— Ну, дык пішы!
— А што будам пісаць? — і дзелавод Мартын прызвычаеным рухам высунуў шуфлядку стала, доўга поркаўся, шукаючы сярод старых казённых бланкаў чыстага кавалка паперы, і, знайшоўшы, марудна, без спеху, разгладжваў шурпатай далонню пажоўклую, сатлелую па краях паперыну, саскроб прыліпшага да яе даўно высахшага пруса, абмакнуў пяро, паспрабаваў на кіпець. І ўрэшце прыняў той звыклы для яго выгляд, калі наведнікі — сяляне — прыцішалі свае бясконцыя гутаркі аб зямлі, ільне, аб калгасным клопаце і, падміргваючы да начальніцкага стала, усміхаліся ў рудыя, шэрыя, як жыцейка неўрадлівае, вусы...
— Ціху хіба... пісар піша...
— Увага, Мартын піша...
— Зязюлясты наярвае...
І сапраўды, не піша Мартын — імшу правіць. На паперу дзьмухне, вокам здалёк зірне, скасавурыцца, падмагне языком — «нешта літара і ўтрапёнаю скача» — і, старанна, з націскам паставіўшы кропку, такога ферта пяром закруціць, што другога хлапца якога аж у скокі пацягне.
— Ну і піша... важнецкі піша... Другі гэта тырк-тырк, як верабей з канапелінай, а наш Мартын, уга... з розумам піша, з паняціем... Дзіва то, яшчэ калісьці ў міравога ці то земскага за паганятага быў...
— Якога там паганятага... Ён, брат, казённыя пакеты разносіў... Тады ж і да пісання прызвычаіўся...
Мартын сядзіць, насупіўшы бровы, чакае. Натапыраныя вожыкам валасы. Востра напятыя плечы. Мутнаватыя, з старэчай аслізласцю вочы ўглядаюцца ў куток стала, дзе — от падшывальцы ж, ліха на іх,— нечай нясмелай рукой накрэмзана, не шкадуючы казённага атраманту, такая ж знявага: «Мартын — зязюлькін сын». Мартын саскрабае кіпцем «сына» і старанна перарабляе Зязюлькіна на Зязюлястага. І раптам, страпянуўшыся, кідае праз плечы глухое і выжыдальнае:
— Ну?
— А ты, брат, не нукай... Ты от скажы раней, куды ты паперу падзеў, тую, што з Рыка прывёз я надоечы, чыстую... Колькі то было, а цяпер зноў на ашмотках пішам... Ізноў хіба на сшыткі пусціў ці на курыва?
— Як сказаць, пане старшыня... Па-першае, не ў паперы справа, а ў жызні, можна сказаць. А жызня...
— Пайшоў, пайшоў...
— А жызня, я кажу, не мудрашчая...
— Ты мяне на агітацыю не бяры, я сам стрыжаны...
— А па-другое, ты можа на чыстай паперы халодны бюракратызм разводзіць будзеш, лічбіны прастаўляць, а дзіця — яно напіша з паняціем, папера яму ў навук пойдзе... А па-трэцяе, калі і на курыва: з чыстай паперынай і самасей куды духавістая табака...
— Ты пагавары ў мяне больш, я ўжо навучу цябе акуратнасці, спрыту... пішы от...
Старшыня ходзіць па пакоіку сельсавета, і крокі яго важкія, мераныя. Ды сяды-тады спатыкаецца аб сукаватыя гарбылі масцін, то думае старшыня. І ў Мартына сваё: «Думай, думай, Костка, чамярыца цябе вазьмі... Ні табе будзён, ні табе свята, то ж чалавек неўтаймаваны... Цяпер пад ячмень бы ўзараў, а тут сядзі з табой, з міністрам сельсавецкім...»
— Та-а-а-к...— дыктуе старшыня,— у Рык, значыць... копію ў Райком... Рапартую, гэта я, значыць, Костка... Т-а-а-к... Што пасяўная ў разгары... Калгасы як след... Ёсць, праўда, калгаснікі, якія бузуюць... І нядоімка, можна сказаць, поўнасцю спагнана... Пішы, на сто працэнтаў,— гэта па падатку... Рублёў, можна сказаць, на якую сотню рэчаў, барахла адабралі за нядоімку... Світку — на тры рублі, андаракаў колькі ды іншага чаго з амуніцыі. Таму не плацяць іншыя, калі жыўцом не возьмеш, дык ён табе траяка якога няшчаснага і таго не аддасць... А возьмеш — у зубах прыцягне. Таму акуратнасць, дысцыпліна павінна быць. І ніякіх... Пастой, пастой, ты, брат, там пра амуніцыю не дужа... Пра світкі не пішы... Дужа там у голаў каму андаракі гэтыя... пішы наогул, і ўсё тут... Т-а-а-к... яно, брат, акуратнасць, дысцыпліна... А ежалі...
— Ну, дык хіба падпісвайся!
Не сказаць, каб любіў старшыня падпісвацца. Бо было гэта ў труд. І, расставіўшы крыжыкам ногі, грамоздка нахіліўшыся на стол, Костка старанна выпісваў — кожную літару паасобку — сваю фамілію.
