэ, аж за галаву схапіўся, ля цяпельца прыўскочыў: да чаго ж важнецкія былі тыя штаны, днём ды на сонцы.
— Вот, скажуць, ваяка быў, вот, скажуць, выйшаў на камандзіра... У такіх галіфэ ды па вуліцы — дзеўкі пяткі адаб’юць, услед бегшы... А перад хлопцамі іншымі, перад імі, задрыпанымі... Што і казаць... Гэткая, можна сказаць, уцеха...
І асцярожна, каб не запляміць, уздзеў галіфэ на бярозавы пеньчык, сухога галля на яго паклаўшы, каб не ўпэцкаць іх, сініх, кіслым сокам бярозавым, старым, што пабраўся ліпучай цвіллю, грыбком крохкім пянёвым. Няхай прасохнуць...
Густая сінь галіфэ пералівалася пад сонцам светлымі і цёмнымі складкамі ды сыходзіла па краях чырвоным жарам. То зіхацелі пад сонцам канты — як ценькія вецці-вугольчыкі ў цяпельцы. Аж баяўся дакрануцца да іх, да гаручых. Да жаркіх тых кантаў, чырвоных.
І вочы прыплюшчыў — ай да канцікі, ай да чырвоныя! І здалёк відаць тыя канты. І здалёк мітусяцца сінія — галіфончыкі, галіфошы...
Прыплюшчыў вочы Іван.
А калі расплюшчыў — прысеў. Плечы прыгнуў, ссутуліўся.
— Грэешся, землячок? А якога палка баец і куды пуць-дарогу трымаеш?
Адкажы ты пра тую дарогу...
Невясёлая гутарка была пра яе. Запыталі і пра галіфэ.
Пацямнелі яны, пастарэлі няйначай, калі дрыжачай рукой запіхваў іх у мяшок, пра сухарныя мяшочкі аж забыўся.
— Кладзі, кладзі, зямляк, казённае дабро не губляй...
Цяжкі быў мяшок. У колькі раз цяжэйшым зрабіўся. Ад чаго б то, сказаць? Ад дарогі хіба?
Гэтакая ж дарога выйшла...
* * *
Быў полк на дняўным прывале, калі прывялі Івана Гнёта. Ніхто не звярнуў на яго асаблівай увагі, былі заняты ўсе ў клопатах, у турботах: гатавалі чай, чысцілі вінтоўкі, аглядалі на сонца дзіравыя чаравікі — а ці доўга яшчэ вытрымаюць. Аглядалі і сумавалі — выскаляюцца, гады, капылы здаюць чаравікі.
На ўскрайку дарогі, пад разгалістай белай бярозай быў суд. І прысуд быў кароткі. Як сухі трэск шрапнелі:
— Расстрэл...
А галіфэ прысудзілі Аўдзею — баявому разведчыку. Быў ён спец на ўланаў вялікі, а штаны немудрашчыя меў, самыя што ні ёсць хударлявыя штонікі — адна відзімасць. І матэрыял нішто, плісавыя, відаць, няйначай з спадніцы якой пераліцаваны былі, з бабушкінай спадніцы.
— Буржуйскай старушкі...— падміргвалі байцы.— Дзівіся, зад у цябе ўвесь гафтаваны.
І сапраўды, дзе павінны быць у байца добрыя леі, красаваліся цвяты гафтаваныя — жоўтыя ды зялёныя. Віселі тыя цвяты ашмоццем, было некалі выскубці іх, і хоць з сядла ты не злазь з той прыкрасці, з-за ўцехі старушкінай.
— Буржуйскай старушкі.
Ды і штаны ўсе пашыліся ў лапікі, варухніся ў сядле — і пырхне відзімасць уся і... канфуз...
Аднак куражыўся:
— Мне гэтая с-с-іняя галіфа не з рукі. Б-б-бліскучая... Ураз паляку на мушку — б-б-ах!
Для прыліку куражыўся. І калі падміргнулі адзін другому байцы:
— Ну што ж... Аддамо другому...
Тады не на жарт узлаваў Аўдзей:
— Што ж вы, ірады, у бога вас, у Хрыста. Байца хочаце абясштоніць... Я з баявым таварышам Ермальчуком на Урале хадзіў, я чэхаславакаў па кумпалу біў з камандзірам нашым... Каму ж як не мне камандзіраву памяць...
І ехалі далей байцы, любаваліся кантам чырвоным, баявою адзежынай.
Успаміналі таварыша Ермальчука. Слаўны быў камандзір... І смерць прыняў людскую, баявую.
Уздыхалі, неўзаметкі каб. Не гожа байцу аддавацца звадыяцкаму суму. Смялей глядзі. Каб вочы агнём гарэлі. Ды песні шырокія, заліўныя. Растае ад тых песень сум, як пад сонцам раса высыхае.
— Гэй, зацягвай!..
Конскія капыты паблісквалі срэбрам — то ляцела насустрач бязмежная і бясконцая дарога.
Баявая дарога.