epub
 
падключыць
слоўнікі

Міхась Стральцоў

Блакітны вецер

Лагацкі прачнуўся як бы ад нейкага штуршка: усё адбылося ненатужна і лёгка. Колькі часу ён ляжаў, не расплюшчваючы вачэй. Тое няўлоўнае і хісткае, што яшчэ лунала над ім, было, напэўна, успамінам аб сне. Сон адыходзіў у святле, у пахах, у струменнасці ветру. Нібыта стала над нейкім возерам у духмянай парнасці сонца. Пахлі сосны, узнімаўся над вадою блакітны вецер, і такі звонкі і чысты чуўся на беразе смех. Як хораша, як лёгка! Вось нібыта Лагацкі бяжыць да вады - як прыемна жвір халадзіць босыя ногі, як засцілае вочы блакітны вецер!

У пакоі ціха. Ноч. Дзве гадзіны ночы - Лагацкі гэта ведае. Зараз вось пройдуць, калі не прайшлі, з фабрыкі работніцы: яны заўсёды праходзяць у гэты час, і так ясна чуваць тады ўночы крокі. І яшчэ гамонку: «Ой, дзеванькі, ды ён жа кажа: «Я табе гадзіннік куплю». Ой, трымайце мяне, а то ўпаду!» І смех - залівісты, нястрымны... Смех заўсёды будзіць Лагацкага, як і гэты вецер, што сніцца ў апошні час.

Ноч. Ціха. Мусіць, прайшлі ўжо работніцы, мусіць, таму і прытрызніўся яму гэты смех.

Якая светлая, якая чуйная ў пакоі цішыня! Тонкі прамень зламаўся ў люстэрку - таямнічыя глыбіні адкрыліся ў шкле. Павуціннай сеткай на сцяну ляглі цені: наблытаў адсюль нябачны вулічны ліхтар. І хораша ад думкі, што можна нікім не ўгледжаным стаць ля акна і гэтак сцішыцца перад маўклівасцю ночы...

Лагацкі выставіў руку, шукаючы на крэсле адзенне. Уставаць лёгка, і няма той млявасці, што раніцай хіне да сну і зводзіць павекі. Усё было незвычайна, трошкі таямніча, было прыемна і хораша. Лагацкі стаў ля акна, паглядзеў на вуліцу. Ліхтар свяціў слаба, з-пад аснежанага каўпачка звісала сусолка - застылая, нерухомая жылка вады. Пазаўчора была адліга, потым ціскануў марозік, потым усё прыцярушыла сняжком. Недабудаваны дом па той бок вуліцы, вастравата блішчыць зорка ля вежавага крана. Дахі і цішыня. Ланцужкі ліхтароў мецяць у горадзе вуліцы. Позна.

Думалася, што ўсё роўна не заснеш. Лагацкі абуўся, апрануў у калідоры паліто і выйшаў на лесвіцу. Адразу ж абступіў яго пах фарбы, халоднай тынкоўкі і пылу - заўсёдны пах пад'ездаў, скупа падпраўлены цёплым духам чалавечага жытла. Расціснутыя абцасамі, на пляцоўцы валяліся недакуркі. Лагацкі ўспомніў: учора ў суседняй кватэры спраўлялі праводзіны. Ішоў у войска Толік, токар нейкі ці будаўнік. У пад'ездзе вечарам было шумна. Потым па яго, Лагацкага, прыходзіў гэты самы Толік: «Сабраліся... Леанід Іванавіч... Разам з намі...» Дзівак нейкі, яны ж былі амаль незнаёмыя. Лагацкі не пайшоў. Ага, ён правяраў тады студэнцкія работы. Каб не забыцца заўтра ды даць гультаям гэтым добрага прачуханца. Работы здавалі позна - ясна: пісалі за адзін вечар. Які-небудзь курсавы геній будзе пасля хіхікаць: бура і націск, трохі натхнення і трохі часу. Глупства! Наогул, студэнты сталі не тыя. Многа з вытворчасці. Думаюць, што ўведалі ўжо жыццё. Чытаюць Рэмарка. Глупства!

