Падае снег.
Усё гусцей і гусцей, у нейкай маўклівай велічнасці і ўрачыстасці апускаюцца лёгкія сняжынкі і акутваюць зямлю тым нез’яснімым супакоем падзімовым, які чалавечая чулая душа заўважа, адчуе толькі на міг, на хвіліну.
Нібы белы сон апускаецца на зямлю. І не гудуць маўклівыя белыя мухі. І сніць зямля аб мурожнай траве. І сніць аб зорах бліскучых зімовых...
Тады стыне сэрца.
Тады пуста.
Нібы гэтыя сняжынкі — чыстыя, белыя — што абляпілі і шыбы акна, і галінкі сумнай ліпы пад акном, і двор, і вуліцу, і ўсю бязмежную зямлю,— нібы сняжынкі гэтыя апускаюцца ільдзінкамі на сэрца, ільдзінкамі вострымі і халоднымі, таюць на ім, гасяць у сэрцы цяплынь, гасяць надзеі, жаданні...
Калісьці — даўно, даўно — калі Вера была яшчэ Вярунькай і калі сонца свяціла куды зырчэй і калі травы раслі больш пахучыя,— тады падабаўся і снег. Ён чысты, чысты і такі белы. Нібы крахмальнаю посцілкай засцілаў ён брудны двор. Паглядзіш з акна — любата. Ні лужынкі, ні памыяў, ні смецця, ні таго агіднага паху, ад якога трэба было заўсёды зачыняць акно — нізенькае, каля самай зямлі, невялічкае акенца з спарахнелымі рамамі і зацвіўшымі бросняй, замурзанымі шыбкамі. Люба тады было і прабегчы басанож па двары. Ногі чырвоныя, чырвоныя, аж сэрца заходзіцца. А весела ўсё ж такі. Куды там! Праўда, матка сердавала часам, а то і за валасы схопіць, накрычыць:
— Ты ў мяне вось пабегай яшчэ, пабегай, гадаўка, увесь нос твой кірпаты стаўку...
Ды ўсё ж такі мамка. І накрычыць, і ляшча дасць — не стра-а-шна! А калі прыйдзе адкуль-небудзь, аднёсшы бялізну, дык глядзі: ці кавалачак пірага, ці абаранак які, а часам і цукерку дасць.
Тады мамка садзілася звычайна на табурэцік, не на той, на якім начоўкі з бялізнай ставілі, а на новы, што ў куту ля стала, і гаварыла, абапёршыся на далонь шчакой:
— А ведаеш што, Вярунька?
— Чаго?
— Вось... татку памятаеш ты?
— Татку? Якога татку?
— Эх, неразумнае ты маё, галованька твая беспрытульная... Расцем вось бязбацькавічамі... Каму мы трэба, хто аб нас хоць падумае... Жывем як той гарох пры дарозе — хто ідзе, той і скубе. Не жывем, а мадзеем...
— А чаму гарох?
— Ат, адчапіся... Ідзі на вуліцу...
Мамка бралася зноў за работу. Вымала з печы вялікія чыгуны з вадой, спалоскавала начоўкі, даставала з-пад ложка брудныя клункі з такой жа бруднай, чужой, пазаношанай бялізнай і прымалася за мыццё. Вяруньцы нечага было рабіць у хаце — матцы яна яшчэ не помач — малая. І яна ішла на вуліцу. А там заўсёды дзяцей поўна, асабліва летам. Тут жа і рака — купайся з раніцы і да вечара — і пад’есці некалі. Тут жа і лесапільны завод, аграмадны, з вялікім комінам — зірнуць страх. Заўсёды дым з яго такімі чорнымі, чорнымі клубкамі. Па рацэ плыты ідуць. Абганяюць іх параходы. Тоўстыя, пузатыя барліны плывуць, не скалыхнуцца, паласуюцца на сонцы залатою жаўцінёю гонты. А чаўноў, чаўноў — шныпараць па вадзе — не пратаўчэшся.
Тут жа і прыстань невялічкая. Каля яе заўсёды народ тоўпіцца, стаяць балаголы. На пяску старыя якары валяюцца, на беразе дагніваюць векавечныя лайбы з струхлелымі днішчамі і паіржавелымі, пакрыўленымі цвікамі.
А на ўзгорку скасабочаная крама, прыліпшая шкарлупкаю той да зямлі. У краме крывавокая цётка Луцэя прадае табаку, селядцы, абаранкі, цукеркі, а летам такі прыгожы і чырвоны квас. Прыгожы квас, і прыемна глядзець, як ён булькоча, пераліваецца пад сонцам, калі наліваецца ў шклянкі. Хто ж небудзь ды п’е. А Вярунькі, Міцькі, Кацькі — у рот глядзяць.
І тады цётка Луцэя бярэ заўсёды мятлу і крычыць на ўсю прыстань:
— Ату вас, кыш, галапузыя...
І ўсе кідаліся ўразброд — куды вочы глядзяць. Бягуць і заліваюцца на ўсе галасы вясёлай песняй-дражнёлкай:
Цётка Луцэя
На сонцы пацее,
Чорту душу
Прадае за ігрушу...
— От і дашкураюць жа, каб на іх звод. І ўправы тае не знойдзеш на іх. То ж бязулы...
І цётка Луцэя ўрачыста пагражала кулаком з дзвярэй сваёй крамы, а дзятва, узлезшы на непрыступныя бярвенні, яшчэ гучней і галасней, аж на ўсе прыбярэжныя вуліцы, памінала аб цётчынай душы.
Калі ж і Луцэя надакучыць, тады можна і другія забаўкі знайсці. Каля варот завода дрэмле заўсёды дзед Апанас — заводу пільнуе. У дзеда тоўстая, сукаватая качарэжка і цікавая табакерка з бяросты, якая ляжыць заўсёды за пазухай. Звычайна дзед сядзіць і носам клёвае. Вось, вось сагнецца ў дугу. І тады сарваўшыся, як тая вераб’іная чарада, усе падбягалі раптам да дзеда і крычалі прарэзліва пад самым вухам:
— Дзед Апанас...
— Га... — спрасонку адгукнецца дзед.
Усе хуценька хаваюцца за штабялямі дошак, дроў і бярвенняў. А дзед, узняўшыся з лавы, вылупляе вочы, шчырыцца на сонцы і, заўважыўшы каго-небудзь за штабялямі, пачынае хітраваць. Прыжмурвае вока, нібыта мерыцца злазіць у табакерку, і нечакана кідаецца да штабялёў. Усе ходу. А дзед доўга мармыча нешта, седзячы на сваёй лаве і пачэсваючы натруджаную спіну.
— Ну і шкнарадзь жа, і паганцы ж, каб на іх ліха, спакойна адпачыць — і то не даюць. Пачакайце ж, я да вас дабяруся.
Але дабрацца да дзятвы яму так і не ўдавалася. А сам цярпеў: то качарэжку скрадуць, то завяжуць вузел на штанах, калі дзед, спакусіўшыся цёплай вадзіцай, пялёхкаўся дзе-небудзь на мелкім, між плытоў і бярвенняў. Але ж каб сердаваць — не сердаваў асабліва дзед.
— На тое ж яны і падшывальцы, што з імі зробіш...
І калі ён быў у добрым настроі (заводзіў песню пра турэцкую вайну ды пра белага генерала), «шкнарадзь» без усякага страху авалодвала дзедам, і ён доўга, цягуча расказваў пра турка:
— І такі ён з сябе чарнявы, а нос, брат ты мой, што твой якар...
І бяжыць гэта ён і пішталетам махае: «Здавайся, рус, іначай капец табе...»
— Ну?
— Вось табе і ну, а я яго штыхом ды як садану...
— І што ж?
— Пагодзь, хлапец, не спяшай... Не лезь раней бацькі ў пекла. Дай па парадку ўсё. Дык вось — ён тут пісь — і дух з яго вон.
— О-о! І не страшна?
— Эт пішталет, дзе ж там страшна, ежалі салдат я і пры ўсёй амуніцыі. А вось як пад белым генералам хадзілі...