— Т-а-а-к... Фамілія ў мяне цвё-а-рдая... з дысцыплінай... акуратнасцю... Сказаў, і кропка.
— А мне што, абы падпісана... От я на яе нумарок... на тваю цвёрдасць... Па сакрэтнай хіба?
— Гані так!
— Вялікі то клопат...
Сказаць, каб Восіп жалкаваў, дык не.
Узялі, ну дык і ўзялі — дзе ж ты дзенешся. Ізноў жа дзяржаве плаціць трэба. Без гэтага не абыдзешся. Таму, па закону ўсё. Раз ты супроць, дык не цалаваць жа цябе. Ды і, скажам, свая дзяржава, павінен кожны разумець, што і да чаго. Ды і толькі таго клопату, падумаеш, світка... Дзе яна дзенецца, аднясу траяк — насі на здароўе.
І калі жонка, завіхаючыся ля чыгуноў, прабубніла, ачмурыла голаў, Восіп вінавата, нібы нехаця, апраўдваўся:
— Ну, сціхні ты... Ну, дай жа рады... І цана ёй у красны дзень мо траяк які...
— Як жа... У цябе траякамі хата клеена... Траяк... Вось трасі цяпер пузам перад людзьмі, не бачылі закарэлага...
— Дужа там...
— От табе і дужа... У людзей, як у людзей. А ў цябе ўсё навыварат. Калгас, знацца... Паспыталі, наеліся... Як жа, распяразвай пуза... Няшчаснага таго траяка, дзесяць раз заробленага, не могуць даць табе, каб нядоімку старую аднесці... К-а-л-гас... У-у... сышоў бы з воч, папусціцель ты мой...
Як распачалася звяга ад самае раніцы, дык от таўчэць і вярзець і супынку нямашака. На парасятах і на тых злосць спаганяе: «Аюсь вас, шалудзівыя... па гаспадару ўдача...» '
Знявагі такой не знёс і, бразнуўшы клямкай, пасунуў на двор, на вуліцу. І ў думках: «Яно, канечне, мае баба некаторую рацыю... Траяк — ён і ёсць траяк, невялікія, можна сказаць, грошы... І прасіў жа колькі, просам прасіў у калгасе: ды дайце вы драбязу гэтую, каб не лезлі сляпіцаю ў вочы сельсаветчыкі. Дык дзе там...
«Не лезь,— старшыня кажа,— з дробяззю ты гэтай... От падлічым, тады ўсё, што належыць, і мець будзеш. Парадку не парушай з траяком сваім». От табе і траяк... Зняславілі, збэсцілі...
Дзе гэта відана, каб за гэтае глупства ды перад дзяржаваю прыступнікам быць... ды людзям у вочы глядзець сорам...»
...Сядзеў і разважаў на прызбе. Пахла ад яе прэлай кастрой, кіслай асінай ды леташнім лісцем кляновым, што нападалі за восень, злежаліся, счарнелі. Поўзалі пад імі чырвоныя казюркі, бегалі, сыходзіліся парамі...
— Вясну чуюць... Сонца... А сказаць — насякомае...
І ўвачавідкі шэрхла зямля пад сонцам, курылася за гародамі, ды шарэлі стрэхі гумён, пасцілаліся параю. Нібы дым от той, што па восені, з ёўняў. Стары певень пясок карпануў, мармытнуў нешта сваё, курынае, незразумелае і ўставіўся вокам шкляным, немігаючым. Глядзіць, дзівіцца, чырванее абвіслымі грабянямі.
— Акыш ты, пудзіла... іш ты, лупаты...
А з хаты: «Папусціцель ты мой, яму певень замінае». І жалка зрабілася сябе. Да чаго ж жалка. Аж плюнуў, у самую каляю патрапіў, што разбэхалі вуліцай, возячы гной. Трохі нібы палягчэла.
І можа яно абышлося б усё ціха ды любамірліва. Можа і жонцы напракучыла б языка мянціць. Калі б пабег наўцёкі які гаршчок у печы, і, кінуўшыся да яго, узгадала б яна пра сняданне, узгадала б і сэрцам адышла. Бразнуўшы ў шыбку, паклікала б:
— Хадзі ўжо хіба, сербані чаго.
Дык не... Трэба ж было ў гэты час куму патрапіць старому, колішняму, яшчэ за царом пупла хрысціў, да папа вазіў. І скуль яго ліха ўзяло, гэтага крывога Сабасцяна.
Ішоў Костка, і крокі яго былі важкія, размераныя. Важкія крокі, а дарога ўсё ж нібы бегла, пасцілалася пад ногі,— лёгкая была хада, спружыністая.
То засталося ў яго яшчэ ад арміі, ад дваццатага, ад чырвонае конніцы. Як і зялёная гімнасцёрка — шанаваная памяць,— якую надзяваць хіба толькі ў свята, у дні такія выключныя, перад якімі сорам у звычайнай адзежыне, у барахле будзёнашнім. Праўда, прыстол сёння. Як-ніяк опіум...
