Канечне, вайна — кепская рэч.
Яна нясе з сабою ўсякія непрыемнасці. Павышаюцца падаткі. Усё даражэй. Неяк адразу робяцца іншымі людзі. Яны пачынаюць раптам грубіць, глядзець на цябе часам такімі вачамі, нібы ты павінен ласкі прасіць у іх, да працы ўгаварваць. Вось гэты стары лайдак, дрывасек Пранусь. Ён прыходзіць учора ў самую кантору, чаго ніколі не рабіў у сваім жыцці, акрамя хіба святога вялікадня ды каляд, калі работнікі павінны віншаваць сваіх гаспадароў, зычыць ім багата-багата шчасця ды добрай удачы ў справе. А то проста ўзяў і прыйшоў. І з самага парога гаворыць:
— Вы ведаеце, пане Юзаф, у мяне забілі сына...— заплакаў.
Гэта страшна непрыемна, калі плача стары чалавек. Разгублена запытаўся пан Юзаф:
— Гм... Як жа гэта так, калі забілі вашага сына?..
— Яго забілі на фронце, пане Юзаф...
Пан Юзаф устае за сталом. Ён глядзіць з хвіліну ўгору. На чыстай столі ён заўважае шэрую павуцінку ля самай люстры: «Відаць, прыйдзецца разлічыць гэтую неахайніцу Марту, вечна недагледзіць». Яго твар робіцца пахмурным, невясёлым. Пан Юзаф гаворыць:
— То светлая памяць вашаму сыну... Ён, канечне, загінуў героем!
— Аб гэтым не пісалі, пан Юзаф... У лісце з сургучнымі пячацямі мне проста паведамілі, што сын забіты.
— Так... Гэта, канечне, вялікая непрыемнасць, пане Пранусь... Вялікая непрыемнасць... Але што ты паробіш, вайна ёсць вайна... І я зайздрошчу вам, пане Пранусь... Я кажу гэта вам зусім шчыра... Ваш жа сын загінуў за айчыну! Яна ніколі не забудзе вашага сына, наша айчына... О, наша айчына!
Расчулены, ён падыходзіць да самага Прануся, моцна цісне яму руку, лагодна пацепвае па плячы.
— Не трэба сумаваць, пане Пранусь! Шчыра кажу вам: зайздрошчу я ... мець гэткага сына!
Пан Юзаф ідзе паволі да стала, садзіцца ва ўтульнае сваё крэсла, думае:
«Відаць жа, трэба даць што-нішто чалавеку...»
Ён корпаецца ў скрынцы стала. Бярэ жоўтую паперынку, аж цэлы злот. Ён сціскае яе ў кулак, зачыняе скрынку стала, нерашуча апускае паперку ў кішэню.
«Не выпадае зусім, каб даваць... Не свята ж цяпер, не Новы год... З якой жа прычыны даваць чалавеку грошы, за якія, можна сказаць, турботы... Чалавек яшчэ можа пакрыўдзіцца часам».
Ён завіхаецца ля сваіх папераў. Цэлы груд неправераных рахункаў ляжыць на стале, трэба прывесці іх да ладу. Ён перабірае іх і скоса пазірае на дзверы, а ці хутка пойдзе гэты чалавек. Той стаіць ля дзвярэй, камечыць шапку ў руках, аб нечым хоча сказаць, не адважваецца, відаць. Пан Юзаф страшна не любіць, калі хто стаіць у яго над душой. Ён пытае:
— Вы, пане Пранусь, няйначай, хочаце запытацца ў мяне аб чым-небудзь?
— Не, мне няма чаго пытацца ў вас... Але я хацеў бы папрасіць вас, пане Юзаф, зрабіць мне невялічкую ласку... Можа б вы пазычылі мне злотых з дваццаць... Такія, бачыце, справы худыя, а тут на руках у мяне ўся сынава сям’я, зіма ж надыходзіць... То ж не на доўгі час, мо як уладзіцца на працу нявестка... Дык я прашу вас... бачыце, не да каго ісці за дапамогай, я ж ведаю толькі вас, каторы год працую тут...
Пан Юзаф не любіць такія гутаркі. Што значыць — пазычыць? Гэта выкінуць грошы на вецер. Гэта вынуць іх з жывой справы. Урэшце, ён не пазычковая кантора. Гэта раз. А па-другое, у яго няма такіх лішніх грошай, якімі б можна было кідацца направа і налева. У яго саліднае прадпрыемства. Гэта праўда. Але ж прадпрыемства патрабуе заўсёды грошай. Пан Юзаф суха адказвае:
— Я не магу гэтага зрабіць, пане Пранусь. І лішніх няма. І самі ведаеце, вайна — адны толькі непрыемнасці: падаткі, дарагоўля, рэдкія наведвальнікі, усякія непрадбачаныя выдаткі...
Сапраўды, колькі выдаткаў. На марскі флот ён даваў? Даваў. На танкі? Даваў. На самалёты? Даваў.
Нават на кулямёты ён выдаткаваў аж трыццаць злотых. Праўда, калі пасвянцалі на гарадской плошчы гэтыя кулямёты, набытыя за афяраваныя грошы, сама жонка прэзідэнта горада паднесла яму, пану Юзафу Жамбінскаму, букет кветак як патрыёту. Канечне, пану Юзафу ўсё гэта было вельмі прыемна, тым больш, што ў варшаўскай газеце нават здымак быў надрукаваны: вот ён стаіць, пан Юзаф, а вот стаіць яна, жонка пана прэзідэнта, і ветліва ўсміхаецца яму, перадаючы тыя кветкі. Як яшчэ зайздросцілі яму тады дружбакі: вязе ж так чалавеку са славай... Канечне, букет той варт быў не больш як тры грошы. Але ж слава, пане Юзаф, слава дорага. А вайна ёсць вайна, павінен жа і ён, пан Юзаф, несці сякія-такія выдаткі, несці ахвяры на айчыну.
