Угары жудасна, страшна гудзела. Гэта вецер шалеў, абязуміўшы. А Петрусю здавалася немаведама што. Быццам цёмнаму лесу толькі і цікава, што сачыць за ім, злачынцам.
І здавалася Петрусю, што дрэвы скупіліся сваімі верхавінамі ў адну злосную навалу і пагрозна гудуць яму зверху, страшаць, перасцерагаюць. Здаецца, нахіляюцца на яго чорнай, вялізнай грамадай... усё ніжэй і ніжэй. Во-во — яшчэ цюкне раз вострай сякерай — і наваляцца на яго — цяжкія, злосныя; заціснуць, задушаць...
Але Пятрусь з апошняй адчайнай патугай сціскаў моцна, як мага, сякеру і біў, нічога не памятаючы, нічога не бачачы, біў, як трапіла, спяшаўся, каб барзджэй дабрацца да сэрца — каб павалілася дрэва.
Тах! Тах! Тах!..
Сякера не трапляла туды, куды трэба: злосць брала Петруся. Біў яшчэ часцей, яшчэ мацней, яшчэ зласней. Потам абліўся ўвесь. А сэрца, як сякера, рассякала грудзі...
Тук! Тук! Тук!..
Во закрактала ўжо дрэва. Сперш ціха, паволі, як часам бусел на старой, карузлай бярозе, а потым мацней, гучней, з нейкай патугай, з боллю...
Кррах!..
І ціха... Пятрусь нават прысеў, спалоханы раптоўнай цішой. Мо так здалося яму, а мо й сапраўды ўсё пацішэла ўраз? Толькі ў распаленай галаве кляўцы б’юць неяк напружана, станоўка... Пятрусь не рушыўся з месца. Прыслухоўваўся пільна...
Шолахі пацяклі з усіх бакоў. Быццам хто падцікаўся, насоўваўся з цемры, з ляснога гушчару... Во-во наспее... У Петруся каленкі закалаціліся. А як недзе хруснула галіна — ірвануўся з месца, што спуджаны конь, бегчы памкнуўся.
Не... Нічога няма. Пэўна, звярок які прашмыгнуў, а мо выпрасталася прыціснутая дрэвам галінка... Усё спакойна. Нават макаўкі ўгары гутараць неяк лагодна, па-сяброўску... Не злуюцца ўжо. Ды завошта злавацца? Ну, ці пайшоў бы ён на гэта, каб не такая патрэба? Чатыры, толькі ж чатыры бервяны не стае... А без хаты няможна. У лазні жыве... Сям’я вялізная, дзеткі малыя...
Пятрусь уздыхнуў, заспакоіўся трохі і стаў памалу церабіць сукі з паваленага дрэва.
Цюк... Цюк... Цюк...
Неяк квола, рахмана гутарыла сякера, неяк спакойна, лагодна шумацеў па верхавінах вецер...
Пятрусь зусім уціхамірыўся і разам з гэтым пачуў сябе такім маленькім, недалужным. Шкода стала самога сябе, аж сэрца сціснулася неяк балюча. Ну, што ён робіць такога дрэннага? Завошта туляецца, як звер які, баіцца кожнага шолаху, кожнага зыку? Што ён, злодзей які? Ён проста бедны, гаротны мужык... Спраўны, працавіты. Ці ж ён не купіў бы гэтых чатыры бярнушкі, каб было за што? Але што ж зрабіць? Солі няма за што купіць, а не то што... А ўсё цераз вайну гэту згубную. Зруйнавалі, хату спалілі... Ужо два гады ў лазні жыве. Ну, якое ж тут жыццё! Іншыя паадбудаваліся як-колечы, за бальшавікамі навазілі бярвенняў — тыя дазвалялі, бачылі ж людскую гароту. А цяпер?.. Во чатыры бярны не справіўся прывезці тады, дык цяпер і не зробіш нічога. Хадзіў і да пана... Ат, толькі паназдзекаваўся з цёмнага мужыка. Прыгразіў, што й тыя адбярэ... Эх, жыццё, жыццё...
Пятрусь выпрастаўся, пастаяў трохі, уздыхнуў глыбока-глыбока і пасунуўся ў цемры да другога, яшчэ раней аблюбаванага дрэва. Спакваля расчысціў вакол месца, стаў ямчэй, упёрся нагамі ў імшарнік, сціснуў моцна-моцна сякеру ў дужых, карузлых руках...