— Але каму прыстол, а мне пленум сельсавета праводзіць трэба. А для пленума не шкадуй гімнасцёрку...
Звычайная гімнасцёрка, а колькі з ёй успамінаў.
У вольную хвіліну Костка і раскажа, аб чым толькі не нагавора:
— Эх, бра-а-т... дз-я-л-оў было, ну і дзялоў... На конях, бывала, ды «полк, а-а-аррш...», ну і пайшло крышыць, пайшло наварочваць... Балаховічу, Калчаку лбы мацаць. Дзялы-ы...
Ішоў Костка, у суседнюю вёску спяшаўся, на пленум. Насустрач народ трапляўся — старэнькія бабулькі замшэлыя, бабы, дзяўчаты. Дзе-нідзе трапляліся мужыкі, «днём добрым» віталіся, з старшыні жартавалі:
— І куды цябе, непаседу, так рана ліха гоніць?
— Мяне? Мяне-то от у сельсавет, пленум жа мы ў вас сёння праводзім... А вось куды вы?
— Гэта, канечне... Дзялы твае начальніцкія, гасударсцвенныя дзялы, брат... Нам што... Мы от на прыстол, нам, старым, на папа глянуць ды чарку, скажам, там добрую — усе нашы і справы...
— Справы ўжо вашы — з старымі бабамі лапці чырыць... Унь колькі іх, і вас колькі... Пасядзелі б лепш, паслухалі, аб чым сёння гаварыць будам...
— Уга! А што вы, маладыя, рабіць будзеце тады?
Што ты з імі, старымі, гаварыць доўга будзеш, хіба згаворышся. І разыходзіліся. Старыя думкамі перакідаліся, думкамі важкімі, як снапы, ды, як стары бор абамшэлы, глухімі, закарэлымі, нягнуткімі...
— А ты не кажы... Хлопец акуратны...
— Што казаць, з галавой хлопец, дзялок-чалавек...
— Справядлівы, галоўнае... Што ўжо што, а справядлівасць ён любіць, яшчэ як паважае...
— Добрая справядлівасць — у чалавека вунь апошняга коніка адабралі, з гаспадаркі выкурылі...
— Эге-е... куды ты хапіў... Ты, брат, не абараняй... Хоць і сват ён табе, але ж выжла быў, сусветная выжла... Колькі то ад яго паплакалі...
— Ды што там... Талковы чалавек Костка... Гарачы, праўда. Калі што, дык хоць ты запалку да яго, загарыцца. Калі дапякуць яго, дык адразу: «Ружжы ў козлы і ніякіх гваздоў... Выбіралі — скідайце!..»
А ў Косткі былі свае думкі. Аб прыстоле, аб гарачай вясне, аб вялікіх няз’езджаных межах. Не аб тых, што толькі на полі. Падаліся тыя. Шмат з іх зруйнаваліся. Але ёсць яны, межы, і другія. Ідуць, плывуць яны, межы жывыя, па дарогах, па днях святошных ад хат старых да згрыбелых царковак, пасцілаюцца гэтыя межы старымі прымхамі ды забабонамі, злыбедаю старою, якая лезе на дыбкі з новым, упіраецца, праяўляе свой голас. Унь вазьмі старых баб... Даліся яны ў знакі Костку, калі той на царкву наступіў, прыціс папа за хвост... Праўда, пагарачыўся тады Костка, сёе-тое зрабіў не так, і шыю намылілі — законнасць парушыў... Няхай... Але ж бабы — шабеты старыя...
Завязаў бы ў торбу ўсіх ды ў пролубку... А то за мяжу: ці не трэба вам сушаных...
Сердаваў на старых...
Толькі неба капцяць, порхаўкі...
Быў Сабасцян вясёлы. З тварам шырокім, барадою-лапатай, як сонца ў дзень ясны, пякучы. Прамяніцца аж барада, рудая, агнявая. І голас той:
— Га-га-га... Хо-хо-хо... Ці не ад бабы ўпрочкі падаўся? Людзі добрыя то ў царкве, людзі добрыя то за блінцамі ў хаце, а ты, куме, прызбу сушыш. Ды пазіраеш так, нібы кабылу ўкралі.
І на табе, вытыркнулася ў акно тое замурзанае:
— У яго, кумок, не краўшы выкрадуць... Ён жа і атопка таго не варты... У людзей, як у людзей, а ў яго апошнюю світку ўзялі...
— Ат жа, згары ты з ёй, засіліся ты з світкаю той...— І да кума:—Пойдам, брат, не магу... Без нажа рэжа... От, да самага горла так і падступае...
І пасунуў Восіп. Як быў без шапкі, без апранахі. Так і пайшоў. Балазе кумава хата блізка. Дапякло ўжо занадта, растрыбушыла. Не світка тая дапякла, а звяга жончына ды позіркі людскія, што чулі.
— Кожная костачка аж трымціць, як шылам прастромленая, жалезам прыпечаная...
— Та-а-ак... Не кажы... Жызня, брат...
