epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Лынькоў

Выпадак на чыстцы

Ён гаварыў паволі, перамінаўся з нагі на нагу і, падбіраючы больш дасціпнае, больш прыгажэйшае слова, важна пагладжваў доўгія вусы — пышныя, шаўкавістыя — хоць рукой ты да іх дакраніся, пагладзь — гэткія ж цёплыя ды ўтульныя вусы. І ён ведаў цану ім — шаўковым — і раз-пораз пеставаў іх, ліха падкручваў усёй пяцярнёй, то левы, то правы, і, падкручваючы, прычмокваў ды кідаў вострыя позіркі праз трыбуну, туды, дзе ў махорачным тумане выглядалі напятыя, настарожаныя твары людзей. І здавалася, нібы падміргвае ён ім усім, падміргвае ды гаворыць:

— Вось я, братцы, які... Е-э-рой... З дзевятнаццатага, можна сказаць, года і ва-а-апчэ...

І сапраўды, ён гаварыў:

— Так што, таварышы-братцы, быў я батрак батраком, па самай што ні ёсць батрацкай лініі ішоў ад самых маіх, можна сказаць, юных лет — гадкоў тых зялёных. І праз тыя мае маладыя леты шмат я меў напасці ў жыцці. Адным словам, страданія меў вялікія і... ваапчэ... жызню цяжолую перанёс. Ад іх, ад кулакоў, ад ворагаў нашай рэвалюцыі... Ды ад белага войска, што і казаць... Ад гідры... у дзевятнаццатым гэта, у дваццатым. Белая армія, чорны арол, як у песні той...

Старшыня камісіі кісла паморшчыўся і, павярнуўшыся за сталом, да яго:

— А вы, таварыш, карацей ды бліжэй да справы.

Чалавек сагнаў усмешку з твару, рашуча прайшоўся рукой уніз па шаўковых вусах, учарэпіўшы і зморшчыўшы ніжнюю губу, кіўнуў галавою — што ж, карацей, дык карацей, калі з гэтымі старшынямі ніякага, можна сказаць, разгарнення.

І гаварыў аб дзевятнаццатым годзе, аб партызанскіх атрадах, пра бойкі з бандытамі, пра ліхія налёты на белае войска, пра свой удзел, сваю ролю ў тых справах.

Настарожана слухалі людзі, уздыхалі каторыя. Ды моладзь, зялёная ды бязвусая, затаіўшы духі, лавіла кожнае слова ды злосна азіралася на каторых, безуважлівых, сонных, што вялі свае шэпты пра справы дзённыя, пра будзёнашнія. Агрызалася:

— Ціху вы, чэрці, нашлі час на размовы.

Захаплялася:

— Ну і майстра наш. Ну і Грабяньчук... І трэба ж гэта, маўчаў, чорт вусаты, пра гэткія справы. Толькі і ведае: партызан, партызан, а каб расказаць, хоць бы на свята калі, дык не. Праз ячэйку трэба мабілізаваць калі... Аж проста не верыцца, каб ён, Грабяньчук, на такія справы ды здатным быў... Грабяньчук, на якога колькі-то спраў было на ячэйцы — і прамфінплан, і засмечанасць, і п’янства, і былая растрата... Не пацвердзілася от толькі хіба... Ды дзе яно пацвердзіцца...

А Грабяньчук гаварыў. З дваццатага на дваццаць першы, з дваццаць першага на дваццаць другі — ідуць тыя гады, вяжуцца ланцужком, адзін да аднаго — у пяцігодку ўбіліся, у другую ўваходзяць. І нехта з залы, з кутка, слова кеплівае:

— А карты? А хамуты?

Аблізнуўся Грабяньчук, плечы напяліся — вострыя ды калючыя. І голас такі — сухі, шурпаты, словы некаторыя з націскам:

— А ты, ду-ушанька, правер, а тады і выскаляйся. Ты, міл-чалавек, кінь трапатню. Без падста-а-вы, ягадка, язык мазоліш...

І да старшыні:

— Дазвольце, паважаны таварыш, каб парадак навесці... Каб кожная, можна сказаць... Каб трапло кожнае не магло на трудзяшчую пралетарыю наскок рабіць, паклёпы і ваапчэ... І не перабіваць каб мяне ў законным маім парцейным слове, як ёсць я на чыстцы, трудзяшчы перад трудзяшчым класам... А тут на мяне цень наводзяць, падножкі ставяць і ваапчэ...

Старшыня камісіі да парадку прызваў:

— Выскажыцеся пасля, не перабівайце.

І сеў у задуменні. Запісаў тыя карты і хамуты, пра якія ўчуў, каб запытаць пасля падрабязна.

