І як яно ўсё так хутка здарылася?
І так непрадбачана... І так сурова, несправядліва...
Хіба для таго, каб акунуцца ў звычайную балотную твань, трэба было ляцець праз акіян, ляцець тысячы вёрст над краінамі і гарадамі? Зліць думкі і цела сваё з галасістым перазвонам матора і, адкідаючы гудзенне, віхры, дзёрзкія налёты вятроў, прынікаць настарожаным вухам да ледзь чутнага рыпення крылляў, да посвістаў трапяткіх элеронаў і напятых, як струны, тросаў стырна?
...Свабоднай рукой выцер лётчык Джо твар ад бруду, ад наліпшых камякоў пахучай балотнай твані, паспрабаваў паварушыцца ў сваім мокрым і мяккім логаве. І чуваць было, як пералівалася ў нагах грузкая гразь, булькацела дзесьці блізка-блізка вада, чорная, мутная, вось пад самым плячом — калі скасавурыш вока, убачыш. Ды ходырам захадзіла зямля пад пругкай нагой. На хвіліну прыціх, каб адпачыць, каб сабрацца з думкамі, з сіламі. Соладка ныла цела, абрываліся думкі, ляцелі яны карагодам нястройным, дзе ніяк не разбярэш ні канца, ні пачатку. Аб усім. Аб чым — не было ахвоты сабіраць іх, лавіць, дабіраць да парадку.
Прыжмураныя вочы лавілі рэдкія празрыстыя воблачкі, якія безуважліва імчаліся кудысьці ў блакітныя бездані і хаваліся от там, за трапяткой палахлівай ліствой асін. І здавалася — не воблачкі ляцяць, а натужліва імчыць зямля, падмятаючы верхавінамі асін глыбокае неба. Аж гнуліся гэтыя трапяткія асіны, абганяючы ў віратлівым разбегу белыя воблакі, падмятаючы іх, развіваючы на празрыстыя пасмы і кудзеркі. І здавалася яшчэ: от-от адарвешся ад зямлі і паляціш кудысьці ў страшэнную і разам з тым захапляючую сінюю бездань. Тады кружыла голаў, туманіла вочы.
Сабраўшы апошнія сілы, прыўзняўся лётчык, падцягнуўся рукой да цёплай, сонцам угрэтай купіны, наважыўся сесці. І калі крануўся з месца, калючы боль працяў плячо, зялёныя і агнявыя кругі паплылі прад вачыма, і — знясілены, зняможаны — уткнуўся шчакой у цёплы сівец купіны, нязграбна абняўшы яе адной рукой. І толькі асіны шамацелі трапяткой ліствой, сумнай і палахлівай, як ціхая музыка сноў. Пад гэтую музыку спаў — не спаў чалавек, трызніў — не трызніў. Той, што бруднай шчакой уткнуўся ў цёплы, сонцам угрэты сівец.
І нібы сніў, нібы бачыў...
...Вялікае поле аэрадрома. Прыземістыя карпусы ангараў. Праз адчыненыя дзверы пабліскваюць цьмяна лакіраваныя крыллі, наласкаваная медзь прапелераў. І цёплыя, утульна-брызентавыя накрыўкі кабін і матораў. Стракатыя сцягі палошчуцца ў ранішнім бляску сонца, і на гэтых сцягах незлічоныя зоры. Амерыканскія. І як сонца, высокі настрой. Як сонцава цяплынь, абдымае сэрца радасць бязмежная, цякучая, як павадак той, берагамі нястрыманы. Чаму?
Нібы сніў, нібы бачыў...
...Паволі імчыць машына, і мякка сцелюцца травы пад яе прагныя, як вусны, шыны. Стаіць машына. Сам містэр Брэдлей — паветраны кароль, галава ўсёй кампаніі — сядзіць у машыне, і важкае цела яго мякка ўліпла ў скураныя падушкі. Ля містэра Брэдлея — заклапочаны інжынер. Канечне, чаму ж яму не клапаціцца, калі не пашыраецца свет і не хочуць выходзіць машыны з ангараў.
Чуў аб гэтым Джо, але дужа не думаў аб гэтым. Куды цікавей завоблачныя вышыні ад усякіх крызісаў, і самы празаічны піруэт, самы паганенькі штопар бліжэй да сэрца, чым гэтыя нудныя словы аб прасперыці, аб нябачаных перспектывах. Няхай думаюць аб гэтым сацыялісты, якія не ведаюць нічога, акрамя вышынь сваіх дубовых трыбун. Ёсць яшчэ для гэтага і Белы Дом. Ёсць прэзідэнт, ёсць міністры...
...Лётчыку ж люба купацца пад воблакамі. Лётчыку Джо люба ўглядацца ў тысячы розных партрэтаў. Сваіх. Разнастайных. Усё той жа нос, усё тыя ж вочы, і гэтыя смешныя надзьмутыя шчокі... Славуты лётчык... Рэкорды... На мяжы перамогі... Адпачывае... У кабіне... На зямлі... У ангары... Лётчык едзе на шпацыр... Лётчык едзе маліцца... Улюбёны рэстаран... Лётчык і яго сябры... Лётчык, лётчык, лётчык... Лётчык Джо.
Славутасць прыемна. І тым больш, калі інжынерава дачка — гэтая маленькая, маленькая і такая ж чарнявая — так загадкава ўсміхнулася пры апошняй сустрэчы і больш звычайнага затрымала свае пальцы ў яго шырокай і нязграбнай руцэ. І больш ветлівы стаў інжынер. Быў ён заўсёды строгім, надзьмутым, і яго адносіны з лётчыкамі былі абмежаваны сухімі, як урыўкі кароткіх загадаў, прывітаннямі. Цяпер жа, сказаўшы Джо аб планах містэра Брэдлея і з хвіліну памаўчаўшы, ён нібы замяшаўся крыху — такім бачыў яго Джо ўпершыню — і неўласцівым яму ўрачыстым тонам дадаў:
— Вы маеце шчаслівыя рукі... Вы — здольны чалавек. Вы — дзелавы чалавек. Чаму ж нам у выпадку чаго не стаць прыяцелямі. І нават больш... Гэта я гавару і ад свайго імені і, прыміце пад увагу, містэр Джо, ад імені маёй дачкі.
І яшчэ цішэй:
— Так... Галоўнае, памятайце. Кампанія заўсёды шанавала і шануе шчаслівых людзей. Вы мяне разумееце. Бывайце ж... Дарэчы, вазьміце з сабой што-небудзь цёплае... А на ногі... на ногі раю ўзяць хаця б панчохі з вярблюджага пуху... Ну... зычу шчасця і, галоўнае, удачы...
План містэра Брэдлея быў па сутнасці звычайным — зрабіць кругасветны палёт у найкарацейшы час і з найменшымі стратамі. Уся справа была ў маторы — новым, нядаўна спраектаваным, толькі-толькі сабраным і пастаўленым на звычайны самалёт, на якім колькі-то разоў часаў у паветры Джо. Каб не матор, было б усё добра. Ляцець хоць да чорта, бо такі ўжо прызвычаены самалёт, што на ім з зажмуранымі вачамі можна патрапіць на любы старт любога аэрапорта. Аднак нанеслі ж чэрці гэты матор, які не паспелі яшчэ як след аблятаць, з якім, кажучы шчыра, не так ужо і асвойтаўся Джо. І нездарма, сабіраючы самалёт у дарогу, агрызаўся Джо са сваім борт-механікам Вілі, лаяўся і, відаць па ўсяму, быў яўна не ў гуморы.
— Вечна гэтыя канструктары... Сядзіць каторы, штаны працірае... Выдумае чорт, а ты за яго работу канчай, на спіне сваёй правярай яго памылкі. От сеў бы каторы ды сам...
