epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Лынькоў

Воўчы лог

Хораша ў полі зімою... У полі аснежаным, дзе такія гурбы прыгожыя, неахопная шырыня і празрыстае неба, што пачынае цямнець з надыходам вечара.

Серабрыцца снег, мігацяць незлічоныя мільёны брыльянцістых іголак, вецер-кусака шчыпле за шчокі, нос. Забіраецца за каўнер, невідзімкаю прабіраецца пад кажух са сваёю халоднаю пяшчотай. Тулішся, пацягваешся, падбіраеш пад сябе ногі, да якіх вельмі ахвоч мароз са сваімі балючымі пацалункамі.

Але ўсё ж такі добра. Так бадзёра скрыпяць палазы, снежны пыл ляціць з-пад капыт, абдае цябе ледзяністымі пырскамі, аж зажмурваеш вочы. А коні бягуць — падганяць не трэба — дарога чыстая, дарога слізкая, чаму ж не бегчы.

Надыходзіць вечар, сінеюць снегавыя гурбы, ад бледнага месяца цягнуцца празрыстыя промені і не ззяюць, а тлеюць над лесам і полем. Сінія цені плывуць за кустамі, кладуцца ў баразёнкі, у снегавыя сумёты. А зоры, тыя нібы вылецець хочуць з сваіх гнёздаў, да таго зыркія, бліскучыя яны ў марозным паветры.

І салодкі сум закрадваецца ў сэрца, ціхі сум, непазнаны. Здаецца, што пяюць над табой срэбныя жаўранкі, заліваюцца таемныя бомы цудоўнымі танюсенькімі пералівамі, якія акунаюць цябе ў небыццё... Нібы вясна абымае цябе пахучымі кветкамі.

Ты пачынаеш драмаць...

— Н-но... гнядыя...

І зноў скрыпяць палазы, скрыпяць упарта і мілагучна. Іх скрып далёка разносіцца па полі, здаецца, ад гэтага скрыпу зацерушыўся снег вунь з тае сагнутай галінкі бярозы, што прытулілася ля дарогі.

Скрыпяць палазы...

А ноч спускаецца ніжэй і ніжэй на снегавыя абшары, і ўсё наўкол пачынае прымаць воблік невыразнай фантастыкі. Вунь бяроза насоўваецца на нас нязграбнаю цёмнаю гурбаю, дубовы куст — не куст, а таемны прывід. Нават здаецца, што варушыць ён пакручастымі рукамі, не то вабіць да сябе, не то пагражае. Цішыня навокал, ні гуку, ні зыку, і яшчэ больш панадліва скрыпяць палазы.

Уязджаем у лес. Спачатку рэдкія хвойкі, голыя бярозы, алешнік. Чым далей у лес, тым гусцей дрэвы, тым вышэй магутныя снегавыя шапкі, што маўчаць, не зварухнуцца, нібы думаюць думу, нібы мараць у халодным сне. Аб чым? Запытай іх, мо даведаешся. Мо аб леце цёплым, аб прамяністым сонцы, аб бярозавым соку вясновым, аб бліскучым дубовым лісту... Маўчаць снегавыя шапкі, пахіліліся галіны пад белым уборам. Унізе змрок і бледныя плямы ад месяца. У іх калмаціцца аснежанае ламачча-галлё, выступаюць пні ў прытульных снегавых ямках.

Добра ў лесе і страшна, прызнацца. Прыгнятае незвычайная цішыня, якая нібы павісла ў паветры, не зварухнецца. Толькі гайданецца часам галіна і пасыплецца з кудлатых хвой срэбны пух, зацярушыцца ціха-ціха па зялёных іголках. А вуха адразу напружана ловіць гэтыя ледзь чутныя гукі, настарожваецца, гатова ўцягнуць у сябе ўсю цішыню, каб не прапусціць, не абмінуць аніводнага шораху, ні трэску замерзлай галінкі.

А слядоў колькі ў лесе, розных слядоў. І вялікія і маленькія, разбягаюцца ва ўсе бакі па чыстаму снегу і сплятаюцца ў снегавыя ўзоры, разыходзяцца пад навіслым галлём, хаваюцца пад елкі і хвоі.

Вунь заяц прабег, а то воўк сігануў ад дарогі, бач, на сажань скочыў... А тут, бач, цэлае вяселле прабегла...