Цяперашнія студэнты не падабаліся Лагацкаму. Ён і не заўважыў, як у яго сапсаваўся настрой. Зноў ла лесвіцы ўбачыў недакуркі, і зноў успомніўся Толік. Якраз дарэчы: не хацелася думаць пра студэнтаў. «Дарэмна ўсё ж пакрыўдзіў хлопца, не схадзіў на гэтыя праводзіны. «На адыходную» - здаецца, сказаў Толік. Палічыць, што абышоўся з ім па-свінску, і будзе мець рацыю. Не праз работы ж тыя адмовіўся... Не, не палічыць: я для яго, відаць, дужа занятая, вучоная асоба. Смешна гэтак саромеўся, запрашаючы да сябе, і чамусьці выцер аб палавік ногі, калі выходзіў». Лагацкаму стала сорамна: «Вучоная асоба! Нічога сабе апраўданне... Якая прыкрасць!»

Выбіта шкло ў дзвярах, на фанерцы крэйдай напісана: «Тут жыве Зоя». І стаяць тры вялікія клічнікі. «Якая-небудзь Толікава знаёмая, і, глядзі, была на провадах. Добра, што не пайшоў туды, а то давялося б прыкінуцца другам моладзі. Так сказаць, старэйшы таварыш і юная змена... Роля яўна не для мяне. І сваіх студэнтаў даволі».

Ён падумаў раптам, што ўсё гэта глупства, і раззлаваўся на сябе: «Ну, не пайшоў, і добра... А тут нейкія сумненні, нейкі дзіцячы самааналіз. Смешна. І наогул...»

Ён выйшаў на вуліцу, спыніўся. Нешта незразумелае з ім робіцца ў апошні час: ну, хоць бы гэты сон, бадзянне ноччу. Лагацкі пастаяў у роздуме, агледзеўся. Было маўкліва на вуліцы, пуста, і ў самай моцы быў марозік, такі вастраваты, жорсткі, але прыемна цвярозлівы. Няпэўна і нудна пачало паколваць у скроні: можа ад свежага паветра. «Чаго я выйшаў?» - думаў Лагацкі.

Якраз перад ім ляжаў, нібы ў руінах, недабудаваны дом, той самы, які заўсёды бачыў з акна кватэры. Першыя цагліны тут паклалі яшчэ вясной, летам будаўніцтва чамусьці спынілі, а цяпер распачалі зноў. Лагацкі звыкся з домам, і ён стаў для яго нібы жывой істотаю. І, нібы чалавек, дом абрастаў патрохі ўспамінамі.

Стары знаёмец, ён дзяліўся імі цяпер з Лагацкім. А той разумеў усё і бачыў, як зямля, выкінутая некалі экскаватарам, прыцярушаная пасля сняжком, рабілася добраю горкай. Як прыходзілі на яе дзеці, і вось: хто на санках, хто на нагах, а хто і на тым самым месцы, якому і належыць здаўна адказваць за нястрымныя гаспадаровы фантазіі, спрабавалі тут і крутасць горкі і разгон з яе.

«Стары знаёмец, без аблічча і нумара дом, - думаў Лагацкі, - і я расказаў бы табе, чым была для мяне гэтая незнарок падгледжаная наіўнасць. Ды ты не ведаеш, што такое пах і водар маленства, не разумееш, чаму чарнільная пляма, выпадкова ўбачаная на снезе, можа хваляваць мацней, чым самае сталае дзіва».

Ды ён, Лагацкі, і не хацеў такога. Ён ведаў: сапраўднае дзіва было ці простае, як гэта дзіцячая горка, ці наіўнае, як выцвілы паркаль. І сапраўды вецер быў блакітны, як у сне. У ім было ўсё: трывожная смуга даляглядаў і незабыўнае святло маленства; дажджы густыя, як вецер, і пах суніц; шчымлівая радасць у сэрцы і непрыкрытае, вясёлае здзіўленне перад светам. Якраз усё тое, чаго не хапала цяпер Лагацкаму.

Ён адчуваў, што вельмі змарыўся. Лекцыі ў інстытуце стамлялі яго і можа яшчэ больш - размовы ў прафесарскай. Званіў тэлефон, выходзілі і заходзілі людзі, сакратарка бегала з раскладам, выкладчыкі скардзіліся на студэнтаў, быццам усё гэта было так важна і быццам студэнты былі калі-небудзь анёламі. Лепш за ўсё было Лагацкаму, калі не турбавалі яго. І тады можна было сядзець, не слухаючы, засяродзіўшыся ў сабе, - і гэта было чаканнем дзіва. І яно прыходзіла і шчымліва кралася ў сэрца то нечым голасам, пачутым з калідора, то скразнячком, што біўся ў фортцы, то шчодрым пахам вады, невядома кім распырсканай па падлозе. Гэта блукаў недзе і трывожыў Лагацкага блакітны вецер.

