Ціха, лагодна патрусілася з неба. Потым завіхрылася маладым, жвавым карагодам. У дзівосных, адчайных скоках замітусілася, быццам хацела падражніцца, пашкуматаць трохі счарнеўшую старую зямлю.
І ўрэшце ўзляглася - цяжка, пухка, пластом ваты; захінула, сціснула ў мякка-ўпартых абнімках.
Бель... Першая бель - прывітанне доўгачаканай гасцюхі-зімы...
Весела, радасна спатыкаць першы снег!
Чаму?
Можа, таму, што смерць прыроды ярка адзначае, быццам падкрэслівае жыццё чалавека? Мо затым і настрой тады ахапляе чалавека такі, што - жыць, разгарнуцца, упіцца жыццём хочацца? Мо затым гэта смяротнае адзенне, гэты саван прыроды - бель - абуджае душу чалавека, цягне яго некуды ў зачарованы прасцяг, туды, далёка па гэтым бяскрайнім белым дыване, на спатканне чамусь невядомаму, светламу?
Можа, і затым? Але ладна...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гэта пачалося яшчэ ўлетку, калі горад купаўся ў едкім пылу. Тады былі сонечна-светлыя, палкія дні, якія падскварвалі, як на патэльні, праціналі душнаю млявасцю, і вечары халаднаватыя, ціхія.
Данілу Чаборскаму дні былі - жорсткая праца ў заводзе, а вечары - або сходкі якія, або нудная сумятня, дробныя жыццёвыя клапоты.
Ён любіў, калі сходкі. Збярэцца чалавек паўсотні камуністых, а часам завод увесь. Прамовы, спрэчкі...
І адчуваеш сябе тады часткай чагось вялікага, значнага. Расцеш неяк, уздымаешся, адчуваеш сябе не проста работнікам, а нечым вялікшым і патрэбным. Мо тым пасам, што спавівае рухавыя колы ў заводзе?
А ў двары інакш. Там жонка, дзеці, там розная драбяза жыццёвая. Абцугі. Сціскаюць яны, і робішся маленькім, нязначным. Стуляешся ў будзённую шалупу.
А дзе чалавек, там ці тут?
Даніла аб гэтым не думаў. Нашто? Не ўсё роўна, ці гэта так ці так... Жывеш - і добра.
Але вось што прытрапілася...
На завод паступіла дзяўчына. Даніла даўно не глядзеў на кабет - не цікавілі. А на гэту зірнуў. І штодня ўзіраўся - перш здалёк, потым бліжэй.
Ёй было гадоў дваццаць. Ганнай звалі. Прозвішча - Матузова. Пекнатой - так сабе, але вочы - шэрыя, буйныя вочы... Яны хапалі за сэрца. Былі гэткія глыбокія, прамяністыя.
Даніла і не ўгледзеў, як сышоўся з гэтай дзяўчынай. Першы раз загаварылі нешта ўвечары, ідучы ў двор.
Ён ішоў ззаду вясёлай гурмы дзяўчат-работніц. Дзяўчаты, ідучы, стракаталі, штурхаліся, гарэзвалі. І яна была сярод іх.
А потым звярнула ў тую вулку, куды і яму трэба было ісці.
Ён дагнаў яе.
- Вы куды ідзіцё?
- Дахаты.
- А дзе ваша хата?
- На Ленінскай.
- Во як? Значыцца - суседзі... Вы ў каго?
- А хто яго ведае! На рагу жоўценькі домік, там я каморку займаю.
- Вы адна жывіцё?
- Адна, - адказала, нібы здзівіўшыся гэткаму пытанню. Ускінула на Данілу дапытлівы погляд шэрых вачэй.
- Далёка да заводу, - буркнуў ён.
- Во гэта горш за ўсё. Я дык ніколі не хаджу на полудзень, не справішся. Вось і цяпер... Трэба наспех перакусіць і зноў бегчы за блізкі свет: сходка ж сёння партыйная.
- Вы камуністка! - здзівіўся ён.
- Ага. А хіба баба камуністкай не можа быць?
Яна ўсміхнулася. Вясёлая ў яе ўсмешка!..
- Мала, - адказаў Даніла. - У нас ёсць дзве, але і то з служачых.
- Гэта і дрэнна. Дурныя яшчэ бабы. Затым і здзекуецца ваш брат над імі. Верна?
Яна гучна зарагатала. Брызганула вясёлымі іскрачкамі з шэрых глыбокіх вачэй.
Даніла таксама ўсміхнуўся.
- Можа, й так... Але варта вашаму брату: неспакойны народ. Ведама - бабы...
- Ну, кажыце вы...
Пакуль дайшлі да двара, усё гаварылі.
А праз гадзіну Даніла сядзеў у работніцкім клубе і нецярпліва чакаў, ці скора прыйдзе Ганна.
Работнікі сядзелі гурткамі, упаўголаса гутарылі адзін з адным. За сталом «верхаводы» сядзелі. Разбіралі паперы, аб нечым паціху спрачаліся.
Даніла ўсё азіраўся. Ляпнуць дзверы - ён і зірк: ці не яна? Пакой напаўняўся новымі людзьмі, а Данілу здавалася, што ён пусцее.
Пачалася сходка. Даніла не слухаў, аб чым гаварылі. Думкі лёталі ва ўсе бакі, што косы пражэктару. Неяк ураз спыняліся ў абшары і траіліся. Быў непарадак у галаве, і ніяк не ўдавалася сабраць думкі да ладу.
Хацелася ўсё назад азірнуцца, ды стрымліваўся, быццам саромеўся сам сябе. Але ўрэшце не вытрымаў - і ўбачыў яе на краю лаўкі.
Шэрая сукенка, шэрыя вочы...
Адразу настрой змяніўся. Весела стала. І сталі зразумелымі словы прамоўцы.
А як кончылася сходка, як запелі «Інтэрнацыянал», - усё азіраўся Даніла, баяўся, каб не пайшла без яго.
Пайшлі разам. Ганна спяшалася.
- Заўтра ўставаць раненька-раненька, а сёння яшчэ многа зрабіць чаго трэба... Нават і пачытаць некалі. Кніжку цікавую ў бібліятэцы дастала - проста не адарвацца... А вы ці чытаеце што?
- Некалі...
- Ну, што там некалі... Столькі сама часу, колькі і ў мяне, калі не больш.
- У мяне сям'я...
- А!.. Ну, гэта іншая рэч.
Яна ўсё турбавалася, каб хутчэй дабрацца дадому. А яму хацелася памарудзіць. Ён любіў увечары прайсціся па горадзе, падзівавацца на яго кіпучае, бурлівае жыццё. Зірнеш усцяж на вуліцу - агні, свет, людзі, людзі бясконца... Увушшу зліваецца ў дзіўную гутарку-песню: грукат калёс, гвалты хлапцоў, гоман усяго гэтага людскога натоўпу...
Як праходзілі міма рэстарана, абодва міжвольна зірнулі ў шырокія вокны, поўныя яркага свету.
- Вунь яны... П'юць, ядуць... Ліха ім!.. Во каму жывецца!
- Гніллё, - азвалася Ганна. - Мне брыдка глядзець на іх... І ні крушыначкі я ім не зайздрошчу.
- А ведаеце што, Гануля, мне часамі дужа смешна бывае. Я люблю глядзець на спекулянтаў, сачыць за імі, як яны ходзяць, як гамоняць, які часамі важны-важны від робяць, быццам яны не абы-што... І вось часамі яны выдаюць мне нейкай жывёлай, непадобнай да ўсіх людзей. Мне пачынае здавацца, што іх наўмысля разводзяць, як, напрыклад, малпаў якіх або свіней... на паказ... для заводу... І ўзапраўды, яны дужа на свіней на завадскіх падобны...
Гануля смяялася...
Прыйшоўшы ў двор, Даніла доўга думаў пра Ганну. Прыемна было думаць. Як лёг у ложак, выпрастаў змораныя ногі і акунуўся ў салодкую нерухомасць, - шэрыя вочкі зазірнулі аднекуль і працялі нутро ціхаю ласкай.
- Добрая дзяўчына. А разумная якая, відаць...
Снілася нешта. Не помніў што, як прачнуўся. Толькі на душы засталося лёгкае, ружовае абуджэнне.
На заводзе ўсё прыглядаўся, шукаў шэрую сукенку. І не пазнаў, як праходзіла воддаль. Не заўважыў...
Яна азвалася:
- Дзень добры! Як маецеся?
- А, я й не пазнаў вас... Дзякую. Як вы?
- У, я заўсёды добра. Мяне ніякае ліха не бярэць!..
Засмяялася і пайшла. А Даніла з асаблівай шчырасцю завінуўся каля свайго станка. Па вуснах блукала нейкая ўсмешка. Яго сусед па рабоце не ўтрымаўся:
- Што гэта, дзядзька Даніла, на дзяўчат заглядацца пачаў? Ой, скажу жонцы, дадушы скажу...