Механік Вілі не любіў гаварыць лішняга. Механік Вілі меў за звычай маўчаць і, сапучы ў свае рудыя, падрэзаныя вусы, марудна калупаўся ля матора, ля бліскучых тросаў, каля жылаватых вузлоў бензінавых трубак, маслаправодаў. Магчыма, прывык ён маўчаць таму, што на партрэтах — там, дзе быў ён з Джо,— яго месца было не на пярэднім плане, а часам пад стараннай рукой газетнага працаўніка абрысы яго твару расплываліся нязграбнай плямай — ценем ад славы, адвагі, ад пышнай рэкламы. Чужой славы, чужой адвагі, чужой рэкламы. І Вілі не крыўдзіўся. Як-ніяк — ён жа просты борт-механік. Але ён часта лятаў са славутым Джо і ў пэўныя хвіліны быў запанібрата, за прыяцеля, за ахоўніка прафесійных тайн, паветраных сакрэтаў. І ў такія хвіліны, як, скажам, цяпер, мог і сам агрызнуцца. Асабліва тады, калі лётчык Джо рабіўся на старую бабу — залішне мянціў языком. І Вілі ішоў тады ў контратаку:
— Ты ўсё ж такі дурань... Ты хочаш стары матор... Каму ж ён цікавы, твой стары матор. Кампаніі? Ёй, думаеш, патрэбна, каб ты лятаў на гэтай старой чарапасе тысячы вёрст і псаваў бензінам паветра? Для таго хіба, каб цябе ўсцешыць? І трэба ж мець такую галаву, каб не разумець гэтай простай справы. Тут пад носам гіне свет, тут звальняюць рабочых, тут патрэбна жыгучка-сенсацыя, каб новыя маторы паланілі амерыканскае паветра... Ды і не адно амерыканскае... І трэба ж мець розум...
— Ну, гэта кінь, даволі...
Нельга слухаць усё славутаму лётчыку. Падумаеш — гіне свет... Падумаеш — звальняюць... Яшчэ загаворыць пра крызіс...
Лётчык Джо не рамантык... Але ж на крызісы ёсць спецы, ёсць вялікія бізнесмены... Урэшце, ёсць і спецыялісты па прасперыці... Ёсць пакрытыя пылам трыбуны. Шмат чаго ёсць... Урэшце, сам містэр Брэдлей няхай думае аб усім, што не цікава, чаго не варта і ведаць яму, лётчыку Джо.
Так, ён не рамантык. Самыя звычайныя ў яго жаданні: мець у бліжэйшым будучым сям’ю — колькі-то новых партрэтаў, газеты, журналы... Ды сямейны, свой уласны, біплан, і ў ім утульныя, мініяцюрныя кабінкі з мяккімі крэсламі-парашутамі... Самалёт і вілу над морам... І там, дзе пясок, дзе мокрая, пеністая жарства — малюсенькія адціснутыя сляды... То маленькі Джо... А мо маленькая Джэні... Ці не ўсё роўна...
...І самалёт. Ляцець туды, куды хочаш. Не туды, куды загадае містэр Брэдлей. У вольным паветры мець свае вольныя шляхі і аб іх клапаціцца самому. Не містэру Брэдлею, ва ўсякім разе.
Але пры чым жа тут містэр Брэдлей?
...Сінія змрокі ахінаюць паветра, і ляціць яно насустрач, халоднае, калючае, празрыстае. Яму няма канца, няма краю.
Сінія змрокі ідуць навалай.
Холадна лётчыку.
* * *
Нервовымі рыўкамі папраўляла яна валасы, якія непакорнымі пасмамі выбіваліся з-пад зялёнай юнгштурмаўскай шапкі.
Гаварыла.
І словы былі такімі яснымі, такімі зразумелымі па сваёй прастаце і звычайнасці. Гаварыла пра «Камсамольца», падбірала словы, часам спяшалася, торапка бегучы ўслед за думкай; спяшаючыся, праглынала каторае слова і, падбіраючы лепшае, спынялася на хвіліну, хмурыла лоб. І тады танюсенькія маршчынкі лажыліся на белы лоб, а дзяўчыніны вочы глядзелі паверх галоў, спыняліся на міг на далёкіх пярэхмарках, нібы просячы, каб яны — чыстыя, белыя, лёгкія як пушынкі — дапамаглі б ёй сказаць: лепш, прыгажэй, урачысцей. І ўсе спачувана сачылі за дзяўчынінымі вачамі, лавілі ў іх няясную светлую трывогу, і калі праходзіла гэтая трывога,— каб лепш, прыгажэй, урачысцей,— калі гэтыя вочы прамяніліся спакойным блакітам, тады ўсе ўздыхалі лягчэй, і адна думка радасна аблятала ўсіх:
— Харашо сказала... Няхай жа ёй будзе ўдача.
А яна гаварыла аб ім, аб «Камсамольцы», што стаяў тут жа, побач, стройны, падцягнуты, уквечаны палявымі кветкамі, роснымі ў сваёй ранішняй свежасці і пахучасці.
— Бярыце ж яго... Няхай ён будзе верным ваякам за нашы фабрыкі і заводы. За наша жыццё... Мы здаём яго ў вашы рукі... у нашы рукі... надзейныя рукі...
Перакатвалася цераз поле «ўра» — бурлівае, шматгалосае, маладое. І калі апошнія раскаты яго зліліся з сівай імглой, расплыліся ў ёй трапяткімі пагалоскамі, затахціла сэрца ў Сяргея Мядзведзькі, ды па самыя кончыкі вушэй разлілася здрадніца-чырвань. Не ў першы раз выступаць Сяргею, не ў дзіковіну прамовы казаць. Але дай жа ты рады...
Мо таму, што юнгштурм і агністыя пасмы, мо таму, што пад сонцам так зырка праменілі дзявочыя вочы.
Мо таму, што братва свая, камсамолія, шэфы і такі ж дзень урачысты, святочны, затахціла сэрца ў камсамольца Сяргея, у Мядзведзькі-ўдарніка. От-от вылеціць, паляціць, не стрымаеш. І ледзь ступаў, марудна ўзбіраючыся на імправізаваную трыбуну грузавіка. Падганялі словы: «Хутчэй жа ты, бач, чакаюць...»
Нецярпліва адмахваўся ледзь заўважным рухам рукі: не чапайце, моў, адкасніцеся... І, як скрозь сон, даляталі нечыя словы:
— З адказам выступае ўдарнік эскадрыллі — лётчык Мядзведзька!
«От жа ж трэба ўсё гэта — ударнік, ударнік...» — мітусілася незадавальненне. Але было яно дзесьці глыбока. Другія думкі захапілі ў палон, і, выпрастаўшы плечы, глядзеў Сяргей перад сабой уніз, дзе стаялі лётчыкі, матарысты, тэхнікі, дзе стаялі яны, камсамольскія шэфы — зялёнае мора юнгштурма. І сярод гэтага мора ён — «Камсамолец», новенькі баявы самалёт. Толькі бляск матора і медзяныя паліскі прапелера хаваліся яшчэ пад накрыўкамі, цупкімі, лубянымі, не выцвіўшымі пад вятрамі і сонцам.
— Таварышы,— і ўспомнілася свая даўнішняя братва, вясёлая фабрычная камсамолія, якая выправіла яго на камсамольскі вайскова-навучальны пункт, дзе ён, Мядзведзька, праходзіў першыя прамудрасці авіяцыі, разбіраў «юпітэры», чысціў цыліндры, хадзіў козырам, калі ўпершыню зрабіў удалую прыцірку клапанаў... Даводзілася, канечне, і бітоны вазіць з рыцынаю, усяго бывала. І толькі ж тры гады з таго часу, як у школу потым патрапіў... І от ужо і лётчык...— Таварышы! Вам, камсамоліі, ад эскадрыллі нашай баявое «дзякуй»... За слаўны ваш падарунак... Дзевяты з’езд камсамола прыняў шэфства над паветраным флотам, і вы на справе — сваім падарункам — паказалі, што вы слаўныя шэфы. Але ж гэтага мала...