Вясёлы кум Сабасцян. Рудая барада агнявая дваіцца, праз зялёнае шкло праменіцца. І на валасінках агнявых сонейкі коцяцца — у кроплях ды з-пад чаркі што на шырокае логава рудае, кашлатае капаюць. Аж прыжмурыў вока Восіп, бо яно замуцілася.
— Пацалуймася, брат!
— Як сказаць...
— За бараду, брат, тваю пацалуймася... Таму, дужа яна гарачая, зыркая...
— Не ў барадзе, кум, жызня... Барада што, на яе і плюнуць можна... Яе і абстрыгчы можна... І вырваць, і абскубці... І скубуць, брат...
— Уга, яшчэ як скубуць... С-ку-буць і дыхаць не даюць,— згадзіліся госці Сабасцянавы. Паважаныя такія госці, самавітыя... У хаце хіба. А на людзях — ліслівыя, галасы шапаткія, мядовыя, парным лісцікам да цябе прыліпаюць. Прыстольныя госці Сабасцянавы.
— Так, брат, не ў барадзе...
— Канечне, куме, не ў ёй... У цемрадзі, можна сказаць, нашай, праз яе марнеем,— сказаў Восіп і задумаўся, галаву нахіліў на край стала і ўсё дзівіўся, чаму гэта твары людскія ды такія выцягнутыя, як лычы тыя. І от зыбаюцца ўверх, уніз... Расплываюцца плямамі...
І аднекуль здалёк, здаецца, чуецца голас, гундосіць:
— У цемрадзі, кажаш? Як сказаць... Быў калісьці ў мяне млынок, і няма млынка... І коней парка была — дзе ты бачыў яе цяпер... А стаеннікі былі... Вожкі тыя ўмэнт напал, напужай, дык усё ў драбязіну... А ўжытку і ў засеку і ў хляве... На ўсе паставы, можна сказаць, жызня ішла... А ты — це-емрадзі... Не, брат, не тут загвоздка, не тут, браце, зашчапкі тае шукаеш, не тут яна адмыкаецца... Праўду не ў барадзе шукай і не ў цемрадзі...
— У сельсавеце яна,— падказаў нехта.
— Вось гэта дык так... Патрапіў, дацяў... У самы раз нацэліў... Яна там, шылахвостая...
— І дзе там, курта-а-тая...
— Сельсавецкая...
І пайшло: хі-хі-хі, ха-ха-ха... і пад самаю столлю гудзела яно, разлівалася. Ды як коні стаенныя — што вожкі ўмэнт,— го-го-го, гі-гі-гі...
— Го-го-го... Сельсавецкая... куртатая... Як світка твая, небарака.
Пачуў. Раскалупіў боль, адвярнуў яго з мясам, нібы прыскам прыгарнуў, апаліў — аж засмылела ў душы, сэрца сцялася, спраглося, збеглася сукравіцай кроў, змерзлася, аж жылы нібы храснулі.
Кулаком па стале. Дзынкнулі шклянкі, пераміргнуліся госцейкі: «Дзівіся ты на яго!»
— Пайду шукаць!
— Світку?
— Праўду пайду шукаць. Знайду!
— Гэта ты верна...
— Шукай, брат, падмогам... Го-го-го... падмогам... Мы, брат, шмат каму падмогаю служым...
І пайшлі шукаць. Ці то світкі, ці то праўды тае. У сельсавет, да Мартына Зязюлястага. Ішлі — і ішоў рогат па вуліцы, галасы шырокія, разліваныя, загагаістыя. І думкі: і шырокія, і цьмяныя, як вечары веснавыя, глыбокія, хмелявыя. Ішлі, гаманілі.
Прыслухоўваўся народ да гоману, прылучаўся народ прыстольны. Прыстольныя думкі, як сляпое мярэжава,— дзе ты іх разблытаеш, дабярэш канца. Бабы пра андаракі галасілі, пра тыя, што ткаліся ў дванаццаць нітоў,— «гэтакую ж шэрсць на ўток, колькі воўначкі спляжыла...» На дванаццаць нітоў, а ўзятыя за траяк... «Ім што... не іхнія рукі ткалі, ад ніткі тае пальцы не смылелі... Не іхнія спіны сугорбіліся, не іхнія ногі плюскатыя ад панажоў, не іхнія вочы сляпіліся начамі восеньскімі, зімовымі... Ім што... Нашармака...»
Бруілася злосць. Расла. Спела. Выспявала і лопалася пухірамі — чорнымі, злавеснымі, атрутнымі. Бо паілася і кармілася і ўзыходзіла на дражджах хмельных, агнявых, на прыстольных дражджах, на святошніх. І кожная кропля крыўды ўздымалася хваляй, агалялася зіяючай ранай. І кружыла галовы. Ды подшапты, як калючкі разучыя: «Вось яно, прычакаліся», «Апошнюю скуру здзяруць, абрасцеш і тую здымуць...», «Айда да іх!»