- Ды не. Гэта - суседка.
- Суседка, суседка... Знаем мы вас!
Хітра падміргнуў.
Данілу трохі сорамна стала.
- Ат... выдумаў...
Гудок у гэты дзень быў дужа позна для Данілы. Прачакаўся, небарака. А як загудзеў - зычна, прарэзліва, - у Данілы сэрца забілася мацней.
Ніколі не выходзіў ён так раптоўна з завода. Бывала - пакурыць, пагутарыць... А то - ураз.
Выйшаў на вуліцу, спыніўся каля купы работнікаў, якія аб нечым гутарылі. А сам усё пазіраў на вароты - ці скора работніцы выйдуць. Няўважна слухаў, аб чым сябрукі гаманілі.
Вось і высыпалі пярэстай, сумятлівай гурмай. Вунь і яна. Расчырванелася ад жару, шчочкі рдзяцца, як мак. Уся пыхае сілай, здароўем.
Даніла пайшоў услед. На звароце зноў дагнаў, пайшоў разам. Любаваўся на яе. Асвятлёная ружовым водблескам заходзячага сонца, яна здавалася прыгожай, дужа прыгожай. Быццам уся складалася з маладосці, сілы, здароўя; быццам была жывая вясна. Зграбная, крамяная...
Яна заўважыла яго погляд. Усміхнулася гарэзліва, узняла на яго іскрыстыя шэрыя вочы.
- Чаго гледзіцё так?
Ён хацеў адказаць, але яна далей загаварыла:
- Горача дужа... Там, у заводзе. Ух... Проста як у пекле.
- Нічога. Вам, маладым, гэта не шкодзіць.
- У, стары які!.. Падумаеш!..
- Вядома, стары. Я ўжо аджыў сваё. Цяпер толькі так, працяг нейкі...
- Ну, кіньце вы!
- Што кідаць? Вас, маладых, тое цікавіць, другое... А мне што? У мяне ўжо адны клопаты, адны турботы... Гняздо цэлае. Ды ўсе есці просяць. А накарміць не дужа лёгка. Вы ж ведаеце, колькі нам плоцяць.
- Ну, паехала! Нялюба слухаць. Калі сям'я ёсць, значыцца - усё... лажыся ды памірай... Глупства. Адно другому не замінае.
- А што ж рабіць?
- Што-хоця. Чытаць, вучыцца. Я дык дужа чытаць люблю.
- А часу дзе ўзяць, а?
- Знойдзецца.
Даніла задумаўся. Раней ён ніколі не думаў аб жыцці. Не думаў, бо пагадзіўся з ім - нічога не парадзіш. Ён і цяпер загаварыў проста так, каб пагутарыць. Але неўзаметку захапіўся ўсур'ёз гэтай думкай.
Ліха ведае... І праўда - дрэнь жыццё. Узваліў сабе ношку на плечы, цягнеш... І немаведама, калі дацягнеш яе, калі адпачнеш. Дый, напэўна, - ніколі. Хіба, як здохнеш...
Калі ўжо падходзілі к двару, Данілу дужа захацелася спытацца ў яе, але сорамна неяк было - ні з таго ні з сяго... Урэшце-ткі адважыўся.
- Вы, Ганна, замужам былі калі?
- Я? А што, гэта вам цікава?
- Ні то што... Калі не хочаце, не кажыце...
- Была.
- А цяпер?
- Цяпер не...
- А дзе ён?
- Хто, мужык? А хто яго ведае...
- Як гэта?
- Ды проста так...
- Вы што... развяліся?
- Як вам сказаць... Мы й не жаніліся так, як гэта зазвычай разумеюць. От, проста жылі, дый годзе...
- Ну?..
- Што ж тут такога? Жылі, пакуль не надакучыла, а потым разышліся. Ён, можа б, і жыў яшчэ са мной, але мне абрыдла...
- Пачакайце... Але ж чалавек прывыкае да чалавека, зжываецца. Пэўна, не лёгка й разлучыцца...
- Глупства! Прывыкнуць і адвыкнуць дваццаць разоў можна. А калі й пасумуеш часам... Яно, праўда, як разлучышся, дык і мілей чалавек робіцца і нібы зноў любіць яго пачынаеш. Але гэта самападман. Разлюбіў, значыцца - кончана.
- Мм... Гэта, па-мойму, таксама не рахуба... Сёння адзін, заўтра другі...
- Ха-ха-ха! Што так? Гэта, як трапіцца. А можа, спаткаеш такога, з якім век пражывеш і не надакучыць. Хто яго ведае? Гэта загадня не згадаеш... Паспытаць трэба, ха-ха-ха!
- Бывайце!
Яна пабегла ў сваю кватэру.
- Маладосць! - крыкнуў услед Даніла.
Праз тыдзень Даніла быў разам з Ганнай у клубе. Адчыніўся марксісцкі гурток. Было першае пасяджэнне.
Не пайшоў бы, напэўна, Даніла, бо зазвычай хадзіў толькі туды, куды абавязкова было хадзіць. Але знаў, што Ганна там будзе, затым і прыйшоў.
Цікава было. Даніла наогул не пакаяўся, што пайшоў.
Лектар - з чужых, малады хлопец - прыгожа, складна апавядаў пра тое, як жылі калісь людзі. Тады, як не было яшчэ ні паноў, ні мужыкоў, як былі ўсе роўныя. Даніла міжвольна пералятаў сваім уяўленнем у тую пару, калі вандравалі яны - дзікія, безабаронныя - гурмамі па непраходных, старадаўных лясах, поўных нявідных ворагаў. Людзі - прабацькі сучаснага чалавека, гаспадара свету. Людзі - жывёлы...
І дзіўна рабілася. Не хацелася верыць...
А пасля лекцыі спрэчкі пайшлі. Гарачыя, заўзятыя. Непрыкметна і тэму пакінулі, перайшлі на сучаснасць.
Даніла не важыўся гаварыць, хоць і меў што якое ў думках. Як гаварыла Ганна, глядзеў на яе з захапленнем, лавіў кожнае слова.
А яна ўмела гаварыць. Гаварыла з пачуццём, абуджэннем. Натхненне ззяла з вачэй, і ўся была нейкая дзіўная, новая. Змянялася. Даніла нават не знаў, што яго больш захапляе - словы яе ці сама.
А як пачалася гутарка пра сям'ю, пра штодзённае жыццё камуністага, тады Ганна стала асяродкам. Адны накідаліся на яе з гарачым, шчырым імпэтам, другія абаранялі. А яна ўся гарэла задорным агнём.
- Трусы вы, во што! Здалелі зрабіць рэвалюцыю, свет перавярнуць, усё дыбарам паставіць, а жыццё сваё змяніць баіцёся. Жонак спалохаліся. Не, ужо, па-мойму, рушыць - дык рушыць! Усё... дашчэнту... Нічога старога! Новае будаваць трэба, а не чакаць, пакуль варункі зменяцца, ды абаранкі з неба пасыпяцца, ды бабы вас вучыць возьмуцца... Як ні кажыце, як ні спрачайцеся, а мужчына ў сваім уласным сямейным быцці - сам кансерватар... Во!..
У Данілы кожнае слова адбівалася ў мазгах цэлай плоймай гарачых думак, кожнае слова адчыняла розуму новыя, дасюль невядомыя пуцявіны... Было прыемна і страшна.
Як ішлі ў двор пасля пасяджэння, гаманілі аб тым самым. Не ўгледзелі, як дайшлі да Ганнінае кватэры.
- Можа, да мяне зайдзіцёся? - прапанавала Ганна. - Я вам пакажу кніжкі. Многа ў мяне цікавых ёсць. Калі хочаце, чытаць бярыце...
Даніла проста асалапеў.
- Як? Ноччу?..
- Ха-ха-ха! Во табе й маеш... Ну дык што... Не ўсё роўна - ці ўдзень, ці ўноч? Можа, ваўкоў баіцёся, дык у нас у хаце няма іх.
Данілу жонка ўспомнілася. Ні то стыдна было, ні то страшна чагось. Не важыўся.
- Во... Ці ні я казала, што мужчына яшчэ больш прыхільны да розных забабонаў, чымся баба. Я, баба, не баюся запрашаць яго ў хату, а ён, мужчына, ісці баіцца... Эх, вы!..
Яна паляпала ў дзверы. Адчыніла старая гаспадыня з заспаным тварам. Даніла адхіліўся ўбок, каб не пазнала.
Увайшлі. Ганна запаліла невялічкую лямпу, якая цьмяна асвятліла пакой.
Пакойчык невялічкі. Ложак, спраўна засланы чырвонай коўдрай, стол, пара крэслаў. На стале кнігі. Побач люстэрка, яшчэ колькі дзявочых прылад.