А тую газету ён трымаў заўсёды ў канторы і паказваў яе наведнікам сваім, панам афіцэрам, якія так учасцілі цяпер у яго гасцініцу. Недалёка фронт, і яны прыязджаюць сюды, каб крыху адвесці душу ў яго маленькіх, але такіх утульных, такіх...— пан Юзаф аж жмурыць вочы — такіх інтымных пакоях, якім пазайздросцяць райскія анёлы.
— Бачыце, пане афіцэр, гэта сам біскуп, гэта я, а гэта яна — жонка нашага прэзідэнта, а гэта букет кветак, а гэта нашы кулямёты, якія купілі мы...
Пан Юзаф урачыста тыцкае пальцам у сваю белую манішку. Тугая, накрухмаленая, яна аж звініць і, угінаючыся пад пальцамі, нібы страляе ледзь улоўнымі: пок, пок, пок.
— Нашы кулямёты, пане афіцэр, мы купілі...
— Мы ведаем... Ведаем, пане патрыёце...— лагодна ўсміхаюцца яму паны афіцэры, але звычайна пераводзяць гутарку на другія рэчы, і пан Жамбінскі выкручваецца, як уюн: ён не вінаваты тут ні ў чым, ні на самую толіку, ні на самы мезенец пана бога.
— Але ж і бязбожнік вы, пане патрыёце, так скубці з паноў афіцэраў...— дакарае яго які-небудзь паручнік.
— Вайна...— уздыхае пан Жамбінскі.— І дровы, і вугаль, і французскае шампанскае, і нават няшчасная якая італьянская кісліца — усё даражэе... Канечне... кхе... кхе... няхай не гневаецца пан паручнік, і дзяўчаты...
...Які надакучлівы, аднак, гэты чалавек. Усё стаіць і стаіць. Пан Жамбінскі, скоса пазіраючы на яго, гаворыць ціха, але рашуча:
— Не магу, пане Пранусь... Так... Не магу...
— Ну што ж, няхай дапамагае вам за вялікую ласку вашу пан бог!
Усяго было і сказана, як гэтыя некалькі слоў. І больш нічога. Але яны былі сказаны так, нібы падсыпалі пад пана Юзафа жменю іголак. Аж прыўскочыў на крэсле ён, хуценька перапытаў:
— Што вы хочаце сказаць мне гэтым, пане Пранусь?
— Я ж сказаў вам... Няхай дапамагае вам за вашу ласку пан бог...— І чалавек крута выходзіць з пакоя, ляпнуўшы так дзвярмі, што палахліва звоняць і перастукваюцца шклінкі люстры, як спайманая гудзіць за фіранкамі муха.
Пан Жамбінскі траціць на якую хвіліну сваю звычайную раўнавагу. Ён бяжыць да дзвярэй, асцярожна высоўвае ў прыадчыненыя дзверы сваю стрыжаную галаву і крычыць, крычыць:
— О, цяжкая халера... Халера!.. Халера!..
Акуратна зачыняе дзверы і колькі хвілін ходзіць з кутка ў куток, няшчадна дзеручы люстранай шчотачкай акуратна падстрыжаныя вусы. Адсопваючыся, ён памалу супакойваецца, мелькам пазірае на старую газету.
— Ах, якія вочы былі ў пані прэзідэнтшы, калі давала мне той букет...
І чмыхае носам.
— Яшчэ не хапала, каб я псаваў кроў сабе праз гэтых лайдакоў...
Ён чмыхае яшчэ разы са два і садзіцца за канторку. Мяккі перастук костак шчотаў, ціхае шорханне папер канчаткова супакойваюць пана Юзафа. Ён нават прыходзіць у лірычны настрой. Зірнуўшы на шчоты і ўслухоўваючыся ў меладычны звон касцельнай вежы, пан Юзаф пачынае марыць, крыху ўздыхае па нябожчыцы жонцы. Тры гады, як жыве пан Юзаф без свае слаўнае Люцыі, без свае дарагое жонкі. Канечне, ён крыху баяўся пані Люцыі, адзін яе голас прымушаў заўсёды боязна трапятацца яго слабае сэрца, пакорна падстаўляць свае плечы пад усемагутныя рукі разгневанай гаспадыні. Гэта непрыемныя хвіліны... Але ж які незамянімы чалавек была пані Люцыя ў розных далікатных справах з гэтай гасцініцай. Ці не яна раіла яму, старому ёлупу, прыбудаваць да гасцініцы танцавальны зал?.. І ці не ён, той жа стары ёлуп, не паслухаўся яе тады? Так жа боязна было рызыкнуць грашамі. Ты пабудуй, а невядома яшчэ, ці будуць то людзі скакаць у цябе. Толькі цяпер бачыць ён, як памыліўся ў свой час, не паслухаўшыся дарагое свае жонкі. Што значыць вайна? Не ўсім жа плакаць!.. Якая яму, пану Юзафу, справа да тых, што плачуць! На яго жыццё хопіць людзей, якія хочуць скакаць, якія любяць скакаць. Ах, як памыліўся ён, пан Юзаф.
Аднак усё можна паправіць у свой час.
Пан Юзаф задумаўся.
* * *
Раніца выдалася ў той дзень на дзіва сонечная, ласкавая.
Стары парк аж гарэў пад сонцам. Серабрылася на чырвоных клянах павуцінне, ціха, без шораху, ападалі лісты з бяроз. З сівых лапак ялін цяжка скатваліся рэдкія каплі вады, бязгучна падалі на жоўты пясок дарожак. У восеньскай задуме стаялі ўсе дрэвы, абласканыя мяккім верасеньскім цяплом.
Восіп Гартман затрымаўся на якую хвіліну ля помніка, што стаяў пасярэдзіне парку. На шэрым гранітным пастаменце стаяла дзяўчына з белага мармуру. Лёгкія складкі яе адзення, рукі яе, уся яна, здаецца, ляцелі насустрач сонцу, лавілі яго. Ледзь прыкметная ўсмешка была на твары дзяўчыны, і гэта ўсмешка, здавалася, была жывой і цёплай. У косах дзяўчыны заблытаўся залацісты ліст клёна.
«Як гэта хораша!» — у немым захапленні падумаў Восіп. Ён абышоў кругом, дакрануўся рукой да пастамента, да халоднага каменя ног.
«Добры матэрыял і добрая праца!»