Коні ідуць паволі, часам старожка натапырваюць вушы, фыркаюць, калі ў змрочным гушчары трэсне замарожаная галінка ці мякка ўпадзе снежны камяк з абцяжаранае яліны.

Дзед Ігнат здымае свае паўпудовыя рукавіцы, дастае капшук, і ў хуткім часе на яго твары пачынаюць граць скупыя водбліскі, а сам ён увесь хаваецца ў шэрых слупах даўкага дыму. Люлька дзеда смыліць ваўсю. А калі люлька гарыць, значыць дзед Ігнат неадменна што-небудзь ды скажа, такі ўжо дзедаў звычай.

— А мароз мацнее...

— А чаму ж яму і не мацнець, яго ж свята, піліпаўка.

— Яно так, піліпаўка. Н-но, гнядыя, варушыцеся, а то адубееце з холаду. Але хіба і разгонішся тут. Дарога кепская, хоць бы хутчэй выбрацца з гэтага воўчага логу.

— Чаму воўчы? — пытаю.

— А хіба я ведаю, так ужо людзі празвалі, дый расказваць доўга — даўно было.

Вядома, дзед раскажа. Яму не стрымацца, бо любіць стары пагаварыць, ператрэсці ў памяці мінулае, даўно пражытае.

— Ну, дык вось слухай. Жыў калісьці ў маёнтку нашым пан. Пан як пан і звычайная душа панская — жыў, гуляў, пеставаў паню. А пані была дзіўная. Не то што дзіўная, а, не проці ночы кажучы, шайтан шайтанам, з нячыстай сілай была ў вялікім сваяцтве. Але што гаварыць, сабой была вельмі прыгожая, і такія вочы былі прыгожыя, што зірнеш у іх — і холадна стане на сэрцы, нібы вып’юць цудоўныя вочы тваю душу да дна і пакінуць пустэчу.

Адкуль узялася яна — ніхто не ведаў. Казалі адны, нібы прывёз яе пан з-пад Турэччыны, другія казалі, што яна была з Венгрыі. Але толькі ніхто не ведаў, дый не цікава гэта. Ведалі толькі, што вялікую сілу мае яна над панам, такую сілу, як ніхто. Ходзіць пан у яе на ланцужку. З намі грозны, а перад ёй ніжэй травы, цішэй вады. Так і пасцілаецца лістом асеннім, выпаўняе капрызы заморскай пані. Але дзе яму выпаўніць усе капрызы, стары быў ужо, хваравіты.

Затое і былі заўсёды навальніцы ў панскіх пакоях. Вышчарыцца яна на яго, а ён толькі лыпае вачыма, трымціць як асінавы ліст. Трымціць, трымціць, а злосць спаганяе на парабках ды на парабчанках.

Вось каму жыццё не за жыццё было, а адна пакута. І да чаго дапякаў іх пан, да чаго здзекаваўся — утапіцца мала.

Але справа не ў гэтым. Пачалося ўсё вось з чаго. Было ў пана сямёра парабкаў, адзін аднаго прыгажэй і здатней. Прыгожыя былі хлопцы, падабраў іх пан з усяе акругі, бач, клапаціўся, каб прыемна было вачам пані глядзець на іх — любіла яна ва ўсім красу і здатнасць. Але на сваю бяду панабіраў іх пан. Мусіць, занадта сінія вочы былі ў пані і занадта многа агню ў яе палкай крыві, толькі стала пані лашчыцца да хлопцаў. Не то што лашчыцца, а так цёмнаю ноччу якой падбярэцца да таго, да другога, абаўе сілком рукамі за шыю ды шэпча на вуха:

— Кахай мяне, будзеш вечна шчаслівы, іначай... пагібель...

А парабкі, вядома, хлопцы палоханыя, баяліся пана горш смерці. Дый пані баяліся — былі вочы яе на сінія аганькі падобныя. Нібы тыя агні, што гараць па начах на нашых балотах, па бяздонных, непралазных нетрах. Уцякалі хлапцы ад пані, баяліся духу яе, баяліся яе пацалункаў нячыстых, якія пяклі шайтанскім агнём і высушвалі сэрца. І вялікая злосць пасялілася тады ў сэрцы пані. Яна паскардзілася старому пану, нібы парабкі хацелі ўзяць яе белае як снег цела, забрудзіць яе лебядзіныя грудзі, замуціць ясныя вочы векавечнаю ганьбай.