- Ну во... яшчэ ніхто не ўкусіў вас? Трымайцеся, зараз укусіць...
Даніла ўсміхнуўся.
- Кіньце ўжо смяяцца. Я ж думаў, можа, вам гэта нялоўка...
- А, дзякую... Ну, сядайце ў мяне.
Даніла адчуваў сябе не надта добра. Чужая кватэра, вока на вока з дзяўчынай... Жонка не выходзіла з галавы, і ўсё турбавала думка: ці пазнала яго гаспадыня?.. Тады толькі пачуў сябе больш-менш вольна, як запэўніў сам сябе, што па дзелу прыйшоў - кніжку ўзяць.
Сядзелі доўга, больш як гадзіну. Пераглядалі кніжкі, гутарылі. Гадзіна хутка праляцела.
Тады ўжо Данілу і йсці не хацелася. Прыемна было сядзець тут, у прытульным пакойчыку, поплеч з гэтай дзяўчынай. Шэрыя вочкі... Здаецца, глядзеў бы ў іх без канца - у прамяністыя, бяздонна глыбокія...
Выйшаў Даніла, як у чадзе. Чорная ноч ахаладзіла твар, але не ахаладзіла думак. Ішоў у цемры, як зачараваны. Не ўгледзеў, як к двару падышоў. Махінальна паляпаў у дзверы, а сам у задуменні глядзеў у густую цемень-заслону.
Ноч была цёмная-цёмная...
У сенцах пачуліся крокі, Даніла схамянуўся, узяўся за клямку. Чагось асабліва ўважна прыслухаўся, што чуваць з-за дзвярэй. Нудным, агідным здалося заспанае сапенне і буркатня жонкі. Увайшоў у хату, як у чужую, непрытульную...
Жонка варочалася, сапела на ложку. Бурчэла...
- Дзе гэта шлындаў дасюль?
- Сходка была, - адказаў Даніла.
З таго часу ўсё дыбарам пайшло. У Данілы нешта ламалася ўнутры, нешта ўздымалася - вялізнае, моцнае, важкае. Быццам ляжаў недзе глыбока-глыбока тоўсты пласт - закарэў, зляжаўся, засох. І вось нехта крышыць, ламае яго. З кавалкаў будуе новы будынак - высокі, смелы, як барыкада.
Хмарай уздымаецца пыл, парахня. Часамі душыць - галава баліць...
Цяжка Данілу. Чуе, як крышыцца нутро. Баліць. Але трывае і рад. Адзін бы не вытрываў: Ганна... Яна заўладала нутром. І не страшна. Няхай...
Чуў Даніла жыццё. Кожная жылка яго адбівала. Пранікала яно ў самую глыб, кратала ўсё, варушыла. Часамі балюча было - ну дык што: без горкага й салодкае не будзе салодкім.
Рос Даніла. Нутром рос, уздымаўся духам. Бачыў вакол усё болей прыгожых, таемных абшараў. І пазнаў, што магутны чалавек. Магутны і вольны...
З Ганнай сышоўся. Доўга баяўся сказаць сам сабе, прызнацца; баяўся і думаць. Толькі як восень ужо маханула сваім брудным, набракшым вільгаццю скрыдлам, як праляцелі ўжо, згінулі душна-квяцістыя, светлыя дні, - толькі тады адважыўся сказаць сам сабе: «Ганну люблю».
Яны часта сядзелі ўдваіх у яе прытульным куточку. Вечары - цягучыя, доўгія - праляталі неўзаметку і былі гэткія ціхія, ласкавыя. Што яны рабілі?
Усяк было: то чыталі, то гутарылі, спрачаліся. Заўсёды разам, поплеч сядзелі адзін з адным. Заўсёды ён адчуваў, як нейкія нявідныя ніткі злучалі яго з Гануляй. Яны дрыгацелі мякка, квола, прыемна казыталі нервы. Яна здавалася блізкай-блізкай, адчувалася ўсёй істотай, перараблялася ў частку самога сябе.
А шэрыя вочкі ззялі роўным агнём: заўсёды роўна, аднолькава песцілі, грэлі...
Быў вечар. Яны сядзелі, апавітыя дзіўнай прытульнасцю. Разам лёталі смелымі думкамі, марылі, загадвалі.
Дасюль Даніла ніколі не думаў аб чымсьці агульным, вялікім, што заходзіць за межы ўласнага жыцця, рукой махаў на ўсякую «палітыку». Цяпер іначай. Цяпер разам, рука ў руку, яны луналі ў шырокіх, невядомых, але чароўных абшарах; разам загараліся маладымі парываннямі, жаданнем пазнаць усё чыста. Пазнаць - і зрабіць нешта важнае, пільнае...
Лямпа безуважна асвятляла роўным бляскам іх абуджаныя твары. Ён стукаў кулаком па стале.
- Гэта праўда... Жыццё само паказвае. Кіруе... Людзі што дробныя часткі магутнай, вялізнай машыны... закон, непарушны закон жыцця... Пазнаць гэты закон - значыць стаць з нічога ўсім... І цікава гэта штука: маленькі шрубчык раптам пазнае ўвесь складаны механізм машыны. Што ж тады?..
- А тады ён пачынае рабіць. Заўважыў дзе на сабе ці каля сябе ржу якую - прэч! Бачыць, што якая часціна машыны сапсулася, замінае толькі - прэч яе...
- Ха-ха-ха!.. А тады дабярэцца й да ўсяе машыны, пераробіць яе на свой капыл... Добра... А ведаеце, Ганна, мы ж пазналі гэты закон...
- Ну? Ці ткі пазналі?.. Даўно? Мы дык гэта ўжо больш паўсотні гадоў як ведаем. А вы трохі спазніліся, здаецца, Даніла Кірылавіч...
Даніла пацёр мокры лоб.
- Вы жартаваць любіце, Ганна. Яно й праўда, што я цяпер толькі гэта пазнаў... І, ведаеце, жыццё стала цікава. Ахвота бярэ жыць. Працуеш - і то з ахвотаю...
- Гэта, ведаеце, што з вамі стала? Не? Я вам скажу... Вы на камуністага трохі падобны сталі... Ну, але ладна... Даклад у вас гатовы? Не? Вось і працаўнік. Відаць, што ахвоты ў вас да працы уй-юй-юй колькі!..
- Я зараз вазьмуся. Трэба кніжку во гэту прачытаць.
- А я не буду вам замінаць, пайду гарбату наладжу...
Яна выйшла на кухню. Даніла раскрыў кніжку, прачытаў колькі радкоў і не зразумеў нічога. Куды там! Каб гэта з ёй разам, тады ўсё зразумела. Тады ўсе думкі ў двары. А то - адна там, другая там, ліха ведае што такое...
А Ганна ўсё роўна тут, нікуды не выходзіць. Зірнеш у кнігу, дык між радкоў - шэрыя вочкі... Дражняць, смяюцца...
Даніла ўпяўся вачмі ў святло, задумаўся. Не ўгледзеў, як падышла Ганна. Моўчкі абхапіла рукой яго кудлатую галаву, паварушыла.
- Працаўнік!..
Ён узяў яе руку, адхіліў убок. Потым...
Ён ніколі не думаў, што зробіць гэта... Прыхіліў яе да сябе і моцна, горача сціснуў у сваіх абнімках. Пачуў пад рукамі жаркае, крамянае дзявочае цела. Сэрца забілася, у галаве кляўцы затукалі. Хваля - гарачая, бурлівая ўзнялася, усяго заліла. Яшчэ мацней сціснуў, шукаў вуснамі твару...
Яна вырвалася, адскочыла.
- Як вы смееце! Ноччу... дзяўчыну... Нахал! Вон пайшлі! Вон!..
Нават нагой тупнула...
У Данілы ўсярэдзіне пуста стала. Да болю пуста. Быццам усё павысыпалася. Стаяў воддаль, вінавата ўтупіўшыся, зрэдку кідаў з-пад лоба палахлівы погляд. Бачыў адны шэрыя бліскучыя вочы. А ў іх... гнеў?.. Не, нешта іншае. Зорачкамі зіхацяць гарэзлівыя іскрачкі... Вусны дрыжаць, быццам ад стрымленага смеху...
- Што ж гэта?!
А Ганна пакацілася на ложку ў нейкім адчайным, гуллівым смеху.
Даніла зусім асалапеў. Як ні напружваў свой розум, нічога не мог зразумець.
А Ганна смяялася.
- Чаго вы? - спытаўся.
- Ой! Ой! Каб вы зналі, які ў вас выгляд быў... ха-ха-ха!..
Зноў пакацілася. Зірнула на яго - яшчэ горш...
- Ды кіньце вы, Даніла... Хіба хочаце, каб я памёрла ад смеху... Досыць стаяць аслупянеўшы. Сядзьце лепей!..
Даніла сеў.
- Ну і дзівак вы. Ці ж гэтак можна? Няўжо вы й сапраўды падумалі, што я так раззлавалася... Мо думалі, што спалохалася? Ды не, я мужчын не баюся, я ж не інстытутка...
- Але я ўсё-ткі нічога не разумею.
- Тут і разумець няма чаго. Гэта нават не было для мяне неспадзявана. Я ж даўно знаю, што падабаюся вам... Нават больш таго: знаю тое, чаго вы не ведаеце. Я знаю, што і вы мне падабаецеся... Што, не верыце? Не? Хочаце, я пераканаю вас... Хочаце?
Яна раптам падбегла да яго, ускочыла к яму на калені, абняла горача, моцна і стала цалаваць...
- Во! Во! Цяпер верыш? верыш?..
Даніла нясмела абнімаў яе гарачы стан...
Жыдкая гразь слюнява лізала ногі. Цвякала.
Было цёмна, як у магіле. Толькі здалёк, з канца вуліцы, ліхтар скрозь туман падміргваў. Плюскаў чагось мокрым вокам. Мо плакаў?..
Каля дома свайго Даніла ў лужыну ўпёрся. Не заўважыў. Ля дзвярэй спыніўся. Узняў руку паляпаць, але заместа таго абапёрся на дзверы і ўтаропіўся ў цемру. Туды, назад...
Яшчэ гарэў твар, яшчэ нешта салодкае пералівалася ўсярэдзіне. П'яніла, ружовым тлумам галаву спавівала. Глядзеў у тупую, мокрую цемень і бачыў... яе бачыў, ласкі яе адчуваў.
Стаяў, пакуль не працяла наскрозь мокрая золь. Тады здрыгануўся і з давольнай усмешкай абярнуўся к дзвярам.
Заспаная жонка. Бруд. Нейкі пах непрыемны на кухні. Цяжэрная ціша, маўчанка...
Даніла паморшчыўся. Утуліўся сам у сябе, быццам адмежаваўся ад усяго, што навокал. Вошчупкам пасунуўся ў свой куток.
Доўга не спаў. Не мог заснуць, не давала Гануля. Чуць заплюшчыць вочы - іскрысты туман віхаецца, звонам няўпынным звоніць. Рассуваецца і паказвае Ганну. Яна таксама віхаецца. То нахіляецца блізка-блізка, вусны чуваць, то далёка адносіцца, здалёк мігаціць. Круціцца... І соладка і дрэнна. Нудзіць нешта... А вочы расплюшчыў - цемра адна.
Раз-поразу жонка цяжка на ложку варочалася. Стагнала, нешта бурчэла. Не разабраць... Не спіць, пэўна.
Тады Даніла настаражваўся, адганяў ад сябе вобраз Ганулі, напружна, нецярпліва чакаў, пакуль сціхамірыцца жонка. Потым ізноў аддаваўся ва ўладу гарачых, захапляючых думак, мар.
Зноў бачыў Ганулю, чуў яе блізкасць...
Пад ранне заснуў, але раптам праснуўся, бо дзень зашарэў; час на работу ісці. Потым успомніў - нядзеля! - усміхнуўся здаволена і зноў заснуў.
Абудзіў грукат на кухні: жонка качэргамі арудвала.
Уявіў сабе яе - худую, высокую, чорную. Яшчэ не старая гадамі, а ўжо састарылася. Жыццё наклала пячатку. Непрыгожая...
Данілу не хацелася ўставаць. Не хацелася сустракацца з Арынай. Знаў, што пойдуць упінкі, сварка. Абрыдла.
Ляжаў, не варушыўся. З спальні выбегла Манька, дачушка. Беленькая, маленькая. Даніла заплюшчыў вочы, прыкінуўся, што спіць. Яна спынілася ля яго і ціха, нясмела гукнула:
- Татка!
Даніла не вытрымаў. Схапіў на рукі дзяўчынку, пасадзіў к сабе на ложак. Яна сядзела, утупіўшы вочы. У руцэ абаранак трымала.
- Хто табе даў? - спытаўся бацька.
- Мамка, - ледзь чутна прашаптала і потым дадала троху весялей: - А ў Сцёпкі няма... Ён свой з'еў... Во...
У Данілы сціснулася сэрца. Шкада стала дзяўчынкі. Чаго - і сам не разумеў. Потым успомніў тое, што было ўчора; успомніў, што даўно ўжо ад дзяцей, ад сям'і адарваўся, і сорамна зрабілася. Сорамна да болю.
А Манька ажывілася, лапатала:
- А ў мяне лялька ёсць... Прыгожая... Во...
- Ну? Дзе ж яна?
- Там.
- Ану-тку прынясі, пакажы...
Яна саскочыла, пабегла ў спальню і зараз вярнулася з самадзелкавай лялькай. За ёй паказалася калматая галавёнка Сцёпкі.
- А ў мяне конь ёсць!..
- Давай яго сюды.
Праз момант абодва сядзелі ў яго на ложку і наперабой лапаталі...
- Сцёпка! Манька! - пачулася з кухні. - Мыцца хадзіце! Зараз снедаць будзем.
Ускочылі, пабеглі смеючыся.
Даніла стаў апранацца. Апрануўшыся, доўга не важыўся выйсці на кухню. Адтуль чувалася звычайнае сямейнае жыццё: дзеці пішчэлі, матка сцішала іх. Гэта пужала яго: адвык ад сям'і. Лішнім зрабіўся, а сям'я - для яго. Дзеці... Яны любыя, бедныя дзеткі. Кветачкі дробненькія...
Як выйшаў у кухню, не глядзеў на Арыну. Толькі, як сеў на лаўку, нясмела перавёў погляд з дзяцей на яе.
Яна маўчала, сціснуўшы вусны. Худая якая! Яшчэ больш пахудзела. Кругі пад вачмі - сінія, страшныя. Але не шкада было - проста цікава...
Дзеці за стол пазалезлі, штурхаючыся. Яна гарнушак паставіла з бульбай. Накінуліся, што галодныя ваўчаняты. Сцёпка праз туга напхнуты рот пракулдаячыў:
- Татка, чаму снедаць не йдзеш?
Арына нервова галавой дзерганула.
- Татку не трэба снедаць. Ён добра ўчора павячэраў. У яго ёсць дзе паласавацца. Знайшоў сабе месца...
Пачалося... Даніла выйшаў у пакой. Спяшаючыся, стаў апранацца. Хутчэй, каб не чуць...
А з кухні няслося - Арыну прарвала:
- Злодзей ты! Згубіцель наш! Дакуль гэта я пакутваць буду... Дакуль мае дзеткі мучыцца будуць... Дзетухны мае родныя! Ясачкі мае! Няма ў вас бацькі... Злодзей гэта, злодзей... Адрокся ён ад вас, мае любыя. Знайшоў сабе шлюху... Ходзіць, каб яго нутро так хадзіла!
Даніла не мог трымаць: сэрца на часткі рвалася. Рукі трасліся, як апранаўся. Угрунь кінуўся з хаты.
Як праходзіў праз кухню, зірнуў на дзяцей. Бедныя... Твары застыглі ў недаўменні, адчаі. У Сцёпкі так і застаўся поўна напхнуты рот. Кінуў есці. З'есць тады хіба, як пасоліць слязьмі. А яны капаюць ужо, коцяцца буйнымі кроплямі...
Уваччу ў Данілы засталіся дзеці. Не мог пазбыцца. Ішоў і бачыў перад сабой толькі іх, гаротных, пакрыўджаных. У горле нешта клубком звівалася, душыла. Грудзі балелі ад мукі.
Што ж рабіць? Вярнуцца? Пагадзіцца з Арынай, з жыццём шэрым, будзённым?
Не, не змога! Жыць хочацца, жыць!.. Разумець, адчуваць жыццё. Будаваць яго, тварыць... А тут... Пахаваць сябе... Не!..
Уявіў сабе ранейшае: клапоты, турботы... Адны ўсягды... Хлеба, дроў, адзежы... І ўсё жыццё ў гэтым. Жыццё ўсё... Ланцугі!..
Ішоў Даніла і не знаў сам - куды. Безуважна сігаў па гразі, не ўважаў, што наўкола. Мо затым не ўважаў, што наўкола ўсё было таксама невясёлае, змрочнае, бруднае. Плакаў горад, плакала ўсё. Плакала неяк слізка, агідна, як той старац, што сядзіць на рагу вуліцы. Не плач, а слюмачанне нейкае...
Не ўгледзеў Даніла, як к заводу прыйшоў. Пахадзіў трохі вакол і ў клуб накіраваўся.
Там было ціха, пуста. У чытальні таксама нікога, адна бібліятэкарша. Пульхная, свежа-гнілая. Мухамор... Не любіць Даніла.