На шэрым пастаменце скупа паблісквала пазалота павыбіваных літар. Сям-там яна паблякла зусім, пачарнела, цяжка было прачытаць, што ж напісана тут.
«Гэта ўжо кепска...— падумаў Восіп, адышоўшыся крыху ад помніка, каб яшчэ раз зірнуць на яго, наглядзецца лепш.— Ці так жа робяць літары!.. І пазалота тут непатрэбна... Тут куды б прыгажэй была бронза...»
Яго кранулі за плечы. Нечы голас груба пытаўся ў яго:
— Што ты робіш тут, салдат? Чаго ты топчашся тут?
Восіп азірнуўся. Парад ім стаяў з бярданкай вартаўнік парку. І калі вартаўнік сустрэўся з ім твар у твар, голас вартаўніка зрабіўся яшчэ грубейшым.
— Нечага бадзяцца тут немаведама чаго... Ідзі, чаго стаіш?..
— Я ж не ўкраду помніка, чаго вы баіцёся... Ён жа не ўмесціцца ў кішэні шыняля... Што вам трэба ад мяне, чалавеча... Я паранены салдат. Я толькі што са шпіталя, мяне адпусцілі дахаты...
— Адпусцілі, дык ідзі... Ну-ну, не стой! — І гэты чалавек з бярданкай прыкра вылаяўся.
Восіп паглядзеў на яго, паправіў на плячах пусты ранец, зірнуў на кляновы ліст у косах дзяўчыны — той ззяў на сонцы, свяціўся ўвесь празрыстым золатам, аж відны былі зялёныя прожылкі, цёмныя плямінкі чарвяточын.
Уцяўшы голаў у плечы, адразу пахмурнеўшы, Восіп пайшоў, не спяшаючыся, па жоўтай дарожцы саду да выхаду, дзе стаяла будка, дзе часавы правяраў дакументы. Праз якую хвіліну ён быў на шырокай лясной дарозе, што вяла да блізкага горада. Дрэвы абступілі яго з усіх бакоў. Тут было цямней, чым у прасторным парку. Сонца скупа прабівалася праз густое яшчэ вецце дрэў, слаба сагравала зямлю, размокшую пасля дажджоў, што ішлі ўсе гэтыя дні. Тут было халаднавата, і Восіп зябка пацінаў плячмі, папраўляючы рэмень ранца, які ўсё саслізгваў з пляча. Толькі адышоўшыся ад парку, дзе ходзіць цяпер гэты злосны чалавек з бярданкай, Восіп даў волю сваім думкам.
— Як гэта прыкра ўсё, аднак...
Ён ужо забыўся быў на ўсе гэтыя непрыемнасці, калі адпускалі яго са шпіталя. І гэты чалавек з бярданкай напомніў іх. Колькі намагаўся ненавісны санітар падмяніць яго, Восіпа, шынель на нейкія старыя транты. І каб не шпітальны доктар, які выйшаў якраз на тыя спрэчкі, давялося б Восіпу расстацца са сваім франтавым шынялём, новым яшчэ, не падзёртым... Канечне, і шынель, і ўсе гэтыя надзьмутыя, злыя людзі — усё гэта такая драбяза ў параўнанні з жыццём... У параўнанні хаця б з тым, што вот ідзе ён, Восіп, на пабыўку дахаты, ідзе да родных сваіх, да дзяцей сваіх. Яму проста не верыцца яшчэ, што будзе ён праз якое паўгадзіны ў родным горадзе, дзе радзіўся ён, дзе рос, жыў, працаваў... Дзе абыме ён сваіх дзяцей, расцалуе іх, прыцісне да сябе і будзе чуць, як б’юцца іх маленькія сэрцы, сэрцы яго дзяцей. Божа мой, божа... Ён раскажа ім, як выбраўся ён са страшэннага пекла... Сапраўды страшэннага, бо нават паны афіцэры пакідалі іх, салдат... І вот ён выбраўся жывы з таго пекла. Да гэтага часу аж гудзіць у вушах, і ён не можа ніяк забыцца на той дзень, калі выцяглі яго з-пад зямлі. Адкуль узялася тая зямля, ён і сам не ведае. Толькі памятае, як грымнула нешта, апякло голаў, і тады стала ўсё ціха-ціха. Апамятаўся толькі ў шпіталі.
Усё стаіць у галаве тупы боль, цяжка павярнуць шыю. Ды незвычайная лёгкасць ва ўсім целе. Ідзеш і не адчуваеш зямлі пад нагамі. Самі ногі стараешся ставіць як мага цяжэй, каб не адарвацца ад зямлі, чуць яе пад сабою.
Дрэвы парадзелі, адышліся ў бок ад дарогі. Яшчэ рос на ўзгорках малады хвойнік, але ўжо відаць быў, як на далоні, увесь горад. Яго, Восіпа, горад.
Восіп прысеў на прыдарожны камень, каб адпачыць якую хвіліну ад вялікай стомы і яшчэ больш ад безлічы пачуццяў, нахлынуўшых на яго. Колькі раз даводзілася яму бачыць свой горад з гэтай дарогі, па каторай ён часта ездзіў за каменем на суседнюю станцыю чыгункі. І ніколі не было вось гэтых пачуццяў,— нібы ўпершыню ўбачыў яго, нібы расставаўся з ім на цэлыя гады. Аж лоб узапрэў, ці то ад стомы, ці то ад хвалявання. Восіп памкнуўся зняць шапку, але яна не паддавалася. І ён успомніў, што папрасіў у шпіталі, каб прыкалолі яе булаўкамі да бінтоў, бо яна ніяк не трымалася на галаве.
Ён сядзеў на камені, любаваўся фабрычнымі комінамі, дымам, які паволі падымаўся з іх аж у самае неба. Няйначай будзе добрае надвор’е... Ружавеліся пад сонцам чарапічныя дахі, дзе-нідзе высіліся касцельныя вежы, як кавалкі рафінаду, святлелі пад сонцам салдацкія казармы.
Праз поле, якое пахла палыном і мокрым іржэўем, даляталі да яго мяккія ўдары касцельных званоў.