І вось нібы спадала з яго плячэй і такой непатрэбнай рабілася сталасць, і, здавалася, усё пражытае і перажытае раней, паназбіранае з гадамі па кропельцы і драбніцы, не варта было і самай маленькай часцінкі чаканага дзіва. Чаму так было, Лагацкі не ведаў. Можа гэта вярталася жыццё на паўзабыты нейкі круг маленства, можа гэта тужыла душа па нечым, што адышло і што згубілася са сталым вопытам, а можа тут была і проста незадаволенасць сабой - Лагацкі сказаць не браўся. Нешта незразумелае рабілася з ім, і яно шукала сабе выйсця.

Толькі ён, Лагацкі, цяпер не думаў пра гэта. Спаў горад, нязвыклая таямнічасць панавала наўкол. І такі даступны і недаступны цяпер адзіноце, Лагацкі глядзеў і слухаў - і цішыня, і ноч цяклі паўз яго. Ляцелі на ліхтар сняжынкі, нячутныя і ціхія, бы начныя матылі. Сіпеў і чухкаў недзе ў шэрых прыцемках паравоз. Трапяткі і тонкі праменьчык спускаўся з неба: міргала над горадам зорка. І многае, многае адкрывалася тады і сэрцу, і зроку, і здавалася Лагацкаму, што ён чуе, як вастравата і скупа пахнуць і снег пры дарозе і лядок на ёй, і які асаблівы, густы халадок ідзе ад цэглы, панакіданай ля дома, і які зусім іншы, скразняковы ветрык дзьме з праёмаў пустых вокнаў. Сасновай свежасцю патыхала ад штабеля заінелых дошак. І было адчуванне, што вось яшчэ трошкі, варта толькі захацець і напружыцца, як адкрыецца недаступная раней і ніколі яшчэ нязведаная пранізлівасць думкі, як прыйдуць небывалы спакой і яснасць. І ён тады неяк па-новаму гляне на сябе і на людзей.

Але нічога не прыйшло, і на душы засталася горыч. Са шкадаваннем успомніўся сон, светлая ціша ў пакоі, ранейшы настрой, і ён падумаў: «Куды ж адышло ўсё гэта?» Замест адказу паўстаў у памяці ўчарашні вечар, праводзіны, Толік, і цяпер ужо выразнай, неадступнай стала незадаволенасць сабой. «Я чэрствы, раўнадушны чалавек, - сказаў сабе Лагацкі, - але не хачу прызнацца ў гэтым і таму гуляю ў хованкі з сабой. Тры гады жыў побач з гэтым Толікам і амаль не ведаю яго, зрабіў яму прыкрасць - і хачу апраўдацца. Я не пайшоў таму, што проста баюся людзей, баюся, каб яны не ўбачылі, што ў мяне згубілася нешта і што ўсё мне нецікава. І гэтых новых студэнтаў я не люблю таму, што яны не такія, як я, што жывуць па-свойму і цікавей за мяне».

Так ён думаў, і яму здавалася, што ён думае шчыра. І дзіўна: у гэтай гаворцы з сабою, у гэтых непрыемных прызнаннях была для яго нейкая помслівая асалода. Яшчэ раз ён агледзеўся: падумаць толькі, гэта ж нечага прастаяў тут, папаўшыся, як дзіця на забаўку, на нейкія марныя летуценні. Брала злосць на сябе, Лагацкі адчуў нечакана, што ўвесь схаладнеў. Ён наставіў каўнер і пайшоў па вуліцы. Гэта нават яшчэ не вуліца была, а проста дарога: дамы тут стаялі з аднаго толькі боку. Справа, затулены нейкімі майстэрнямі, цягнуўся нешырокі пустыр, аж пакуль не ўставаў на яго шляху адзінокі, вясковага выгляду дамок. Дарога за ім збочвала ў яшчэ адну, шырокую вуліцу. Недзе там узнімалася сцяна таполяў, і Лагацкаму відно было, як трапяталася зыркае святло ліхтара ў шэрым іх галлі.. На адкрытым месцы яшчэ больш даў адчуць сябе халадок. Несучы зялёны агеньчык, з-за адзінокага доміка вышмыгнула таксі, пранеслася паўз Лагацкага. Пачулася з машыны музыка. Стала маркотна. І можа так і трэба было - выплыў успамін... Генадзь Парукаў - выкладчык англійскай мовы, інстытуцкі знаёмы. Чарнявы, з коратка стрыжанымі валасамі, аднагодак Лагацкага, ён заўжды прыязджаў у інстытут на матаролеры. Да позняй восені хадзіў без шапкі. Употай Лагацкі зайздросціў яму, наогул - ён зайздросціў людзям, што ўмелі ўладкаваць сваю душэўную гаспадарку. Парукаў, здавалася яму, гэта ўмеў. Мусіць, для яго не было нявырашаных пытанняў у жыцці і, мусіць, не было нічога недаступнага. І ў паставе яго, і ў гаворцы адчувалася нейкая незразумелая Лагацкаму ўпэўненасць і сіла.