Прыйшлі. Гурмою ў дзверы рынулі. На парозе спыніліся. Сядзеў Мартын Зязюлясты на месцы сваім, перад ім чарніліца, у руцэ асадка, і сам ён такі шэры, будзёнашні. Пытае:
— Чаго?
— Піша Мартын, наярвае, сукін сын...— прайшло пошаптам па радах, ды да Мартына:
— Халера б на цябе, пішаш? У свята, можна сказаць?
— Пішу. А што?
— Іш ты яго, што... штокала,— то бабскія галасы, візготныя, задзірыстыя.
Маўчалі. Нязручна крыху было. Не з гаманлівых Мартын, вочы яго ўсё ўнураныя, глядзяць на цябе, а думае, здаецца, аб сабе.
Свежы вецер па тварах пашлыкатаў. Мільганула думка ў Восіпа.
— Як жа гэта будзе?
— А з чым?
— З світкай як яно будзе?
— З праўдаю, з андарачнаю, каго апранаць будзеш? — бабы дадалі, замітусіліся.
Устаў Мартын, ад стала адышоў... Асадка ў руцэ. Важнецкі гэтак, паважна:
— Грамадзяне! Па-першае, як ёсць я должнасная асоба, дык не турбуйце мяне. А па-другое, знаць я нічога не знаю, ведаць не ведаю... А па-трэцяе, апячатана світка, за пячацямі яна цяпер. Ізноў жа і андаракі... Па-чацвёртае, ачысціце зараз жа памяшканне... І па-пятае, пайшлі вы да ліхой матары.
Сказаў, як адсек.
— Ну і адрэзаў! — заварушыліся ды на вуліцу. Дзе-нідзе смяшок праслізнуў.
— Гэта, брат, загнуў!
— Ён скажа, ён чалавек адукаваны. Усё па парадку: і першае, і другое... Не гаворыць, а паперу піша... Дужа ў яго акуратныя паперы выходзяць...
— Не ў паперах справа...
— Ты пра паперы не гавары... От бы намыліць шыю Мартыну, тады б ведаў... альбо ў дыхавіцу...
— Хто гэта б ведаў? Каторы гэта там?
Рудая барада і на ёй сонца вячэрняе. І плюскаты твар з весялушкай-кірпацінкай. І словы такія — ліплыя, мядовыя.
— Вы што гэта? Каб бунтаваць? На Мартына ісці? Пры чым Мартын? Ён чалавек гасударсцвенны, ты гэта разумей, міл-чалавек, га-а-су-да-а-рсцвенны. Ты яго паспрабуй крані... Вялікі яму клопат пра твае спадніцы каторыя... Падумаеш, спадніцы.
І цішэй — сюды-туды:
— Калгас, міл-чалавек... от яно дзе...— а сам ды госцейкі бачком, бачком — дзе ты вечарам убачыш — і падаліся дахаты па вуліцы. Нібы хто сугорбіў іх, ногі падбіў. І ў думках: «А ну іх, няхай самі расхлёбваюць...»
А што той калгас — ідзі ты тут, разбярыся ў народзе. Гудзіць ён, гармідарыць. Кожны крычыць, кожны лямантуе, хоча, каб толькі яго, словы ягоныя выслухалі. І багата слоў, калі галава кружыць, калі ногі захмеленыя не ходзяць, здаецца, а плаваюць. А крыўда якая — як вага чыгунная,— скінуць бы яе хутчэй, людцам выкласці, няхай глядзяць, слязьмі прамываюць. І багата слоў, гоману людскога, хмельнага ды гундосага.
— Конікі ж там... Да свата каб з’ездзіць — прасіў, дык дзе там...
— Уга, самі затое...
— Тады дык «кось-кось», а як забраталі, дык чырвонца не выпрасіш...
— Дзе чырвонца, калі траяк... Траяк няшчасны... Мазалём набыты... Дык світку за яго ў чалавека ўзялі... Апошнюю, можна сказаць...
— Даволі, нечага там... Айда за коньмі, за плужкамі каторымі... Былі без яго, абыдземся і цяпер... Без калгаса, значыць...
— А закон?
— Закон? Закон, браты, у нас без прымусу: хочаш — будзь, хочаш — бывай здароў... Калгас — гэта, брат, не гасударсцвеннае...
— Абчаскае. Не хто іншы, як мы...
— Дык тады што ж?
— Па коні айда, па плужкі...
Пайшлі. Уподбежку, з прыскокам, з прысвістамі. Зачырылі падалы па зямлі, завіхурылі пылам. І над пылам вохі бабскія, смехі, лаянка. Каб жа хутчэй, каб даспець, каб управіцца.
— Бач ты яе, лапаціць Салманіда, аж пыл курыць!
— У-у, пяхцер стары! Калі што, дык і дыхавіца яму, а цяпер, дзівіся, які порсткі стаў, і гады ні па чьм.
— Нічога, Солма, з кім, з кім, а з табою спраўлюся...
— Ідзі ты, агіднік...
Вось і стайня абчаская, калгасная. Ля дзвярэй Анціпка Шпак варту нясе, коней беражэ — дабро калгаснае — са старою бярданкай.