А ў думках: «Як жа суха, трэба ж неяк цяплей...»
Унізе маўчалі. Цікавалі дзяўчаты, ды каторыя хлопцы свае хітравата падміргвалі: «Крый, моў, чаго там, слова таго не шкадуй, ды не збіўся каб, не пайшоў бы на вымушаную пасадку... Без аварый, глядзі!»
— Так, гэтага мала... Давайце ж нам, у нашы брыгады і эскадрыллі, паболей саміх камсамольцаў... Ды каб лётчыкамі добрымі сталі — вывучайце раней самалёт, вывучайце матор, нашу тэхніку... А мы... Я... Таварышы і браткі... Я сам камсамолец... І я даю вам камсамольскае слова... Баявое камсамольскае слова, што кожны наш самалёт і ваш — ды і наш — «Камсамолец» у тым ліку будзем берагчы ўсім жыццём сваім... Каб у патрэбную хвіліну, калі вораг...
Наваліліся воплескі грамавой навалай. Пад самыя воблакі шуганула музыка.
Сяргей Мядзведзька ўспацеў, задыхаўся, нязграбна ціснуў руку той, што з агністымі пасмамі. З торапу захапіў аж па локаць і так паціснуў, што войкнула дзяўчына, і маленькія-маленькія зморшчынкі мільганулі веерам па твары ад болю, ды вочы самкнуліся на міг, надламіліся, апалі бровы. Толькі на міг. Бо ў чырвані свежай расплыліся і зніклі зморшчынкі, і на месцы іх неўзаметку ўсплыла яна — шырокая, цёплая, таварыскі-спагадлівая ўсмешка. Ды такая ж дзявочая...
А там пераміргваліся хлопцы. Шапталіся, гады: «От, зайздрошчы, паўрукі аж адцяпаў... Ну і Мядзведзька!»
І хацелася праваліцца скрозь зямлю. Баяўся глянуць ёй у вочы — вось возьме ды і засмяе. «Трэба ж гэта: ударнік, ударнік... Чорт вас — мяне ўсюды падсунуць...» І разам з гэтым захлынала радасць, уздымала высока-высока, аж голаў кружыла і хмяліла сэрца невымоўным, чаруючым.
Так жа хораша ўсё пад сонцам. І жыццё, і братва, і блакітныя вочы дзяўчат, як блакітныя тыя пятліцы. Не, не хораша так, то ж сукно... А расніцы, як паліскі ад прапелера — дзе сонца, дзе сінь крышталёвая, дзе далёкае, недасяжнае неба. І пад сонцам гараць самалёты, бліскавіцамі паласуюць паветра. І чым неба сіней ды цямней тыя хмары, тым зырчэй гараць зоры на крыллях. Чырвоныя зоры.
— Хадзем хіба, нешта ты як размяк...— нехта тузаў за руку, цягнуў уніз.
— Бачыш, усе падаліся да клуба. А добра ўсё ж ты сказануў!.. Не падгадзіў... Глядзі ж, не набей толькі гуза...— спускаліся з грузавіка, падлазілі пад парэнчынку агароджы.
І на колькі хвілін усплыў гузак, у дзяцінстве... Калісь з печы ўпаў, і адразу вялікай валбукай сеў гуз, ды на самы на лоб. Аж на вока налёг, прыціс. І плачу таго больш валбукі. Ды бацькаў кухталь — гэтак жа любячы — паддаў жару, аж бацька вушы потым аберуч у рукі: «Ну і голас — свярдзёлак».
— Няйначай лётчыкам будзеш, чаго ж румзаць...
І, сціснуўшы раптам плач, сур’ёзна ўжо да бацькі:
— Ты б вось сам гэта з печкі... сігануў бы от... А біцца — паглядзім, як скажуць піянеры...
— Уга, калі так, дык мір!
Шурпатая ў бацькі далонь і цёплая — шыю мякка казыча. Бацька бярэ шырокі нож, бліскучы, халодны. Ім маці хлеб штодня кроіць, наразае тоўстымі скібкамі. Нож шырокі, халодны. І, прыкладзены да гуза, так прыемна сцішае боль, сунімае яго, працінае дрыготкай Сяргунькіны ногі да самых тых шлэптунаў-пятак.
Шурпатая ў бацькі далонь. Чырвоны гузак. Тоўстыя парэпаныя пальцы з нажом, заўсёды чорныя, зашмальцаваныя — не адмыеш іх мылам. Ад іх пахне крышку мазутам — часам боты ёй бацька глянцуе, заўсёдашнія, што ў будзень. І такі ж халадок ад нажа...
Мо таму і ўзнёслая радасць робіцца ціхай, спакойнай, такой звычайнай і чалавечай. І ўсё жыццё: з сэрцам тым лётніцкім — камянюкаю, зямля пад чэрвеньскім сонцам, і сонца, што на расніцах дзявочых,— усё жыццё такое ж цёплае, шурпатае, як шырокая бацькава далонь. Не чыё-небудзь, а наша жыццё. І дзесьці ў непазнаных глыбінях вырастае, шырыцца, захапляе ўсяго вострая, як крэмень, думка: «Хіба ж дрогне наша рука, пальцы нашы... калі трэба за горла... нож у сэрца таму, хто пойдзе на шурпатую далонь...» І, як камень, сцятыя сківіцы і набраклыя, скутыя ў кулакі, пальцы.
Быў вечар у клубе, вясёлыя гульні з камсамольцамі-шэфамі, якія перадалі эскадрыллі свой падарунак — баявы самалёт. Былі яны ўсе такія ж звычайныя хлопцы, дзяўчаты — мітуслівая камсамолія. Нават тая, што з агністымі пасмамі. Цяпер без сонца, без святочнай прамовы — калі грэх, здаецца, было дакрануцца тады да гэтага сонечнага пораху — была яна гарэзнай весялухай, з звычайным такім задзірлівым носам і нават з смешнай такой плямінкаю-рубчыкам ля самага вуха. Паглядзеў і не пачырванеў.
Знікла тая нацягненасць, калі ён, Сяргей, павінен быў выступаць ад усёй эскадрыллі. Гэта ж такая незвычайная адказнасць, такая ж важнецкая справа, калі ад усёй эскадрыллі... Ды яшчэ ўдарнікам... І ўжо дзяўчаты звалі Сяргея такім блізкім, сваім — Сяргунькай... Свой між сваіх. Гаварыў, смяяўся, расказваў дзівосныя штукі, як скакаў з парашутам. Як брытвай той абразала смех, жахаліся дзяўчаты, бляднелі, ды не вытрымае каторая, за галаву хопіцца: «А ма-а-м...» Ды і хлопцы баяліся прапусціць слова. У каторага і сэрца звяне ад жаху, але ж ганарліва пазіралі на дзяўчат: «Эх вы, лапатухі, от нам дык усё ні па чым... І мы зможам, вот у лётчыкі падамося...»
Нехта ўзяўся за скокі. «Даволі табе дзяўчат пужаць, Сяргей». Скокі дык скокі. І скакалі, не шкадуючы ног. Аж гузік адарваўся ў гімнасцёрцы, калі зачапіўся Сяргей за вугал. Пакаціўся гузік, дзынкнуў, падскочыў здраднікам на падлозе. «Вось яшчэ не хапала». Няёмка крыху, не зусім яно, каб да парадку. І тая, што з агністымі пасмамі — тады пад сонцам,— ціха і ветліва: «Сяргей, не турбуйся, мы гэта самі... вобмігам...» Бліснула іголка — скуль толькі яна ўзялася.
Спрытныя пальцы заказыталі ля шыі, нахілялі голаў, кідаючы позіркі воч тых, што праменілі блакітам тады, над усімі, у якіх была тая светлая трывога — каб лепш, прыгажэй, урачысцей. Зусім, зусім блізенька гэтыя вочы.