Дык вось гэты самы ўспамін. Неяк пацягнула Лагацкага за язык - пакпіў з таго парукаўскага матаролера. Як ён цяпер разумеў: была ў гэтым не ўсвядомленая яшчэ і смешная спроба як бы наперад апраўдацца перад кімсьці ў нейкай сваёй няздатнасці.

- Браце мой, - сказаў яму Парукаў, - ты разважаеш недаравальна для дарослага чалавека. Спытай у любога школьніка, ён табе скажа, што мы жывём у атамны век. Матаролер хоць і не ўзносіць мяне да вяршынь цывілізацыі, але, заўваж сабе, сведчыць пра псіхалагічныя зрухі ў маім характары. Я раблюся сучасным чалавекам. - Ён засмяяўся, пераводзячы ўсё на жарт. - Ахвяруй, браце, сваім вясковым ідэалізмам, не трэба быць «дзядзькам у Вільні». Ясна?

Чорт бы яго спазнаў, гэтага Парукава, ён умеў разважаць лагічна. Жарты жартамі, але Лагацкі адчуў сябе ніякавата: нібы вось узяў чалавек ды і даў яму мімаходзь, як малому, безуважна крыўдную пстрычку. «Ну, браце, адстаў ты ад жыцця, куды табе - не разумееш простых рэчаў» - гэткае пачулася Лагацкаму ў тых жартаўлівых парукаўскіх словах.

«І сапраўды як «дзядзька ў Вільні», - думаў цяпер Лагацкі спакойна неяк, быццам з тым непрыемным успамінам было пакончана назаўсёды і быццам усё цяпер будзе інакш. Хада супакойвала яго. Незаўважна для сябе ён пачаў прыглядацца да вуліцы, і зноў, як нядаўна, калі стаяў перад домам, убачанае навокал западала ў памяць. Ён бачыў, як сцішана, таямніча застылі ў змроку за платамі сады, як мякка лілося запозненае святло з акна драўлянага доміка, аднесенага ў глыб двара, і як, схаваўшыся ад холаду, драмаў у тэлефоннай будцы ля магазіна вартаўнік. Так, аглядаючы ўсё наўкол сябе, дайшоў Лагацкі да чыгуначнага пераезда і спыніўся там. Бліскучы прамень каўзануўся па брыжыку рэйкі і пабег аж туды, дзе пяшчотна млелі чырвоныя агеньчыкі на стрэлках і дзе ўжо іншыя, высокія і зыркія, узнімаліся насустрач агні. І як бы дачакаўшыся чалавека, пранізліва і тонка азваўся недзе наперадзе паравоз. «Трэба абавязкова з'ездзіць у вёску, да маці, - адзначыў сабе Лагацкі. - Гэта ж столькі часу не наведваўся туды». І яму стала прыемна, што ён падумаў гэтак, і непрымушанае, лагоднае прыйшло тады адчуванне: «Я спакойны - гэта добра. Але спакойны не так, як яшчэ нядаўна, калі прачнуўся». Як бы ў нейкую новую і вялікую дарогу збіраўся ён цяпер, і ад таго, што яна наперадзе, было прыемна.

Яму ўжо не стаялася на пераездзе, ён павярнуўся і пайшоў дамоў. І нейкім радасным для яго і такім значным было цяпер гэта вяртанне.

На пустыры, мінуўшы вуліцу, ён спыніўся. Белая роўнядзь снегу кінулася яму ў вочы, і ён ступіў на яе, паволі пайшоў, прыглядаючыся, як цьмяна мроіліся каля ног сняжынкі. Ён нахіліўся і, узяўшы рукою і сціснуўшы ў далоні камячок снегу, прыклаў яго да твару. Прыемная і свежая заструменілася тады прахалода. Лагацкі выпрастаўся. «Трэба жыць, - падумаў ён, - трэба смялей і весялей жыць: пазбыцца раўнадушша, чэрствасці, замкнутасці ў сабе. І тады ніколі не пакіне мяне блакітны вецер».

Ён павярнуўся і, прыемна ўзрушаны, лагодны, пайшоў на дарогу.

 

1960 г.


1960

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая