Уздоўж вагонаў ляцяць светлякі.
То паравозныя іскры паласуюць шэры змрок, сцелюцца з дымам па прыдарожных лагчынах, па слізкаму іржэўніку асенніх палёў, над алешнікамі, над лазнякамі. Гультаявата паўзуць тэлеграфныя слупы, паволі ўздымаецца і апускаецца дрот — гэта ўбачыш усё з акна.
Вагон старанна выстуквае на стыках сваю аднастайную песню ды грыміць, грукаціць на ўсе свае буфяры і кручча. Жоўтае полымя свечкі палыхае па змрочных сценах, і таму ў вагоне, у звычайным вагоне «Максіма» неяк цёмна і надзвычайна прытульна. Праўда, тут і жорсткія лавы, і нічым не прыглушаны грукат калёс, але прытульнасць не ў гэтым, яна ў нечым другім... Вунь стары дзядок, прымайстраваўшы пад голаў палатаную кайстру, лёг, пазяхнуў салодка і, ні да каго асабліва не зварочваючыся, бубніць паціху пад нос:
— А я, даражэнькія, у горад еду да сына...
— Куды? — пытае нехта з верхняе лавы.
— У горад, кажу, да сына. Таму не бачыў даўно... праведаць вось трэба, як жыве, як што, ды ці мала чаго.
— Гэта ты, стары, правільна, бо чалавека да чалавека цягне і як яшчэ цягне.
— Чаму не! Ці ж не родны ён сын мне? Бач, адбіўся ад хаты даўно, ну, а мне старому і нудна.
— Вядома, яшчэ як...— і нечы голас з верхняе лавы пачынае расказваць нешта нуднае, нешта цягучае. Стары дзед пазяхае ўсё болей і болей, дрэмле і, урэшце, спіць, прымайстраваўшыся шчыльна да сваёй кайстры. А з верхняе лавы ўсё чутна:
— Чаму не... І як яшчэ чалавека да чалавека цягне, няма ніякай магчымасці стрымацца, сцерпець, каб не ўбачыцца. Вось я з жонкай месяц не бачыўся...
— А годзе вам лапці плесці: цягне ды цягне... І дзе б цягнула там. Расстаўся на месяц з жонкай, дык яму замарудзіла... Не, мой сокал, не ў месяцы справа, пажыў бы ты з маё — тады б і сказаў.
То ўмешваецца ў гутарку селянін гадоў пад сорак. Звычайнае аблічча, выцвілыя вочы, шырокія плоскія пальцы, якія так добра трымаюць ці цэп, ці касільна ў руках. На ілбу глыбокія маршчакі, нахмураныя пасмы брывей і з-пад іх мяккі, поўны цяплыні і душэўнасці погляд. Страціўшая колер жакетка і такія ж порткі гавораць аб тым, што чалавек пабачыў у жыцці і акрамя сваіх лапцей, якія сарамліва выглядаюць з-пад портак і нібы выбачэння просяць за сваё суседства з імі. Усё ж такі з фабрычнай тканіны порткі, а лапаць што,— звычайны лапаць, наскі, сялянскі.
Побач з селянінам хлопчык гадоў трох. У яго распухшае вока, ён трэ яго запэцканым кулачком, трэ і часта плача.
— Ціха, сынок, вось хутка прыедам у горад, пойдам да доктара, ён табе цукерку дасць і не будзе вочка балець...
— Хочу да мамы!
— Што мама? Прыедзем з гораду, пабачыш і маму.
— Да мамы хочу...
— Ну, годзі, сядзі ціханька, а то дзядзі сварыцца будуць.
Хлопчык не плача, касурыцца здаровым вокам на ўсіх, схіляе галаву, пільна ўглядаецца на кончык свайго жоўтага новенькага лапціка і цярэбіць рукой бацькаў гузік.
— Што з хлопцам?
— Прастуда, відаць. Бач, гуляў на вуліцы ды пакупаўся з дзяцьмі ў канаўцы, мусіць, і застудзіў вока. І пайшло яно пухнуць, што дзень, то болей...
— Чаму ж не даглядалі за дзіцянём?
— Дзе там дагледзіш, калі працы хоць адбаўляй, а тут жонка яшчэ хворая.
— Хворая?
— Так, хворая. Сухоты — дактары кажуць.
— Чаму ж не лечыш?
— Як не лечыш... Лечым і як яшчэ лечым, ды нешта карысці мала, не ачуняе.
— Мо і дагляду няма?