«Відаць, справы якія былі ў яго на фабрыцы». Падумаў і задумаўся. Звычайнае слова хамуты. Хамуты, хамуты... І, ліха іх ведае, няйначай поўняцца гэтыя хамуты сэнсам нейкім, асаблівым сэнсам. Дзіўныя ж гэткія словы... Нібы чуў іх дзе. Ды што чуў... Колькі тых хамутоў на свеце пабачыў, колькі іх перабраў на вяку, і звычайных, і знатных, і з немудрашчаю хамуцінай, з гужамі гнілымі, пяньковымі, і абшытыя лакавай скурай, з наборамі медзянымі, з зоркамі медзянымі ды бліскучымі кольцамі, з раменнымі гужамі сырцовымі... А то і проста шлеі, мяккія, шырокія, каб ямчэй на прасторныя конскія персі. Там жа на захадзе без дуг ездзяць... А пры чым захад тут? Год дваццаты хіба... Так... Хамуты... І пры чым дваццаты, калі колькі вунь хамутоў гэтых аглядаў пазаўчора на фабрыцы. На рымарнай. Да якасці прыглядаўся, да выканання прамфінплана. Гэта калі абследваў перад чысткай. Не распачнеш жа яе ўсляпую, трэба кожнага чалавека прамацаць, паглядзець яго ў жыцці і на справе, дасканала агледзець кожны цэх, кожны варштат.

Але ж пры чым хамуты?

А чалавек гаварыў усё аб сваіх справах. Клубіўся махорачны дым над людзьмі, іхнія твары расплываліся шырокімі, невыразнымі плямамі, і толькі відаць былі пярэднія, што сядзелі перад прэзідыумам, перад урачыстым сталом і трыбунай. Чалавек гаварыў падрабязна аб кожным годзе, аб кожнай вялікай справе, гаварыў аб краіне, як расла яна, набіралася жывымі сокамі, убіралася рыштаваннямі, выбіралася на дарогі шырокія.

І тады зноў перабіў старшыня:

— Усё гэта правільна. І нэп — правільна, і рэканструкцыя — правільна, і хто ж сумняваецца ў сацыялізме? А вы скажыце-ка лепш, як змагаліся за генеральную лінію партыі, і ў чым яна, гэтая лінія?

Чалавек разгублена развёў рукамі і, торгнуўшы за вус, адказаў ускрыўджаным тонам:

— Я не разумею вас, таварыш старшыня... І пры чым тут генеральная лінія, калі я, можна сказаць, з самых юных летаў пра Савецкую ўладу можа сніў і думаў, калі я потым за Савецкую ўладу на рабочым сваім целе раны займеў. Не верыце. От жа я нават кульгаю крыху праз тыя раны...

— Праз чарку больш кульгаеш...— зноў нехта кінуў з кутка, і ледзь чутны смяшок пракаціўся па радах, па галовах.

І тады пасыпаліся пытанні.

— А чаму адстае цэх?

— А ці праўда, што ён, Грабяньчук, на работу кулакоў прымаў?

— А ці праўда, што ён, Грабяньчук, да тых карт дужа здатны і ля пляшкі вялікі спрыт займеў?

— І калі гэта тыя хамуты са склада прапалі? І куды яны дзеліся?

Тады ўзяў старшыня ўчотную картку, каб бліжэй да яе прыгледзецца, распытаць. Выходзілі аратары і гаварылі. Нахмураны сядзеў Грабяньчук, агрызаўся.

— Паклёп на мяне і... ваапчэ...

І тады гаварылі аб заціску самакрытыкі. І ўсё ніжэй і ніжэй апускаліся пушыстыя вусы, зусім размяклі шаўковыя і віселі цяпер, матляліся, як восеньскія лапухі пажоўклыя на няскошаным ускрайчыку прыбярэжным. Маладзейшыя каторыя абараняць спрабавалі. Сэрцам гарачым заступаліся за мінулае.

Гэта ж трэба, з семнаццатага ў арміі... Гэта ж трэба, у партызанах быў... Белых пушыў... А што выпівае ці, скажам, карты там... Ці груб, ці цэх адстае... то хто ж вінаваты ў гэтым. Усе вінаваты, пры чым жа тут Грабяньчук адзін... А хамуты... Судом апраўданы...

— Не даказана тая растрата... і ваапчэ...— кінуў рэпліку Грабяньчук.

— Іменна ваапчэ...— спыніў старшыня майстра — гарачага аратара. І той сеў, выціраючы рукавом засмяглыя вусы. Прыцішэлі гаманлівыя галасы ў зале, да старшынёвых слоў прыслухаліся. Старшыня запытанні даваў Грабяньчуку: якім чынам ён трапіў у армію ў семнаццатым годзе вясной, калі год яго не стаяў на прызыве. Ці не добраахвотнікам ён трапіў туды?

— Так...— выціснуў майстра скупое слова і прыхіліўся да сцяны, нібы прыпёрты да яе калючым позіркам старшынёвых воч.

Яшчэ некалькі пытанняў, і заключыў старшыня:

— А былі вы добраахвотнікам керанскіх войск...

Грабяньчук памкнуўся быў нешта сказаць, варухнуў плячом, але асеў і ўсё ўглядаўся ўніз, у ножку стала. Была звычайная яна, точаная, старая, у пыле, у шчылінах. Над ножкай завісаў рог чырвонага сукна, у плямах чарнільных, у дзірках — папяросай прапаленага. І калі глядзець на гэту ножку, на запыленае сукно — тады вальгатней на душы і не так заходзіцца сэрца ў нечуваных тахтах. А галоўнае — не бачыш тады воч людскіх, гэтых знаёмых воч. Чамусьці цяжка Грабеньчуку глянуць проста, адкрыта, у гэтыя самыя вочы.

— І праз месяц які вы былі штабным пісарам?

— Так, быў пісарам,..— мармытнуў, адвязаўся.