Забожкалі бабы, завойкалі:
— Яшчэ ўцэліць, гад, з арудзіі прыпячэ! — назад, за мужыкоў хаваюцца, туляцца.
— Не ўцэліць... Без патронаў ён, для відзімасці. Ізноў жа ружжо, не арудзія... Яшчэ калі мы былі на ярманскай...
— Пачаў...
Яшчэ здалёк бачыў Анціпка — бегма бяжыць народ, аж зямля дрогае, сцены трасуцца. А куды — невядома.
— На пажар хіба?
Выйшаў, голаў задраў, сюды-туды...
— Не... Чаго б гэта?
А калі кінуліся да дзвярэй — збялеў, затросся аж, як тое лісцейка восеньскае, пажоўклае пад сіверкам пад пякучым. Малады яшчэ Анціпка, самыя то гадкі камсамолістыя. Ды і сам камсамолец. І думка тая маланкаю: «Разбяруць, разнясуць...» Як верабей да дзвярэй кінуўся, да засаўкі. Нахохлены, напяты, расхрыстаны:
— Ку-у-уды гэта?
Дзе ты голасу ўчуеш у гармідары гэтым? Хапаюць за засаўку. Тады кінуўся вобземлю, да дзвярэй, прышыўся да іх.
— Не пушчу... От скажу дзядзьку Костку, будзеце ведаць. Айда, адступіся каторы, страляць буду! — і голас зламіўся, чуецца плач у ім, горкі плач дзяціны.
— А ты, Анціпка, ціху... Ты, Анціпка-ціпка, не дужа... Ты, Анціпка, з бярданам не рыпайся... Яшчэ калі мы былі на ярманскай...
— Ды што там разгаворы разгаварваць... Бяры яго, дураслівага... От здзяром штаны ды жыгучкаю... ці пяску насыпем...
Гэта бабы так пра жыгучку, пра штаны Анціпкіны немудроныя, палапленыя, сяміколерныя.
І не штаноў шкадуе Анціпка. Не імі свет жыве, абыходзіцца. А знявага... Так то і даўся ім у рукі, бабам, можна сказаць, ды сваім яшчэ, сяльчанскім.
Вужакай выслізнуў убок, адскочыў.
— Пачакайце, знайду я на вас управу!
А ў думках: «От бы дзядзьку Костку, таго паслухалі б, не рабілі б дуроты. Дзе ж ты... Ага... От жа дурыбала я... Ён жа пленум праводзіць, і старшыня з ім там калгасны». І, схаваўшы ў бярвенне ружжо, кінуўся праз гароды, нацянькі, да суседняе вёскі. Бег, аж духі захватвала, захліпаліся грудзі.
«А мо паспею».
А ў стайні вэрхал несусветны наладзіўся. Крычалі, іржалі. Не разбярэш, дзе то людзі, дзе коні. Цемрадзь.
— От цяпер да!..
— Чаго?
— Ды нічога...
— Эге-э... Да ты ж, дзядзька Панас, чужога каня засіліў? Твой жа сівы, а ты гнедага падчапіў.
— І дзе ты тут разбярэшся! Абы хвост...
Пленум быў у разгары.
Костка лічбы даводзіў, пасяўныя планы калгасныя, вясковыя. Ішоў фронт, наступаў — сонечны, веснавы. Каб штыхамі-лемяхамі сустрэць, трэба і лічбінаю ўзброіцца, ды кожную лічбіну мазгой працерці, на жывыя рукі ўзважыць. Каб промаху не было, каб разам усе, каб пайсці вясне на падмогу, дужай зрабіць яе, бальшавіцкай. Прабіраў сельсаветчыкаў, упаўнаважаных.
— Ты ў мяне каторы не спі... Кожнага бачу... во!
— Гэта значыць, як свае пяць пальцаў.
— Раз каманда пададзена — не зявай... Тут не жарты... Раз фронт — дык фронт. Дысцыпліна — во! Акуратнасць — во!
І толькі гэта Костка, прыплюшчыўшы вока, прадэманстраваў усім палец вялікі, як бразнулі дзверы і, спатыкнуўшыся аб чабаты, пад самы прэзідыум падбег Анціп, засопшыся, расхрыстаўшыся.
— Бяда, дзядзька... Дзядзька Костка, хутчэй...
— Ціху ты, не бачыш хіба — пасяджэнне...— І ўжо цішэй: — Айда от сюды, ды кажы: што там, чаго ты?
Адвёў у бок ад стала, у кут.
— Коней бяруць... Што ўступілі з восені, тыя... А можа і рабуюць... Не ведаю, ці то стайня там цэлая... Мяне пабіць хацелі.
— Ну?
— Дык я не даўся...
— Асілак... Ты не вярзі, чаго не след... Ды крый назад... Я зараз жа...
І кінуўшы намесніку, каб канчаў без яго, без Косткі, і пазваўшы калгаснага старшыню Змітру, падаўся назад, на сяло. Неяк расклеіліся думкі. Цяжка было сабраць іх да месца да аднаго. Ды штосьці гняло, націскала цяжарам стопудовым.