— Чаму няма? Яшчэ які дагляд, ні табе працы якой, ні табе што... Ну, вядома, жыццё наша звычайнае, ці ж хочацца без працы сядзець, без яе не ўседзіш. Пачнуць кросны снаваць, ткаць — хіба сцерпіць яна? Ніколі... Ды і кожная праца так, а няволіць каб, дык няма гэтага... Ды ці я не чалавек, хіба свету не бачыў, ці што, каб не ведаць, як рабіць, як да жонкі адносіцца. Не такі чалавек я, бач, у Францыі пяць год пабыў, пабачыў, як людзі жывуць і чым дыхаюць.
— У Францыі, кажаш, а чаго ты патрапіў туды?
— Вядома, чаго. Вайна. Яна нікога не прамінула. Ваяваў. А трэба сказаць, што пайшоў я на вайну ад маладой жонкі, толькі, толькі вяселле гулялі і думалі, бачыш, жыць. Таму і я малады быў, а жонка... ды што казаць.
Твар расказчыка хмурнее, маршчакі робяцца даўжэй і глыбей, выцвілыя вочы нерухома ўзіраюцца кудысьці далёка-далёка, нібы хочуць працяць даўно мінулае, даўно пражытое, чаго ўжо ніколі не вернеш, нічым не вернеш, хіба толькі чалавечаю памяццю, ды і то на момант.
— Маладая жонка мая і русавая... была. Маладзей мяне, а кахала даражэй за ўсё на свеце, бо пабраліся мы не як-небудзь там, а любячыся. І як любілі, любіліся. Бач, бацькі не хацелі аддаваць за мяне, бо была яна ў іх адна-адзінюткая. Але пайшла... Дзіцяці чакалі... Вайна падышла. І пагналі мяне. Спачатку пад немцам быў, потым пагналі ў Францыю. Вельмі нязручна было нам спачатку: ані слова сказаць з кім, ані пагаманіць, ні перагаварыць. Таму ты іх не разумееш і яны цябе. А горай за ўсё — точыць сэрца радзіма, не дае супакою. Здаецца, і людзі нішто, і жанчыны вясёлыя, і прыгожыя вопраткі, а ўсё не тое. Бо чакаеш чагосьці, чакаеш радзіму пабачыць, свае родныя гоні... А там і жонка мая маладая... А тут яшчэ табе хоць бы ліст, хоць бы слова, і жывеш, як у поцемках. Калі і ёсць у думках светлага, дык толькі жонка мая, ну, дзіцянё яшчэ.
Што казаць, быў сярод таварышоў грэх — зыходзіліся з жанчынамі французскімі; некаторыя і цяпер жывуць там, пажаніліся і жывуць сабе, мо і нішто жывуць. А я не... Заўсёды ў думках яна стаяла: і ноччу, і днём.
Усё думаў: вось прыеду, вярнуся ў родную хату, пагляджу на русыя косы, абыйму, прыгалублю, дзіцянём уцешуся, звярну яму з вялікіх краёў бацькоўскую ласку... І жонка, і радзіма... Валодае радзіма табой на чужой старонцы, па радзіме думы вянуць, а па мілай сэрца марнее і згасаюць надзеі, бо служба не жарты: ні дзень, ні гадзіна — ніколі не скажуць, калі і што...
А тут чуем: там, у Расіі, дзеецца нешта, што ні дзень — навіны, што ні тыдзень — болей. У начальства пытаем, не кажа ніколі, але хіба ў вачах не ўбачыш, у іх радасць і сум не схаваеш.
Не, не схаваеш ніколі. А ў вачах бачым сум, ну, а нам што? Вядома, радасць. Вядома, ёсць чаму радасці быць, калі чалавек ад жыцця асалоду бярэ, а хіба зямля не радасць наша, не асалода? Была панская — стала сялянская, і ніякага гора табе. Таму і радасць, хоць далёка радзіма.
І апанаваў сум сэрца тугою, ніяк не пазбавішся, і няміла табе ані Францыя, ані што — падавай дарагую радзіму.
Шэсць год не бачыў я хаты, урэшце паехаў...
Расказчык на хвіліну спыняецца, і наморшчыўшы лоб, сядзіць нерухома, углядаючыся ў полымя свечкі.
— Так, паехаў... У Расіі пешкі давялося ісці, з цягнікамі пайшоў непарадак... Сёе-тое з сабой вёз. Як жа, аб падарунках думаў, ды і ці варта дахаты з чужога краю з пустымі рукамі варочацца. Вось і цяпер гарнітур на мне яшчэ французскай работы. Што і казаць, і адзеты быў, і пры гадзінніку... Усё думаў, як найлепей.