Зноў, як злоўленая птушка, закалацілася сэрца, зноў пагрозна загулі верхавіны... Э, няхай будзе, што будзе!.. Тах!.. Тах!.. Тах!..
Зноў паляцелі ў цёмны гушчар паспешныя, прыкра гучныя ўдары...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Кабыла Петрусёва стаяла воддаль у хмызняку схаваная...
— І-гы-гы-гы! — заіржала радасна, як падышоў да яе гаспадар.
— Ну, кабылка, пойдзем ужо!..
Пяшчотна пагладзіў свайго вернага сябрука, адвязаў і павёў на дарогу. Дарога бялелася няяснай плямай, сціснутая з абодвух бакоў калматымі сценамі лесу. Пятрусь распусціў цялежкі, намацаў з боку дарогі лычы прыцягнутых бярвенняў і адно за адным усклаў іх на калёсы. Перавязаў, паправіў шляю на кабыле і пасягаў па дарозе.
Даўно нямазаныя каткі неяк жаласна, прарэзліва рыпелі, і гэтае рыпенне скрабала Петруся за сэрца. Ён міжвольна стрымліваў ход, затойваў дух і спыняў за морду кабылу, якая ўсё парывалася ўперад. Але каткі ўсё роўна рыпелі. Сціхнуць, сціхнуць, а потым раптам як заенчаць цягуча, станоўка, быццам і век не спыніцца гэты енк, усё будзе, што тупой пілой, рэзаць паветра, усё будзе працінаць наскрозь нутро... Але зноў сціхнуць... А потым зноў праз хвілінку....
Во й зваротка ўжо. Як тут паехаць: ці проста — па шляху, ці кругом — па лесе, балоту, па нетрах? Сюды бліжэй і дарога лепшая, але затое кругом куды смялей... Па шляху ці мала на каго можна натрапіць!.. Ах, што будзе, то будзе!..
Зваротка асталася адзаду.
Праз паўгадзіны пачаў радзець лес. Хутка ўжо й поле, а там з паўвярсты яшчэ...
— Рып!.. рып!..— пяюць каткі. Кабыла шчыра бярэ, засаплася аж небарака.
Во ўжо й поле зараз. Зашарэў прасвет у сцяне лесу, а на ім — што гэта? — быццам постаці нейкія... Ды не, гэта проста здаецца. Мо пні якія? Але нейкая прыкрая млявасць пацякла па целе. Схапіў за морду кабылу, спыніў. Упяўся вачмі, напружыўся, нерухомы... Постаці заварушыліся, пасунуліся насустрэчу...
— Людзі!.. Пагіб!..
— А мо свае? — мігнула надзея.
Сунуцца бліжэй і бліжэй.
— Хто тут? — сярдзіты пачуўся вокліч.
Пятрусь абамлеў. Што рабіць? Хіба ўцячы, пакуль не позна? Кінуць усё: бярвення, кабылу... Не! Кабылу няможна...
— Хто тут?
— Я,— гукнуў ледзь чутна, дрыжачым голасам.
— А, злодзей, папаўся! Дык красці, значыцца, га? Ноччу ў лес у чужы?
— Паночкі, змілуйцеся!.. Чатыры бярнушкі адсек невялічкія... Хаты не маю... у лазні жыву...
— Хаты не маеш, дык красці? Ах ты, сабака паршывы!.. Параспусціліся, сволачы!.. Бальшавікоў помніце?.. Мы вам пакажам бальшавікоў!..
Дзве цёмныя фігуры накінуліся, як галодныя ваўкі, на сваю ахвяру.
Пятрусь махінальна закрыўся рукой... Бізун ёмка свіснуў у паветры і, як піяўка, упіўся ў чалавечае цела...
— Не біце!.. Бярыце, судзіце, рабіце, што хочаце, толькі не біце!.. Ай-яй-яй-яй!.. Браточкі, змілуйцеся!.. Ой-ёй-ёй-ёй!.. Ратуйце!..
І доўга слухаў цёмны, пахмурны лес адчайныя, жаласныя стогны чалавека...
— Ха-ха-ха-ха!.. Во, гэта так!.. Ды, як я бачу, вы так разумееце натуру нашага хлопа, як я кітайскую мову... Ха-ха-ха!..