Добры быў дзед. І шкадавала дзятва і болей за ўсіх бедавала, калі ўзімку загінуў дзед, папаўшы ў проламку, пераходзячы ноччу раку. Вясной і знайшлі толькі. Глядзець усе бегалі. І доўга сніўся дзед — сіні, набраклы, з аблезлымі і слізкімі шматкамі барады.
І табакерку знайшлі ў кішэні. І ў табакерцы залатая пяцёрка была — уся дзедава маёмасць, яго багацце. Пасля дзеда застаўся яшчэ ўнук яго, Ігнатка. Яшчэ малым хадзіў на завод ён — абрэзкі падбіраў, складаў да кучы. А жыў дзе давядзецца — то ў аднаго, то ў другога, то ў качагарцы пераспіць. Летам — на дошках. Цяпер вунь хлапец нішто, ад другіх не адрозніш, ды і прыгожы яшчэ... Добры хлапец... Відны хлапец... так... Прыгожы... Нішто...
...А снег падае. Падае, падае снег. Сняжынкі, як тыя белыя мухі, спакойныя белыя мухі, нібыта на невідомых нітках спускаюцца да зямлі, пераганяюць адна адну і ціха, спакваля лажацца на зямлю, пакрываюць дахі, усцілаюць нібы ватай той аконныя шыбы.
Вунь певень нерашуча прайшоўся па двары і зябка падцяў адну лапку і стаіць — задумаўся. Пад паветкай натапырыліся куры, не да кудахтаў цяпер: зіма-зімавіна прыходзіць, а з ёй не да жартаў — ні зерня табе, ні казюлькі, ні чарвячка — небаракі. Толькі стары вунь плот на снягу чарнее, але прыйдзе і яго пара, і абмятуць і яго завеі, убяруць пухкімі гурбамі снегу.
Чаго-чаго, а снегу багата зімой. І калі снег, і калі сняжынкі белыя — люба ўспомніць пра сонца, пра вясну, пра залатое дзяцінства. Мо яно і не залатое, мо яно і мурзатае, і румзатае, і хмурнае, і сібернае, але калі ж вочы блішчаць, як тыя іголкі калючыя, калі яны смела з сонцам пацвельваюцца, калі слёзы сушацца смехам? Звонкім, радасным, як сонейка скрозь хмары, і такім бесклапотным? Калі ж гэта, калі?
...Стройныя шарэнгі ідуць па двары, маршыруюць. Міцька ў бубен б’е, і заліваецца бубен лоскатам дробным, аж да каменных сцен ідуць пагалоскі, курэй пужаюць — раскудахталіся. А чырвоныя гальштукі гараць полымем, і макам чырвоным расцвітаюць запацелыя, замурзаныя твары. А песня — песня — вунь Пятрук-пэцкаль — дзіркі на пузе свіцяцца, стаіць ля ганка і як паклаў палец у рот — не зварухнецца. Заслухаўся малы,— зайздросціць «вялікім».
— Пупен у іх... Зулавель пяюць...
А журавушка-журавель усё галасней, гучней запаўняе ўвесь двор, вуліцу, далятае пагалоскамі да ракі, да плытоў, да завода:
Журавель, мой журавель,
Журавушка малады...
Рукі мыць
І ногі мыць
І сырой вады не піць...
— Глядзі ты іх, пацаны, разышліся...— прабурчыць якая-небудзь бабулька ў акно і, адагнаўшы прутком муху ад носа, садзіцца за няскончаную панчоху.
А журавель пераможна гучыць над усім, перамагае ўвесь двор, усю вуліцу — усе прыслухоўваюцца да жураўля. Як жа, рэпетыцыя, трэба добра навучыцца маршыраваць, хутка свята прыйдзе, на дэманстрацыю трэба пайсці.
І не толькі журавель адзін. Вечарамі, вунь, па нядзелях, у старэнькім скасабочаным клубе завода збіраюцца малыя, справы вырашаюць. Для іх і пакойчык спецыяльны адведзены. І прыходзіць да іх Ігнатка часам, малады камсамолец. Ён уваходзіць сур’ёзны і крышачку хмурны. Заўсёды ўрачыста кажа:
— Будзь гатоў!
І ўсе дружна адказваюць:
— Заўжды гатоў!
Хлопцы шумяць, дурэюць іншыя, але Ігнатка сур'ёзна запросіць да парадку ўсіх і трымайся толькі тады:
— А якая ўлада раней была?
— А чаму ты нос не памыў?
— А ці можна піянеру семачкі грызці?
— А якое ж свята ў нас заўтра?
— А ты з мамкай у царкву ўсё, а я табе што казаў?
— А сто з, калі яна б’ецца, чуць сто, дык паплугай...
Якіх толькі не было пытанняў. А потым гульні ў сваіх і чужых, у вайну, ды ці мала чаго...
Так, ці мала чаго. Але гульнямі сыты не будзеш. А Вяруньцы чатырнаццаты год. І калі збярэцца дзятва вясёлай гурмай на рэчку ісці, пагушкацца на параходных хвалях — Вярунька асобна ідзе. Ідзе толькі з дзяўчатамі — куды там, нязручна з усімі разам, ну, з хлапчукамі гэтымі самымі, праз год, праз другі, глядзі, нявестаю стане, дзяўчынаю поўнай...
Вунь і недарма і мамка часам угледзіцца так, неяк дзіўна, па-новаму, ды слова-другое прамовіць:
— Глядзі ў мяне, дзеванька...
— Чаго ты, мамка?
— Гэта я... аб хлапцах гэта я гавару... Ты глядзі, розум май...
— Ат, што ты, мамка, гаворыш!.. І якія тут хлапцы і пры чым.
— Ну, то-та ж...— значна прагаварвала мамка,— чатырнаццаць гадкоў маеш, а гэта табе не што-небудзь...
Так, чатырнаццаць. Можна б і раней на працу стаць на якую, але ж адна-адзінюткая дачушка, адно дзіцятка — шкода матцы, шкадуе часам. Але шкадуй не шкадуй — ад працы не ўцячэш.
— Вось што, дачушка, гаварыла я сягоння з Мікіцёнкам, што на заводзе ў заўкоме тым. Трэба, галубка, да працы прывучацца. Мой хлеб цяжэйшы, не раю яго табе... Вось пойдзеш з панядзелка на завод. Сякую-такую працу дадуць: абрэзкі тыя, апілкі там, ды знойдзецца што па тваёй сіле...
Так з’явілася на завод новая камсамолка Вярунька (нядаўна толькі з піянерак выйшла). Працавала колькі на абрэзках, потым дошкі нагружаць стала на ваганетках, потым каля цыркуляркі паставілі... І люба ж было... Раніцою, яшчэ клубяцца туманы над ракой, гудзіць, заліваецца медны голас гудка.
— Гу-гу-гу... годзе спаць, падыма-а-а-йся...
І хуценька на завод. З усіх вуліц і перавулкаў брыдуць нахмураныя, яшчэ не выспаныя рабочыя. Але, чым бліжэй да завода, чым большыя збіраюцца купкі людзей — глянеш, і весялейшымі сталі людзі, змахнулі адным кіўком сон з сябе і смяюцца ўжо, часам зубы скаляць з дзяўчат. Асабліва вось Ахрэм... Стары, а дзяўчыны не міне ніводнай, кожную зачэпіць.
— Верка, штаны вунь згубіла! — крычыць на ўвесь бераг.
Вярунька чырванее, бездапаможна, нерашуча азіраецца навокал, баіцца пад ногі зірнуць (а ну, чаго добрага, хапаешся сосну...). А навакол рогат. Але на выручку Арцём прыходзіць — наводчык піл. Ён весела цопне па плячы, падміргвае, але бяскрыўдна так, ветліва...
— Слухай ты яго, пустаброха... Ахрэм што ні слова — брэша заўсёды... Не румянься дарэмна...
А вось і завод. Гудзяць пілы, праразліва звіняць, верашчыць цыркулярка. За сцяной пагражаюча шыпіць машына, пыхкае парай. Без памяці носяцца ваганеткі, мітусяцца рабочыя. Але толькі знадворку здаецца так: прыгледзься ж лепей — кожны на месцы сваім, у кожнага свой абавязак. Вунь і Ігнатка каля свайго станка. Памочнік станкавога — не абы-як. Заўважа Вяруньку, на хвілінку ад станка адарвецца, ёй дапаможа канвеер прыладзіць, пусціць срэбны дыск цыркуляркі.