— І такім чынам, вы ведалі грамаце... Як жа гэта так, ды пры вашым батрацкім палажэнні, пры вашых жа «юных летах»?

Маўчаў Грабяньчук, сабіраўся з думкамі. Дробныя капелькі поту выступалі на лбе, буйнелі, скатваліся і навісалі разбухлыя на касматых брывах. Загаварыў. Ціха, каб не чулі тыя, што ў зале.

— Вучылішча я скончыў тады... Гарадское...

— Гэта будучы батраком?

— Дзядзька быў у мяне... Не сказаць, каб багаты, а так... ну... сыраварню меў... Ну і вучыў...

— Т-а-а-к... Сыраварню... Ага...

І не ведаў сам старшыня, да чаго тое «ага» было. Але адчуваў, што трапіў за нейкую нітачку, і вось цягнецца яна, цягнецца, клубок раскручвае... Да чаго толькі клубок той раскруціцца... Да картачкі ўсё прыглядаўся, да ўчотнай. Запытаў суха і коратка:

— А дзе вы былі ў часе Кастрычніка?

— Хварэў я, хварэў тады...— схамянуўся майстра і загаварыў таропка і спяшаючыся, нібы стараўся загаварыць каго, вочы старшынёвы адвесці ад картачкі.— На тыфус, на сыпняк, я хварэў... Тады ж у водпуск падаўся з арміі...

І скоса зірнуў на старшыню. Той сядзеў за сталом, пільна разглядаў картку, думаў аб нечым, мусіць, збіраўся яшчэ запытаць аб чым. Настарожаная маўклівасць панавала ў зале. Усе чакалі гэтага запытання, бо павінна ж яснасць нейкая быць з чалавекам, з такім жа чалавекам. І старшыня пытаў. Не пытаў, а гаварыў. І кожнае слова было цягучае і цяжкае, усё ніжэй і ніжэй прыціскала Грабеньчука, прыгінала дадолу.

— Хварэлі, кажаце... На тыфус... Можа яно і так. Праўда, людзі на сыпняк у дзевятнаццатым больш сыпаліся... Чуеце, у дзе-вя-тнаццатым... Але што ж, мог чалавек захварэць і ў семнаццатым... Асабліва, ежалі крута яму давялося... Ад бальшавікоў, скажам... Чуеце вы, ад бальшавікоў, вы, ударнік керанскі... Чаму ж яму не падацца тады на сыраварню, на сырныя тыя страданні да дзядзькі...

— Дазвольце, хто вам даў права і... ваапчэ...

— Пра права пасля... Вы адкажыце-ка лепш, дзе вы былі ў дзевятнаццатым, дваццатым годзе?

Прыпёрты да сцяны, маўчаў майстра ды пакусваў абмоклы вус, на палец накручаны.

— Чаго ж маўчыце? Хіба напомніць? Па вашых жа дакументах. Тут у картцы напісана, што ў дзевятнаццатым і дваццатым гадах вы былі на двух-га-до-вых курсах. На якіх гэта курсах былі вы?

— Перападрыхтоўкі валасных работнікаў...

— Гэта ў дзевятнаццатым і дваццатым?

— Дазвольце...— рашуча ўзняўся тут з зэдліка Грабяньчук, падышоў да трыбуны.— Тут, таварышы, непаразуменне. Я памыліўся аб вікаўскіх работніках... А што ў картцы напісана, дык гэта няверна... Якія ж маглі быць курсы ў дзевятнаццатым... і дваццатым, ды яшчэ двухгадовыя... Не пісаў я гэта ў картку.

— А хто ж запісаў?

— Не ведаю... Гэта памылка... А я не пісаў... Мо хто другі падставіў у картку... І для чаго б мне пісаць?

— Для чаго? А я скажу, для чаго... Дзе вы былі ў гэтыя гады?

— Дома быў... у дзядзькі быў...

— Дзе гэта?

— Пад Баранавічамі...

— Ну вот... Чалавек у самыя гарачыя гады па белапольскіх тылах туляецца, як пацук... Дык як жа тут не пісаць пра курсы, тулянне сваё прыкрыць, абмануць. Каго ж вы абманвалі?

— Дазвольце... ды што вы... ды запытайце вы пра мяне ў дзядзькавай вёсцы пад Баранавічамі, усе скажуць, што я рабіў... Мы ў партызанах тады былі, мы палякаў раззбройвалі, мы масты разбуралі...

— Дзе гэта?

— Ну, у Апчаку...

— Апчаку... Пачакайце... Апчаку, кажаце... раззбройвалі... Раззбройвалі... Т-а-а-к...— думаў аб нечым старшыня, углядаўся паверх радоў, дзе клубіўся махорачны дым і дзе чырванелі па сценах шматлікія лозунгі. Аб партыі, аб пільнасці. Перавёў вочы на яго, на Грабеньчука. Той сядзеў, ссутуліўшыся, уцягнуўшы голаў у плечы, нібы збіраўся хто ўдарыць яго. На хвіліну якую сустрэліся позіркі. І ў вачах майстравых мітусіліся палахлівыя агеньчыкі, патушыў іх, апусціўшы вочы дадолу.