— А гэта наш гудзіць, такі гучны...
Нашым ён зваў той касцёл, недалёчка ад якога стаяла яго пахіленая хатка, яго, Восіпа Гартмана.
І ён уяўляў сабе, як выглядае цяпер іхняя вуліца. Ідуць да касцёла людзі. Весела перагаварваюцца дзяўчаты, павольна ідуць з парасонамі ў чорных уборах бабулі. Не спяшаючыся, ідуць пажылыя мужчыны. У маладзейшых яркія гарнітуры, сінія-сінія шапкі, пахне фіксатуарам. З гоманам прабягаюць задзірыстыя гімназісты, і яго дзеці з зайздрасцю пазіраюць на іх форменныя шапкі, на сінія і чырвоныя канты іх штаноў. Ідуць групы рабочых, ідуць паволі, паважна. Яны вядуць між сабой бясконцыя гутаркі і так загаворацца, што заўсёды не трапляюць у час да касцёла.
А бацька яго, стары Ісак, пазірае сумна з акна хаты на ўсю гэтую святочную вуліцу. Неадчэпная думка не дае спакою яму:
«Калі ж працаваць? Учора субота, сягоння нядзеля, а малаток ляжыць і ляжыць...»
Ды ці мала аб чым думае бацька! Не так ужо лёгка пракарміць усю гэтую хеўру дзяцей. Не такія ўжо спрытныя рукі ў яго, у старога. Ды і вочы падводзяць, якія так знаёмы з гэтым вечным каменным пылам.
— Аднак пара ісці.
З ныючым болем у целе адрываецца Восіп ад каменя, стараецца паскорыць шаг, каб хутчэй дабрацца да горада.
* * *
Прыемна парыпвалі новыя гамашы. На іх фабрычным лаку іграла, паблісквала сонца. Сонца было на булаўцы гальштука, на масіўных пярсцёнках, на пругкіх манжэтах пана Юзафа. Сонца было так багата, што пан Юзаф, прызвычаены да працы ў сваёй паўзмрочнай канторы, аж жмурыўся і нават засланяўся рукой, калі ад шыльд, ад крамных вітрын страляла сонца нясцерпным бляскам праменняў. Праз гэтае сонца ён займеў нават прыкрасць: шчыра павітаўся з нейкай бабуляй, палічыўшы яе за добрую знаёмую. Бабуля ўся расплылася ў вялікай удзячнасці, зычыла пану Юзафу сто кашоў дабра і не адступала ад яго ні на крок, намагаючыся зайсці як-небудзь збоку, і ўсё енчыла, енчыла:
— Ах, няхай будуць яснаму пану доўгія гады, няхай ласкавы пан дасць грошык...
— Да д’ябла ідзь...— вылаяўся нават пан Юзаф і рашуча перайшоў на ценявы бок вуліцы. Тут было спакайней. Не сляпіла сонца, не было гэтых д’яблавых бабуль з іх вечнымі грошыкамі. Як жа, так ён і пасыпле гэтыя грошыкі!.. Тут можна было сустрэць сваіх знаёмых, павітацца з імі днём добрым, павіншаваць са святой нядзеляй. І сустракаліся, і віталіся, і пыталіся аб здароўі, аб дзецях, аб хворай печані, аб мазалі старым. Трошкі гаварылі пра справы, трошкі гаварылі пра добры дзень, трошкі гаварылі пра розныя чуткі і навіны і трошкі ўздыхалі:
— Ах, гэтая вайна, пан Юзаф...
— Нічога не паробіце, вайна...— уздыхаў пан Юзаф.
— Вы да касцёла, пан Юзаф?
— Так... Трэба ж і да пана бога...
Прыемна пагаварыць з добрым чалавекам, ідучы вуліцаю да касцёла. Прыемна даведацца аб справах сваіх блізкіх. Гэтыя справы заўсёды хвалююць, калі знаёмым людзям шанцуе. Вот пану Квяцінскаму собіла зручна прадаць у армію некалькі вагонаў старога, заляжалага сукна; высока ўгору пойдзе гэты чалавек, няйначай сам пан бог дапамагае яму. Бог не бог, але рука ваяводы відаць тут. Толькі хіба скажаш аб гэтым сярод прыстойных людзей. Можна ўголас сказаць хіба аб пане Лабецкім, які прагарэў. І прагарэў на самай звычайнай падэшве. Так жа не вязе чалавеку.
Пан Юзаф шчасліва ўсміхаецца ў свае светлыя вусы: ён не прагарыць. Не... Канечне, зайздросныя працэнты будзе мець ад сукна пан Квяцінскі. Але то ўжо рызыка. З гасцініцай ніколі не прагарыш, гэта не гнілыя падэшвы пана Лабецкага. Усміхаецца Юзаф і ўсёй пяцярнёй лашчыць, цярэбіць тугія свае вусы — волас да воласа прыклеены, не адчапіць. І раптам спахватваецца, хапаючыся, выцягвае з унутраных кішэняў сваю неразлучную шчотачку, прыводзіць да парадку вусы. Тады з гонарам азіраецца навакол: вот ён, пан Юзаф, які ніколі не прагарыць, у якога капейчына, як жалезам прыкута, не ўцячэ, не згарыць.
Ён азіраецца і хмурнее. Вот ізноў трапіў у гэты завулак. Праўда, тут бліжэй прайсці да касцёла. Але пан Юзаф заўсёды стараецца абысці гэтую вузкую і брудную вулічку, памятаючы, як нязменна псуецца настрой у яго, калі даводзіцца праходзіць каля гэтых халупін. А здароўе даражэй усё ж падэшвы, якой патраціш на сотню-другую лішніх крокаў. Ды нідзе не дзенешся, загаварыліся вот крыху са знаёмым і патрапілі ў гэты непрыемны куток. Уласна кажучы, тут нічога такога асаблівага і нямашака... Адно хіба, гэта вельмі хісткія і дзіравыя тратуарчыкі, таго і глядзі, каб не абдзёр дзе аб цвік новыя гамашы. Ды бедныя халупіны, да якіх дакраніся, здаецца, пальцам, і яны рассыпяцца, разваляцца — адно званне, што хаты. Брудныя вокны сумна пазіралі на гразкую вуліцу. Па ёй блукалі сонныя козы і лупатымі шклянымі вачамі тупа пазіралі на прахожых, меланхалічна жуючы казіныя свае здабыткі — кавалак аб’явы, агрызак яблыка, спарахнелую саломіну. Сям-там грэліся на сонцы карослівыя сабакі, нахабна расцягнуўшыся ля самых тратуараў. Сабака пазірае на незнаёмага чалавека і моўчкі выскаляецца. Але ён не ўкусіць, ён і не забрэша. І лень яму, і не пад сілу яму пералівісты галасісты брэх. Нават куры і тыя спакойна займаюцца курынымі сваімі справамі ля самай сабачай пысы.