Як смяяўся стары пан Бажэлка, яго тлустае, адвіслае пуза траслося, як квашаніна. У мяккім старадаўнім крэсле раскапусцілася панскае цела, як вялізны кавалак здобнага цеста; глыбока ўехала ў слухмяныя, пакрытыя чырвоным аксамітам, спрунжыны...
— Пачуццё, ха-ха-ха!.. Пачуццё ў хлопа... У гэтага быдла дурнога!.. Вы, пане Ржэчыцкі, разважаеце, што блазен. Ну, вы ж зірніце проста на нашага мужыка, на яго жыццё... Што яму трэба? Пад’есці... Толькі пад’есці — і больш нічога... Чаго? — гэта не важна. Абы бруха напхаць... Пачуццё, імкненне ў яго адно: гэта — есці. Ну, піць яшчэ, з бабай паляжаць... Да ўсяго іншага ён не здольны. Гэта, што вы тут размалёўваеце аб яго пачуццях, аб душы яго, аб парываннях,— усё гэта ні больш ні менш як дзіцячае трызненне...
— Я не згодзен з вамі, паночку,— неяк мякка, лісліва, але досыць настойна гаварыў пан Ржэчыцкі.— Вы забываецеся на тыя багатыя духоўныя скарбы, якія нават выяўляюцца часам у вуснай творчасці народнай, у яго спевах, казках і інш. Вядома, што псіхалогія селяніна значна розніцца ад псіхалогіі чалавека вышэйшага кола, але я ніколі не згаджуся з тым, што хлоп — гэта нешта сярэдняе паміж чалавекам і жывёлай, нават нешта бліжэйшае да апошняй, як разумееце вы, паночку... Ён — чалавек і мае ўсё, што наогул уласціва духоўнай прыродзе чалавека. Ён жыве духоўна, у яго ёсць свой духоўны свет. Мы не бачым гэтага, не разумеем толькі затым, што ён маўчыць, што ён не любіць, як мы, інтэлігенты, выяўляць напаверх свае пачуцці, перажыванні... Але яны ёсць у яго, нявідныя, захаваныя глыбока ўнутры...
— Хэ-хе-хе-хе... Казкі гэта... Летуценні юнацкія... Калісь і я гаварыў так, пане Ржэчыцкі, але потым прыйшлося толькі пасмяяцца над самым сабой... Я знаю хлопа, знаю як свае пяць пальцаў, наскрозь бачу ўсю яго істоту... І мяне смех бярэ ад усіх гэтых высокіх слоў. Я знаю адно: хлоп павінен працаваць, на гэта ён радзіўся, гэта яго назначэнне... І знаю яшчэ,— пан пачаў гаварыць трохі злосна,— што гэтыя самыя гутаркі вашы, даходзячы часам да яго вушэй, псуюць яго. Ён пачынае немаведама што думаць аб сабе, распускацца... Што, мала клопату нарабілі нам гэтыя бальшавікі? Мала пад іх уплывам хлопы нам напаскудзілі?.. І цяпер яшчэ паскудзяць... Усё спадзяюцца, што прыйдуць тыя...
— Паночку, як сабе не хочаце, а мы самі троху вінаваты ў гэтым. Цяжкае жыццё прымушае...
— Жыццё? Ды няхай бы я з голаду падыхаў, не меў кавалка хлеба, усё роўна не адважыўся б красці... А яны?.. Вы ведаеце, што мне прыйшлося трайную варту паставіць у Заблонскім бары. Крадуць... Едуць, як у свой лес усё роўна... Ну, скажыце вы, хіба можна назваць чалавекам таго, хто не прызнае ніякіх чалавечых законаў, для якога памыкацца на святое права ўласнасці — звычайная рэч, га?.. Ну, як бы вы, пане, паглядзелі на мяне, каб я прыйшоў у ваш дом і звалок у вас што-якое, а?..
— Каб вы гэта зрабілі ў звычайным становішчы, я, вядома, асудзіў бы гэты ўчынак; але зусім іншая рэч, калі б вы зрабілі гэта, паміраючы з голаду... Не знаю... Наўрад бы я кінуў тады ў вас камень асуджэння...
— Іначай кажучы, вы не лічыце вінаватымі тых мужыкоў, што крадуць дрэвы з майго бору?
Ржэчыцкі трохі памаўчаў...
— Выбачайце, паночку, але ў нашым кампанстве, я мыслю, не павінна быць сакрэтаў... Так, я не лічу іх вінаватымі...