— Ну, працуй, ды глядзі, сцеражыся, зажымкі вось у час вымай... Ды глядзі... пальцы або рукі...
І жартаўліва ўжо:
— Ну, будзь гатова!
— Заўсёды гатова!..
Ігнатка ўжо каля свайго станка, да якога бясконца адзін за адным паўзуць таўшчэразныя мокрыя калоды. Шалёна шорхаюць пілы, выкідаючы фантанамі жоўтыя апілкі, пахне смалой і потам — цяжка тут. Цяжка не цяжка, але паспеюць і падміргнуць Ігнатку і пажартаваць часам:
— Не ўвівайся, браток. Дарэмна... Не аддасць за цябе матка, шкадуе занадта. Каб камашы, кажа, і пры гадзінніку... Не абы-як... А мы з табою гэблям скоблены... Пацаноў пладзіць...
— Ну, кінь ты ўжо языком мяньціць...
Прызнацца, любіць Вяруньку завод. І рабочых, і старых, і хлопцаў — вунь камсамольцаў колькі сваіх. І дзяўчаты ёсць. Усё свае — падбярэжныя. Аднаго толькі месца баіцца Верка і ніколі да яго не падступаецца. Ні то страшна, ні то холадна неяк робіцца, калі і падысці да яго. Гэта вунь кутні вялікі станок, з-пад якога выходзяць самыя тоўстыя дошкі. Там заўсёды неяк асабліва страшна гаркочуць пілы, нават страх бярэ. Там працаваў калісьці татка Вярунькі і рукі пакінуў там... А памёр у больніцы, антонаў агонь быў... Аб усім падрабязна расказалі старыя рабочыя: як упаў, як збялеў і крычаў потым, як спынялі машыну... Апілкі былі чырвоныя... Даўно гэта было.
— Ты хадзіць яшчэ вучылася тады, толькі што кінула поўзаць...— кажа часам пра гэта маці.
І якім ён быў, ці такім вось, як усе рабочыя гэтыя, як вунь дзед Іван, ці стары Карней, што ходзіць заўсёды хмуры, засмучаны (дзяцей загарадзь, карміць жа трэба), ці вунь дзядзька Сяргей, у якога, здаецца, застыла навекі-вечныя ўсмешка вясёлая на валасатым твары. І лысіна яго нібыта смяецца. Як жа, вечна вясёлы, вечна песні спявае, весяліць усіх.
— Не журыся, малы, гудок хутка. А ты, красуня, галаву не вешай, знойдзем хлапца, знойдзем малайца...
...Эх, хоць бы раз, хоць бы разочак зірнуць-пазірнуць на дарагога татку... Дзе там... Не вернеш мінулае... Асабліва, калі... апілкі чырвоныя...
...Нудна глядзець у акно. Шэрая раніца, перадзімовая. Усё спускаюцца ціха сняжынкі... Вунь палавіну шыбак заляпіла... У перадранішнім змроку мутна свецяцца бліскучыя галкі шырокага ложка. Зірнеш на іх — холадна робіцца, працінаюць дрыжакі цела. Задрыжыш, калі поплеч з табой... нялюбы, ненавісны... Муж. Спіць. Пагардліва падкурчыла пад сябе ногі Вярунька, адвярнулася, каб не дакранацца да мужавага цела, гідкага, дрыжкага, як тое цеста жыжавае. У-у... пропадам прападзі яно ўсё, захлыніся...
Дыхае муж, паволі апускаецца і падымаецца цяжкая ватняя коўдра, на стале будзільнік цікае, ціш парушае... Побач з будзільнікам пляшачка з ёдам, нямытая шклянка з-пад малака, і на сподку павучок паўзе, шэранькі, невялічкі...
— Хоць бы са стала спусціўся, мо б на шчасце якое, на перамену якую... І дурная, што думаю я, да чаго дажыла — у павучку шчасце знайсці хочаш...
А бліскучыя галкі свецяцца, свецяцца холадна, шэра... Вунь мухі на столі — паскручваліся, павысыхалі, на лямпу наліплі. І толькі са сцяны ўсміхаецца з шырокага дывана, што над ложкам, херувімчык нейкі (амурчык, кажуць), хлопчык такі, галыш. Усміхаецца аж да вушэй, чырванее твар яго, нібы тыя яблыка палавінкі, а чаму ўсміхаецца — запытай яго. Можа сэрцу таму, што стралой вунь прабіта (жоўтае па чырвонаму), ці той пляшачцы з ёдам.
Ёд... Малако... Муж... І ад мужа, і ад любошчаў яго ёдам пахне і яшчэ нечым... Ах, мамка, мамка, каб ведала ты, ды каб знала, як цяжка жыць з нялюбым, цяжка быць з ненавісным, глядзець у вочы яму, цалаваць вусны гэтыя, вось поплеч ляжаць з ім, дыхаць паветрам адным — дзе ёд і гнілыя зубы, і пот гэты...
І прыдушаны плач сатрасае худзенькія завостраныя плечы (семнаццаць год толькі, ды ці ў радасці ж), прытуляецца Вярунька да падушкі, прыліпае ротам да яе, каб не выдаць сябе, не разбудзіць старожкую цішыню плачам сваім, сваім енкам. А слёзы — слёзы — уся падушка аж солкая. Холадна аж.
З-за раскрытага пляча двое воч глядзяць — заспаныя, здзіўленыя.
— Зноў?!
Цішыня. Толькі цікае будзільнік на стале, адбівае мерныя такты, ды ледзь-ледзь пацепваецца часам Вяруньчына плячо, худзенькае, белае і такое прыгожае, такое прывабнае — узяў бы і расцалаваў бы, пакрыў бы ласкамі пяшчотнымі. Ды дзе там... Вунь толькі рукой дакрануўся, сцялася Вярунька ў камячок, схавала голаў пад коўдру. А тут будзільнік вось, звоніць ён, тарахціць.
— Эх, на службу пара, не спазніцца б у кантору...
Заспаныя вочы ўстаюць, праводзяць рукой па падушцы.
— І ўчора, і сёння, і кожнае раніцы так... І чаго б гэта ўсё і адкуль пачалося? Ну, чаго не хапае ёй? Работніцай была вунь, мазоліла рукі, галадавала з маткай калісьці... Здаецца... Эх, разбярыся тут, што да чаго, ды куды... Яшчэ каб не кахаў... А то... зразумей вось тут...
Аркадзь Ермалаевіч, усунуўшы ногі ў стоптаныя чувякі, пашлёпаў да ўмывальніка і доўга, марудна пырскаўся і пялёхкаўся там вадой, харкаўся, прамываў горла. І тады гідка булькатала вада, і Вярунька закрывала коўдраю вушы, каб не чуць, каб не бачыць. Потым Аркадзь Ермалаевіч доўга сядзіць перад люстэркам, прычэсвае рэдкія белесаватыя валасы, старанна распраўляе іх, каб прыкрыць лысіну. З пятак яна — але непрыемна неяк. Пасля чарга гальштука. Гальштук не паддаецца тоўстым пухлым пальцам, ніяк яго не завяжаш.
— Не тое ў Вярунькі. Не пальцы ў яе, пальчыкі — у міг завяжа. Так...
Аркадзь Ермалаевіч апранаецца, бярэ зашмальцаваны свой портфель, топчацца на месцы і, урэшце, нерашуча сунецца да дзвярэй.
— Эх-ма... І сягоння без гарбаты даводзіцца ісці. Нічога не папішаш з каханаю бядою.
І тады, як праскрыпяць дзверы і ляпнуць выхадныя дзверы ў калідоры,— тады становіцца неяк лягчэй на душы ў Вярунькі. Хуценька ўстае, адчыніць фортку. Сняжынка, другая заляціць у акно, упадзе капляй халоднай, свежай на гарачую шчаку — прыемна. І трошачкі бадрэй. На шырокім двары пачынаецца дзённы рух: колюць дровы, падмятаюць ля ганку, падмятаюць сцежкі да хлявоў, да калодзежа, які скрыпіць заржаўленым калясом, нібы піць просіць. Падмеценыя сцежкі чорнымі істужкамі выступаюць сярод белага снегу. Чарнее ў паветры галлё ліпы. Толькі зверху аблажыла іх снегам, як ватай. На абшаляванні акна вераб’і сядзяць — натапырыліся — куды і вёрткасць падзелася і забіяцкасць тая птушыная, вераб’іная.
З дзвярэй суседняй кватэры хлопчык выходзіць. За плячыма торбачка з кніжкамі, і гэтыя кніжкі прыдаюць надзвычайнай сур’ёзнасці пузыру, які нешта жуе і, прыкрыўшы кулачком вочы, жмурыцца на снег. І ў хлапца гальштук, і ўвесь хлапец — нібы снягір той вясёлы, з чырвонай грудкай. Хлапец хаваецца ў калітцы, вунь толькі ногі яго з-пад варот мільгатнулі — і няма, пабег дзесьці па вуліцы. І ў думках чамусьці журавушка вынікае, нібы прылятае адкуль здалёк, авалодвае думкамі... І мімаволі спявае ціха:
Журавель, мой журавель,
Журавушка малады...
— Але што ж гэта я? Дзевятая гадзіна, а ў мяне не прыбрана, не памыта. Ды і полудзень гатаваць пара, паспець бы яшчэ на рынак...
Часам мамка прыходзіць, якая тут жа на дварэ жыве, памагчы ў чым, у гаспадарцы параіць... Вось і цяпер. Распаліла вунь печку. Бульбу скрабе. І, апусціўшы нож на калена, пытае раптам:
— Ну, як, дачушка?
— Што?
— Ну, з мужыком у цябе як?
— Нішто...— адказвае Вера і стараецца не глядзець матцы ў вочы.
— Ой, дзеванька,— кажа матка, акінуўшы дапытлівым вокам і Веру, і непрыбраны ложак, і стол,— гляджу я на цябе ды баюся... Ну, чаму ж не жыць? Ну, чаму вочы ў цябе чырвоныя? Мой хоць, царства яму нябеснае, піў жа часам, прабаваў кулакі ў ход пускаць... Ну, і даводзілася гараваць трохі... І то, што казаць — яшчэ жылі як, людзі — і тыя зайздросцілі. Каб толькі не няшчасце гэтае... А што благога сказаць аб тваім... Лепшы чалавек, па-мойму... Піць каб — ні духу, у карты — ні звання, і цябе яшчэ кахае як — ці мае ж вочы не бачаць...
— Мамка...
— Што мамка... Сама вінавата, мусіць, з чалавекам не ўмееш зжыцца, не ўмееш абысціся з ім па-чалавечаму...
— Ай, мамачка, кінь ты пра гэта...
— Лёгка сказаць — кінь, а як гэта сэрцу майму. Дзіця ж ты мне, роднае, не чужое. Думала, спакой вось, радасць сабе на старасці год прыдбала, унучкі пойдуць...
— Мамачка...
— А тут — на табе... І дзе мая галованька была, няшчасная мая доля,— і маці выцірае падолам спадніцы старыя выцвілыя вочы, безнадзейна махае рукой, такой плоскай, параз’яданай шчолакам гарачым і мылам, пакрытай змаршчакамі.
— Ат, няхай ужо будзе, як будзе. А можа яно і абыдзецца як. Вядома, молада-зелена, розум гарачы, ды яшчэ час такі, свавольны цяпер усе, занадта ўсе свавольны. І на што ёй яшчэ ў камсамоле быць. Муж вунь такі, сур’ёзны, самавіты... Пара б гэту дурасць кінуць... Муж дамоў, а гаспадыня з хаты, ды яшчэ вечарамі гэтымі... Нягожа так.
І толькі дзесьці, у самай глыбіні душы, крыецца жалкасць да дачкі, другія думкі ўзнікаюць, думкі спачування да яе долі, да яе загубленых рана гадоў.
...Красаваць бы яшчэ... Дзіцё гаротнае сама яшчэ, з пялёнак, можна сказаць, толькі вылузнулася... Ды і па праўдзе сказаць, не задужа тварам узяў Аркадзь Ермалаевіч. Званне толькі, што бухгалтар той... Ну, на жыццё хапае, і даволі, можна сказаць, хапае... Але ж з сябе нявідны... Ці аб такіх жаніхах марыла калісьці для свае дачушкі мілай... Вось і падумай тут, раскінь галавою.
Але гэта толькі ў думках, у захаваных ад вока людскога думках. Гаварыць жа аб іх нельга, тым больш дачцы — навошта патураць — жыццё не жарты. І не арэх — узяў ды раскусіў — трэба вялікі розум мець і... асцярогу.
І варушацца часам другія думкі:
— А вось, каб дзіцянётка. Божачка мой, то ж бо радасць... І лепей яно было б тады, бо дзіця звяжа, і нялюбы, чумазы — любым стане, даражэйшым.
І ў час, калі спакойна ў хаце, калі згодна і весела часам ідуць размовы між дачкою і маткай, старая здалёку пачынае наступаць на Вяруньку:
— Ну... Вось што, дачушка, калі ж гэта нехрышчоніка дачакаемся (ого, цяпер акцябраць усюды, папробуй вось, прымусь Вяруньку, калі будзе што).
— Ат, мамка, табе жартаваць хочацца...
— Верачка, усур’ёз жа я, далі-бог усур’ёз,— і матка выразна паглядае на Верку.— Ну, было што?
Вера чырванее, гарачы румянец залівае аж вушы, а вочы ўтаропіліся ў падлогу.
— Не...
— Чаму?
— Ну, не, ды і годзі...
— Не хоча можа? Мо...
— А, мамачка, ну, даволі, ды кіньма пра гэта глупства гаварыць...
— Гэта не глупства, дачушка. Але ж яму відней. Рабіце сабе, як хочаце... Але ж доўга так нельга. Вось старая я, чаго добрага і перакуліцца нядоўга... А хацелася яшчэ ўнукаў пабачыць, пагушкаць...
У такі час Вярунька асабліва шкадуе матку. І сапраўды — старая ўжо, колькі гора знесла, колькі ношак гэтых брудных перацягала за свае доўгія гады, усё на другіх старалася, спіну гнула на іх. І ў такія хвіліны Вяруньцы хочацца зрабіць што-небудзь прыемнае, прыемнае матцы, каб супакоіць яе, суцешыць яе, суцешыць і прылашчыць.
— Трэба будзе ўгаварыць як-небудзь яго, няхай да нас перабярэцца, годзі з бялізнай той вазіцца...
І тут жа закрадвалася сумненне.
— Каб з кім другім, ці з ім зварыш піва.. Ды і ці ахвота гаварыць з ім. Не, не давядзецца...
* * *
Аркадзь Ермалаевіч служыў у канторы завода. Пачаў калісьці са звычайнае канцылярскае пісаніны, а цяпер вось — бухгалтар. Незамянёны. Павага, аўтарытэт ёсць сярод сваіх службакоў. Сярод рабочых — казаць не даводзіцца. Асаблівае прыхільнасці няма, але ж шапку скідаюць, асабліва хто з старэйшых. Як жа: начальства ўсё ж, ды і да грошай дачыненне чалавек мае, калі што і дапаможа часам. Хоць у невялікім, ды ўсё ж справа. Таму май і павагу да чалавека, пашану выказвай яму. А Аркадзь Ермалаевіч акуратна служыў, акуратна прыходзіў у кантору, і акуратна здзьмухнуўшы пыл з казённае табурэткі, асцярожна спакваля садзіўся, адмыкаў свае шуфлядкі ў стале, даставаў і разгортваў аграмадныя кнігі, дзе сярод безлічы розных граф, тоўстых і танюсенькіх, стройнымі шэрагамі размяшчаліся безгалосныя лічбы і лічбы. Многа іх, чужому воку не разабрацца сярод іх, мёртвыя яны, нерухомыя. Аркадзь жа Ермалаевіч у кожнай лічбе бача жыццё: тут і радасць, і слёзы, і пакуты, і гора — усяго пакрысе знойдзеш, чаго толькі захочаш. Кожная лічба жыве сваім жыццём. Зірнеш на яе і цэлыя шэрагі з’яў, людзей становяцца поплеч з ёю, усміхаюцца, хмурацца, маўчаць часам дух зацяўшы, часам крычаць, хвалююцца. І ўсе гэтыя з’явы, незлічоныя падзеі людскія, размясціліся вось на двух старонках: дэбет і крэдыт. Па-за імі што — не цікава.