Што і казаць, непрыемная вуліца! Тут багата яшчэ дзяцей. Усе яны такія абарваныя, такія мурзатыя і такія худыя, што на іх прыкра глядзець. Адно што — вочы ў іх. Яны заўсёды гараць нейкім ліхаманкавым бляскам, гэтыя чорныя і такія вострыя, як свярдзёлкі, вочы.
Дужа непрыемная вуліца. Асаблівага ж на ёй нічога нямашака, хіба вот толькі гэты гародчык, увесь застаўлены помнікамі. Відаць, знарок тут пастаўлены і невысокі плот, каб чалавеку добра было бачыць усе гэтыя магільныя аздобы. Тут і каменныя анёлы з распасцёртымі крыльцамі, каменныя невялікія каплічкі з крыжамі, разнамасныя крыжы, распяцці. Усё гэта ўперамешку з суровымі яўрэйскімі надгроб’ямі з лаканічнымі надпісамі, з скромнымі аздобамі. Помнікі розных памераў, рознага каменю, рознага колеру. Франтаваты мармур стаіць побач са звычайным пясчанікам, з шэрым гранітам. На помніках розныя надпісы, такія харошыя, такія чуллівыя. Вот стаіць невялікі помнічак: такі пузаценькі, сыты анёл схіліўся на калені, рукі злажыў, моліцца. Рукі ашчарэпілі вялізны жалезны крыж. На камені выбіта: «Спі, мая крошка!»
Пан Юзаф ніколі не праміне, каб не зірнуць на гэты надпіс, не прачытаць яго колькі раз.
Прачытае і ўздыхне.
Крый божа, каб пан Юзаф падумаў аб чым-небудзь благім, аб тым часе, скажам, калі прыйдзецца яму, пану Юзафу, злажыць ручкі, як таму пузаценькаму анёлу. Не. Ад такіх думак вельмі далёкі пан Жамбінскі. Ён здаровы чалавек. Ён спакойны чалавек. Ён свята трымаецца залатога правіла ў сваім жыцці, так мудра сказанага ў вядомай прыказцы: што залішне, то не здарова. Ён проста ўспамінае аб светлай памяці пані Люцыі. Ён думае, як бы прыйшоўся да пані Люцыі той мілы, такі просты і такі чуллівы надпіс.
І заўсёды, калі падумае пра гэта пан Юзаф, яму сапраўды становіцца непрыемна. Ён адчувае тады нейкую нездаволенасць. Нібы нечага не хапае яму, пану Юзафу. Нібы нешта муляе яму ў памяці, не то згубіў ён што, не то страціў што. І як заўсёды, ён успамінае прычыны свайго суму, сваёй нездаволенасці: гэта ж тыя самыя тры злоты. Собіла ж яму аддаць гэтыя тры злоты. Страта не страта, калі ведаеш, што яна не вернецца. Вялікая ж страта тады, калі не ведаеш, ці яна ж вернецца, а ці не. Тады няма спакою ў душы чалавека. І невялічкія то грошы тры злоты, але ж муляюць. Кожны грош павінен мець сваю мэту, кожны злот павінен быць спраўджан у жыцці. А калі гэтага няма, тады няма ладу на сэрцы.
Адразу спахмурнелы пан Юзаф адрывае свой позірк ад гэтага надмагільнага дабра, ад вялікіх груд сырцу-каменю, злосна сплёўвае на казу, уставіўшую на яго свае лупатыя буркалы, і ідзе, спяшаючыся, да касцёла.
І сонца яму не ў сонца, і добры дзень не ў дзень.
Як могуць сапсаваць чалавеку настрой якія-небудзь тры злоты.
Урачыста гудзеў арган. І калі нарасталі яго меладычныя гукі, тады дрыжалі сцены старога касцёла, і палахлівыя зайчыкі мігцеліся ад дрыготкага шкла акон. Шкло было рознага колеру. Касцельны паўзмрок поўніўся іхнім трапяткім святлом.
Арган заціхаў, ападалі, заміралі яго гукі, бясследна знікаючы, раствараючыся ў гэтым колерным паўзмроку, у якім гублялася далёкае скляпенне столі.
Уздыхалі людзі.
Уздыхаў пан Юзаф і старанна жагнаўся, калі пелі алілуя.
Пан Юзаф любіў гэты паўзмрок, любіў арган, любіў нястройныя галасы, спяваўшыя божыя словы, любіў шызы дымок кадзільніцы, які салодка казытаў ноздры. Перагортваючы сваю ксёнжку і шэпчучы малітвы, пан Юзаф скоса пазіраў на наведнікаў, на ружавашчокіх дзяўчат, ад якіх так заўсёды прыемна пахне парфумай. Ён любіў пазіраць на ружовыя і зялёныя шыбы акон — такім радасным і святочным выглядаў праз іх божы свет. І не любіў другіх — сініх, чырвоных, фіялетавых. То марозна, то пахне пажарам, то змрочная ноч стаіць на дварэ, і пад тугой манішкай пана Юзафа холадам патыхае на грудзі.