Нешта хацеў яшчэ сказаць старшыня, але, махнуўшы рукой, вымавіў толькі:

— Ну што ж... На сягоння хопіць... Позна ўжо. Чыстку грамадзяніна Грабеньчука будзем канчаць заўтра...— І больш за ўсё было чуваць гэтае слова «грамадзяніна», націск на ім рабіў старшыня. Людзі разыходзіліся, плячамі паціналі.

— Дзя-а-алы... З Грабеньчуком гэта... Хто б то ведаў?

— А што?

— А тое... Не бачыш хіба, як закруцілася справа. Няйначай бяляк... Адным словам, нячыста ў яго, нягладка выходзіць...

— Ну што ж, пабачым заўтра... Ды і мы добрыя... Часам не ведаем, жывём з кім, працуем з кім...

Разыходзіліся.

* * *

Званкі трамвая вывелі яго з задумення. Трамвай пранёсся міма, поўны грукату і вясёлага свету. І калі прабеглі за акном па рэйках трапяткія водбліскі ліхтароў, чалавек перайшоў на другі бок вуліцы. Перайшоў і ўспомніў. І шмат аб чым успомніў. Вось не прывык сустракаць тут трамвай — толькі-толькі прайшла новая лінія. Па ёй ідуць новыя вагоны. Туды, дзе стаяць новыя пасёлкі, дзе новыя рабочыя дамы пастроіліся ў доўгія шарэнгі аж да самых заводаў. І ў адным з дамоў яго кватэра. Пасёлак завецца чамусьці Выгарамі. Чаму? Няйначай пайшла тая мянушка з дваццатага года, калі бадай усе акраіны былі агромністым папялішчам.

І зноў успаміны наваліліся залацістым роем, не адкараскаешся ад іх, не вызвалішся. Мо таму, што на чыстцы памінаюцца чалавеку мінулыя дні, па мінуламу правяраецца сённяшні дзень і па сённяшняму дню мінулае. Мо таму, што задужа спыніўся на гэтым мінулым майстра рымарнай фабрыкі Грабяньчук, і ніяк не можа ён выбрацца на светлую і простую дарогу. Усё туляецца неяк, аглядаецца, спатыкаецца на слове, як на купіне. І зусім загруз, а ні ўзад, а ні ўперад. Тыя вочы, што кідалі раней смелыя позіркі з-за трыбуны, спусціліся цяпер, зашыліся пад густымі брывамі, не варухнуцца. Усё ўглядаюцца на парыжэлыя Грабеньчуковыя чабаты, з вачамі тваімі сысціся баяцца, дадолу нікнуць. Халодныя такія, шкляныя вочы.

— Дзе б то іх бачыў раней?

І таварыш Савасцееў — старшыня камісіі па чыстцы — ішоў познім вечарам дахаты, успамінаў і думаў. Аб трамваі, аб новым пасёлку, аб дваццатым, аб геройстве, аб героях. Не аб тых, што «ваапчэ», аб сапраўдных, жывых, жывучых. І аб тых, што асталіся ва ўспамінах, аб тых, што загінулі некалі, пакінуўшы жывыя да гэтага часу справы. І, перабіраючы ў памяці былых герояў, зноў спыніўся на ім, на Грабеньчуку. Трэба ж неяк разблытаць гэты клубок да канца, трэба ж паказаць людзям гэтага чалавека — вось ён перад вамі, ліхі партызан, вось яго баявыя заслугі. Вось ён ходзіць сярод вас, выхваляецца слаўным мінулым. І вы даруеце яму чалавечыя слабасці. Не даводзіце да канца хамутоў, а растрата ўсё ж была, была пакража, і ў гэтым ён, Савасцееў, перакананы. І былі кулакі ў цэху, і быў развал, цэх ішоў наніз, нехта тачыў яго, як шашаль. «Не даказана». Хіба ж ён, ліхі партызан, у яго ж толькі слабасці... А за слабасці за чалавечыя толькі даруюць.

І ўжо ўставаў перад ім, перад Савасцеевым, поўны твар Грабеньчука, майстра хамутовага цэха, твар мінулы і сённяшні. Мо прывялі к таму хамуты, мо дзядзькава сыраварня, адтуль, з Апчака, што пад Баранавічамі, аб чым гаварыў сам майстра. З Апчака... Трэба хіба яшчэ крышку праверыць.

І да позняй ночы поркаўся Савасцееў у немудрашчым сваім барахле, перабіраў кніжкі, старыя сшыткі — асталіся тыя сшыткі ад партшколы. І ўрэшце знайшоў яе, невялічкую запісную кніжку. Выпараў на самым дне старога чамадана. Даўно заплеснявелі, узяліся белай цвіллю чорныя кляёнчатыя коркі гэтай кніжкі, парассыпаліся, павыпадалі некаторыя лісткі. Некаторыя з часам пасклейваліся, выцвілі, пажаўцелі, і толькі з вялікім трудом можна было дабрацца да запісанага. Колькі разоў гэтая кніжка была пад дажджом, пад снегам, пад завірухамі, трапляла ў ваду, калі даводзілася пераходзіць якія рэкі. І даўно б яна загінула альбо трапіла б у палон — як трапілі туды аднаго разу ўсе яго салдацкія рэчы,— каб не насіў яе тады штодня ў гімнасцёрцы, у левай адтапыранай кішэні, дзе быў калісьці заўсёды шэры чыгунны гадзіннік, аловак ды палкавое пасведчанне аб тым, што ён, Савасцееў, не хто іншы, а начальнік ружэйна-кулямётнага парка палка. Самі запіскі былі кароткія, сціслыя: колькі пройдзена за дзень вёрст, якія гарады ўзялі за тыдзень, калі былі асабліва зацятыя баі і хто з таварышаў загінуў. Былі наспех запісаны некаторыя адрасы — то пакідалі раненыя таварышы, ад’язджаўшыя ў далёкія тылы, у Расію. Дзе яны цяпер, гэтыя таварышы?