А справа была ўжо па восені. Памятаю, дажджы ішлі, прытаміўся ў дарозе я, але што там, калі падыходзіш да роднае хаты, тады ўтомы не адчуваеш, тады ногі самі імчаць, каб хутчэй данесці цябе пад родныя стрэхі, да ўсяго, ды і што казаць...
І чым бліжэй падыходзіў, тым болей замірала сэрца ў нейкай салодка-балючай стоме, і думамі быў ужо там... Калі ж прыйшоў да роднага хутара, дык так авалодала ўсёю істотаю радасць, што не пайшоў адразу ў хату, а сеў на ганак і так прасядзеў мо гадзіну, мо болей. Доўга сядзеў і ўглядаўся ва ўсё: на двор, на хлявы, на тыя вароты, што ставіў сваімі рукамі, на кучаравыя бярозы пад вокнамі, на стары вулей, што дастаўся яшчэ мне ад дзеда, ды ці мала на што... І ў думках было: вунь, пахілілася шула адно — падпіраць трэба, раскідаўся плот — цяпер бы жэрдзя з лесу ды новы паставіць.
І многа чаго перадумаў за тую гадзіну. А галоўнае — вось сустрэну сваю маладую жонку, маладую жонку і русую, вось выйдзе яна на ганак, на плячах яе русыя косы, а ў вачах бязмежная радасць. Таму я вярнуўся, каханы муж прыйшоў з далёкіх краёў, каб жыць разам, не разлучацца. Ды і каму няміла спатканне пасля ростані і якой ростані — шэсць год — не шэсць дзён, а ў чалавечым жыцці іх на пальцах лічыш!
І доўга б яшчэ сядзеў я. Але дзесьці ўжо заспявалі пеўні. Устаў я, да акна падышоў і старанна гэтак, і паціхеньку пачаў стукаць. Стукаю, а ў самога сэрца так і заходзіцца, нібы выскачыць хоча ад чакання, ад радасці. І ціха ўсё, ціха, толькі вецер калмыча салому на страсе ды шалясціць бярозавым лісцем, раптам, чую, палаткі скрыпнулі — нехта па хаце пайшоў, да акна падыходзіць, пытае: «Хто там?»
Не стрымаць мне сваёй радасці, таму чую голас родны, голас жонкі, маёй дарагой Луцэі.
— Адчыні,— кажу,— гэта я, прыйшоў вось, бачыш...
— Ды хто ж такі?
— Не пазнаеш хіба, Луцэя? Гэта ж я, пусці хутчэй, дарагая.
Чую, адышла ад акна, раздзьмувае вугалле на загнетцы, запальвае лямпу, у сенцы ідзе. Бразнуў крук, праскрыпела закрутка, і нібы хто невядомы перанёс праз парог мяне. Уходжу ў хату. Ад радасці не бачу нічога, паклоны б’ю.
— Здраствуй,— кажу,— дарагая жонка, сустракай доўгачаканага госця, прымай ды мілуй, даўно не бачыліся, не сустракаліся,— і іду да яе.
І вось, дзіўлюся раптам. Адыходзіць яна ад мяне крок за крокам, і вочы ў яе зрабіліся такімі шырокімі і цёмнымі, як якое бяздонне глыбокае, як асенняе неба ночнае, неба не зорнае — толькі і агню ў іх, што ад лямпы той.
Раптам сумна мне стала, не ведаю, што і рабіць, з чаго пачынаць. Стаў я пасярод хаты, апусціў рукі, стаю, не зварухнуся, а сэрца чагосьці так сцялася, нібы сцяў яго хто абцугамі.
А яна ўсё далей і далей, у самы кут забілася і ўпіваецца ў мяне сваімі вачыма цудоўнымі, аж заваражыла нават імі, не крануся з месца ніяк.
— Луцэя,— кажу,— што з табою, гэта ж я, твой, не пазнаеш хіба, дык хадзі ж бліжэй, прыгледзься...
Бачу тут я, бялеюць вусны яе, азірнулася яна хутка-хуценька па хаце, страпянулася неяк, ды раптам як пакоціцца на падлогу — ледзь паспеў падтрымаць. Толькі прагаварыла:
— Божа, божа, Рыгор прыехаў, што ж рабіць мне цяпер, што думаць...