Пан Бажэлка вылупіў вочы. Ржэчыцкі паспяшыў дадаць:
— Але, вядома, каб вы запыталі мяне пра гэта дзе на людзях,— я адказаў бы іначай.
Пан Бажэлка нарыхтаваўся сказаць нешта, але адчыніліся дзверы і ў пакой увайшоў панскі аканом.
— Што трэба? — абярнуўся да яго пан.
— Паночку, сёння ў лесе яшчэ аднаго злавілі.
— Злавілі? Дзе ён?..
— Тутака, сюды прывялі.
— Вядзіце сюды!
Аканом пайшоў.
— Во! Чуеце? Ну, што ж, па-вашаму, гэта так і трэба, гэта нішто сабе?.. З голаду, з цяжкага жыцця, а значыцца, зусім добрая справа... Не, паночку, мала яшчэ пражылі вы, калі хочаце ведаць!.. Не вольнасць патрэбна гэтаму быдлу, а пуга... ёмкая пуга... во што!.. Сціснуць іх так, каб аж пішчэлі,— тады будзе парадак!..
Пан раз’юшыўся да таго, што твар яго, тлусты, шырокі, пачырванеў як бурак. Ржэчыцкі хацеў нешта папярэчыць, але ў гэты час увайшоў аканом, выпхнуўшы перад сабой калматага, абшарпанага мужыка...
Пятрусь (гэта быў ён) меў такі выгляд, быццам яго перапіхнулі праз малатарку. Пашкуматаны, растрапаны ўвесь чыста, валасы, барада ўскалмачаны, на твары гузы з сінякамі... Стаяў і неяк тупа, бязглузда глядзеў перад сабой. Аканом падштурхваў яго, шэпчучы нешта на вуха, але ён не кратаўся з месца.
— Ну-ну! — загаварыў пан грубым пагардлівым тонам.— Забыўся на звычай дзядоўскі, а?.. Бальшавікі адвучылі?.. Ну!..
І ён выцягнуў уперад сваю пухлую, брыдкую руку.
Пятрусь сперш паглядзеў, не разумеючы, сваімі шырока расплюшчанымі непрытомнымі вачмі, потым ураз ажывіўся, падбег да пана, пацалаваў яму ў руку і рынуўся на калені...
— Паночку, даражэнькі! Даруйце! Не буду больш ніколі... яй-богачку... не буду... Паночку, гора мяне прымусіла. У лазні жыву другі год...
З распаленых вачэй адна за адной закапалі буйныя слёзы. Твар сударгава скорчыўся, сабраўся неяк, яшчэ больш закудлаціўся. Мужык заплакаў, як дзіцёнак...
А пан глядзеў на яго з свайго мяккага крэсла, і на яго вуснах дрыгацела дзікая, зларадная ўсмешка.
— Во,— звярнуўся ён да Ржэчыцкага,— падзівуйцеся!.. Во вам узор... Што, сапраўдны чалавек дапусціў бы сябе да гэтага? Зірніце, дзе тут ёсць чалавек? Пхе!.. Я бачу тут толькі брыдкую, дурную жывёлу, якой хвост прышчамілі!..
— Значыцца, красці? — звярнуўся ён да Петруся.— А? Красці, сукін сын? У пана можна, а? Не грэх?..
— Даруйце, паночку! — галасіў збянтэжаны мужык.— Не губіце!.. Век бога буду маліць... Даруйце, паночку! Чатыры бярнушкі невялічкія...
— Ха-ха-ха!.. Чуеце, а? Які погляд на людскія законы! Чатыры — гэта можна, ха-ха-ха!.. Дык, значыцца, чатыры толькі?.. Толькі чатыры, ха-ха-ха!..
— Даруйце, паночку!..
— Ды ты чаго заходзішся? — змяніў пан голас.— Я ж з табой нічога не зраблю, не крану нават...
Пятрусь, не ўцяміўшы, з недаверлівай надзеяй зірнуў на пана.
— Ха-ха-ха! Толькі ў суд падам... Толькі ў суд... Ну, штраф заплаціш невялічкі, мо ў вастрозе троху пасядзіш... Гэта ж глупства... Чатыры бярнушкі толькі, ха-ха-ха!..
— Змілуйцеся, паночку!..
— Ха-ха-ха!.. Во, глядзіце, пан Ржэчыцкі! Гэта чалавек, па-вашаму? Варт ён гэтага слова? Што з быдлам, з ім можна зрабіць цяпер усё, што захочаш...