Ціхім сумам ахіналіся думкі, калі перачытваў палінялыя, выцвілыя радкі. Аб мінулым. Вось яны, гэтыя кароткія запіскі:

...Два дні зацяты артылерыйскі агонь. Страшнавата было спачатку...

...Сёння перайшлі Бярозу. Забіты камісар палка таварыш Ганчароў...

...Пахавалі дванаццаць сялян, забітых белапалякамі. Паны паляць гумны з хлебам, каб не пакінуць нам... Гараць масты па дарогах...

...Узялі Мінск...

...Сёння прайшлі праз спаленую станцыю. Паспелі патушыць вадакачку. Адратавалі падстрэленага белапалякамі машыніста. Не хацеў ехаць з імі.

...Узялі полк у палон. Рабіў нам засаду ў Тартаках, ды сам папаўся ў сіло.

...Тры разы ў дзень у штыкавую атаку... Аднак зламілі, пагналі. Узялі Слонім...

...А дзяўчаты ўсё ж харошыя. Праўда, дзічацца, відаць, ксяндзамі запуганы.

...Трэці дзень грымяць над Бугам гарматы. Адпачылі крыху, бо перад гэтым па шэсцьдзесят, па паўсотні вёрст, ніяк не дагнаць было.

Былі запіскі і пры адступленні. І сярод іх — аб ім, аб камсамольцы. Фамілію даўно забыў, а тады не запісаў. Звалі проста нашым камсамольцам.

«...У вёсцы Апчак цяжка паранілі нашага камсамольца. Ці выжыве хлопец?»

У вёсцы Апчак.

Значыць, правільна ўсё, як думаў, як меркаваў.

Тады кінуў той непакой, які валодаў ім увесь вечар.

— Ну што ж, цяпер ясна ўсё. Клубок разблытаўся. Заўтра раскруцім апошнюю нітку і завяжам вузел.

Сякія-такія матэрыялы разабраў, пачытаў газету і лёг спаць, спакойны, упэўнены.

* * *

Была поўная зала народу, быў заняты кожны зэдлік, нават падаконнікі былі заняты, на іх забралася мітуслівая моладзь, каб ямчэй было слухаць, бачыць ямчэй. Старшыня камісіі даў некалькі малазначных запытанняў Грабеньчуку, і той адказаў, падбіраючы словы, спыняючыся, абдумваючы, як бы ямчэй адвесці гэтыя абвінавачванні. Хіба ж ён злодзей які, каб красці, скажам, хамуты ці яшчэ там якое глупства. Не даказана ж, і наогул, ён, Грабяньчук, здзіўляецца такому незвычайнаму недавер’ю да сябе. І наогул, як гэта можна рабочаму чалавеку не верыць, і запытаць бы, хто гэта такі можа не верыць, адкуль ён, можна сказаць, такі чалавек, калі ён, Грабяньчук, уроджаны пралетарый... Ізноў жа, чацвёрты год на фабрыцы...

Але не было ўжо ранейшага размаху ў Грабеньчука, і словы яго ледзь даляталі з-за трыбуны. І гаварыў ён не да залы, усё намагаўся пераканаць тых, што сядзелі за сталом. І раз-поразу гаварылі там:

— А вы да народу, ды гучней, каб чулі людзі вашыя словы.

Што ж ты людзям тым асаблівае скажаш.

І зусім змоўк, калі старшыня камісіі, гэты суровы таварыш Савасцееў, паставіў перад ім пытанне, а ці памятае ён, грамадзянін Грабяньчук, апчакаўскія хамуты. І таму, што не таварыш, а грамадзянін, і таму, што нейкія хамуты апчакаўскія,— суцішылася зала, і чуваць было, як дыхаюць на пярэдніх лавах, як старанна парыпвае ў сакратара камісіі пяро.

— Дык можна напомніць вам пра Апчак...— наступаў старшыня.

Абвіслыя вусы варухнуліся, з-пад іх вылецеў прыглушаны адказ:

— Я не ведаю ніякіх Апчакоў... І не хачу ведаць...

— Вы ж учора самі казалі пра Апчак. Пра дзядзьку, пра сыраварню...

Задумаўся на якую хвіліну ды зноў:

— Не казаў я... А калі і казаў, мо памыліўся...

— Дужа часта вы памыляецеся. Ва ўчотнай картцы — памылка, на рабоце — памылка... Адны памылкі ў вас асталіся. Дык калі не хочаце самі расказаць, тады я напомню...

Ссутуліўся Грабяньчук, прыліп да зэдліка за трыбунай, уцягнуў голаў у плечы і ўсё курыў, дзьмухаючы на пракураныя пальцы, апякаў іх аб цыгарку, якая ўсё расклейвалася і дыміла, як паравоз.