Паклаў я яе на палаткі, адышоў да стала, сеў, а што рабіць — не дабяру розуму. Сяджу, і здаецца мне, што зноў я малы, малы як калісьці даўно-даўно, калі ганяўся па вуліцы за белагрудымі ластаўкамі. То бывала вясной. Лепяць ластаўкі гнёзды, над гразёю лятаюць, садзяцца дзе-небудзь над падсохлай лужынай, а ты і бяжыш, захапляе дух, вось-вось зловіш цудоўную птушку, што так хутка, прыгожа лятае па-над жоўтымі стрэхамі. Бяжыш, пасклізнешся і рынешся ў гразь, а ластаўкі ўжо далёка-далёка, далей неба блакітнага і зялёных бяроз.
І мне здавалася, што зноў папаў я ў гразь і што тое прыгожае, тое недасяжна-далёкае, да чаго так імкнуўся я за шэсць год, вылецела з-пад рук, уляцела кудысьці белагрудаю ластаўкай.
І так балюча зашчымела сэрца, бо пустэча авалодала ім, упаўзла ў яго нечым слізкім, халодным, ад чаго і прытульныя сцены зрабіліся нуднымі, шэрымі, падобнымі на асенні вечар. А тут дзеці заварушыліся — толькі тут і ўбачыў я іх, бо раней я глядзеў на Луцэю.
— Чые? Адкуль? — свідравала думка голаў.
Але ці не ўсё роўна і чые, і адкуль, бо не ў гэтым справа, не ў тым, чые і адкуль, а ў нечым другім... А ў чым другім — было цяжка дадумацца...
Так сядзеў я да раніцы, прыглядаўся, як цёмныя шыбы акна рабіліся шэрымі, светлымі... Румзалі дзеці на палатках, уздыхала Луцэя, а я сядзеў і думаў, а мо і не думаў, бо што за думкі, калі ў сэрцы пустэча, не думкі — нудота... Толькі раніцой заснуў я каля стала на лаве.
І жыву вось цяпер... адно званне толькі... не жыву, а мадзею. Кахаю... а няма супакою, і на сэрцы камякі халодныя. Ведаю, не кахае яна мяне, не мае на палатках дзеці, і няма агню, цудоўнага агню ў дарагіх вачах, хоць і ветлівы зірк ад іх. У іх больш жалобы, непазнанага суму... А аб чым — ці ты ж зразумееш. Бачу хвор у іх, безнадзейнасць... Хварэе цяпер, па дактарах вазіў — нічым не пасобіш, сухоты, кажуць, ні то прастудзілася... Злыя языкі чэшуць — нібы ад здзекаў усё, нібыта б’ю я Луцэю. А ці можа ж быць гэта, ці такі чалавек я, каб гэта біць, ці што... Не, мусіць, другое тут нешта... А ўсё з таго вечара...
— А ты б развёўся і ўсё тут. Вось у мяне браценнік маладзейшую яшчэ кінуў і з дзіцёнкам, а цяпер узяў другую, і жывуць, і яшчэ як жывуць,— дадае нечакана маладая рухавая кабеціна, якая прагна лавіла кожнае слова расказчыка.
Карыя выцвілыя вочы на хвіліну спыняюцца на яе твары, узіраюцца жорстка. Маўчыць, раздумвае, потым кажа паволі:
— Як вам сказаць, аднаму адно падабаецца, другому другое... а крадзеным шчасцем жыць я не збіраўся ніколі, бо многа... многа ім не нажывешся...
— Яно так, праўду кажучы, так. Не кожнаму чалавеку дана злязаць на кожнай станцыі. Гэта да прыкладу я кажу. Вось у мяне далёкі білет, трэба ехаць з ім, і ногі ныюць, і косці, адпачыць бы хацелася, але што зробіш — павінен ехаць — далёкі білет у цябе. А шчасце што — той жа білет, як ні едзеш, а можа і даедзеш...
Гэта кажа, прачнуўшыся, дзядок. Ён крэкча, пачэсвае спіну, шапялявіць крыху, і шчасце ў яго выходзіць «сцасцем». Ніхто не адказвае яму ды і каму гаварыць ахвота, калі патухлі ўжо і недагаркі над дзвярыма, пасвятлелі вокны і ў іх згінулі вячэрнія светлякі. То іскры хаваюцца ў сонечных праменнях, меркне бляск іх у сонечным ззянні. У расчыненыя дзверы падзьмула свежым холадам раніцы, і заспаны, сіпаваты голас будзіць цёплы вагонны змрок:
— Грам-м-адзяне, прад’явіце ва-а-шы білеты...
Застукалі колы на стрэлках, мякка захістаўся вагон то ўлева, то ўправа — цягнік падыходзіў да станцыі.