— Вось яно як... ты думаеш адно, а яно ў цябе часам выходзіць другое... Але ж чаго ім трэба? І хто? Хто б то там пастараўся? Чые б то часаліся рукі?
Спахмурнеў, як чорная хмара, набрыняў злосцю вялікаю, ад якой усхадзіліся сківіцы, на зубах скрыгітанне ды напяліся кулакі, аж хруснулі пальцы.
— Пастой жа... Ужо дабяруся, раскапаю начыста... Разнясу, скрышу ў прасвятую тую маць траяручыцу...
Было людзям і багам...
А стайня сустрэла пустымі варотамі — стаялі напята, сцераглі прыглушаную цішыню. Навастры вуха, прыслухайся — дзе-нідзе трэсне саломіна, ускудлачаная, капытамі конскімі папрыбітая, прылямчаная. Выпроствалася саломіна, будзіла цішыню, старожкую, хваравітую.
Ішоў назад да сяла. Не ішлі, падгіналіся, спакваля пасуваліся ногі — от жа чабаты сталі цяжкімі, нібы цвікоў насадзіў задужа. Услед дыбаў Анціпка, сапеў нешта пад нос. Дзесьці брахалі сабакі на сяле, і брэх быў палохаючым — нібы вылі, от, па нябожчыку.
А ля самых калаваротаў, у бок ад дарогі, тупаў чалавек ля каня. Трымаючы за аброць, намагаўся ўскараскацца на спіну, хапаўся за грыву, упрошваў:
— Тпру, ліха на цябе... Ды пастой жа ты... Як жа мне ды пешкі па вуліцы. Кось, кось, кось... Няйначай — здзічэў.
«Кось» віляў хвастом, спрытна кідаўся ўбок, і босы, без шапкі, чалавек заходзіў ізноў, кульгаючы і слёзна просячы:
— Ды пастой жа ты, ваўкарэзіна... Не дурыся, гад! Ну, дай жа я цябе пацалую...
Костка падышоў бліжэй, прыгледзеўся. І раптам праняў яго рогат.
— Пацалую... А каб на цябе чамярыца! Во п’яныя вочы!
І суровей:
— Куды гэта ты, Восіп, майго каня цягнеш?
Той павярнуўся і, усё яшчэ трымаючы аброць у руцэ, пачаў заікацца, блытацца.
— Як гэта твайго, калі гэта мой конь... З калгаса вяду... Даволі, значыцца...
— Што даволі?
— Даволі, каб гэта...
— Ага... Вось яно ў чым... Ну, ідзі ты дахаты... Ідзі, брат, да жонкі, праспіся, голуб, потым вочы прамыеш. Ідзі, ідзі, а каня пушчай, голуб... Спёр ты яго з калгаснай стайні. Без карысці, брат.
І ўсё, што было цяжкае на душы, развеялася, растала.
— Дык вось яно ў чым... Прыстол... Напіліся, каб на іх немач. Падзудзіў нехта... Але ж пастойце, дабяруся я да ўсіх, абкарнаю... Кожнага бачу наскрозь, як вылітага.— Ужо ж дабяруся...
Раніцою гародамі, па загуменню вялі ўпотайкі коней. Назад. У калгасную стайню. Пільнаваліся, каб не сустрэцца разам, цікавалі адзін за другім і, моўчкі прывязаўшы каня ў стайні, стараліся адысці неўзаметку, каб ад стайні далей, далей ад сораму ўчарашняга... І сустрэўшыся дзе нечакана, бегалі вачамі па баках, ніякавата глянуць у вочы адно другому, і перакідваліся словам-другім, нехаця, для адчэпу.
— Надвор’е, брат!
— Самае што ні на ёсць на ворыва... Зямелька чакае...
— Чакае...
— Яна, брат, чакае-е...
— А ў цябе, брат, самасейка... На цыгарку б даў...
— Бяры, брат, закурвай... Не табака, а самагнёт — слязой праймае... Пяршыць от толькі хіба крышку... Але дарма... Мацавітая табака...
Закурвалі. Разыходзіліся.
Дзядзька Панас прабіраўся таксама з канём. Ля самае стайні напароўся на Анціпку. І ніякавата неяк адчуў сябе дзядзька Панас, да таго прыкра, што не павярнулася нага на сцежку да стайні, павёў сівага паўз плот, нібы от на поле папасвіць. Глядзеў Анціпка ўслед, і смех яго ўзяў, да таго ж Панас ступаў незвычайна, ногі ставіў неяк напята, задужа і рукой — што без аброці — размахваў дзіўна. Нібы рука драўляная. Нібы кожным крокам сказаць хацеў: «Гэта я так сабе, выпадкова да стайні патрапіў... Вяду вот на поле каняку...» А каняка аброць тузала, натурылася, назад каб.
Глядзеў, глядзеў Анціпка, не сцярпеў:
— Дзядзька Панас!
— Чаго табе?
— Ды не хітруй жа ты, дзядзька! Калі вёў ужо, дык вядзі... У стайню...