І яшчэ не любіў пан Юзаф гэтых ксяндзоўскіх казанняў. Навошта яны? Ну, памаліліся, пагутарылі з панам богам, яго ружовай далонню боскай палашчылі свае пакутныя сэрцы,— і хопіць. Час ісці палуднаваць. А па дарозе дахаты не грэх забрысці да гэтай слаўнай Анці і за буфетнай стойкай у яе, не прысаджваючыся,— хіба ж ён п’яніца які-небудзь,— выпіць шклянку-другую дабротнага піва. Піць са смакам, не хапаючыся, як які-небудзь там блазан ці чалавек, не ведаючы свайго месца ў жыцці. Піць і прыглядацца да Анцінай пульхнай шыі, да гэтых пакручастых валосікаў за яе вухам, залаценькіх такіх. І пад імі радзімка. Сказаць Анці пару-другую цёплых слоў, каб пачырванела яна, усміхнулася, паказаўшы белыя свае зубкі. Крыху замарудзіць, калі браць рэшту з яе рук, і, развітваючыся, сказаць ёй: «Ах, мілая Анця, якое ў вас добрае піва!»
Пан Юзаф аж вочы прыжмурыў.
— Ах, Анця, ах, зубкі! — прашаптаў ён голасна.
На яго азірнуліся. Перашэптваліся дзяўчаты, падміргваючы адна адной.
Пан Юзаф аж пачырванеў, спалохана агледзеўся навокал: а ці чулі мо і другія людзі яго, не да ладу, словы. Старыя бабулі шапатліва маліліся, уткнуўшы барадаўчатыя насы ў патрапаныя ксёнжкі, толькі і чуваць гэтае — шу-шу-шу... Ёй каторай і муха цяпер на нос сядзе, дык не заўважыць, не спугне. Адны толькі мужчыны маліліся бязгучна, аднымі вачамі.
На сэрцы пана Юзафа апала турбота: пара б ісці дахаты. А тут выйшаў ужо на амбон гэты ксёндз, айцец Гілярый. Як пачне казаць, то ён ужо будзе казаць, пакуль не здаволіцца. Аб страху божым, аб цярпенні, аб бяссмертных пакутах пана бога-сына. Як гэта сумна ўсё, як гэта надакучыла пану Юзафу, хоць ён такі слаўны католік і добры зычлівец свайму касцёлу. Але ж слухаць, дык слухаць. Пачуўшы першыя словы казані, пан Юзаф нават радасна ўздыхнуў. Айцец Гілярый не меў намеру казаць пра страх божы. Ён адразу пачаў пра вайну. Гэта ўжо цікава, вайной жылі і дыхалі каторы ўжо дзень, амаль што два тыдні.
Твар айца Гілярыя быў вялы, нерухомы. Толькі паблісквалі вочы, ляжаўшыя нібы на падушачках, такія вялізныя мяшкі былі пад вачамі. Белыя рукі ляжалі на амбоне, на іх трапятаўся сонечны прамень, заблудзіўшыся ў касцельным паўзмроку. Айцец Гілярый гаварыў аб вайне як аб цяжкай кары божай, вялікім іспыце для народа. Паступова яго голас мацнеў, ажываў твар, белыя рукі нервова захадзілі над амбонам. Ён гаварыў аб польскай дзяржаве, аб яе Хрыстовай арміі.
— Меч наш — святая абарона пану богу!
— Меч наш — святая абарона вялікай царкве пана Езуса!
— Крывёю ворагаў нашых загасім агонь вайны...
Ён ужо крычаў над амбонам. Яго голас захліпаўся, нібы захлынаўся ў тых рэках крыві, якія заклікаў ён на галовы ворагаў святой айчыны, тых ворагаў, якія прадавалі, якія прадаюць вялікую польскую дзяржаву, нішчаць славу яе, гонар яе.
— Мы не дазволім! — не сцярпеў і крыкнуў спалохана пан Юзаф, схаваўшыся за спіны другіх і абціраючы хустачкай успацелы лоб.
Так, ён не дазволіць нішчыць славу вялікай Польшчы. Яго голас падхапілі другія, шалёныя выкрыкі панесліся па касцёлу, заглушаючы словы ксяндза. Нейкая бабуля ўпала ў вобмарак, у істэрычным плачы зайшліся каторыя жанчыны, узвізгнулі перапалоханыя дзяўчаты.
— І прусы і маскалі ведалі нашу сілу і моц... Нашы коні тапталі зямлю іх, разносячы славу нашу ад мора да мора, па ўсяму божаму свету... Хто ж пойдзе супроць нас?
Грозная цішыня на хвіліну напоўніла касцельны паўзмрок. Трывожна гудзелі званы на касцельных вежах.
— Хто ж пойдзе на нас? — пытаўся ізноў гэты бледны раз’юшаны чалавек, які матляўся над амбонам, як белая здань уначы.
— Хто пасягне на нас? — пытаўся грозны неўгамонны чалавек над амбонам.
На розныя галасы гудзеў касцёл. Гудзеў, як раз’ятраны вулей.
Ад гуду таго сатрасаліся сцены. Пакрываючы галасы, усё выкрыкваў, надрываўся чалавек над амбонам, і ў крыку тым чулася шалёная страсць, напоеная палючай чалавечай нянавісцю.
— Хто ворагі нашы?
Пану Юзафу так хацелася крыкнуць у адказ, але ў некаторых выпадках ён не дужа любіў выпінацца наперад.
Ашалелы голас спяшаўся адказаць як найхутчэй на сваё ж пытанне:
— Гэта яны, ненавідзячыя бога, ненавідзячыя дабро наша... Гэта яны, што адракліся ад веры Хрыстовай... Гэта яны... Камуністы... Яўрэі... Яны чмуцяць народ... Падбухторваюць нашых няшчасных рабочых... Што будзем рабіць мы з імі?
І, захліпаючыся, зрываючыся з голасу, крыкнуў:
— Смерць ворагам нашым!
Натоўп, зайшоўшыся ў дзікім крыку, хлынуў на вуліцу, каб вызваліць гэтыя слабыя сцены касцёла, якія маглі б не вытрымаць шалёнага націску людскіх пачуццяў, маглі рассыпацца, апасці пад вялікім цяжарам чалавечага гневу.
Натоўп мятнуўся ў бок рабочых кварталаў: там жа жывуць гэтыя ненавісныя камуністы. Але ж там ішлі ўчора вялікія дэманстрацыі, там хадзілі ўчора рабочыя з чырвонымі сцягамі... Пэўне там можа быць і аружжа...