— А мы, Сяргунька, швейніцы ўсе... Вя-я-лі-кая фабрыка... І хлопцы нашы — швейнікі... Вось прышыю да самага цела... Не прышыю, дык укалю... Але ж нельга, казалі старыя, на жывым прышываць...
І ў вачах хітрынка іскрыцца, пераліваецца агеньчыкамі тымі калючымі, дураслівымі, дзявочымі — дай ты ім веры...
А сама перакусвае нітку, прыхілілася блізка-блізка, светлыя валасы казычуць шчаку цеплынёй, шаўкавістаю мяккасцю.
Скасавурыў вока Сяргей. Нязручна неяк. Шыю выгнуў, каб ямчэй ёй, спрытней. Ды думка тая: «Ну што ж, няхай калупаецца там, даўжэй бы... Дужа ж дзяўчына такая светлая, ясная... От бы жонку такую...»
І скуль толькі ўзяўся днявальны, на вуха:
— Таварыш Мядзведзька, загадана вам адразу ж да дзяжурнага эскадрыллі...
Ахалодаў крыху, нібы сцяўся трохі. «І што там за ліха?» Але падцягнуўся адразу, прызвычаеным рухам рукі прайшоўся па поясу, па гімнасцёрцы. У парадку каб усё.
Торапка паціснуў руку дзяўчыне, здзіўленай, нібы крыху пакрыўджанай. Стаяла, выцягнуўшы руку з распасцёртай іголкай, нібы от не кончыла нейкай справы, пільнай, руплівай. Ды камечыла вуснамі адкусаны кавалачак ніткі.
— Куды ж гэта ты? Як жа так?
Былі ў голасе тым вострыя льдзінкі крыўды, дакору. Зразумеў.
— Выбачай. Гэта ж я на службу... Выклікаюць зараз.
— Ага... А я, дурніца, падумала... Аж смешна цяпер мне стала...
— Ну, дык бывай... Памятай... Так жа хораша, дзень такі слаўны быў...
Развітаўся яшчэ раз і пайшоў. Не смеў азірнуцца назад: як яна там, сонечная, блізкая, далёкая... Трошкі цяжкімі здаваліся чобаты, нібы прыклейваліся падэшвы да шурпатай падлогі. Ды роіліся думкі, спакойныя, цёплыя. «Колькі-то дзівоснага на зямлі, святлістага...»
А праз якіх дзесяць хвілін імчаўся Сяргей на аварыйным грузавіку. Тут жа было некалькі тэхнікаў, матарыстаў. Адзаду пялася не адстаць «санітарка». І мо таму, што ў цемені ночы нейкую асаблівую злавеснасць набывалі водбліскі чырвоных крыжоў «санітаркі»,— людзі былі маўклівымі і абменьваліся скупымі словамі: аб курыве, аб вільготным тумане, аб нязручнай балотнай дарозе. І кожны старанна абмінаў адну думку аб іх: як яны там? І як гэта з імі — амерыканцамі — здарылася?
А цемень ночы праглынала машыны. І відаць было здалёк, як бягуць адзін за адным два слупкі свету, нахіляючыся да зямлі бледнаватымі, залатымі снапамі. І чым далей, тым менш і цямней, покуль зусім не схаваліся за далёкім, нябачным пагоркам.
Ехалі ратаваць людзей.
* * *
Чырвоныя каснікі ляглі на асіны, і колькі хвілін пералівалася зыркае трапяткое полымя. І ні дыму, ні іскраў. Ды густа сінела неба, аблямаванае па краях празрыстым, бледным зяленівам.
То заходзіла сонца. Зябкія цені паплылі ад асін. Пахаладала. Толькі пад рукой хавала сваю цяплынь пухнатая купіна. Рука ж была цяжкай, нягнуткай. Хіліла ўніз плячо, было балюча да яго дакрануцца. Лётчык Джо і не заўважыў, калі сабраліся гэтыя людзі. Чужыя, нязвыклыя. Гоман галасоў быў зусім незнаёмы, і таму далятаў ён нечым дзівосным, няведамым, як нейкая стракатая фантастыка. Страшэнная слабасць адчувалася ў целе, і гэтая слабасць прывяла ў сябе, прымусіла паварушыцца.
— Жывы! — ускрыкнулі людзі, і колькі галоў нахілілася над ім, над Джо.
І тут успомніў... Ляціць зямля ў віратлівым разбегу. Верхавінамі дрэў абганяе далёкія воблакі... І вот-вот адарвешся, паляціш у сінія змрокі, у марозную бездань.
Не, не тое...
І разам сцялася сэрца, здрыганулася... І, здаецца, адчуў, як варухнуліся валасы на галаве, сцягнулася да болю скура пад імі, нібы ад дотыку чагосьці вострага, калюча-марознага... Вось, вось адзін толькі момант... Ён устае, наплывае, магутны, зыркі, непераможны ў сваіх нібы колерных гуках, нібы гучных фарбах. То ляцела насустрач зямля, шалёна выпуклялася сваёй шурпатай шчакой. Нібы клікала для пацалункаў. Клікала няўмольна, прагна... І калі віхрам пранесліся пад самымі нагамі жудасныя ў сваёй натуральнасці верхавіны дрэў, тады крыкнуў нема і глуха:
— Вілі, смерць!..
І, абрэзаўшы пальцы аб непадаткія папругі,— адрываў іх з мясам,— скочыў туды, насустрач шалёнаму віхру. Былі зажмураныя вочы, і колькі хвілін была гэтая нязгаслая бліскавіца ўваччу... Калі абарвалася, згасла — невядома...
— Дык вось яно што...— сказаў ціха.
— Гаворыць, толькі не па-наскаму.— І людзі — гэтая стракатая фантастыка — завінуліся яшчэ болей, асцярожна ўзялі пад рукі, перанеслі на бліжэйшы пагорак. Палажылі на цёплы кажух. Бегалі, мітусіліся, відаць, раіліся. Разлажылі цяпло — роіліся стаўбуном над ім іскры, даляталі да нахмураных галін. У водблісках цяпла відаць было трапяткое лісце асін — яно шамацела цяпер ціха і ўтульна. Прыемная цяплынь разлілася па целу. І людзі, от дзівакі,— «аба мне, аб чужому»,— паставілі малако, пахучы хлеб. Калі пад’еў, вярнуліся сілы, наважыўся ўстаць. Падтрымалі. І беражна павялі. Туды, бо ведалі ж самі, там ляжала яно, нязграбнае, раскіданае, у бляшаных адсветах калючага, скарабачанага металу. Побач ляжала перабітае, сугорбленае крыло, другое павісла бяспомачна ў паветры і ўцалелым краем сваім нагадвала вастрыё нажа, павернутага ўверх, пад навіслыя туманы. Ды спераду — дзе быў матор — тырчалі чорныя аголеныя рабрыны.
— Та-а-ак... здорава...— і кінуў нібы безуважлівым вокам уперад, дзе, прачырыўшы чорную баразну, глыбока закапаўся ў зямлю матор.
«Не вытрымаў, адарваўся... Але што ж з ім? — мільганула запытаннем думка.— Як ён, Вілі?»
Падышоў бліжэй. Водбліск запалкі шугануў палахліва і знік, прагна праглынуты ноччу. Яшчэ больш сцямнела. Нехта паслужліва прынёс ліхтар, вялікі, закураны, з замурзаным і пабітым шклом. Унутры зыбалася полымя свечкі і кідала празрыстыя водсветы на людзей, на зямлю, на вастрыё крыла. Кідаліся ліхаманкава цені — даўгія, вуглаватыя. Яны скакалі па дрэвах, сігалі па зямлі і, як чорныя здані, праціналі пасмы туманаў.