І як супакойна было раней, калі Аркадзь Ермалаевіч нічога не ведаў, акрамя гэтых дэбету і крэдыту. Кожны год акуратна ездзіў на курорт, слухаўся дактароў, цярпліва піў розныя воды — лячыўся, асцярожна выбіраў знаёмых. Ужо год, як ад сэрца пачаў лячыцца. Вунь ёд прыпісалі і сказалі яшчэ: не хвалявацца. І гэта стала лозунгам у жыцці, асноўным правілам, распарадкам.
Роўна а трэцяй гадзіне Аркадзь Ермалаевіч ішоў дахаты, еў свой нявымысны абед, клаўся спаць на гадзіну, пасля чытаў «Аганёк» (яшчэ за старым парадкам выпісваў), а вечарам ці ішоў у кантору, ці дома падганяў балансы. Калі-нікалі — у кіно.
Так бы і пражыў увесь век — між балансамі, ёдам і канторай, між дэбетам і крэдытам. І як яно выйшла — Аркадзь Ермалаевіч і не памятае добра. Ні то дырэктар вунь намякнуў:
— І чаго б вам... ні ажаніцца часам. Пара б, даражэнькі... А то ж сорам так, чалавек вы, можна сказаць... а кута свайго не маеце...
Ні то іншае што, мо тыя вось думкі, што часам укліняліся між радкоў лічбаў і ніяк не знікалі... аб будучыні, аб старасці...
Хутчэй — надавуміў дырэктар. У трыццаць сем год цяжка на справы такія рашацца...
І вось рашыўся. Галоўнае, дырэктар давёў да розуму, дырэктарскае пажаданне, а гэта табе не абы-што, з ім трэба лічыцца. А можа і яшчэ трохі было... А можа... Вось паклаўшы руку на сэрца і запытаўшы сябе: «Ці кахаеш?», не зманіш жа, шчырую праўду скажаш: «Кахаю... Кахаю і шаную, усім дагадзіць хачу...»
Вунь і раней, яшчэ год назад, колькі раз заглядаўся на гэту дзяўчынку, калі бялізну прыносіла, ці з вёдрамі па двары бегла, ці раніцой ішла на завод.
— Так, кахаю... Галоўнае толькі — не хвалявацца...
Але ж папробуй тут... Вунь і заўчора, і пазаўчора, і сягоння... Без гарбаты... і мокрая падушка... і гэтыя трапяткія, пагардлівыя рухі... Ухіляецца ад яго? — Чым я не чалавек? Ці не дагадзіў чым? Здаецца, усім... Адна спаднічка была вунь, чаравікі і тыя стаптаныя, з бялізны тае — абы перамяніцца можна. А цяпер? Аб усім паклапаціўся, радзікюль і той вунь купіў, з кніжкі ўзяў крыху, запасы, фонды свае крыху парушыў... Прызнацца, і добра спачатку было. Увесь пакоік другім стаў — цяплынь, прытульнасць, і на стале талерачкі чыстыя заместа судніка таго цэрабкопскага, пахучы боршч заместа той вермішэлі...
І на табе, вось... Разбярыся тут... З доктарам знаёмым раіўся, чаго ды ад чаго, ды памагчы чым. І той, падумаўшы з хвіліну і гледзячы пад сцятыя на пераносіцы пальцы, парады даваў:
— Звычайнае гэта, не звяртайце ўвагі... Семнаццаць, кажаце... Ну, вось... Як і заўсёды тут — рэакцыя там, ну, разумееце, песымізм частковы, і ўсё такое іншае... І не думайце нават: пройдзе ўсё, як рукой здыме. Абжывецца, прызвычаіцца, і ўсё стане як след. Маладое — яно заўсёды як крамень той, з яго іскры сячы, а пасля — адшліфуецца, памякчэе... Нічога сур’ёзнага... Ну, і вы там, паболей ласкі, не хвалюйце...
І сам Аркадзь Ермалаевіч, нібы ў апраўданне нейкае, нібы на ўцеху сабе тут жа падумаў:
— Так... галоўнае — не хвалявацца.
Але вось каторы ўжо дзень. Не мякчэе крамень. Як жа тут не хвалявацца.
І Аркадзь Ермалаевіч адчувае сябе нібы выбітым з прызвычаенай наезджанай каляіны, і таму неяк нязручна, ніякавата, не па сабе. І з па-за лічб, з-за гэтых улюбёных граф акуратных, каліграфічных надпісаў праглядвае часам сумны тварык з русымі кудзеркамі, з гэтымі сінімі вачыма, у якіх застылі ні то дакор, ні то безнадзейная пакорлівасць... І яшчэ вось плечы гэтыя — вострыя, якія так часта ўздрыгваюць...
Задумаўся... Не заўважыў, як і кляксу паставіў вунь на чыстай старонцы — ніколі гэтага не было раней. Доўга і старанна счышчаў яе ножычкам, паліруючы кіпцем падчышчанае месца, уздыхаў крыху і, зірнуўшы на гадзіннік, стаў згортваць і хаваць у стол кнігі.
— Хоць без пяці хвілін яшчэ, але ж трэба пайсці. Не забыцца ў аптэку.
Ён выйшаў...
Калі Вярунька выйшла замуж за Аркадзя Ермалаевіча — а гэта выйшла так раптоўна, так нечакана,— Ігнатка хадзіў сам не свой. Сорамна таварышам глядзець у вочы. Нібыта вось ногі падбіты, не знаходзіш месца сабе, не ведаеш, дзе прытуліцца, і ўсё перад табою — цемень.
— Каб гэта знаў ды ведаў, ну, ці маўчаў бы да гэтага часу... Усё думаў — не наспех справа. І як яно гэта выйшла, не дабяру розуму... І гулялі ж вось часам, і ў ячэйцы ўжо з паўгода як жартавалі хлопцы і дзяўчаты, на вечарыну напрошваліся, дапытваліся, калі ў загс... Нават больш правідкія загаварвалі аб конкурсе на імя — у выпадку там чаго-небудзь... У Лізкі і прапанова нават была:
— Лепей і прыгажэй Рэвы нічога і не выдумаеце, таму ад самай што ні ёсць рэвалюцыі... А калі часам хлопчык, ну...
— Што ну, Трактарам назавем, Трактар Ігнатавіч і ніякіх табе там. Індустрыялізацыя тут, прамысловасць і сельская гаспадарка, усё, што належыць. І рэвалюцыя твая не пастрадае...— дадае сакратар.
На смех Ігнат адказваў смехам, жартаваў, як усе, і толькі тады, калі надакучалі занадта, адмахваўся рукой:
— Даволі, хлопцы, бузу церці, каціцеся вы з сваім трактарам куды ні ёсць далей.
— Ну, чаго там...
— Ды вось і чаго, каціцеся і годзе...
А ўсё ж такі было прыемна ўсё гэта чуць, думаць аб Вяруньцы часам, будаваць нейкія планы. Нават столік вунь за дванаццаць рублёў купіў, няёмка без яго, некуды і кніжкі злажыць, пад’есці няма на чым. І найважней што, думкі аб Вяруньцы — не пашкодзіць раней што-небудзь прыдбаць, а то засмяюць часам — на калене хлеб рэжа — скажуць.
Нават падумаў раз, а ці не варта падаруначак які-небудзь, хоць невялічкі, зрабіць Вяруньцы. Тады ж раздумаў.
— Ці мы мяшчане якія, ці што, каб глупствамі займацца. Кахае і годзе. А пасля ўсё можна.
І выйшла ўсё ў неспадзеўкі.
— Прамаргаў дзяўчыну. Эх ты! — кінуў сакратар на хаду.
І дабавіў яшчэ:
— Гэта б яшчэ не бяда, а вось з-за цябе, з-за твае дурасці і ячэйка згубіла дзяўчыну — абабіцца, вядома, пялёнкамі займецца. Памінай цяпер актыў наш жаночы чым звалі. Не ў пялёнках справа, а галоўнае — куу-ды папала...