Не прывітаўся. Сеў за стол, газету ўзяў. Але не чыталася, не да таго было. Усё думаў. І слухаў, як душа баліць, ламаецца.
Прыйшоў Змітровіч, сакратар ячэйкі. Убачыў Данілу - усміхнуўся. Знае ўсё пра Данілу. Але нішто, не прыкра. Бо добры сябрук, хоць часам пасмяецца трохі, пашкеліць...
Падышоў, лэпнуў Данілу па плячах.
- Ну як, Даніла?
- Дрэнна.
- Што, жонка сварыцца?
- Ат!..
- Знаю, брат, знаю. Ці толькі ў цябе? Цяпер, брат, усё так... Крызіс быту, як кажуць. Ты што, разводзіцца думаеш?
Даніла здрыгануўся, з спалохам утаропіўся ў Змітровіча. Як ён проста!..
- Не думаў аб гэтым.
- Ага... Гэта самае лепшае. Гэта ўсё развяжа. Што ж цягнуць... Калі вы адзін аднаго не разумееце, калі ў вас нічога няма супольнага...
Данілу ў вачах дзеці паўсталі: гаротныя тварыкі, буйныя слёзы, дзіцячае гора ў вачах блакітных.
- Дзеці! - вымавіў з сумам.
- А... Гэта горш... У дзіцячы дом аддаць, мы паклапочам.
- Не дасць яна, нізашто не дасць. Голадам паморыць, а не аддасць. Я знаю яе.
- Ну, мала што... І сілком можна ўзяць, цераз суд.
- А як, хіба суд прысудзіць можа?
- Вядома.
Гутарка перайшла на драбноты, на спосабы, як можна ўладзіць усё гэта. Даніла й не прыкмеціў, як думка аб разводзе ўсур'ёз захапіла яго. Гэта выйшла неяк раптам, нечакана. І цяпер Даніла выпытваў у Змітровіча пра ўсе парадкі, законы, усё абмяркоўваў, быццам справа гэта даўно вырашана і засталося толькі здзейсніць яе. Ясней стала і лягчэй.
У гутарцы Змітровіч неяк спытаўся:
- А Матузова як жыве?
І ўсміхнуўся. За ім Даніла. Уявіў сабе Ганну - свежую, маладую, моцную. Цяплом нутро сагрэлася. Пачуў сябе дужэйшым, пачуў падвойную сілу. Успомніў, што ўчора было.
- Ганна разумная, - адказаў.
- Толькі?.. Глядзі, брат Даніла, каб не выйшаў пшык у цябе... Мо толькі з-за дзеўкі і гармідар узняў?
- Нічога я не ведаю...
- Што, сэрца на старасці зажадала кахання, а?..
Данілу ўжо весела, добра было. З ахвотай на жарты Змітровіча адказваў жартамі...
Ганна вясёлая была дзяўчына. Любіла і з хлопцамі часам пакарагодзіцца. А яны за ёй - на пераспехі...
Часам моладзь вечарынкі наладжвала. Трэба ж адпачыць, забавіцца: маладосць свайго патрабуе. Даніла, вядома, не хадзіў на іх: куды яму, старому... І раней - нішто, а цяпер - мука. Хочацца заўсёды быць з Ганнай. Без яе - нуда, жыццё не люба.
Вось і сягоння... Сядзіць у чытальні, бо ў двор пайсці - сварка, упінкі вечныя. А Ганна на вечарынцы ў прыяцелькі.
Сумна Данілу. Чагось не стае. Няма яе - значыць, пуста. Нічога няма. Ходзяць вакол, сядзяць, чытаюць, часам гутаркай кратаюць, а пуста ўсё роўна. У кніжцы, у газеце - таксама пуста. Ёсць нейкія словы, але сухія, застыглыя. Парахня... Словы таксама пустыя.
Цягне ў Данілы нешта з сэрца, цэдзіць нуду шэрую, цягучую - талакно гнілое. Думкі - таксама шэрыя. Невясёлыя. Родзяць абразы беспрасветныя, цяжар на душу пакладаюць.
А тут яшчэ гэты Аўсеенка. Павярнуўся толькі, а след пакінуў - нейкую трывогу ўзняў невыразную.
Падышоў адзаду, хіхікнуў, паказаў твар свой агідны, хітры.
- Добры вечар, Чаборскі! Хе-хе... чытаеш? Ай думаеш? Аб чым? Хе-хе... Аб міжнароднай палітыцы?..
У, брыда! Так і лезе ў душу. Калупае жорсткімі пальцамі.
- А Матузова дзе? Хе-хе-хе...
- А я адкуль ведаю.
- Не ведаеш?.. У Рабавай вечарынка сягоння. Можа, там?
- Можа, і там. Схадзі паглядзі...
- Хе-хе-хе... Можа, каму больш цікава паглядзець, хе-хе!..
Падміргнуў, засмяяўся брэхам шчанячым, знік. Даніла яму ўслед шчырую лаянку ў думках паслаў.
А сам занепакоіўся. Чаго - невядома. Да нуды турбота нейкая няясная далучылася. Разам апанавала, захапіла, прымусіла зрушыцца з месца. Куды - усё роўна. Абы не сядзець. Цяжка.
Выйшаў на вуліцу. Здзівіўся, што суха. Мо раней не прыкмеціў, а мо цяпер толькі сціснуў мароз, высушыў раптам восенныя слёзы.
Лёгка на дварэ. Грудзі п'юць набгом свежае, халоднае паветра. Многа яго, поўна ўсюды! Угару куды раздалося - да самых зорак! Вунь яны зіхацяць - чысцюткія, вострыя. Міргаюць, смяюцца...
А ўсцяж па вуліцы - таксама зоркі. Знікаюць далёка-далёка. Прыгожа. Добра так.
Ідзеш - тук! тук! ту!.. Гулка, смела раздаюцца крокі. Аж на другі бок вуліцы пералятаюць. І наўмысля цвярдзей нагамі ступаеш. Няхай далей, яшчэ далей ляцяць зыкі, няхай будзяць вячэрні спакой!..
На галоўнай вуліцы - тлум, гоман. Гуляюць пярэстай, гаварлівай грамадой. Вокны ззяюць раскошай, багаццем. І людзі таксама.
Нэп. Весяляцца, рагочуць, ловяць жыццё... Ладна. Жывіце, святкуйце... Лавіце хвіліны - яны вашыя... Толькі хвіліны, бо час наш, бо мы ўладары жыцця - наша яно...
Успомнілася Данілу даўнейшая гутарка з Ганнай.
- Свінні. Завадскія свінні...
Даніла ўзняў галаву. Ішоў проста, нікому не даваў дарогі. Адчуваў нейкую гордасць, давольнасць.
- Глядзіце на нас! Гэта мы - пралетары. Захочам - і не будзе вашага бляску, раскошы...
А як дайшоў да канца вуліцы, спыніўся і не знаў, куды йсці. Доўга стаяў, пакуль надумаў, адважыўся. Пайшоў туды, дзе жыла Рабава.
Чаго там? Хіба ён не малады? Хіба яму нельга гуляць?..
Ішоў усё шыбчэй і шыбчэй. Каб не спазніцца, каб не прыйсці, як шапкі разбіраць будуць. Тады сорамна будзе...
Як падыходзіў ужо, парачку ўбачыў, гуляла па вуліцы. Міжвольна ход замарудзіў. Можа, Ганна?..
І нейкая незразумелая трывога скрабанула за сэрца.
Спаткаўся. Не... Хлопец знаёмы з дзяўчынай. Хлопец прыгледзеўся да яго, пазнаў.
- А, Даніла! Адкуль, куды?.. На вечарынку йдзі к Рабавай! Там усе нашы.
- У Рабавай? - перапытаў Даніла.
- Во тут, за рогам. Агонь там убачыш...
Данілу захацелася ўгрунь пабегчы.
- Значыцца, нішто... Нават запрашаюць...
А Ганна ўваччу, як жывая...
У невялічкім пакоі, што селядцоў у бочцы, людзей панабіта было. У кутку хлопец на гармоні рыпаў. Усё - моладзь. Свае.
Ганну Даніла адразу ўбачыў... На ложку сядзела. А поплеч Змітровіч. З захапленнем гаварылі аб нечым. Як убачыла Данілу, быццам здрыганулася, па твары цень нездаволення прамігнуў. А мо так здалося Данілу?
Азвалася першая:
- А... Даніла. Адкуль гэта ты? Як сюды трапіў?
Змітровіч глядзеў з нейкай гультаяватай усмешкай. Прыкрай яна здавалася Данілу. І да Ганны нейкая варожасць з'явілася. Ледзь прыкметная. Не адказаў ёй, звярнуўся да ўсіх:
- Добры вечар, кампанія! Старых прымаеце?
- Прымаем! Сядай!..
А адзін з кутка важна адазваўся:
- Старых з маладым сэрцам - ахвотна...