Чаго толькі не было тады. Цэлыя ночы сядзеў пан у сваім пакоі, думаў усё ды абдумваў, якую кару даць парабкам за нечуванае іх злачынства. А хлапцоў пасадзіў у падзямельны склеп, панавешваў замкоў, варту прыставіў. Нібы хмары панавісалі тады над старым замкам, кожны абыходзіў яго, баяўся зірнуць на вокны, каб не стрэць нячыстага зірку, не загубіць свае душы.

А ў старым парку лёталі совы ўночы і круціліся кажаны паміж дрэў. Ды з цёмнага склепа вырываліся часам глухія стогны ды прыдушаны стук кайданаў.

І было раз у цёмную-цёмную восеньскую ноч, калі не відаць ні зор, ні месяца, калі вые толькі вецер па лясах ды балотах, засцілае вочы дажджавой мітульгою, выйшла пані з пакояў у стары парк. Загудзеў ён нечуванымі галасамі, зашумелі векавыя ліпы абамшэлым галлём, закруцілася пажоўклае лісце — нібы нечысць уся пазляталася з усіх бакоў, павылазіла са сваіх патаемных нор і прыйшла да сваёй гаспадыні.

Кажуць людзі, падышла да склепа пані, адамкнула замкі, пачала казаць замовы.

— Не бачыць вам долі людской і людскога шчасця, не ўзірацца ў блакітныя вочы дзявочыя. Вам радзіма — балоты і глухія лясы, нагарода вам — воўчае сэрца. Бяжыце ж ваўкамі шэрымі па нязнаных сцежках лясных, шукайце шчасця ваўчынага, шукайце долі сваёй у хмызняках і непралазных нетрах...

І прабегла па цёмнаму парку сем шэрых ваўкоў, усе адзін у аднаго.

Даўно гэта было, і аб парабках з таго часу ні слуху, ні духу, нібы і не было іх на свеце, нібы і не былі яны ў нашым маёнтку.

— А пры чым жа тут воўчы лог?

— Эх, прыткія вы, маладыя, вам адразу і падай усё ў рукі, адразу хочаце ўсё схапіць адным махам. Не, пачакай, дай давесці ўсё па парадку... Бачыш, капліца стаіць, вунь, па-за хвояй...

Сапраўды, на раскрыжаванні дарог, у самым непралазным гушчары, стаяла невялічкая капліца, глядзела з-за хвоі сваімі цёмнымі, павыбіванымі акенцамі. Гэтыя акенцы, нібы запалыя мерцвяковыя вочы, жудасна пазіралі з-пад навіслых лап старых ялін і разгацістых галін хвоі, што стаялі навокал, вартавалі пакой гэтай дзіўнай, нікому не патрэбнай будыніны. Каля капліцы стаяла некалькі струхлелых пахіленых крыжыкаў. На іх вісела, страціўшы свой колер і выгляд, некалькі выпетраных ветрам і нягодаю фартушкоў. Хто іх вешаў, хто вышываў рупліваю рукою выцвілыя пад сонцам і сіверам узоры, чые надзеі ўкладваліся ў гэтыя «божыя ручнікі» — мусіць, ведаць толькі старым хвоям ды старым ялінам. Наўкола была сумная цішыня, цішыня глухіх нетраў, дзе ні песняў, ні радасці, ні вясёлага гоману-шуму.

Мярцвячына, цвіль...

— Дык вось... Справа была ў піліпаўку. Кажуць людзі, завеі былі вялікія тады, трашчалі марозы лютыя, ніхто ў дарогу не ехаў, сядзелі па хатах. Надыходзілі каляды. Паехаў пан з паняю ў горад. Не то ў госці, не то так куды, адным словам, панскія справы. Ноч у той час была асаблівая, такая замець узнялася, што суседняй хаты не ўбачыш, не толькі што. Наваліла замець такія гурбы, што з канём загрузнуць можна.

І праходзіць дзень, праходзіць другі, не чуваць ні пана, ні пані. Прайшло некалькі дзён, і вярнуўся ў маёнтак фурман панскі. Дзіўны вярнуўся — ні слова ад яго не пачулі людзі талковага, такое вёрз — немаведама што. Звар’яцеў хлапец. Толькі і разабраць было можна:

— Ваўкі шэрыя, шэрыя... а вочы — свечкі, ды вострыя зубы...