— А ты дзе быў, дзе былі твае вочы сакратарскія,— агрызнуўся Ігнатка,— выхаваў вось калашне той стракатай на радасць.
Калашня — Аркадзь Ермалаевіч.
Але ж у першыя дні Вярунька яшчэ не «абабілася», вунь і на сход, і на нагрузку сваю не забывалася — у рэдкалегіі. Праўда, на работу ўжо не прыходзіла. І хлопцы, і дзяўчаты кінулі казаць аб здарэнні — ці мала клопатаў ёсць, ды працы.
І толькі Ігнатка, калі ішлі разам са сходу (на другім квартале жыве ад Вярунькі) і гаварылі аб усякай дробязі, запытаў раптам:
— Ну, як жа... выйшла...
— Выйшла...— ціха прамовіла Вера і замаўчала. І абодвум стала неяк нязручна, нібы цяжар які ціснуў на плечы, ці нешта ліпкае, вязкае звязала язык, не дае яму зварухнуцца. Хацеў бы слова сказаць — і не можаш — кожнае слова цэлы пуд. І крыўда пякучая, як агонь, вострым болем прайшлася па сэрцы, прымусіўшы яго балюча ўздрыгнуць, сцяцца ў камячок і сударажна ўздрыгнуць. Аж у скронях забалела.
— То ж... Кахаў... Думаў... Ну, не сказаў можа... Дык яна ж не цяльпух той — разумець бы павінна... І цяпер чорту лысаму...
І раптам загаварыў. Глядзеў у яе вочы, прыпыніўшыся на рагу вуліцы, і злосна — кожнае слова калючка — гаварыў, задыхаючыся:
— Эх ты... так... Што ж ты зрабіла? Паскудніца ты... На што паласавалася?.. Камсамолка яшчэ... Прадажная ты... У-у...— і не знаходзячы болей слоў патрэбных, Ігнатка пайшоў у другі бок, пайшоў хутка, спяшаючыся.
А Верка стаяла яшчэ хвілін колькі. І хоць бы думка, хоць бы слова якое... Туман у галаве... Нехта прайшоў вунь па тым баку вуліцы, спыніўся, глядзіць... І Вера, спяшаючыся, спатыкаючыся аб цэглу тратуараў, пабегла да свайго двара. І ўслед бегла думка:
— За што... за што...
І доўга праплакала ў гэту ноч Вярунька. Варочаўся з боку на бок Аркадзь Ермалаевіч, прыслухваўся, пацінаў плячыма, запальваў лямпу. Вера прытваралася, што спіць. Аркадзь Ермалаевіч стараўся заснуць, адагнаць ад сябе ўсе клопаты, хваляванні свае. «Не хвалявацца, найважнейшае...» І не памагала: ніяк не мог выпаўніць гэта правіла і бачыў, што яно нікчэмна тут, некарысна.
— З чаго б гэта ўсё,— плавала невыразная думка ў сонным, затуманеным мазгу Аркадзя Ермалаевіча.
— Чалавек акуратны — будзе ў яго і бялізна акуратная,— часта думала маці Вярунькі, нахіліўшыся над начоўкамі і распырсківаючы стомленымі рукамі камячкі белае, часам бруднае мыльнае пены. Часам спынялася, стаяла нерухома, упёршыся рукой у крыж (ные вось, асабліва пад нягоду), змахвала рукой мыльныя пырскі з твару і зноў бралася за начоўкі.
— Так, акуратная... Скажам — у Аркадзя Ермалаевіча, колькі год мыю — за старым парадкам яшчэ мыла. Яшчэ манаполька вунь на рагу стаяла... Поплеч з манаполькай акалотачны жыў — і яго сям’ю мыла... Цяпер самі ўжо мыюць. Ды і не грэх, пакрасавалі, чаго там, не ўсё ж на чужыя рукі. Але аб чым гэта я? Аб акуратнасці вось... Ці не праз гэту акуратнасць і дачка мая замуж пайшла і нішто пайшла... А што не кахае, не любы мо — глу-у-пства. Ці беднаму чалавеку да любошчаў, абы хлеба кавалак... Абы кут свой... Яно і добра тады.
І ўспамінае старая, як сватаўся да дачкі Аркадзь Ермалаевіч. Вось прынесла раз бялізну яна. На стале злажыла, прысела крышачку на табурэцік перадыхнуць, адпачыць, дужа ганак высокі ў кватэры. Аркадзь Ермалаевіч прысеў на канапцы сваёй — ляжаў перад тым.
— Ну, што, Мікітаўна, жывем як?
— Нішто, дзякаваць богу. Жывем, хлеб жуем, чаго трэба болей...
— Та-а-ак... Дык нішто — кажаш?
— Чаму не — абы дух быў у целе — чалавек не загіне.
Аркадзь Ермалаевіч пытаў яшчэ аб надвор’і, аб цэнах на дровы, на вугаль, бач, гаворку знайшоў — раней дык моўчкі ўсё — заплаціць грошы і пазірае скоса, калі ты ўжо выйдзеш, мо мяне ў спакоі пакінеш — негаваркі чалавек быў. Невядома навошта пра мужа запытаўся: калі, ды што, ды як. Аж нуды было нагнаў, хацелася ўжо падняцца ды пайсці да свае кануры. А потым і рэкнуў:
— Дачка ў вас, Мікітаўна?
— Так, дачка, а што? — А сама зацікавілася — вось насланнё, чаму б гэта, у бяседу кінуўся.
— Прыгожая дачка ваша,— і Мікітаўне нібыта здалося нават, што ўздыхнуў тут Аркадзь Ермалаевіч.
— Людзі не хаюць, а бог не пакрыўдзіў — не калека, не гультайка, дачушка, як трэба. А выбачайце мяне, старую, да чаго гэта вы, Ермалаевіч?
— Так... Да ну... Гм... бачыце, да слова прыйшлося...
І нечакана:
— А ці не аддалі б вы Верку за мяне замуж?
— За ва-а-с?
— За мяне...
Спачатку Мікітаўна не ведала, што і адказаць. Ці ўсур’ёз, ці жартуе — хто яго разбярэ: чужая душа — пацёмкі. І толькі, сабраўшыся з думкамі, адказала:
— Добраму чалавеку я заўсёды рада. Але ж выбачайце мяне, старую,— навошта вам жарты гэтыя са мной, са старой?
— А не, што вы кажаце, я без усякіх жартаў. Вось давайце пагаворым як след.
І Аркадзь Ермалаевіч тут разышоўся: і нудна яму аднаму, і пасада ў яго немалая, а што значыць усё гэта, калі ты не сямейны, скажам. Нежанатаму чалавеку і павагі няма тае, і пры скарачэнні, скажам, штату ў большасці халасты ўліпне. Ды і пра дзяцей трэба падумаць. Праўда, не стары яшчэ (што значыць трыццаць сем год?), але ж час ужо, годзе, пара і сваю сям’ю завесці, бо нельга ж вечна неба капціць. Прапусціш — не дагоніш.
Аж цэлую гадзіну лагодна гаварылі Мікітаўна з Аркадзем Ермалаевічам, і выйшла яна вясёлая і бадзёрая і ад гэтай радасці новай нават слязу змахнула рогам стракатай хусткі.
— Як жа, зяць бухгалтар. Вось табе і прачка. Ого! Што толькі людзі скажуць?
Доўгімі вечарамі ўламвала матка Вяруньку: пускала ў ход усе сілы свайго красамоўства, старалася ўздзейнічаць на лепшыя пачуцці дачкі, расчуліць яе, разжалабіць.
— Ты вось пра матку і думаць не хочаш. А хто ж цябе вынасіў, хто ночы не дасыпаў, праглядаў свае вочы, каб ты вось вырасла, закрасавала. Усё пра цябе клапацілася, аб долі тваёй. І стараюся вось, каб да лепшага яно... Ды і бухгалтар ён... Гэта табе не абы-хто, не твае вунь тыя, замухрыжаныя, калені палатаныя — камсамольцы там, скажам, ці хто. Бухгалтар. Восемдзесят рублёў чыстых грошай у месяц — і не снілася табе... Ды і ці ты ж, дачушка, мяне не паслухаеш, ці ж табе глядзець прыемна, як я гора сваё гарую гараванскае...