А таварыш Савасцееў расказваў.

* * *

...Было гэта пры адступленні з-пад Баранавіч. Ужо стаялі на дварэ халодныя восеньскія дні, з дажджамі, з макрэддзю, з непралазнаю гразёю дарог, у якой грузлі коні, таміліся людзі. Ружэйна-кулямётны парк, які быў тады пад маім началам, спыніўся на кароткі начны адпачынак на багатых шляхецкіх хутарах. Зваліся яны Апчакаўскімі, бо недалёчка была вёска Апчак. Мы размясцілі ўсе паркаўскія падводы на адным двары, а частку падвод з апошнімі патронамі спешна накіравалі ноччу ў полк, які быў недзе ў вярстах сямі-васьмі ўперадзе на фронце. Так меркавалі мы, а ўрэшце аказалася, што полк быў у другім месцы, зусім у баку ад нас, і мы ледзь не трапілі ў тую ноч у палон. З патронамі паехаў чырвонаармеец Анохін, а мо якая другая фамілія была ў яго, не памятаю. Быў ён тады адзіным камсамольцам у нас ва ўсім парку. Непрыкметны з выгляду хлопец, нізкі, карчакаваты, з рэзкім пранозлівым голасам, ад якога коні пужаліся не хужэй, чым ад панікі самалётнай. Але ж да чаго ўпарты быў гэты хлопец і да чаго дасціпны — усё, што даручыш, гарыць у яго агнём пад рукамі. Ці вынюхаць схованую кулаком вінтоўку, даставіць маланкай патроны, пачыніць кулямёты — залатыя былі ў хлопца і спрыт і рукі. А весялосці хоць адбаўляй. Часам дождж, гразь, задыхаюцца коні, хоць ты папярок дарогі лажыся, а ён грымне песню, прабяжыць, як віхор, па дарозе — «а ну, варушыся». І глядзіш: стома не стома, дарога не ў знакі. Адно — ксяндзоў не любіў.

Даводзілася часам умешвацца ў анохінскія непаразуменні з ксяндзамі і прыводзіць яго да парадку, а ўвогуле гэта быў залаты хлопец. І вось ён ноччу паехаў за патронамі. У парку астаўся я ды тры-чатыры чырвонаармейцы. Была цёмная восеньская ноч. Прыглушаная, здрадлівая ў сваёй маўклівасці цішыня павісла над ноччу. Тая цішыня, якая бывае на фронце ў гарачыя дні баёў, адступлення, калі балюча ловіць вуха кожны гук, калі кожны самотны стрэл можа выклікаць ураганы, калі сляпая цемрадзь ночы кожную хвіліну гатова прарвацца грымотнымі бліскавіцамі перуноў, полымем шалёных агнёў. Стаміліся, чакаючы дня. Спалі па чарзе. А калі пачало развідняць, зразумелі, што трапілі ў пастку. Некуды зніклі складзеныя пад паветкай хамуты, нельга было выехаць. З усіх куткоў сачылася здрада. Ёю поўніліся загадкавыя ўсмешкі гаспадара хутара, багатага шляхціца, бадай фальваркоўца. Здрадай поўніліся незвычайныя рухі людзей, што перабягалі ад хутара да хутара, што сабраліся купкамі за варотамі. Былі напалоханыя позіркі падводчыкаў — і хамутоў шкада, і ў гэткую ж кашу трапілі. Калі паспрабаваў сунуцца туды, за вароты, да купкі хутарскіх людзей, ніяк не мог дабіцца ніякага толку. Аднекваліся: па-першае, навошта ім хамуты, і, па-другое, хто стане красці ў іх, людзі яны ўсе, слава богу, не якія там-небудзь, каб гэта на крадзёж пускацца. Гэта можа там, скуль таварыш з’явіўся, парадкі такія...

Адным словам, намёкі. І глядзяць пры гэтым, вачамі па табе слізгаюць, на наган пазіраюць, як каты на сала.

«Каюк табе, Савасцееў, і аман...» — думаю так ды асцярожна пахаджваю, чырвонаармейцам падміргваю — трымайся, хлопцы, каб усё да парадку, ды зрабіце, моў, выгляд, што кулямёцікамі займаецеся.

А ў кулямёціках патронаў — кот наплакаў, апошнія патроны ў полк адасланы. Туды ж — і спраўныя кулямёты. Асталося адно барахло, ды яшчэ трафейных французскіх з дзесятак — чыніць усе трэба. Добра яшчэ, што гэтыя людзі пра патроны не ведаюць, пазіраюць з апаскай на кулямёты. Хоць час адцягнеш. Але што карысці з таго, калі палякі часам падыдуць. А тут ужо і гутаркі пачаліся, што не шкодзіла б чырвоных у драбавікі ўзяць, ці варта з імі валтузіцца доўга. Асабліва хлопец адзін стараўся, вярзіла такі, вялікі, як крыж той езусны прыдарожны. Падганяў усё, а ну, стаіцё, значыцца, чаго: раз і гатова. Аднак апасаліся крыху. Ды сабіраліся ўсё больш і больш.