І вось яна, другая кабінка, дзе ён, дзе Вілі. Пакамечаныя барты паблісквалі лакіраванай скурай, ад іх пахла разам і ўтульнасцю і вятрамі — халоднымі, сухімі, заклікаючымі. У кабінцы віднелася чорная, скурчаная постаць. Вілі сядзеў і, прынікшы лбом да халоднай медзяной арматуры, нібы разважаў аб чымсьці ў глыбокай задуме. І толькі надломлены закрут рук парушаў гэты спакой, поўную чорнага смутку задуму. Адна ўхапілася за край кабінкі, другая заблыталася на грудзях, учапіўшыся танклявымі пальцамі за наплечныя папругі. І цяжка было адняць рукі, вызваліць ад папруг застылыя, акамянелыя пальцы. І калі водбліскі ліхтара прайшліся па нахіленаму твару і на адзін, адзін толькі міг спыніліся на цёмным віхлястым цурку — ад запалага выгіну рота па шчацэ, за скураны каўнер,— тады схамянуўся неяк лётчык Джо і нібы страсянуўся. Нібы стала ўсё ясным адразу, зразумелым, акрэсленым.
— Та-а-к... Гэта ж, Вілі, канец, сапраўдны...
І яшчэ:
— Не паспеў, мусіць, выскачыць, вызваліцца ад павуціння папруг. Мо я вінаваты, я ж вёў самалёт, не паспеў папярэдзіць. А калі б выскачыў? Што з таго? І ў чым урэшце справа, хто ж тут вінаваты?
Лёгкім подыхам ветру задула свячу ў ліхтары, і распасцёрлася ноч — глухая, чорная, задуменная. Зрэдку месік прабіваўся праз хмары, пасцілаўся па зямлі скупымі шэрымі плямамі. І пад яго халоднаю шэранню рабілася яшчэ глушэй, сумней. Лётчык думаў. А мо і не думаў. Цяжка было вылавіць іх, гэтыя думкі. І толькі тады абудзіў іх, калі машынальна палез па гадзіннік і выняў яго з кішэні.
Нібы срэбная луска пасыпалася тады на чорны рукаў пад месікам.
— Патрушчана ўсё... Нават стрэлкі няма...
На ланцужку гадзінніка вісеў срэбны арол з шырока раскінутымі крыллямі. І на крыллях залатыя літары слоў. Значок авіяклуба. Але не на гэтыя літары слоў глядзеў у задуменні лётчык. Хударлявыя пальцы перабіралі малюсенькі кавалачак дроту — пакрэмзаны, іржавы, з няроўна абрэзанымі краямі. Кавалачак дроту быў моцна прыпаяны да ланцужка, побач з срэбным арлом, побач з залатым мігценнем літараў. І ў думках у лётчыка мільганула маланкай:
— Сёмая смерць! А ўдача?
Ніхто не ведаў мовы яго. Таму і маўчалі людзі, пазіраючы збоку, прыглядаючыся да яго сугорбленай постаці. А калі б і ведалі гэтую мову, не зразумелі б слоў — урыўкаў нейкіх думак, вядомых яму аднаму.
Прыкрую цемень ночы, яе настарожаную цішыню — людзі шанавалі спакой памёршага — абудзілі машыны: грузавік, «санітарка». Людзі з пятліцамі завіхаліся ля скарабачаных рэштак самалёта, адкапалі матор, асцярожна вынулі Вілі і перанеслі ў «санітарку». І па срэбных прапелерах на пятліцах пазнаў лётчык Джо, зразумеў, што свае. Па паветры. Па ім. Большага ён не мог дазнацца, не меў сілы разабрацца ва ўсім, у гэтых людзях, што прывезлі ў лес гаманлівы рух, жыццё, спрытны размах у рабоце, прывёзшы збаўленне яму, дапамогу яму, чужому. І неяк надламіўся лётчык. Дзе падзелася раўнавага, той ганарлівы спакой, з якім сустракаў ён бяду і няўдачу. Жалкі, утароплены, кідаўся ён дапамагаць, паслужліва мітусіўся між імі. І яго пасадзілі на грузавік поплеч з шафёрам, завязалі абвіслую руку ў лубкі, забаранілі рухацца.
Вастрыё крыла высілася ўжо над бартамі грузавіка. Пад крылом выпіналася чорнымі рагалінамі награмаджаная куча металу.
...Сяргей Мядзведзька гаварыў са старшынёй сельсавета.
— Гэта добра, што варту паставілі... І галоўнае, што далі знаць...
...Стракатая фантастыка ночы шарэла, і твары людзей набывалі буднішні выгляд, наліваліся жывымі фарбамі дня. Развідняла.
Натужліва гудзеў грузавік, коўзаючыся па слізкіх выбоінах. Ехалі назад. Лёгка бегла ўслед «санітарка».
На яе не глядзелі, не любілі глядзець.
* * *
Вечарэла.
Ад сонечнага ўгрэву стаяла ў палатках густая духмень, і мала было ахвотнікаў парыцца ў ёй, аблівацца потам. Не ратавалі і паднятыя рагі палатак. Вецер сціх, і ўгрэтае за дзень паветра, напоенае густымі пахамі хвоі, навісла шызаватай смугой, у якой бляклі яркія фарбы, сціраліся вострыя рысы, гублялі сваю выразную акрэсленасць далёкія дрэвы, будынкі. Мутнела і млявела сонца.
Стомленыя днём і работай, адпачывалі лётчыкі. Плёскаліся на рэчцы, пазашываліся ў цянькі ляшчынніку і разгалістых елак, шамацелі газетамі на мурожнай палянцы, у фанернай цяністасці ленкутка. Ды каторыя, не зважаючы ні на ўтому, ні на сонца, адважна рэзаліся ў даміно, і адчайны стук касцяшак рваў паветра, рэзаў застаяўшуюся цішыню лінеек.
— Я вот табе і падталісманю...
Гаварылі аб амерыканцах. Перадавалі газетную хроніку аб іх, няўдаках, дзяліліся сваімі ўласнымі ўражаннямі.
— Канечне, шкада чалавека. Ляцеў, ляцеў, акіян пераляцеў, усю буржуазію, можна сказаць, абляцеў, і на табе. Да Масквы не дапяў — колькі там, гадзіны са тры, з чатыры — і сеў, называецца, прысандаліўся... Нашы балоты ўпадабаў...
— І сядзеш,— аўтарытэтна дадаў камандзір Мядзведзькіна звяна, стары лётчык Мамуша. Звалі яго між сваіх «нашай мамачкай». Мо за цёплае рабацінне твару, якое рабіла Мамушыну ўсмешку нейкай асабліва ветлай, утульнай, хатняй. Мо за звычай яго абзываць усіх сынкамі. Мо таму, што з мацярынскай руплівасцю сачыў за хлопцамі, за іх самалётамі. На «мамачку» не крыўдзіліся, па Мамушу раўняліся ў рабоце, у спрыце, у паважлівых адносінах да людзей.
— І сядзеш, кажу...— паўтарыў Мамуша і так стукнуў косткамі, што Сяргеева калена, на якім ляжала дошка ад даміно, засвярбела, зачасалася ад болю.
— А калена пры чым? І чаму сядзеш?
— А таму, што так вылятаць — гэта выпраўляць людзей на гібель. Ні добрай карты, нічога з таго, што можа спатрэбіцца ў дарозе, запасной нават часткі ніводнай. Я не кажу ўжо, што нават коўдры якой звычайнай і той не было. Калі не ўбіўся, дык ляскай зубамі. Ён жа чуць не астыў, каб не заўважылі сяляне, не дапамаглі... Ну, затое амерыканскі сцяг... Ён табе і компас і карта на тысячы вёрстаў... У-у... сволачы... Шкада от хіба бортмеханіка, як-ніяк — душа мазалёвая...
— А ты, мамачка, пра талісман...