А ў хуткім часе знайшлі і пана. Не пана, а косці яго пад старою хвояй. А пані і след прастыў, і ніхто не бачыў яе з таго часу, не чуў аб ёй і не ведаў. Праўда, знайшлі пастушкі пярсцёнак залаты з самацветам — усё, што засталося ад пані. Прынеслі ў вёску яго, паказалі ўсім. Цудоўны пярсцёнак, так і гарыць яго камень чырвоны. Але ўсе, хто толькі глядзеў на гэты персцень, нудзіліся потым, на сэрца сохлі. І казалі яшчэ, калі паглядзець на персцень апоўначы — убачыш у самацвеце страшныя вочы пані. Але ніхто не глядзеў, баяліся, бо толькі надыдзе цёмная ноч ды разгуляецца ў полі віхура, падыходзяць пад вокны шэрыя ваўкі, вышчэрваюць зубы, уныпяць вочы свае ў няшчасную хату, дзе ляжаў пярсцёнак, ды як завыюць, завыюць, ніхто ў свеце такога выцця не чуў.

Кінулі потым персцень у гэта балота, закінулі ў непралазную дрыгву, каб не спакушалася чалавечае сэрца на страшны бляск самацвета. І вось балота, дзе было гэта ўсё, і празвалі воўчым логам, а на месцы тым, дзе загінуў пан, сваякі яго капліцу паставілі. Сказаць паміж намі — неспакойнае месца тут, не к ночы кажучы: прытулак усяго нячыстага. Колькі раз трапляліся нашы людзі на нядобрыя здарэнні каля капліцы: то сядзіць на хвоі белая здань, то плача нібы хто ці скуголіць у капліцы, то гоніцца нібы хто страшэнны за падарожным ці за праезджым, асабліва, калі едзеш ці ідзеш адзін, сам-насам.

Дзесьці далёка-далёка, вярсты за тры, за чатыры, завыў у адзіноце воўк. Выццё было ціхае, працяглае, поўнае нейкай невыразнай жудасці, безнадзейнасці.

Праз мінуту раздалося другое выццё, больш грубае, больш гучнае, дзесьці бліжэй... А там трэцяе, чацвёртае, пятае, і хутка воўчы канцэрт апанаваў усім лесам, перапоўніў яго страхам і жудасцю. Коні пужліва заматалі галовамі, натапырылі вушы. Дзед Ігнат прыціх адразу, скурчыўся ў камячок на сваіх развалках, перажагнаўся і палахліва пачаў падганяць коней.

Ён спалохана, няўпэўнена махаў пужкай і ціха, але настойліва занукаў:

— Н-но... Чаго прысталі... Хутчэй дома будзем...

І толькі праз мінуту, прыслухаўшыся да лясных гукаў, Ігнат гаварыў ужо весялей:

— Мусіць, пайшлі мохавым балотам, цяпер ужо далёка, каля самых паплавоў будуць. Дый лепей... ну іх, не варта з імі ў дарозе сустракацца, лепш далей ад граху...

Лес радзеў і радзеў, хутка выехалі на чыстае поле, і ўперадзе заззялі дыяментамі яркія аганькі. То свіціліся электрычныя лямпачкі гуты.

Яшчэ далёка было да гэтых лямпачак, але ўсё навокал набыло другое адценне, другі характар. Зніклі сполахі лесу, адпачывала вуха ад настарожанае цішыні, напружаныя шолахі ночы зніклі са ўсёй сваёй фантастыкай, таямніцамі. І камень-самацвет, і сем шэрых ваўкоў, і белыя здані над абамшэлай капліцай — усё гэта адразу згінула, засталося дзесьці далёка-далёка, засталося прыгожаю казкай, усхваляваўшай на мінуту ваабражэнне.

Нават змяніўся сам Ігнат. Ён загаварыў пра рабочых, пра гуту.

— Бач, светла як. Хіба было так за панам — была гута калісьці панскай. Куды там, было цёмна, хоць вока выкалі. А цяпер, ого...

І Ігнат пачаў расказваць, як жыве яго сын на заводзе, як распальвае ён вялізныя печы. Ён расказваў і паганяў коней:

— ...Н-но, гнядыя, варушыся...

Палазы заскрыпелі, і сані памчаліся віхрам па крыштальнай, наезджанай дарозе.