І ў самы цяжкі для нас час, калі цэлы натоўп рушыў на нашы вароты, паказаўся на дарозе чырвонаармеец конны. Зірнуў я адным вокам — Анохін, па каню яго пазнаў. На сэрцы адразу палягчэла — справіўся хлопец з заданнем. Але што ж цяпер рабіць? Думаю і пазіраю скоса туды на дарогу. Спыніўся натоўп, прыглядацца стаў туды ж, на наезніка. Той нібы стаў у нерашучасці на момант які, але ўжо праз хвіліну імчаў галопам і стаў як укопаны перад нашым дваром, ліха насядаючы канём на вароты.

— А ну, каторы тут солтыс? — грымнуў хлопец з каня.

«А чаму б то?» — думаю.

— Адразу ж мне солтыса... полк кавалерыйскі ідзе ўслед, размяшчацца будзе, вызначайце кватэры... ды жывей...

Ды, падміргнуўшы мне, гэтак важна ды сурова пытае:

— А вы, таварыш, якой часці і што тут робіце?

Зразумеў я манеўр, ведаю, к чаму тут кавалерыйскі полк, адказваю:

— Так і так, немудрашчыя, значыцца, справы, на хамутах, адным словам, селі...

— Хамуты? Уга... Мы іх з-пад зямлі дастанем. А хто гэта тут такім бязульствам займаецца? А ну-ка, солтыс, каб адным гэта вобмегам... Іначай па ўсіх стаццях законаў ваенна-рэвалюцыйнага часу...

Як вадой тых людзей змяло. Тулячыся, рассыпаліся па дварах, па ўтульных хутарах шляхецкіх. Толькі стараста ды яшчэ чалавекі са тры старэйшыя асталіся, каб парадкі наводзіць. Праўда, браліся яны за справу, як відаць, без усякага апетыту, як гаварыў Анохін. І каб не парабак гаспадара, які цішком паказаў нашым хлопцам на некаторыя хутары, за якія б варта было ўзяцца, бадай што нічога і не выйшла б. А так праз якія паўгадзіны з’явіліся пакрадзеныя хамуты на двор, і мы спешным парадкам выбраліся ў дарогу, не прамінуўшы пры гэтым захапіць з сабою завадатара ўсёй хамутовай справы, вядомага на ўсю вёску бандыта. Калі ўзялі мы яго з сабой і ад’ехаліся вёрст за пяць ад хутароў, нас дагнала цэлая дэлегацыя з вёскі з сялян і некалькі парабкаў. Адвёўшы мяне ўбок, яны слёзна прасілі, каб мы, крый божа, не выпусцілі як-небудзь з рук гэтага чалавека, бо не будзе ім жыцця тады ад яго, дужа ж чалавек гэты злы і вялікі вораг усім тым, хто дапамагаў чырвонаму войску, хто за ўладу Савецкую стаяў, хто быў да яе блізкі.

— Калі адпусціце гэтага дэфензіўшчыка, прапалі нашы галовы...

Мы і самі ўжо добра ведалі, што за птаха трапіла нам у рукі. Тым больш, што чалавек здаўся нам з боем і цяжка параніў пры гэтым Анохіна, усё плячо развярнуў нашаму камсамольцу з дапатопнай французскай вінтоўкі.

Узяў я пасля ўсіх гэтых разгавораў пад свой нагляд бандыта, сам вёў яго пад канвоем, бо хлопцаў было мала, а дарога восеньская, абоз расцягнуўся, за парадкам трэба было сачыць, не адставалі каб. А тут вечар ужо, на цямно бралася. Вяду я гэтага чалавека ды думаю, як бы хутчэй яго ў штаб дывізіі даставіць ці здаць якому першаму ўпаўнаважанаму асобага аддзела, хоць бы напаткаць дзе хутчэй. А калі, думаю, крута стане, паставім тады пад першы дуб, і квіта.

А чалавек намагаецца ўсё бліжэй, каб гэта «на пару слоў». Ведаю я тыя словы, бліжэй трох крокаў не падпускаю, карабін на згатоўку, і тады пачаў гэта ён прасіць. І што ён не такі ўжо чалавек варожы, і што выйшла наогул прыкрая памылка, і ні ў чым не вінаваты ён, што ён нават у матросах быў пры цары, і калі хачу я, то пакажа мне на руцэ сіняе сэрца з якарамі і сінія літары царскага мінаносца.

Маўчу я, не падпускаю яго, спыніцца не даю ні на крок. Тады змяніў чалавек тактыку. Загаварыў аб тым, што ўсё аддасць, і цывільны касцюм, у Варшаве калісьці куплены і бадай што не ўжываны. І германскія штаны, цёмна-шэрыя з сінім кантам пяхотным. Захачу калі, дык з мундзірам — баявы такі мундзір афіцэрскі, вільгельмаўскай арміі лейтэнанцкі мундзірык. I ўжо шэптам зусім — ёсць у дзядзькі ў садку пад грушай захаваная скрынка з золатам: пяцёркі, дзесяткі, аляксандраўскія імперыялы. Усё на свеце дастане ён, і на зямлі што і пад зямлёй, абы толькі далі яму адно: жыццё. І пасля кінуўся ў слёзы — ідзе вярзіла такі і слязьмі абмываецца.

Плач, думаю, плач, хоць у апошні раз наплачся ў ахвоту, калі слёзы да гэтага часу цябе не бралі, бо любіў ты чужыя слёзы, на чужое гора любіў выскаляцца.