— Што талісман... канечне, нам смешна. Начапіў бразголку, ды яшчэ выхваляецца. Маўчаў бы, дурань... Калі пахавалі мы гэтага бортмеханіка, адвялі з Сяргеем — даручылі нам — лётчыка ў гасцініцу. Дні са два ён прабудзе тут, пакуль трохі акрыяе рука. А ў гасцініцы ўсё ўверх дном, увесь нумар абшныпараны. І хто б вы думалі? Замежныя журналісты праведалі. І калі тыя пачуткі пайшлі? Наляцелі як крумкачы, і калі толькі патрапілі з-за мяжы. І пакуль мы хавалі няшчаснага гэтага летуна, яны, убіўшыся ў нумар, перарылі ўсё барахлішка, сёе-тое папёрлі. Сорам сказаць, лётніцкія панчохі і тыя спляжылі... Як жа, сенсацыя... Шукалі цікавых дробязей, паху крыві шукалі... Скарабачаны партсігар бортмеханіка туды ж паехаў. Як жа, талісман, шчасце — забітага лётчыка рэч... І што вы думаеце, увесь самалёт папёрлі б, калі б толькі дапусціў іх. Праўда, лётчык таксама хітрая птаха. Як толькі прывезлі мы яго з Сяргеем на грузавіку, дык адразу на станцыю ды хуценька спешным багажом і адаслаў матор за мяжу, кур’ерскім.
— Каму тое барахло патрэбна?
— Дзівак ты, не разумееш. Дужа гэта, скажам, кампаніі авіяцыйнай цікава выдаваць сакрэты сваёй няўдачы. Уся ж загвоздка ў маторы, яго ж і спрабавалі. Тут, брат, долар доларам паганяе і на долары едзе. І ні смерць, ні кроў — усё ні па чым. Вунь і пахваляўся гэты лётчык, калі разгаварыліся мы з ім у гасцініцы. Усё цікавіўся значком курсаў парашутных, што ў Сяргея.
— А я вот,— кажа,— выдатнейшым талісманам валодаю, шэсць людзей, шэсць смярцей, і апошняя — сёмая...
— Бразголка тая ў яго, што на гадзіннікавым ланцужку,— кавалачак троса ад самалёта. Сутыкнуўся самалёт у паветры з другім. Ну, канечне, у друзачкі, і людзі там... Шэсць чалавек... «Шанцуе,— кажа,— з таго часу... Колькі прызоў адных узяў, праз акіян тры разы...»
— І на балоце ў лапаць сеў...— дадаў нехта з хлопцаў, і ўсе засмяяліся. Але смех той быў не ад душы. Не хапала яму цеплыні, размаху, маладой, агнявой узнёсласці. Смех абарваўся, звяў. Былі кіслыя твары.
— Кінь ты, мамачка, пра талісманы... За-а-нуд-ная штука, паскудная штука... У смерці другіх шукаць сваё шчасце... Аж слухаць брыдка...
— А хто кажа?
— Вот песню хіба...
— А хто супроць песні? Між іншым, Сяргунька, ты заўтра паляціш на «Камсамольцы». У тваёй машыны матор на разбор. А «Камсамольца» ў строй увялі, ха-а-ро-шая машына. Табе і лятаць на ім. Так і загадана па атраду. Недарма ж ты і шэфаў вітаў.
— Ну, што ж...— замяўся Сяргей і дапытліва спадылба паглядзеў на другіх. І не памыліўся.
— Ага! Во-о-т яно што... Цяпер, зараза, не ўтоіш... Вітаем... І дзяўчына, я вам скажу... А яшчэ маўчыць, ірад...
— Ды адчапіцеся, назолы.
І адмахнуўся так, абы для прыліку.
* * *
Самалёт — як вялікая залатая пчала — павіс у паветры...
Нясцерпны бляск сонца — на крыллях, на маторы, на медзяной арматуры кабінкі. Зверху халодная і глыбокая сінь, без плямінкі, без хмурынкі. Яна распасцерлася ў першабытнай красе, агорнутая суровай і недасяжнай урачыстасцю. І, пранізаная сонечным пылам, гарыць мешанінаю фарбаў: золатам, сінявой, дыша вячыстым спакоем.
А ўнізе грамаздзяцца белыя горы — высокія, крутабокія. Іграюць вадаспады хмар, вырастаюць, хмурацца воблакі, таюць, растайваюць, зноў узнікаюць велічэзнымі клубамі.
Нясцерпны бляск слепіць вока, як снегавое поле ў зыркі сонечны дзень марозны.
І ты — залатая пчала...
Здаецца, ні кроку з месца.
Ляціш, не ляціш... Зямля далёка... Толькі роўны, спакойны гуд матора не абманвае, кажа аб імклівым палёце.
Сяргею не ўпершыню такія палёты. Пяць тысяч метраў вышыні — толькі лішнія клопаты — цягаць з сабой фетравыя боты, парыцца там, на зямлі — да ўзлёту,— у зімовым камбінезоне. Але тут усё да месца: і камбінезон, і боты, і тоўстыя панчохі. І хоць нязручна, няёмка ў зімовым адзенні, але, здаецца, яшчэ б што-небудзь нацёг, бо так жа калюча шчыпле вецер, хапае марозам за шчокі, прабіраецца за каўнер. Але ж некалі прыслухацца да гэтага, трэба весці машыну.
Вялікая вышыня дае ўсё ж знаць аб сабе: часам гудзе ўвушшу, пачынае вадзіць, злёгку кружыцца галава. І ўвесь ты напружаны, сціслы, адчуваючы гэтае пяцітысячнае прадонне.
Ішлі звяном па маршруту.
Наперадзе пабліскваў самалёт камандзіра. Злева далятаў прыглушаны гуд трэцяй машыны. Не адставалі, не адрываліся.
Прыладзіўшыся на сядзенні, спакойна сузіраў Сяргей прывычную арктыку завоблачнага неба, не спускаў воч з камандзірскага самалёта. Мімаволі лезлі ў думкі апошнія дні: амерыканцы, іх дзікі, талісманны лёс, ноч, калі ратавалі... Прамільгнула марывам — цёплым, прывабным — яна... Нібы мяккі шоўк валасоў дакрануўся шчакі... На міг на адзіны, бо такі ж калючы вецер, трэба церці заўзята нос, каб не змёрз, не астыг. Ды камандзірскі самалёт падаваў сігнал, каманду. Пільна ўглядаўся ў яго Сяргей, каб не прапусціць, не прамазаць.
Унізе ўздыбілася высачэзная гара і ўзнеслася сваёй вострай шапкай пад самыя крыллі. Растопленым срэбрам ззялі яе крутыя воблачныя адхоны, і снегавы пыл струменіў, здаецца, па іх, пераліваўся, церушыўся зыркімі марознымі іскрамі.
І дураслівая думка на міг: шугануць от уніз на самалёце і, як на тым ледзяшу прамёрзлым — так было ў дзяцінстве,— шалёна пранесціся па крутому адхону, насустрач пякучым марозным іскрам. Ляцець і зліцца з дзікім посвістам ветру, з снежным пылам, што ў вочы, у шчокі, аж шапка тая кучомка зляціць з галавы, а сэрца, сэрца зойдзецца, затахціць. І страшна, і соладка. І чырвань бывае тады на ўсю шчаку, на самую покаўку-нос, на тыя боўцілы-вушы.
Але ж толькі думка.