І, асветлены раптоўнай дзікай зацеяй, пан зноў абярнуўся да мужыка.
— Во што, хлоп! Я табе ўсё гэта дарую, калі пацалуеш мне ў ногі...
І ён, адваліўшыся ў крэсле, высунуў уперад брудныя боты, у якіх ён за гадзіну перад тым хадзіў па стадолах, аглядаючы сваіх стаеннікаў.
Пятрусь недалужна азірнуўся навокал, быццам шукаючы сабе абароны. У дзверы заглядалі цікавыя, усміхаючыяся твары панскіх прыслужнікаў...
Пятрусь асалапеў. Колькі часу пераводзіў свой погляд з панскіх ботаў на Ржэчыцкага і назад, быццам без слоў просячы ратунку ў гэтага старонняга чалавека. З яго ўзрушанага твару глядзела пакута... Потым раптам адважыўся, нахіліўся... І адну за адной пацалаваў панскія ногі...
— Ха-ха-ха! — рагатаў здаволены пан, гоўтаючыся ў крэсле.— Ну, цяпер можаш ісці куды хочаш... Адкупіўся... Ха-ха-ха!
— Адкупіўся, ха-ха-ха! — дружным рогатам апанавалі Петруся панскія прыслужнікі, як выйшаў ён ад пана.
— Ха-ха-ха!.. Танна, зусім танна адкупіўся... Ха-ха-ха!..
Пятрусь стаяў сярод іх у нейкай непрытомнасці і не знаў, што рабіць. Потым, нічога не кажучы, ціхім крокам пайшоў у дзверы.
— Адкупіўся... Адкупіўся! — няслося яму ўслед.
— Адкупіўся! — звінела ў яго ўвушшу.
На панскім двары стаяла яго галодная, перахлябіўшаяся кабылка... Радасна заіржала, як убачыла гаспадара.
— Адкупіўся, га-га-га! — здалося Петрусю ў іржанні кабылы.
Махінальна адвязаў кабылу, махінальна падвёў яе к варотам, адчыніў іх...
— Адкупіўся! — насмешліва зарыпелі яму цяжкія вароты.
Сеў на калёсы і паехаў, не разумеючы — куды, за чым...
Вакол смяяўся, гарэзваў прыгожы, светлы дзянёк. Прырода дыхала чароўнай вольнасцю, бязрупатнасцю, быццам няма ёй аніякага дзела да таго, што робіцца сярод гэтых нервовых, абураных жыццёвай ліхаманкай людзей, быццам яе ні крушыначкі не кратае гэта няўпынная, заўсёдашняя, лютая барацьба за кавалак хлеба, за лепшую долю ў жыцці...
Птушкі цвіркалі высока ўгары нейкую дзіўную, незямную песню, якая гаварыла аб нечым далёкім і светлым, як тое блакітнае неба... Гэткай самай песняй адгукваліся знізу, з шаўковай травы, галузы-скачкі...
А сонца... сонца шчодра, не шкадуючы, ліло на зямлю свае праменні, купала ў іх усё чыста, быццам хацела здаволіць усіх і ўсё... Наце, піце, купайцеся, глытайце пражэрлівымі глоткамі!.. Усім стане... Бярэце, колькі-хоця, толькі будзьце здаволены!.. І ўсё прымала з радаваннем яго шчодрыя падарункі, усё, як магло, дзякавала ветламу сонейку... Усё, толькі не людзі!..
Пятрусь сядзеў на возе, пахіліўшы кудлатую галаву. Думаў, напружваў свой розум, каб злавіць якую-колечы нітку, па якой можна б было дабрацца да галоўнага, уцяміць усё... Але не ўдавалася. Толькі назолліва біла ў вушы насмешлівае, пагардлівае:
— Адкупіўся, адкупіўся!..
Гэта слова, здавалася яму, ляцела з усіх бакоў, ляцела жоўтымі, агнявымі маланкамі і балюча ўпівалася ў самае сэрца.
Птушкі сухім жорсткім звонам кідалі яго з вышыні; з бакоў, з густой травы прарэзлівым верашчаннем сыпалі яго неўгамонныя скачкі; нават каткі, рыпаючы на хаду, цягнулі адно й адно:
— Адкупіўся, адкупіўся...