Так заспела нас ноч — цёмная, восеньская, дажджлівая. Прыслухоўваюся я да галасоў у абозе ды не спускаю воч з ссутуленай спіны, калі што, дык проста от пад гарачае дула. Іду і сціскаю ў руцэ сваю нямецкую карабінку; для ночы дыстанцыю паменшыў на крок. А тут у мястэчка ўехалі. Вялікае такое мястэчка, вуліцы доўгія, блытаныя. Памятаю, касцёл высокі і доўгая агароджа каля яго цагляная. Доўга будзе памятацца тая агароджа, цагліны там крыж-накрыж, высокая такая агароджа, лёгкая, фігурная.

Азірнуўся я там на міг, каб паклікаць чырвонаармейца, сказаць, каб ехаць куды, якога парадку трымацца.

І толькі міг, секунда адна. А калі зірнуў уперад, яго ўжо не было, толькі цень мільгануў праз касцёльную агароджу і знік. Не паспеў нават карабінкі падняць, каб стрэліць хоць раз. Бліжэйшыя хлопцы таксама заўважылі, кінуліся праз агароджу. Але дзе там, цемрадзь, хоць вока выкалі. Ды і часу не было, каб займацца ім асабліва, ды ў месцы яшчэ незнаёмым, ды і людзей не было к таму вольных. І сорам жа мне быў, ну хоць ты страляйся. Гэтакаю ж шляпай зрабіўся, і праз каго... А тут пытае яшчэ ў мяне Анохін, хрыпіць на возе, ліпее ледзь:

— Уцёк, кажаш...

— Уцёк...

Той аж зубамі заскрыгатаў. Ці ад болю, ці ад няўдачы.

— І якая ж то сволач яго ўпусціла? — пытае.

«Вот табе і сволач...» — думаю сабе і маўчу. Сорам мне перад ім, перад гэтым хлопцам. Ён жа з бяды так удала цябе вызваліў і сам праз тое на бяду напароўся. Ці выжыве толькі, хрыпіць вот, няйначай лёгкае куляй задзета...

Так упусцілі мы бандыта. Уцёк ён тады. І трынаццаць год з таго часу аб ім ні слуху ні духу...

* * *

Старшыня камісіі кончыў расказ свой. Утаіўшы духі, сядзелі людзі і слухалі яго, забыўшыся пра ўсё на свеце. А таварыш Савасцееў, счакаўшы хвіліну, павярнуўся да таго, што сядзеў за трыбунай, ссутулены і разбіты, з апушчанымі долу вачамі, з абмяклымі вусамі, гэткімі ж доўгімі і абвіслымі. Запытаў:

— Ну, дык ці памятаеце вы цяпер, грамадзянін Грабяньчук, як вёў я вас трынаццаць год таму назад пад нямецкаю карабінкаю?

Нібы здрыганулася зала тады, ахнулі некаторыя, здзівіліся, такі ж неспадзяваны кірунак прыняла ўся справа. А той сядзеў, баючыся паварухнуцца. Зніціўся яшчэ больш, уцягнуў голаў у плечы. Ссутуліўся і маўчаў.

— А мо скажаце, што не памятаеце? А мо раскажаце, як апынуліся тут? І калі ўступалі ў партыю, і дзе, і хто дапамог вам прабрацца ў яе шэрагі? І хто памагаў вам маскіравацца для варожай работы на фабрыцы?

Маўчаў той. Маўчала настарожаная зала. Было чуваць узрушанае дыханне людзей ды ціха гудзеў у сцяне вентылятар. Шэрыя клубы махорачнага дыму клубіліся пад столлю і цягнуліся да яго. Ды ў напружанай цішыні шалясцела над вентылятарам белая папера лозунгаў. І ў шалясценні тым мітусіліся чырвоныя літары, яркія словы.

Словы аб партыі, аб пільнасці, аб чыстаце.

Тады падняўся раптам аднарукі Саўка Мільгун, былы чырвонагвардзеец, а цяпер кладаўшчык фабрычны. Быў сіняваты твар яго — ад напружання, ад гневу. Сівая шчэць валасоў калючай хваляй перакатвалася па твару, сударгава хадзілі напятыя сківіцы, і цяжка абрушыўся на спінку скамейкі яго важкі кастлявы кулак.

— Як жа так, братцы, а... Каб гэткую свалату прамаргалі мы з вамі, з гадам ручкаліся, паважалі, давяралі яшчэ колькі. Партыза-а-н... Ён за рабочы клас... Ён го-о-лас свой падаваў за нас... А спытаць, куды яго вочы глядзелі? І куды нашы... Цябе расстраляць мала, гада...— і так жа раптам сеў, гнеўны, узрушаны, з запацелым ад напружання лбом, з рэзкім пацінаннем плячэй.

Загулі галасы ў зале. Цяжкі гоман нарастаў у ёй і перакатваўся грозным валам пякучага гневу і абурэння.

Гнеў шырыўся, рос. Ім поўніўся кожны подых людзей. Гневам поўніліся іх думкі, пачуцці. Ім гарэлі шматлікія позіркі воч туды, на яго, дзе сядзеў цяпер ссутулены, згорблены, што стараўся патушыць ваўчыны бляск сваіх воч перад імі, абманутымі.

Абманутымі ў чалавеку, у давер’і да яго.