Плаўна ідуць самалёты, разразаючы наласкаванымі медзянымі насамі густую сіняву і золата сонца. Сіняву і сонца, спавітыя вячыстым спакоем. Зямлі не відно. Калі і зірне яна часам праз рэдкія воблачныя вокны бледным шэрым зрокам, нічога не разбярэш на ёй. Звяно ідзе па прыборах. І Сяргей глядзіць на гадзіннік — хутка будзе каманда павярнуць самалёты направа. Глядзіць на прыборы, на гэтыя капрызныя стрэлкі, на макавінкі лічб чырвоных, чорных. Усё ў парадку. Усё ў чоткім ураўнаважаным руху, у раўнамерным, ледзь прыкметным зыбанні стрэлак, у спакойным мігаценні малюсенькіх кантрольных лямпак. За гэтымі цьмянымі запацелымі шкельцамі спакойная ўпэўненасць, нязрушная вера ў сябе, у машыну.
— Працерці от хіба гэтыя запацелыя шкельцы...
І толькі нахіліўся да іх, як гайдануўся самалёт нечакана і грозна. Падскочыў, узвіўся на дыбкі. Напяўшы струной папругі, нырнула кудысьці сядзенне, жалезная ручка гоша жорстка ўдарыла ў грудзі, захлупіла дыханне. Ды грымнула нешта, страсанула паветра, прыглушыла балюча, цёмныя кругі пайшлі прад вачамі, закружыліся. І ледзь разабраць — дзынкнулі тросы, зазвінелі жалобна, гэтакім прыглушаным металёвым стогнам.
І ўніз — з дзікім посвістам, гудам.
Інстынктыўна ўцяў голаў у плечы.
— Смерць?
— Выбух? Чорнае прадонне няўмольна...
І таксама смерць, калі будзе пажар, а ён бывае нязбежны. І нервова рванулася рука туды, каб выключыць запальванне. Нібы ўсцешыўся — выключана...
А самалёт ішоў каменем на зямлю. Быў у ім віратлівы разбег і шалёная, прыцягваючая сіла зямлі. Толькі не відна было яе, зямлі, страшнай цяпер, нежаданай. Шлі воблакі — сляпыя, вільготныя... І не ішлі, а імчалі насустрач, захлуплялі дыханне, ледзянілі сэрца. То смерць ляцела насустрач і, распасцёршы крыллі, лавіла, сляпая, у халодныя і ліпучыя свае абыймы...
І калі халодны пот пайшоў па твару, надыходзіла навалай шэрая непрытомнасць; маланкай узвілася думка, вострая як нож, балючая, апякаючая. Думка пра сонца, пра залатую празрыстасць жывых яго променяў. Пра сіняву, пра дзікія краскі ўзлётнага поля. Пахучы дух зямлі, зямлі пругкай, крамянай. І разам мяккай, крохкай — сыпучымі пясчынкамі сыплецца яна пад ветрам. Мяккай, калі сонца, жыццё. Калючай і цвёрдай як граніт, калі халодны пот засціць вочы... «Як жа ж так? А парашут?» Быў ён тут жа, блізенька, за спіной, нібы прышыты да плеч, да ног, да павучыння папруг. Адна хвіліна, паўхвіліны — і няхай ляціць яно, няхай... Толькі б самому не разам з тымі скарабачанымі рагалінамі... чорнымі, аголенымі... Не, ніколі, ніколі... іначай згасне сонечны бляск, згаснуць вочы...
Пальцы ўчапіліся ў бліскучы замочак, напружыліся ногі, каб разам, хутка рвануцца, адарвацца ад шалёнай імклівасці... Ад «Камсамольца».
Учапіліся пальцы, застыглі. «Як жа ж так? «Камсамольца»? «Як жа ж так? Камсамольскае слова?»
І думкі, думкі, куды завялі вы? Аб ёй, аб шурпатай далоні... Аб жыцці... аб нашым жыцці...
Хіба ж дрогне рука, пальцы нашы... Калі трэба, за горла... нож у сэрца таму...
Нож у сэрца таму...
Быць не можа іначай...
І нарастала яна, сіла вялікая, непераможная, грозная...
* * *
Прабіўшы воблакі, ішоў кругамі на сваім самалёце лётчык Мамуша. Сударгава націскаючы на педалі і ўчапіўшыся жалезнымі пальцамі за гош, ён не зводзіў воч з «Камсамольца». Доўгі твар Мамушы быў перакошаны і ішлі па ім — па цёпламу рабацінню — белыя плямы. Ды голасна кідаў:
— Ах жа дурны...
— Дурны-ы, дурны, дурны...
— Хутчэй жа, чортава галава... На ліха ж тады парашуты... зачым жа так гінуць, каму яна, гэтая смерць...
І ўсім целам падаваўся наперад, нібы крыкнуць хацеў галасней, кожным рухам сваім хацеў памагчы яму, от жа гэтаму дурню, што ішоў на смерць, не адганяў смерць, не кілзаў яе пятлёй парашутнай.
— Эх жа, прападзі яно пропадам усё... Гіне... Чалавек гіне... І такі ж харошы быў, няўклюда...
Адвярнуўся на міг, каб не бачыць, вокам сваім не глядзець. Але ж не сцярпеў.
І калі глянуў, аж падскочыў — уліплі папругі ў плечы; і сэрца акунулася ў цеплыню — гарачую, бурлівую.
— Ну і адкало-о-ў... Дзівіся... Жывы, падла, будзе.
І раптам нахмурыўся.
— Што ж гэта? Напужаць мяне надумаўся, падшывалец... Я ж табе пахуліганю, я табе дам — аварыі выдумляць...
Пацямнеў нават з твару, і знікла, растаяла тая бурлівая і гарачая цяплынь. Злосны быў лётчык Мамуша і, даўшы сігнал «за мной», павёў самалёт да аэрадрома. І як толькі прызямліўся, далажыў камандзіру атрада аб ім, аб Сяргеі, аб бязульстве хлапечым.
— Тысячу метраў уніз, камянюкаю, без стырна... Кулдыкаючыся... Такое вытварае, валасы дыбам!
— Ды быць не можа!..— паціналі людзі плячамі.— Каб ён? Ды што ты?
— Пабачыце...
— А дзе ён?
— Адстаў, відаць... Ды вунь, няйначай...
Увесь атрад быў даўно на зямлі. Чакалі толькі яго аднаго, «Камсамольца». І калі заўважылі, здзівіліся. Ішоў ён неяк не па-людску, нібы поўз у паветры, няўпэўнена, зыбаўся часам, шугаў носам уніз, зноў выпростваўся. Пераглянуліся, настаражыліся.
— Матора ж чаму не чуваць? Няўжо з выключаным?
І калі перад самым зніжэннем шуганула з «Камсамольца» ракета — сігнал аб няшчасці,— замітусіліся людзі, забегалі. Усіх тэхнікаў і матарыстаў, што сядзелі купкай за стартам, чыталі газеты, як ветрам узняло. Бегма кінуліся да старта, задыміла «санітарка», затарахцела, плаўна падкацілася бліжэй.
Самалёт ішоў на зніжэнне. *
* * *
Была пара хвілін, кароткіх і поўных.
Калі рукі рабіліся на жалезныя скруткі, пад нагамі, здаецца, магла падацца ўся зямля, нязрушная, непадаткая. Рукі, ногі... збіты палец вунь да крыві, калі сударгава чапляўся за гош. І думкі палілі, апякалі... Скарыўся і самалёт... Калі стаў ён, кулдыкнуўшыся, на хвост і шалёна шугануў уніз, улучыў хвіліну Сяргей і прымусіў машыну паслухацца і скарыцца. Падначаліў рукам, думкам сваім падначаліў. І, калі завёў у прывычны штопар, уздыхнуў. Торапка выцер пот, што засціў вочы, уядаўся саленаватай рэззю. І, улавіўшы момант, выпрастаў самалёт, вывеў яго на простую дарогу. Кінуў вокам на шкельцы, на дрыготкія стрэлкі — чорныя, чырвоныя.
— Цяпер пан панам... Цяпер уга... Наша ўзяла... Тры тысячы метраў... На дзесяць вёрст хопіць і без матора. Спланірую... А не дацягнем — што ж, як-небудзь сядзем на полі...