Даніла падсеў к гуртку хлапцоў. Гаманіў з імі і разам сачыў за Ганнай. Яна таксама кідала на яго погляды. Усміхалася. І ўсё з Змітровічам гаманіла.
Данілу не па сабе было. Не знаў, што рабіць. Адчуваў сябе не на сваім месцы. І дужа ўзрадаваўся, як хлопцы папрасілі на гармоні сыграць.
Іграў Даніла па-мастацку. Калісь на заводзе першым гарманістам быў. Гармонь у яго руках жывой рабілася, пела галасамі чароўнымі, захапляючымі. То плакала, галасіла - сэрца жалем сціскала, - а то ўраз рассыпалася радаснымі, гуллівымі акордамі, узбуджала маладыя, бурлівыя настроі.
Цяпер Даніла зайграў нешта сумнае-сумнае. Плакала гармонь, жалобу адвечную ў зыкі ўкладала.
Усе паціхлі, слухалі. Ганна таксама сціхла. Глядзела на Данілу. Сур'ёзна, глыбока глядзела. У шэрых вачах бяздонне адкрылася, сумам спавітае.
Даніла зірнуў на яе. Стрэўся поглядам. Злёгку ўсміхнуўся. Яна быццам схапянулася, галавой трахнула...
- Годзе, Даніла! Каму пахаванне граеш?..
- Таму, што не вернецца.
Ён спыніўся.
- А цяпер - таму, што жыве і жыць будзе!.. Міхась, выхадзі!..
Трахануў валасамі, адкінуўся назад, шырокім, смелым махам гармонь ірвануў.
Брызганула, зайскрылася бурна-гуллівае. Зайграла ўсмешкамі па тварах, аганькамі ў вачах. Міхась - спрытны хлопец - выскачыў, у бокі ўзяўся, застыгнуў у маладзецкай постаці...
- Э-э-э-х!
І ў скокі пусціўся...
Потым агульныя скокі пайшлі. Даніла іграў, ні на часінку не пакідаў гармоні. Ганна не скакала. Адзін хлопец выцягнуў быў яе, крутануў колькі разоў пад агульны рогат дый пусціў - не хоча.
Вечарынка позна кончылася, гадзіне а чацвёртай. Даніла падышоў да Ганны.
- Дахаты разам пойдзем?
- Ну, вядома. Чаго пытаешся? З кім жа я пайду?
І яна загадкава ўсміхнулася. Даніла не зразумеў гэтае ўсмешкі.
Дарогай маўчаў. Змора адчувалася. А ўсярэдзіне ссала нешта, нейкае новае пачуццё раджалася. Якое - не знаў Даніла. Невыразнае. Але звязанае з Ганнай.
Ганна азвала яго:
- Што маўчыш, мой дзядулька? Злуеш, можа?
- На каго?
- Можа, на мяне?
- Ды не, за што я буду злаваць. Так, нешта дрэнна... Змора нейкая... Цяжка. Падумаеш - страшна робіцца. Слабы я, Ганна. Мо стары ўжо, затым... Каб што яснае, выразнае, а то - цемра. Невядома, што далей...
- Глупства. Што далей? Усё, што належа... Будзем жыць, працаваць... Чаго ж табе яшчэ?
- Жонку кіну, сям'ю... А ці ведаеш ты, Ганна, што ўрасла яна ўжо ў мяне... сям'я... Часткай мяне зрабілася. А тады што ж: пуста... Чым запоўніць?
- Ну, аб гэтым і думаць не варта. Запоўніць? Абы посуд быў, а чаго наліць - стане... Ды што ты нешта? То бадзёры быў, смелы, жыць хацеў, а то... нядобра гэта.
Даніла маўчаў трохі.
- Ты, Ганна, дужэйшая за мяне. Ты маладая. І ты падтрымліваеш мяне...
- Куды там!..
- А знаеш, Ганна, чаго я баюся?
- Ну?
- Я баюся, што занадта люблю цябе...
- Ат, кінь ты... Люблю, люблю... Трэба прасцей на рэчы глядзець. Ну, здружыліся, зразумелі адзін аднаго... Ну, можа, упадабалася табе трохі... як жанчына... Хочаш мяне... Навошта выдумваць яшчэ нешта надзвычайнае, вялізнае, страшное... Час ужо знаць, што такое любоў...
- Ды я не спрачаюся. Ну, няхай так, няхай любоў - гэта тое, што ты гаворыш... Дык хіба не можа быць яно моцным, вялізным, такім, што - страшна...
- Ат!..
Колькі часу маўчалі. Загаманіла зноў Ганна:
- Гэта праўда, нядужы ты. Мала ў цябе гэтага задору жыццёвага, упартасці... Не стары ты... надарваўся...
- Надарваўся... Ну, вядома, надарваўся... Але ж хочацца быць дужым, смелым, упартым...
Памаўчаў трохі.
- Слухай, Ганна! Ты паможаш мне, ты не пакінеш мяне?..
Нейкая трывога чувалася ў голасе. З напружнасцю чакаў адказу.
- Адкуль жа я ведаю, - ціха сказала Ганна.
Ляцелі дзянькі. Яны заўсёды ляцяць, мільгаюць у вечнасці, як матылі. Ніколі не спыняюцца. Мо б каму й хацелася іх спыніць, затрымаць, але дарма!
Вось Данілу часам таксама дужа хацелася спыніць бягучы час, каб застыгнуў ён на адным моманце, каб тое, што перажываў ён у той момант, век не знікала...
А часамі інакш. Часамі нудна было, і жыццё марудным здавалася. Тады - каб шпарчэй, каб не прыкмячаць, як цягнецца час, каб не адчуваць яго нуднага поступу... Або - праваліцца ў скрозьдонне...
Усяк было...
Ужо, растрасаючы мокрую жоўць, пракавыляў кастрычнік. Лістапад скуў ледзянымі ланцугамі аголеную зямлю. Ужо марознай празрыстасцю працялося паветра. Але снегу яшчэ не было - рана.
Адсвяткавалі вялікае свята - гадавіну Кастрычніка. Хораша было. У Данілы ўвесь дзень быў узняты настрой. Як ішоў у дэманстрацыі, пяяў на ўсё горла. І ў вачах быў агонь. Сталёвы... Адчуваў сябе часткай магутнага, моцнага і сам быў смелы, магутны.
Чырвань усюды ззяла пабедна, урачыста. Чырвань гарэла крывавым агнём. І агнём разлівалася наўкола. Запальвала, уздымала, абуджала.
Даніла йшоў поплеч з Ганнай і рад быў, што яна маленькай, нязначнай цяпер здавалася. Цяпер Даніла быў сам моцны, дужы. І думаў са здавальненнем: «Дык не, не з-за Ганны ўсё гэта, яна таксама - дробязь. А цягне мяне, уздымае з жыццёвае багны во гэта - чырвонае. Агульнае, вялікае і магутнае. Яно ўсім дае моцы, усіх адраджае».
І з натхненнем глядзеў уперад, скрозь людзей, скрозь будынкі і бачыў, як у сне, нешта таемна-прыгожае. Такое, што ні да чаго не падобна, што ў зорных праменнях...
А ўвечары быў спектакль у клубе. Ганна на сцэне іграла, Даніла сядзеў сярод людзей адзінотны, пакінуты. Прынамсі настрой быў такі ў яго.
Чагосьці нялоўка было. Асабліва як вуха лавіла гутаркі пра Ганну. Усе казалі, што добра іграе яна. Хвалілі. Даніла тады тупіўся, нават чырванеў.
Дзіўна гэта... Яму чагось быццам стыдна было за Ганну. А мо не падабалася, што ўсіхная яна сёння, што ад яго далёкая? Хто яго ведае... Толькі дрэнна было яму. І без следу згінуў святочны настрой.
На сцэне таксама Змітровіч іграў, Ганнінага каханка. Як заставаліся яны разам на сцэне, як кахаліся, мілаваліся, тады ў Данілы едкім шчолкам аблівалася нутро. Здавалася, што ўсе на яго глядзяць, хоць, пэўна, ніхто і не думаў. Здавалася таксама, што занадта шчырасці ў Ганны з Змітровічам, што не йграюць яны, а ўзапраўды кахаюцца.
Злосць ахапляла, рэўнасць дурная чарвяком атрутным шавялілася.
Нялюба й тое было, што на сцэне Ганна надта прыгожая была. Такая, што ўсе захапляліся, усе любаваліся ёй.
Як кончыўся спектакль, Даніла за сцэну пайшоў, туды, дзе артысты малююцца.
У невялічкай каморцы тлум стаяў страшэнны. Артысты разгрыміроўваліся. Жартавалі, смяяліся.
Даніла не ўвайшоў у каморку. Спыніўся перад напаўадчыненымі дзвярмі і з цікавасцю азірнуў пакой.