Мікітаўна нават плакаць спрабавала. З кожным днём мякчэла Вярунька, старалася не супярэчыць матцы. Колькі раз сам заходзіў. Праўда, клопаты. Гарбата там ды самавар, ды і гарбаты ж голай не паставіш. Але што ж папішаш, трэба вывесці дачку ў людзі. Аркадзь Ермалаевіч і падарункаў вунь некалькі зрабіў. Скрынку цукерак, на спаднічку, нават пярсцёнак хацеў купіць, але Вярунька ад пярсцёнка наадрэз адмовілася:
— Самі будзеце насіць, калі што такое. А мне не трэба.
Разы са тры ў кіно схадзілі. Так вось яно ўсё палягенечку ды памаленечку і выйшла па-матчынаму. І калі ў нядзелю, прыбраўшы Вяруньку ў новую сукенку, новыя чаравікі, пасадзіла Мікітаўна яе і Аркадзя Ермалаевіча ў фаэтон (паехалі ў загс запісвацца), яна адчувала сябе вельмі шчаслівай і ад шчасця ўсплакнула. І шкода было трохі Вярунькі: вось не з кім і словам перакінуцца ў хаце, і пусты ложак застанецца, і ўсё ж дачушка родная, у чужыя людзі вось. Успомніла і свае былыя годы. Калі б гэта Вяруньку цяпер прыбраць ды па-старому,— красуняй была б. Фату б, скажам, а там кветкі тыя, свечачкі, карону б тую царскую ў царкве... Княгі-і-ня... І пра мужа ўспомніла. Характар меў чалавек, цяжкі характар... А ўсё ж нішто жылі, дай божа кожнаму, хоць бы і дачцэ... І толькі сумнявалася крыху Мікітаўна ў адным: ці пакахае, ці зжывецца Вярунька з мужам? І тут жа ўцеху знаходзіла.
— А ці яна першая?.. І я, да слова сказаць, нават і не ведала мужа раней, пакуль не пасватаўся вунь. Абжывуцца, сцерпяцца, а там глядзі і злюбяцца. Ды што казаць, не варта заглядваць далёка...
* * *
Вярунька нервова жартавала з дзяўчатамі, смяялася, але смех быў ненатуральным, у ім адчувалася хваляванне, нейкая невыразная трывога. Гэта было відаць з усяго: і з залішне чырвонага твару, бляску воч і з той задумы, якая раптоўна на хвіліну-другую авалодвала Вярунькай і пра якую Вярунька адказвала часам неўпапад. Ішоў звычайны камсамольскі сход: з дакладам, са справаздачамі асобных таварышоў і з няўхільнымі «бягучымі пытаннямі», якія на першы погляд здаюцца дробязямі, але якія ахапляюць усё жыццё завода, усё жыццё ячэйкі, моладзі, якія з’яўляюцца штодзённымі клопатамі, задачамі і імкненнямі працоўнага люду завода. Даклад быў аб піянерскай працы ў ячэйцы. Маладзенькая камсамолка — піянер-працаўніца — толькі нядаўна разам з Вярунькай выйшаўшая з піянераў — скардзілася на пераросткаў, прасіла ячэйку вырашыць пытанне з імі. Не даюць працаваць, псуюць другіх хлапчанят, не слухаюцца, сваволяць. З-за іх колькі піянераў павыходзіла, тае атрад і нічым не пасобіш. А тут яшчэ заўком ніяк пакою не прадставіць пад куток піянерскі — дзе ж справу разгорнеш. Ды і ячэйка добрая — павыдзялялі хлапцоў вунь піянераў былых, а яны не ходзяць... Папаў у камсамол, ды і ручкі ў «бручкі», папяросу ў зубы — ты да мяне не падыходзь: я-та, я-та парце-йны, ты мяне і не трывож...
Хлопцы спрачаліся. Выступаў Ігнатка, які сядзеў у прэзідыуме і ўпотайкі, з-пад ілба, пазіраў часам у куток, дзе сядзела Вярунька. Ігнатка, як быўшы піянер-працаўнік, доўга гаварыў аб мінулай працы ў атрадзе, гаварыў, як паставіць вучобу лепей.
— Самае важнае, распусцілі вы іх там. Дысцыпліны ў вас няма аніякае. Таму і не слухаюцца...
За ім выступае стары рабочы, прадстаўнік ад партыйнай ячэйкі.
— Ігнат не праў. Не ў дысцыпліне ўся справа. На дысцыпліне далёка не паедзеш. У нечым другім тут справа, а ў чым — трэба ўсім падумаць тут. Вось у мяне хлапец, у хаце не ўседзіць, увесь дзень на вуліцы. А запытай, чаму ў атрад не ідзе,— насупіцца:
— А чаго ж мне хадзіць туды, чаго я не бачыў там цікавага...
— Бубнам адным дзяцей не зацягнеш, трэба разумна, па-новаму паставіць усю справу з імі, каб яны, дзеці, адчувалі сябе там сапраўды дзецьмі і мелі там усё, што і патрэбна дзецям. А як зрабіць гэта — вось і падумаем...
Вярунька слухае даклад, слухае спрэчкі, і ўсе гэтыя словы атулялі яе пеляной невыразнага салодкага смутку, перамешанага з абрыўкамі нейкае радасці, светлых надзей, чаканняў. Здаецца, вось акунешся ў нейкае дзіўнае злучэнне розных колераў: чырвань, зелень, жоўценькія праменні, сінія іскры. Усё гэта перамешваецца, пераліваецца, зелень цяплынь разлівае, белыя зайчыкі скачуць, і расцвітаюць кветкі ружовыя. А над усім журавель-журавушка. І цяплынь кругом... і радасць... і сонца... і жоўтыя вёслы на хвалях... і пяшчоты матчыны... І ў суседнім садзе былі такія вішні, спелыя вішні чырвоныя — люстэркі сонечныя і малінавыя сокі.
— ...Любата ў піянерах...
...І ёд.
Сонца гасне і нікнуць чароўныя фарбы. І на сэрцы шэрань.
— ...Што ж, прымацаваць і Верку да іх, балазе ёй часу цяпер даволі.
— Каму, як не ёй гэта праца,— чуліся навокал галасы.
З піянерамі кончылі. Чарговае пытанне — індывідуальны даклад Вярунькі. Усе настаражыліся — як жа, першы даклад пасля замужства — цікава паслухаць. Зашорхалі крэсламі, каб бліжэй прымасціцца, не прапусціць слова, другога. Толькі Ігнатка ўваткнуў вочы ў павестку, сядзіць, не зварухнецца, водзіць алоўкам па паперы, моцна прыціскаючы руку да стала, каб не выдаць сябе, не паказаць, што вось дрыжыць нешта рука, хвалюецца сэрца...
Вярунька расказвае аб сваіх абавязках, аб сваёй працы па нагрузках. Расказвае, не спяшаючыся, стараючыся не хвалявацца залішне, не збіцца з парадку. Даюць пытанні. Адказвае. Нехта задае пытанне пра мужа, але сакратар сярдзіта абрывае:
— Гэта цябе не тычыцца.
— Як гэта не тычыцца?
— А вось так... Сядзі і не рыпайся,— і сакратар, кінуўшы непрыкметны позірк на Ігната (як той трымаецца), пытае Вяруньку:
— А вось скажы ты нам, чаму ты не была на мінулым сходзе ячэйкі?
— І сапраўды, чаму ж гэта я не была мінулы раз,— думае Верка, наморшчыўшы лоб, і стараецца ўспомніць прычыну. І не прычыну — ці варта казаць аб ёй.
Ці варта казаць аб тым, што ўвесь дзень прасядзела ў абрыдлым пакойчыку, што балела галава. І не ад болю, а ад неадчэпных, як волава, думак. Думак, ці варта жыць, калі ўсё перад табою — цемень; ці варта жыць, калі кожны дзень праходзіць у шэрым тумане; ці варта жыць, калі пахне ёдам, калі нікнуць і гаснуць фарбы ў душы, калі з сэрца выпіты агідлівымі вуснамі надзеі і цяплынь жыцця, калі навокал так холадна, так шэра і пуста-пуста... і ўперадзе нічога няма, нічагусенькі... Толькі холадна стукаюць па вечарах касцяшкі лічыльнікаў... Ды словы гэтыя прыкрыя, аб здароўі, «не хадзі, Вярунька, на двор так, бо застудзішся», і любошчы, у-у, слімак... Ці варта казаць? Засмяюць, не зразумеюць...