Натоўп спыніўся на якую хвіліну і з шалёным гоманам, з крыкамі павярнуў у другі бок, дзе цягнуліся вузкія крывыя вуліцы, дзе цясніліся старыя хаты, падпіраючы адна другую.
Пярэднія запелі: «Ешчэ Польска не згінела». Песня панеслася па вуліцы разам з натоўпам, разам з вулічным пылам, узнятым бегшымі людзьмі. Гучна бразнуўся камень аб шыльду, звонка дзвынкнула шкло ў акне, якое не паспелі прыкрыць аканіцай. Натоўп зарычаў сотнямі галасоў і, прыспяшаючы крок, рынуўся па вуліцы. Трашчалі худыя платы, звінела шкло, крычалі раз’юшаныя галасы:
— Лаві, лаві яго!
Недзе плакалі за дзвярыма.
Недзе беглі па агародах перапуджаныя людзі. Беглі ў напрамку да заводаў і фабрык, каб ратавацца там ад камення, ад жалеза.
Як люты звер, рычаў на вуліцы людскі натоўп.
* * *
Ён бачыў ужо сваю хату.
Бачыў вышчарблены комін, пашарэлую ад часу чарапіцу, якая дзе-нідзе выкрышылася, дзе-нідзе павыпіналася гарбылямі. Дах быў палатаны кавалкамі бляхі з выцвілымі літарамі шыльдаў, кавалкамі фанеры. Ад сонца, ад дажджоў фанера парэпалася, пабралася парахнявымі пухірамі. Дакраніся да яе — і яна разляціцца шэрым пылам. Адна відзімасць даху. Трэба чыніць дах.
Восіп углядаўся за які квартал у сваю хату, у мігцеўшыя водбліскі сонца ў яе вокнах, стараўся ўгледзець здалёк якое-небудзь роднае аблічча. Аднак здалёк не ўбачыш, хіба мала людзей ходзіць па вуліцы? Ён аж спыніўся на якую хвіліну, каб паўней увабраць у сябе агромністую радасць ад блізкай сустрэчы з дзецьмі, з жонкай, каб зусім нечакана, незаўважана, зайсці на свой дворык. Светлая ўсмешка расплылася па яго твары, і ён ішоў паціху, нібы баяўся раструсіць гэтую вялікую і такую ж хрупасткую чалавечую радасць.
З перавулка, што быў наперадзе, данесліся да яго нястройныя гукі песні. Яна была знаёма яму, салдату польскай арміі, гэтая песня. Што ж асаблівага ў гэтай песні для яго, праліўшага сваю кроў за польскую айчыну. Ён можа смела глядзець у вочы ўсім тым людзям, якія любілі так часта паздзекавацца над ім, над звычайным каменшчыкам-яўрэем, насміхаліся над ім, кідалі абразлівыя клічкі. Гэтыя людзі, усе гэтыя сальнікі, мяснікі, паліцыянты, манашкі, усе гэтыя панкі і паняты сядзелі тут, у сонцы, у цяпле, а ён, Восіп Гартман, насіў незайздроснае жыццё сваё туды, адкуль часам людзі не прыходзяць назад. Што ж дзіўнага тады ў гэтай песні для яго, для польскага салдата Восіпа Гартмана?
Але няясная трывога непрыкметна пранікала ў сэрца. Яна сціскала сэрца тужэй і тужэй. Родная вуліца неяк пацямнела адразу, памеркла. То згаслі сонечныя люстэркі: вокны хат зачынялі аканіцамі, аж грукат пайшоў ад гэтага закрывання. Так заўсёды рабіла яго вуліца, калі ці то ў пахмурны, ці то ў сонечны дзень раздавалася поблізу тая песня.
Песня гучала ўсё бліжэй. І песня, і шалёны чалавечы гоман. Яшчэ тлела на твары Гартмана нязгасшая ўсмешка ад блізкай сустрэчы, як рынуўся з перавулка раз’юшаны людскі натоўп. Людзі беглі проста на яго. Яны беглі на вуліцу, шукаючы сваёй здабычы, і вот ён — перад імі. На якую хвіліну бачыў ён успацелы твар. Студэнт, пажарнік? Мо звычайны паліцыянт? Востра абразалася сонца аб срэбра і золата канфедэраткі. Чалавек штось крычаў яму ў твар:
— Шапку знімі, нягоднік!
Захліпаючыся, роў той голас да бегшых:
— Ён з фронту ўцякае... Ён здраднік радзімы, яўрэй...
Узляцелі жылаватыя рукі, хруснуў нечы кіёк, ціхі енк прыглушаны быў шалёным тупатам і рыкам людзей. Натоўп грузна прабег праз чалавека, пабег далей, і дзікія галасы яго губляліся дзесьці ў далёкіх завілістых вуліцах.
Ціха-ціха адчыняліся аканіцы.
Чалавек ляжаў, умяты ў вострыя камні бруку.
Збіўся зусім набок прыплюснуты ранец. Стаптаная шапка трымалася на адной булаўцы.
Цьмяна паблісквалі пасцёртыя цвікі на падэшве запыленага салдацкага бота.
* * *
Канечне, пану Юзафу не ўгнацца за гэтым натоўпам. І не бяда! Не тыя гады, не такі ўжо спрытны пан Юзаф, каб быць нароўні з усімі ў такіх справах. Урэшце, патрэбна некаторая і асцярожнасць у такіх выпадках, яшчэ каторы тыцне з-за вугла чым-небудзь. І вораг і свой, не разабраўшыся з гарачкі, што к чаму. Наогул, яму, паважаемаму ўсімі патрыёту, не варта і ўвязвацца ў такія справы. То няхай ужо робіць паліцыя ды каторыя спрытнейшыя маладзейшыя ды розная там рынкавая драбнота. У іх і рукі прызвычаеныя да такіх спраў.
Ён нават не любіць крыві, пан Юзаф. Яшчэ хвалюйся потым, думай паначы, не заснеш ніяк.
І проста нават непрыемна стала пану Юзафу, калі з групай такіх жа паважаных, як ён, людзей ён ледзь не наступіў на руку забітага чалавека.