Ля стала мітусіліся хлопцы, дзяўчаты, з гвалтам хапалі адзін у аднаго баначкі, люстэркі, шмотачкі. Сумятня страшэнная...
А воддаль у кутку Ганна стаяла з Змітровічам. Ён хустачкай твар выціраў ёй. Жартуючы, цёр там, дзе не трэба. Яна быццам злавалася, кідала на яго прытворна-сярдзіты погляд. Але Даніла ўбачыў нешта іншае ў бліскучых шэрых вачах, тых, што часамі чароўным святлом сагравалі яго, песцілі, заманьвалі ў сваё прамяністае бяздонне...
Даніла стаяў скамянелы. Сударгава схапіўся за прыталку. Агіднае, нават для яго самога, пачуццё расло ўсярэдзіне. Чуў, як крывяцца вусны ў хваравітую ўсмешку, як агідная злосць абурае. Чакаў, што далей...
А Змітровіч усё жартаваў з Ганнай. Узяў пушачку з пудрай і стаў яе пудрыць. Яна заплюшчыла вочы і ўсміхнулася нейкай дзіцячай, чароўнай усмешкай. Потым ён выцер пудру, адхіліўся, нібы разглядаючы, любуючыся яе тварам, і потым... шчыра, горача пацалаваў яе ў вусны.
Яна схапянулася і з вясёлым, гарэзлівым смехам пагналася за ім.
Колькі хвілінак тузаліся па пакоі. Потым - змораныя, вясёлыя, маладыя - паваліліся на канапу і ўглыбіліся ў жвавую гутарку.
Што з Данілам рабілася - і сам ён не ведаў. Непрыстойна тросся ў ліхаманкавым абурэнні.
Туды кінуцца... Да іх... Разарваць на шкумаццё гэтага маладога, нялюбага...
Не, смех будзе. Сорамна... Пабегчы... згінуць... схавацца... Не бачыць, не ведаць нічога!..
І ён пабег, што звар'яцелы. Увушшу пякельныя званы перазвоньвалі, рэзалі нутро...
«Як яна... З ім... Жартуюць... цалуюцца... Здрадніца!..»
З клуба ўгрунь выбег...
А на дварэ - празрыста-сталёвая ноч. Маладзік малако разліў. Сцюдзёнае. Яно прыемна галаву ахаладжае.
У Данілы прасвятляецца, знікае туман. Злосная напружнасць змяняецца зморай. Але змора нервовая: ліхаманка трасе, хоць і не надта сцюдзёна.
Зноў Даніла маленькі, недалужны. Плакаць хочацца. Хочацца выплакаць усё, крывавымі слязьмі...
Ён не злосны ўжо на Ганулю. Ён кахае яе, яна - дарагая яму... Ён, здаецца, маліўся б ёй, каб толькі яго не кінула. Ён слабы, надарваны...
Дык ці ж ён вінаваты? З дзяцінства працуе, цяжка, да знямогі працуе. З дзяцінства яго рукі вунь у якіх мазалях. Карузлыя... Ён выклаў сілы, ён выпетраў увесь. Ён стары ўжо, хоць трыццаць пяць гадоў толькі мае... Дык што ж яму рабіць?..
Страшная гэта Ганна. Страшная затым, што незразумелая, дзіўная... І разам простая. Яна ўсё проста, праўдзіва робіць, так, як належыць... І калі з Змітровічам - таксама праўдзіва... А ён, Даніла, няздольны, ён заблытаны ў сетцы. І век заблытаны быў - не вырвацца. Урос у старое...
Ішоў Даніла проста туды, к Ганнінай кватэры. Не мог больш нікуды ісці, бо куды ж пойдзе? Дахаты? Не! Куды хоця, толькі не дахаты. Асабліва сягоння. Сягоння ён яе павінен бачыць... Вось сядзе на ганку і будзе чакаць. Будзе сядзець, пакуль не прыйдзе яна.
Так і зрабіў. Прытуліўся ў куточак, захінуўся шчыльней, бо сцюдзёна, і сціхамірыўся, аддаўшыся думкам на волю.
І паплылі яны - няясныя, халодныя. Абудзілі пачуццё глыбокай адзіноты, адарванасці ад усяго.
Вось навакол... Горад. Людзі жывуць. Спяць каторыя, каторыя гуляюць. Вунь нават песня недзе тонкім срэбрам ліецца...
А ён асобна... Ён адзін... У яго няма таго, што ва ўсіх. Ён воддаль стаіць, адзінотны...
Гэтак думаў Даніла, аж пакуль за рогам галасы не пачуліся...
- Ганна! - усхапіўся Даніла і зараз жа ўцяміў, што з ім ідзе... з Змітровічам...
Настаражыўся, што заяц... Шкада, не відаць. Пэўна, пад ручку, а мо абняўшыся...
Спыніліся. Гутараць. Што - не разабраць. Зараз развітаюцца. Ці пацалуюцца на развітанне?..
Даніла з болем, з напружаннем чакаў пацалунку. Ён жадаў яго, ён быў патрэбны яму, каб падагрэць пачуццё рэўнасці...
Хто яго ведае... Можа, далёка? Толькі не пачуў Даніла.
З-за рога дома Ганна з'явілася. Знецікі, відаць, спалохалася, застыгла на месцы.
- Хто гэта?
- Я.
Вольна ўздыхнула.
- Ух... Нядобры, напалохаў... Хоць бы азваўся, а то сядзіць моўчакам. Ці даўно прыйшоў?
- Не.
- Хата зачынена, не ведаеш?
- Не ведаю.
Пачала ляпаць у дзверы. Даніла маўчаў. Праз колькі часін адчынілі.
- Пойдзем у хату! - звярнулася да Данілы.
Ён нічога не сказаў. Пасунуўся ўслед. Хацелася нешта сказаць, балючае, ад самага сэрца, але не было сілы.
У хаце сеў на ложку, утупіўся.
Яна запаліла лямпу і падсела к яму. Узняла рукой галаву, зазірнула ў вочы.
- Што прызаўныў, мой дзядулька?
У шэрых вачах Даніла ўбачыў шчырую ласку.
Горка стала. Захацелася пажаліцца, як дзіцяці пакрыўджанаму. І ёй - нікому болей... Ёй, гэткай прыгожай, добрай, ласкавай... Ён раптам схапіў яе руку і стаў цалаваць. Яна вырвала, занепакоілася.
- Што ты гэта, Даніла, звар'яцеў, ці што?.. Я ж не поп, што ты мяне ў рукі цалуеш...
Даніла зірнуў на яе жаркім, пакутным поглядам.
- Гануля! Я дужа люблю цябе... Я... сам не ведаю... Ты - усё... Ты жыццё маё...
Яго твар пакрывіўся. У голасе слёзы чуваліся. Мужчынскія - дзіўныя і мнагазначныя.
Гануля моўчкі абняла яго, з пяшчотай прытуліла да сваіх грудзей.
Ён плакаў, як дзіцёнак. А яна гладзіла яго калматую галаву, супакойвала.
- Ну чаго ты, Даніла... Кінь... Што з табой зрабілася? Раскажы лепей...
Як супакоіўся, ён устаў, пахадзіў па хаце.
- Знаеш, Гануля... Я табе без смеху скажу, сур'ёзна... Я не перажыву, калі ты кінеш мяне... Я не здужаю перажыць гэтага...
- Адкуль ты ўзяў, што я цябе кінуць збіраюся?..
- Гануля, я бачыў сёння. Я ля дзвярэй стаў. Ты з Змітровічам...
- А, во што... ха-ха-ха!..
Яна весела, гучна рагатала.
- Дык во ты чаго? Ну, гэта ж глупства, Даніла. Пажартавалі трохі... Праўда, ён мне трохі падабаецца... Хлопец нішто - спрытны...
- Я знаю...
- А кінь ты, Даніла. Мала што... На кожную драбязу ўвагу звяртаць... Ну, хадзі лепей, сядзем поплеч, пагамонім аб чым-небудзь другім.
Даніла сеў, абняў яе, з каханнем глядзеў у шэрыя іскрыстыя вочы.
- Гануля, сонейка маё... Ты аджывіла мяне, але, мусіць, ты й загубіш...
- Зноў ты сваё, кінь!..
- Ды не, Ганначка... Я ведаю, я чую. Ну ты ж, скажы па праўдзе, ад шчырага сэрца... Змітровіч табе падабаецца?.. Так?
- Ну, ладна...
- Магчыма, што ты яго палюбіш... Толькі па праўдзе скажы: магчыма ж гэта?
- Ну, няхай сабе магчыма... Ну дык што?..
- Ты кінеш мяне.
- Як гэта кіну? Мы астанемся прыяцелямі, будзем памагаць адзін аднаму, адзін аднаго падтрымліваць...
- Не тое гэта...