Прабівалася сонца праз воблакі, і такое ж яно было радаснае, неўміручае, адчуваемае кожнай зморшчынкай твару, кожнай жылкай сінявай шырокіх валасатых рук. Была зноў жаданай зямля, шырокая, мнагаколерная, з шчакой сонечнай, цёплай. Зялёнай...
— Так... Вось яно што, камсамольскае...
І цяжка было адказаць, што ж гэта за яно, за камсамольскае...
— Ды мала што! От дзівак!
Адчувалася стомленасць у целе, кружылася злёгку галава, нылі рукі і ногі. Назойліва ляцелі і балюча хвасталі па твару цяжкія вострыя пырскі. Ліпучай вадкасцю расплываліся яны па твару, сляпілі акуляры.
— То ж назола... Няйначай лопнулі маслаправоды... Эге! І бензін цячэ, смаліць цурком... Ну, ды ўжо ж як-небудзь прысандалімся... Недалёка...
Як на рукі падхапілі самалёт, калі спыніў ён імклівы разбег на зямлі. Злез Сяргей, доўга твар выціраў, вочы.
— Братачка, ды што ж з табою? От заляпіла, чорны ўвесь аж да пят...
— Ды дзівіся, у яго ж палавіны матора нямашака, выбух быў... Уся рама разбіта, пакрэмзана. Ну і дзялы! Пахлі яны, браце, труной пахлі. Бя-я-да! Добра, што пашанцавала без пажару...
У лётчыка Мамушы нервова мігалі русявыя расніцы, і ўвесь ён нібы размяк, асеў, ямінкі рабаціння паблісквалі цеплынёй, ды позірк быў нейкі ўтароплены, разгублены.
— Братка, хадзі,— за рукаў тузаў, каб убок, на крок які ад усіх.— Даруй, голуб, што блага падумаў...
— Што ты вярзеш, мамачка? Хадзі хіба памажы твар вымыць, вочы ўсе засляпіла, ды напіцца хачу.
...Быў разбор заняткаў. Хто садзіўся як, хто дзе прамазаў. Аб усім не праміне сказаць камандзір эскадрыллі. І аб ім, аб Сяргею...
— Так, таварышы... Нельга не сказаць і аб выпадку з таварышам Мядзведзькам. Ён паказаў сябе нашым лётчыкам, чырвоным лётчыкам, лётчыкам-ударнікам. Харошы прыклад вытрыманасці. Ён меў права на парашут, не скарыстаў гэтага права. Улічыў магчымасці... І мы бачым яго жывым і здаровым. Цэлы і самалёт... А вы ж ведаеце, чый гэта самалёт, на чые ён сродкі збудаваны... Канечне, камандаванне дасць патрэбную ацэнку сённяшняму факту...
Насупіў бровы Сяргей.
«Што з таго? — у думках.— Мала ў нас чаго? А іначай жа як?»
Былі і другія думкі: «Усё ж ён правільна гаворыць, праўду гаворыць камандзір...»
І адчуванне паўнаты жыцця, яго бязмежных магчымасцей авалодала ўсёй Мядзведзькінай істотай, запоўніла да краёў.
* * *
За акном быў дождж — касыя падцёкі паласавалі шыбу, і ў водблісках ліхтара адсвечваліся пералівістай муццю, скатваліся наўскасяк буйнымі серабрыстымі гарошынамі.
Мерна ўздрыгваў вагон.
Было змрочна ў ім, халаднавата. Начная цішыня была напоена смуткам. Смуткам, калі адзін на адзін са сваімі думкамі — тужлівымі, уедлівымі, надакучна апрыкрымі.
Лётчык Джо ехаў назад. Яго чакала кампанія, яго чакаў інжынер. «Панчохі з вярблюджага пуху». А калі іх няма цяпер, гэтых панчох? «Кампанія паважае шчаслівых людзей». А калі нешчаслівых? Джо любіць партрэты ў газетах, цёплыя радкі пад імі. Аб ім. Можа выйсці кіслы партрэт. Кіслыя думкі ў Джо, кіслы твар.
І яшчэ:
Ці мала аб чым смяюцца інжынеравы дочкі, разбяры, чаму яны ўсміхаюцца?
...Лётчык Джо не рамантык. Ён паважае толькі справу і больш за ўсё сваю справу. Аб іншых, аб другіх — яму клопату мала. Але ж точаць сумненні лётчыка Джо, думкі лезуць назольныя, усякія думкі. Аб людзях убачаных, як іх зразумець, іх, незразумелых, дзівосных. І наогул, што за краіна?
А за акном была ноч, быў дождж. Паўзлі, скатваліся наўскасяк буйныя серабрыстыя гарошыны. Цьмяна паблісквалі, як талісман...
Памацаў кішэню. «Ат, усё роўна разбіты, не дазнаешся часу...»
— Так, талісман... Талісман, называецца...
Усміхнуўся горка.
— А ўсё ж такі быў я вялікім дурнем!
І, згадзіўшыся маўкліва з гэтым прызнаннем, уздыхнуў, усцешыўся, пачаў ладзіцца спаць. Нешта муляла бок, няёмка было з рукой — садніла яна, паколвала...
Мерна ўздрыгваў вагон, прыглушана гудзелі колы, ды ў тахт вагону хісталіся палахлівыя цені ад лаў, ад паліц, ад здранцвелых людзей, што спалі, храплі. Сонныя змрокі хадзілі ў вагоне, сіліліся перамагчы цьмяныя ліхтары.
Так жа хацелася заснуць.
* * *
Даўно неяк збіраўся Сяргей напісаць ліст. Ёй. Усё неяк не выстарчала часу. І шкодзілі трохі хлопцы свае, заміналі. Але ж выбраліся ў горад у дзень выходны. Ляжаў на ложку, думаў, аблюбоўваў словы. Спускалася полагам напятая халсціна палаткі, і праз яе напятае рэдзіва прадзіраўся ўкрадкі месік з-пад разгалістых хвой і ялін. Ды зрэдку нібы шчоўкне хто па гэтай цупкай напятасці.
— Бач ты, выспелі шышкі...
І пах хвоі рабіўся яшчэ больш густым, ядраным, ён цадзіўся ў грудзі, распінаў іх да салодкай стомы.
— Не паветра, маліна!
Але ж як жа з лістом? Трэба ж пісаць...
Напісаць аб усім. Аб талісмане от хіба, аб гэтых дзіваках амерыканскіх... Аб сабе крыху...
Запаліў газнічку на хісткім стале. Паперу выцяг. Усеўся, ашчарэпіў рукамі голаў, задумаўся.
— «Мілая»... Не тое... «Дарагая»... Усе так пішуць. Інакш ёй трэба, яна ж такая харошая... Вот, вот самае лепшае слова, простае, прыгожае... «Мая такая харошая!»
— А імя?
Запытаў сам сябе і раптам здзівіўся, бо не ведаў гэтага імені, не запытаўся ў другіх. Ведаў фабрыку, горад, вуліцу, а як зваць яе, як яе прозвішча — не даведаўся. Мо хто і ведае часам, дык ідзі ж ты, бяжы па палатках... Засмяюць... «Недарэка,— скажуць,— укахаўся па вушы, а імя прахлопаў». Смешна ж нават. І сам усміхнуўся. Дазнаецца «мамачка» — спакою не дасць. «І ўдарнічак,— скажа,— з цябе... Шляпа і гэтак далей...»
Трошкі прыкра было, ніякавата. Адчуваў вінаватым перад ёй, перад імі.
— Такая ж харошая... Не дзяўчына — самалётніца... Колькі ж вас, дзяўчат харошых, гэтакіх жа дзяўчат-камсамолак...
А зверху цадзіўся месік — дурны такі, лысы. Церушыўся шышкамі з вышыні, шалушыўся луской сярэбранай, дрымотнай.
Засыналі палаткі.