Уехаў у лес. У той самы лес, дзе злавілі. Спякота змянілася на прыемны халадок. Гэта асвяжыла Петруся, вярнула яму частку свядомасці. Успомніў усё, што было. Зашчаміла сэрца сорамам, палкім, агнявым. У вачах паўсталі сперш пагардлівы твар пана, потым ухмыляючыяся твары прыслужнікаў. Схавацца, схавацца ад самога сябе, стуліцца, увабрацца ў нутро, каб не быць, каб не знаць анічога, каб не пякло, не балела ў сэрцы!..
— Адкупіўся, адкупіўся...
І нашто ён зрабіў гэта!.. Лепш было б прападаць... Сорам, сорам!
— Хіба вярнуцца? — раптам узварухнуўся, але зараз жа з болем успомніў, што нічога не выйдзе з гэтага, што не вернеш ужо тае платы, якую заплаціў пану... Яшчэ больш зашчаміла нутро, быццам ірвалася на часткі.
Але ж затое дарма абышлося... І ў суд не падасць,— памкнуўся заспакоіць сябе Пятрусь, але з гэтага нічога не выйшла. Прадставілася будучае жыццё — смутнае, гарапашнае, а ў вушах зноў зазвінела:
— Адкупіўся, адкупіўся...
Усе будуць гаварыць яму гэта, усе будуць кпіць, здзекавацца. Усе, нават дзеці малыя...
Пачаў канчацца лес. Зарадзеў сасоннік. Во ўжо і тое месца, дзе злавілі, білі, катавалі... Хутка і двор. Жонка спаткае, спытаецца... дзеткі... Што адказаць? Адкупіўся?
Не, не паедзе ён у двор. Усё роўна не будзе жыцця... Як ён зірне ў вочы сваім дзецям? Як яны паглядзяць на яго?.. Не!..
Спыніў кабылу, злез і доўга стаяў, абапёршыся на калёсы. Стаяў і думаў. Сонца плямамі вандравала па яго фігуры, часамі заблуджваючы на твар і накладаючы на яго празрыста-дрыготную пазалоту. Твар быў нерухомы, быццам адубеўшы; толькі зрэдку карожыўся, нібы ад моцнага болю.
Пятрусь стаяў і думаў. Стаяў аж да таго часу, пакуль здалёк не пачулася ляскатанне калёс. Тады ўзварухнуўся, кінуўся ў бакі, асалапелы, спуджаны набліжэннем людзей. Потым борзда, паспешна, хапаючыся, стаў адвязваць ад кабылы лейцы...
Адвязаў і кінуўся ў лес. Быццам хто гнаўся за ім, насцігаў. Дабег да тоўстае разложыстае хвоі, што стаяла, старая, вялізная, сярод стромкіх малодак і з старчаскай ветласцю працягвала далёка ў бакі свае карузлыя, пакрыўленыя рукі. Па гэтых дзябёлых руках ляснога волата спрытна ўзабраўся Пятрусь. Зачапіў за высокі сук лейцы, завязаў пятлю на канцы і прасунуў у яе сваю кудлатую галаву.
Вочы заблішчэлі дзікім, шалёным бляскам, як зірнуў уніз з вышыні, а вусны скрывіла хваравітая ўсмешка...
Ужо зусім блізка затарабанілі калёсы... Нехта наязджаў... Пятрусь, як мага, адтаўхнуўся ад дрэва, кінуўся ўніз і павіс, дрыгаючы нагамі...
Пад’ехалі людзі, два мужчыны з Петрусёвай вёскі. Абмінулі Петрусёву кабылу і хацелі далей ехаць, але кабыла пайшла за імі ўслед. Тады яны прыстоілі, і адзін саскочыў, каб прывязаць яе: пэўна, гаспадар за чым-небудзь у лес адышоў, а яе на дарозе пакінуў. І толькі стаў ён глядзець па баках, за што б прывязаць яе, як убачыў Петруся.
Кінуліся барзджэй да яго, знялі з дрэва і паклалі на мох. Адзін нахіліўся, прыклаў к грудзям вуха...
— Усё...
— А яшчэ цёплы зусім,— прагукаў другі.
— З чаго б гэта?..
— Хто ж яго ведае... Ці мала што можа прытрапіцца ў нашым жыцці...
А Пятрусь ляжаў нерухома і глядзеў у блакітнае неба шырока расплюшчанымі шклянымі вачмі! У гэтых вачах не было ўжо ні радасці, ні смутку — адна нямая, бяздонная пустата...
Пятрусь адкупіўся ад усяго...