А з цёмнага кута нехта кідае словы, гаворыць і смяецца:
— Чаго пытаеш? Ці ты не разумееш... З маладым мужаньком сваім прахаджвалася, мілавалася, з сваім ненаглядным.
І прыкрая цішыня павісла ў пакоі. Толькі нехта ў кутку хіхікнуў яшчэ ды і змоўк. А за сталом прыўскочыў Ігнат, чырвоны і страшны. Цяжкі ўдар кулаком па стале строс паветра, і ўсе палахліва азірнуліся назад туды, у куток.
— Эх ты, дубіна!.. Пень неразумны...
Ігнатка сышоў уніз і падышоў да Веркі, якая стаяла ля акна, нервова паціскала плячыма ў немым плачы. Яна нахілілася на падаконнік і, закрыўшы вочы рукамі, сцялася ў жаласны камячок, прыліпшы да абшарпанай цёмнай сцяны.
— Ну, пакінь... Ну, годзе... Вера... Вярунька... Ці хто цябе крыўдзіць хацеў... Ды і ці варта зважаць на глупствы?.. Ну, любая...
Перашэптваліся дзяўчаты, сакратар наводзіў парадак і мыліў Петруку шыю:
— І не хлопец з цябе, а калода тая дубовая... А між іншым, кажучы між намі, свіння ты наогул і больш нічога... Наступнае пытанне аб экскурсіі.
Са сходу ішлі моўчкі. І ўжо, не даходзячы трохі дахаты, Ігнат узяў нерашуча Верку за руку і, не гледзячы ў вочы ёй і падумаўшы нешта крыху, загаварыў. Гаварыў ціха, з раздумаю.
— Ты, Вера... Вось што... Усё ж такі, даруй мне... Сама ведаеш... Ну, я нагаварыў табе калісьці. Памятаеш... Залішняга многа. Я думаю, разумееш ты, з чаго гэта тады сталася... Не крыўдзіць думаў, сам быў пакрыўджаны... Яшчэ калі б табе добра было, ну, тады б яшчэ і сюды, і туды... А то ж... ведаю, як жывеш, ведаю, чаму і пайшла за яго...
Вярунька ўслухвалася ў кожнае слова, і гэтыя словы спавівалі сэрца нечым мяккім і цёплым. І радасным і светлым. І так прыемна было адчуваць яго голас, чуць яго блізкасць, бачыць поплеч яго постаць гэтую любую, трохі сутулую постаць, прытуляцца да яго цвёрдага пляча.
— Я на цябе не крыўджуся... І не думала нават... «Эх, каб з ім гэта жыць»,— мільганулася светлая думка. І разам знікла. «Ці ж гэта магчыма... пасля ўсяго гэтага...»
— Вярунька!
— Ну, што?
— Ведаеш, Вярунечка, я вось часта думаю аб табе... Ну, ты ж яго не кахаеш?
— Не кахаю... Не кахаю я яго, Ігнатачка, даражэнькі, каб ты ведаў толькі, як я не кахаю. Думала, матцы лепей вось будзе, дзеля яе і пайшла. А цяпер... Ці думаеш, матцы лепей? Як мыла, так і мые бялізну. А мне што? Моцы няма трываць далей... Каб ты ведаў толькі, Ігнатачка, каб ты ведаў толькі, мой даражэнькі, як цяжка жыць мне, увесь свет нямілы...
— Ну, дык ці свет клінам сышоўся? А я нашто?
— Ты?
— Так... Я... Ведаеш што, Вярунька, даволі ў ката і мышку гуляць і марнаваць сабе жыццё. Я ж кахаю цябе... даўно кахаю... А ці ты мяне не кахаеш?
— Ігнатачка... Міленькі... Даражэнькі! Што ты кажаш?! Каб толькі ты ведаў, як я цяпер шчасліва, шчасліва і шчасліва... Любы мой.
І першы пацалунак, першы сапраўдны пацалунак сапраўднага кахання парушыў цішыню пад старымі ліпамі, што шчыльнай сцяной абступілі вуліцу з абодвух бакоў.
Не хацелася дамоў.
Хадзілі па доўгіх вуліцах, марылі аб бліжэйшым будучым, будавалі планы жыцця.
— А ўсё ж такі я пайду на завод, бо без працы будзе сумна.
— А гэта ўжо, як захочаш... А сягоння, Вярунька, ты ўжо ідзі да маткі, ды ў яе і заначуеш, чаго ісці туды...
— Не, мой любы, туды ўжо ніколі, ніколі... Ці з слімаком ахвота жыць, у яго ж думкі толькі аб ёдзе... Даволі, нагаравалася...
* * *
— А ну, стань на дыбачкі, ну, стань жа, стань... Эх ты, мая румзачка, ну чаго ж ты, чаго... Хутка тата будзе і мамка прыйдзе...
Малы плача ў калысцы, але пачуўшы пра мамку, сціхае і, нібы нацэліўшыся, трапляе кулачком Мікітаўне ў нос і балюча цярэбіць яе сваімі вострымі капцюрчыкамі, у старой аж слёзы на вочы просяцца, да таго балюча... І смех бярэ.
— Шчыпунчык ты мой... І-іх сур’ёзны які, чуць што — за нос ці за вуха... Ну і хлапец, няйначай камандзірам будзе, сур’ёзны, сур’ёзны...
Мікітаўна гушкае «камандзіра», пазірае ў акно (пара б ужо, гудок быў, мо сход які, як часам бывае), а думкі светлаю чарадою ідуць і ідуць, поўніцца імі душа аж да самых краёў. Добра, калі шчасце табой апануе... хоць і на старасці год, але ўсё роўна, шчасце бывае шчасцем...
— Не думала і не гадала... А што б было, калі б з тым... Падумаць страшна... Ды добра, што так усё здарылася...
І Мікітаўна з яшчэ большаю ласкаю песціць малога, лашчыць яго, разгладжвае рэдзенькія шаўковыя валосікі, прыцмоквае языком, заглядае ў вочы.
— Маіх крывей... Як неба сінія вочы. Па Вяруньцы вачамі пайшоў. А нос бацькаў — Ігнатаў нос — у дзеда Апанаса ўдаўся... Іх ты, снягір ты мой чырванагрудзенькі...
— Ваюеш? — пытае з парога Ігнат.
— А што і рабіць нам — старому і малому, увесь дзень і ваюем, вось нос аж распух...
— Ну, пацан, хадзі да мяне, годзі бабку крыўдзіць, хадзі вось газету будзем чытаць.
Але малы адварочваецца і хаваецца за бабчынай шыяй.
— А ты б вось хоць пагаліўся, аброс шчацінай малога пужаеш, вось і на рукі не ідзе да цябе.
— А ты яго распесціла, таму і не ідзе...
— Яшчэ чаго выдумаеш? Бач, разумнік... Урачэш яшчэ часам...
— Нічога, нічога, жыў будзе па бядзе такой.
А вось і Вярунька. Проста з парогу да хлапца. Носіцца з ім па хаце, цалуе, гушкае, потым садзіцца карміць, укладвае спаць. Ігнат чытае за сталом газету і пасмейваецца сабе, пазіраючы на Вяруньку.
— І не надакучыць табе няньчыцца з ім?
— У-У, ду-у-рань, яшчэ б што сказаў?!
І ўжо, справіўшыся з хлопцам, усе садзяцца за стол, і Мікітаўна цягне з печы нязменны чыгунок з вячэрай.
А вечарамі Вярунька купае малога. Дапамагае старая, якая тупае навокал начовак, мацае ваду, старанна падкладвае пад голаў пялёнку (каб гуз не набіў), дае парады. Вярунька беражна плёскае вадой на ружовае цельца, на гэты смешны тварык, што вось-вось расплачацца, моршчыцца ад вады, гэтак смешна-смешна зажмурвае вочы.
Вярунька плёхае вадой і ціха ўголас распявае сваю любімую песеньку:
Журавель мой, журавель,
Журавушка малады.
Рукі мыць
І ногі мыць
І сырой вады не піць...