Ён нават войкнуў ад нечаканасці.
— То ж мярцвяк перад намі, крый нас божа...
На адну якую хвіліну затрымаў ён свой позірк на твары чалавека. Шэптам праказаў другім:
— Гэта ж, ведаеце, Восіп-каменячос, вунь з той хаты... Ён помнікі яшчэ вырабляў... Гм... зусім знаёмы чалавек...
Нібы сказаўшы што не да ладу, ён канфузліва змоўк. Боязна азіраючыся навакол, ён пайшоў з людзьмі, стараючыся ступаць так, каб не задужа рыпелі яго гамашы.
Калі адышліся далей, людзі загаварылі:
— То нашых работа...
— Та-а-ак... Так ім і трэба... Няхай не забываюцца, што яны жывуць у нас...
Гутарка ўсё ж не клеілася. Каб парушыць маўчанне, загаварыў пан Юзаф. Ён урэшце ўспомніў, што звалілася з плеч, выветрылася з сэрца тое прыкрае нездавальненне, якое мучыла яго раніцой. Гэтыя грошы.
— Вы ведаеце, ляснулі ўрэшце мае тры злоты... Яшчэ месяцы тры таму назад я даў задатак гэтаму яўрэю... Хацелася прыдбаць помнік маёй, светлай памяці, жоне... Іх, канечне, цяпер не вернеш...
— Так, пане Юзаф, вам не бачыць больш свае тры злоты...— нібы згаджаліся з яго думкамі, нібы кпілі над ім гэтыя паважаныя людзі, яго добрыя знаёмыя.
А пан Юзаф сапраўды адчуваў нейкае палягчэнне на душы. Ён жа так добра ведаў: страта не страта, калі ведаеш, што яна не вернецца болей. Пан Юзаф нібы нават павесялеў. Яму здавалася, што і сонца свеціць цяплей, і справы яго цвітуць, і рады яму яго добрыя знаёмыя.
Аднак гэта толькі здавалася пану Юзафу. Недзе ў глыбіні душы садніла нейкае прыкрае адчуванне. Мо ад таго, што мімаволі пазіраў ён часта на лакавыя насы сваіх новых гамашаў, а што, калі, крый божа, прыстала чаго да іх. І каб не людзі, ён бы стаў паціхеньку і паціхеньку агледзеў бы тоўстыя, такія лагодныя ў хаце, гумавыя падэшвы свайго абутку. На іх не адчуваеш ні камення, ні мазаля. І ўсё ж мазоліла нешта, садніла на душы.
Загаварыўшы са знаёмай, пан Юзаф забыўся нават зайсці да панны Анці выпіць сваю святочную шклянку піва. Толькі пад вечар, узгадаўшы, што нешта прапусціў ён за гэты дзень, пан Юзаф зайшоў да панны Анці. У півярні, як заўсёды, тоўпіўся народ, былі заняты ўсе столікі. Пан Юзаф папрасіў сваю шклянку піва і піў яго, не адыходзячыся ад стойкі. Аднак піва не ішло, нібы яно было нейкім гаркавым, не то задужа саладжавым. Наморшчыўшыся, пан Юзаф адсунуў шклянку, паспрабаваў загаварыць з паннай Анцяй.
— Вы ведаеце, сёння забілі...
— Ведаю, пане Юзаф! Як жа іх не біць, калі яны кепска робяць нашай дзяржаве...
Мо пан Юзаф уставіў бы яшчэ якое слова. Але тут здарылася вялікая непрыемнасць. Пан Юзаф і не заўважыў свайго дрывасека Прануся, які сядзеў за столікам, успёршыся ўзлахмачанай галавой на абедзве свае рукі. Перад ім было некалькі пустых бутэлек з-пад піва. Ён сядзеў за столікам і ці то драмаў, ці то думаў аб чым, прыслухоўваючыся да людскога гоману. І вот падняўся гэты чалавек, падышоў да стойкі. І толькі тады заўважыў яго пан Юзаф, калі зірнуў у вочы гэтага чалавека, яны былі дужа страшнымі. Пан Юзаф збялеў нават, калі ўбачыў, як падымае гэты чалавек над яго галавой пустую пляшку з-пад піва. Чалавек жа ўскрыкнуў так дзіка і так жахліва:
— Гады вы, поскудзь вы чалавечая!..
Зазвінела, пасыпалася шкло. Пляшка ўрэзалася з размаху ў буфетную стойку.
Пан Юзаф не бачыў ужо, як кіпеў яшчэ чалавек той, разбіваючы вокны, дзверы, разганяючы з півярні напалоханых людзей. Ён не бачыў, як мірна ўсеўся потым за столік той чалавек і, сашчарэпіўшы голаў рукамі, усё ўсхліпваў і плакаў, як малое ўскрыўджанае дзіцянё. Панна Анця, якая ніколі і нічога не пужалася, бегла ўжо да сваёй півярні з панам паліцыянтам.
Нічога гэтага не бачыў пан Юзаф.
Ён бег пасярэдзіне вуліцы, апанаваны вялікім страхам, дзікім жывёльным страхам за сваё жыццё.
Ён згубіў святочны капялюш свой і бег усё, бег, бачачы перад сабою толькі грамаду касцельнай вежы, нібы шукаючы ў ёй паратунку ад страху.
Уся ў зарыве электрычных агней ззяла перад ім божая маці на вежы. Стыла на вятру божае дзіця, тулілася да маці ружовым целам, скоса пазіраючы на змрочную вуліцу, на якой прыбіралі мерцвяка.
Радыёрупары галасілі пра айчыну.
У змроку вуліцы крычаў паліцыянт. Ён лаяў дворніка, які так марудзіў з пяском. Пяском трэба прысыпаць чалавечую кроў, бо не любіць яе яснае сонца.
У маленькай хатцы, ля якой застылі каменныя анёлы, чуўся плач.
Плакала жанчына, плакалі дзеці, плакаў стары чалавек.
Плакалі глуха, каб плачам сваім не ўгнявіць людзей.
У смяротным страху бег пасярэдзіне вуліцы пан Юзаф.