Стаў той. Нерашуча патупаў. І адразу аброслы твар усміхнуўся шчацінай ад барады да самых вушэй. Ды насупленыя бровы разышліся, прасвятлела пад імі, цеплынёй такой апанасаўскай заструменіла.
— Ай да хлапец жа ты да здагадлівы... Прайдзісветы, ліха на вас... У стайню, няхай у стайню... Вялікі клопат... Ці я ад людзей хужэй... Гэта я, канечне, хіба хацеў... Яшчэ... калі мы былі на ярманскай...
— А чаму вы, дзядзька, учора...
— Учора? Ты, браток, лепш не гавары... Няхай яго лепш не будзе, учора таго... Дык от, як былі мы на ярманскай...
Анціпка слухаў пра ярманскую, спагадліва дзядзьку галавой ківаў, а сам думаў. І думкі прарываліся ўголас:
— Прывядуць, не будзь я Анціпка Шпак, прывядуць...
— Ты гэта чаго? — недаверліва кідаў Панас.
— Кажы дзядзька, кажы... Гэта я так сабе...
— І от, бац мне фельдфебель у самую нюхаўку — паху з таго часу не чую,— я і заліўся... Ах жа ты, думаю, падла, пастой, я ж цябе прычакаю, на мушку злаўлю... І злавіў... Пад Рыгай самай. Дык от на ярманскай...
— Прывяду-у-ць... Не дзе дзенуцца.
— Та-а-а-к... дапяклі...
Сяргей Костка на ячэйцы сядзеў як на шыллях. Тахцела сэрца, так білася пад гімнасцёркай зялёнай, таго і глядзі — замрэ або выскача. Гэта ж трэба, колькі то стараўся — і такая абраза!
Сакратар партыйнай ячэйкі — стары саўгаскі рабочы Мацей — казаў прамову. І што ні слова — цвік, што ні слова — дык камень. А каторае як жалезам пячэ. І ўсё па ім, па Костку. Ды па старшыні калгаснаму, Змітру аднавокаму.
— Ганьба... Смяяцца з нас трэба ды пальцам паказваць... Гэта называецца камуністы... Світкай той, траяком няшчасным хацелі калгас разбурыць... Дагаварыцца не маглі, рубля не змаглі пералічыць адзін другому... Давялі да чаго...
— А за падаткі ты б адказваў? Каб не сабраў...
— Галава ў цябе, як відаць, мураваная стала чамусьці... А такі ж, здаецца, хлапец... Хто гэта супроць падатку... Ты нядоімку ўзыскваў?
— Нядоімку.
— З былых аднаасобнікаў?
— Так...
— А чаму не мог дагаварыцца з праўленнем, з Змітраком, каб адтуль перавесці разам... Яны ж па восені ў калгас уступілі, маюць і грошы заробленыя...
— Маюць...
— Дык от... ма-а-а-юць... І ўлепім абодвум па вымове суровай і «калі другім разам» — з партыі вон.
Сяргей рынуўся да стала.
— Гэта мне, Костку?.. Што стараўся?.. Што ночы не спаў, свету таго не бачыў? Каб мне ды вымову? Ды суровую? Мо за п’яніц тых, учарашніх? Са світкай чэпяцца... Згары яно ўсё, праваліся. Ды каб... Ды што б... Ды... Ружжы ў козлы і ніякіх болей... Выбіралі — скідайце... Каб я больш...
— Ты скончыў? Ну, от... А цяпер сядзь... Сядзь, кажу... Пра ружжы ты кінь... Ружжы ў козлы ўсякі паставіць зможа... Гэта справа не дзіўная і не цяжкая... Даў промах? Даў. Цяпер яго выправі. От тады будуць і ружжы. А так нечага рыпацца, камуніст жа ты, ніхто іншы... Ды работку трэба сякую-такую правесці... Гэта ўжо ячэйкай усёй. Бо не ў п’янстве адным справа тут, учора. Іначай другія будуць работку праводзіць і, як відаць, спрабавалі ўчора... Гэта мы ўжо даследуем... Дарэчы, завёў ты Мартына там нейкага...
— А што табе Мартын? Акуратны чалавек... Пры маёй грамаце...
— У тым і справа, што пры тваёй грамаце...
Ішоў дахаты Сяргей дужа ўзрушаны. Аж бакі балелі — нібы пахадзілі па іх цэпам дубовым. Дужа ж крыўда вялікая. Гэта за тваю стараннасць. За клопаты твае... Вялікая крыўда. Але ж дыхаць лягчэй неяк стала пасля сходу, пасля завірухі на ячэйцы. І дзесьці варушылася думка, як зерне макавае, невялічкая і назольная, надакучная. Зерне тое расло, разрасталася, паланіла ўсе думкі, здагадкі. І сам ужо да сябе гаварыў з дакорам:
— Эх, Сяргей, Сяргей... І фамілія ў цябе гэткая цвёрдая... Не хто-небудзь там, а Костка Сяргей — старшыня сельсавета... І гэтак абмішуліцца, гэтак прамазаць... У яблычка тое ды не патрапіў...