- Ай, які ты, Даніла! Ну, ці ж можна быць нюняй гэткай? Трэба бадрыцца, вышэй галаву трымаць. Няўжо ж так аслабеў, што не можаш смела, бадзёра зірнуць на жыццё?.. Сорамна. Табе ж не прывыкаць. Ты - работнік, радзіўся ў працы, у працы ўзрос... Слухай, Даніла, ведаеш што?.. Кінем мы пра гэта... Во што... Абяцай мне, што не паддасіся, што заўсёды будзеш смела, бадзёра глядзець на ўсё, што не будзеш урывацца ў што-небудзь адно, у адзін куточак, а будзеш шырэй глядзець: тут дрэнна, дык там добра; тут пуста, дык там поўна... Во так! Ну, дык абяцай мне гэта... Добра? Абяцаеш?.. Ну ты, мужчына!..
Яна палажыла яму на плечы свае рукі і ўпарта глядзела на яго вясёлым, задорным поглядам. Ён пачуў, як і яму робіцца весела. Усміхнуўся...
- Ладна. Я папрабую. Абяцаю табе, мая галубачка. Паваюем яшчэ...
Снег... Снег... Снег...
Разам пасыпаўся, як з вялізнага каша. Сняжынкі беленькія, кволенькія замітусіліся мітульгой у гулліва-вар'яцкіх скоках...
- Гэй, беражыся! Дарогу нам! Аблепім, спаўём, беллю пабелім... Усё!
І пабялілі... Зямлю атулілі коўдрай мяккай, пухкай. А на будынкі, на дрэвы - бровы белыя панавесілі, дзядамі сівымі зрабілі...
Людзі хаджалыя твары хаваюць: не хочуць гарэзлівых пацалункаў спрытных сняжынак. Але ці ж ад іх схаваешся - гэткія пройды... Залезуць пад шапку, за каўнер, разліюцца вільгаццю, мыюць чалавека гвалтам... Во якія дасціпныя!..
Але людзі не злуюць. У кожнага твар вясёлкай грае. Куды ж там... Светла, прыгожа... Чысценька, як у свята. Весела!..
У гэты першы зімовы дзень Даніла ў сваёй хаце сядзеў.
Свята... Жонка сышла некуды, дзеці ў спальні дурэюць. А Даніла ля акна.
Акно на гароды. Пакуль воку відаць - белы прасцяг чыстым абрусам. На ім прыкрымі плямамі - праслы, дрэўкі. А ўдалеч там усё апавіта туманам. Гэта сняжынкі спляліся ў цэлую хмару, загараджваюць, хаваюць ад вачэй, жартаўніцы, што дзеецца там далёка.
Даніла якраз у тую шэра-бялясую заслону нерухомым поглядам упяўся. Не бачыць нічога, бо ўвесь у думках. А вочы так у прасцяг узіраюцца. Толькі бачаць адну бель - новую, свежую.
У гэтую бель душа просіцца, хоча зліцца з ёй, сама ў бель абярнуцца. Каб памыцца, пачысціцца, каб свежай стаць, маладой.
Данілу немаведама што ў галаву лезе...
...Каб пайсці туды, у туманную далеч... туды, за заслону за снегавую... Ісці, ісці... Усё далей і далей. Каб аставалася ззаду ўсё гэта будзённае, нуднае, каб нешта новае, невядомае, непазнанае агарнула. Каб новае жыццё. Такое, як у казцы... Не, не ў казцы... Такое, як яны з Ганнай малявалі. Такое, як Ганна, бо яна новая і непазнаная... Яна дзіўная, чароўная... І зараз уваччу ў Данілы паўстала яна - Ганулька. Тая, за якой пайшоў услед, якая вабіць непераможнай, цудоўнай сілай. Ганулька любая, дарагая... Усё жыццё яго...
- А калі раптам... кіне...
Сэрца ў Данілы холадам сціснулася.
- Не, не можа гэтага быць. Не павінна... Не будзе... бо калі будзе, тады... немаведама... страшна...
Даніла ўстаў, трахануў галавой. Захадзіў нервовым крокам па хаце.
Ахапіла нецярплівасць, трывога.
Хутчэй трэба што якое рабіць. Во зараз жа, не марудзячы... Трэба схапіць, заўладаць шчасцем... і жыццём... А як?..
Ён азірнуўся наўкола, быццам шукаючы, з чаго пачынаць. І зараз жа агнём працяло:
«Тут... Во тут трэба рабіць што... Трэба канчаць. Дзеці... Эх, каб не яны! Тады б усё было ясна, зразумела. Тады б не цягнула назад, не прыціскала б да долу нейкая вага, да якой ланцугамі прыкуты».
Дзеці... Бедныя, гаротныя...
Даніла прыслухаўся. З спальні нёсся вясёлы рогат дзяцей. Яго пацягнула да іх, захацелася ўбачыць, прыгалубіць...
Увайшоў у спальню. Дзеці змоўклі, сціхамірыліся, быццам спалохаліся. Адвыклі.
Ён узяў меншую Маньку на рукі. Яна падалася, моўчкі прытулілася да яго.
- Дзетачка роднае... Гаротніца мая маленькая! - шаптаў Даніла, носячы дачку па хаце.
Хацелася нешта сказаць - добрае, ласкавае, але не было слоў. Толькі з пяшчотнай ласкай прыціскаў да сваіх грудзей: здавалася, што гэта не дачка, а частка яго грудзей, частка сэрца.
Потым сеў на крэсла, Сцёпку к сабе падазваў. Пасадзіў на калені. Сцёпка таксама да яго прытуліўся.
- Што, дзеткі, можа, казку вам збаяць?
- Збай, татачка! - у адзін голас прагукалі.
Ён пачаў:
- У далёкай-далёкай старонцы, там, дзе ніколі зімы не бывае, дзе сонейка свеціць заўсёды, там жыў адзін волат. Цяжка яму жылося, бо не меў ён волі. Спакон веку ён быў прыкуты да каменя магутнымі, цяжкімі ланцугамі. Яны спавівалі ўсё яго цела і былі гэткія моцныя, што нават павярнуцца не давалі. Ён часта напружваўся, хацеў парваць ланцугі, але толькі глыбачэй уядаліся яны ў цела. Ён стагнаў і плакаў... Якраз каля таго каменя, да якога быў ён прыкуты, выраслі дзве кветкі. Такія, што ўюцца каля якога-небудзь прадмета, нібы хмель наш. Толькі яны былі гэткія прыгожыя-прыгожыя. І вось яны абвіліся вакол таго волата. Яны прыбралі яго, аздобілі і давалі яму вялікую ўцеху сваім хараством. Ён палюбіў іх больш за ўсё на свеце, бо яны быццам палягчалі яго няволю... Але прыйшоў час, і ланцугі з'ела ржа. Волат зрабіў апошнюю патугу, і яны рассыпаліся. Вольна ўздыхнуў волат, радасна, смела зірнуў наўкола і шукаў толькі напрамку, куды б пайсці. Бо ён быў вольны і магутны. І вось тады ён убачыў, што тыя кветачкі, якія абвівалі яго, засталіся цэлыя, бо яны былі маладыя і гібкія. Ён папрабаваў іх заблытаць, але ўбачыў, што прыраслі яны да яго цела сваім голлейкам. Яму так шкада было гэтых кветачак, што ён доўга думаў, ці парваць іх, а самому пайсці ў вольны свет, ці застацца, каб не згубіць іх маладога жыцця. Бо ён дужа-дужа іх палюбіў...
Даніла змоўк. Углыбіўся ў думкі. Сцёпка азваў яго:
- Татка! А яму ж можна было выкапаць іх з карэнькамі і панесці з сабой туды, куды сам хацеў ісці...
Бацька зірнуў на сына кахаючым поглядам.
- Праўда, сынок... Ён так і зробіць...
- Як зробіць?
Але ў гэты момант ляпнулі дзверы - матка прыйшла. Даніла пакінуў дзяцей, сам выйшаў з спальні і зноў стаў хадзіць узад і ўперад. У яго ўжо склаўся замер канчаткова пагаварыць з Арынай.
Трэба кончыць, парваць гэтую блытаніну.
Арына ў кухні нешта парадчыла. Зараз увойдзе, пачнецца...
- Ну, няхай. Апошні раз.
Арына ўвайшла, спынілася, убачыўшы яго.
- Прыйшоў... каб па табе трасца хадзіла! Чаго табе трэба? Ты ж адрокся ад усяго, ты ж змяніў сваю сям'ю... Чаго ты прыходзіш сюды? Чаго ты мучыш мяне?
Даніла перапыніў яе:
- Слухай, Арына. Кінь лаяцца. Я хачу з табой сур'ёзна пагаварыць...
Яна ўраз змоўкла, спалоханая. Яна дагадалася, аб чым хоча ён гаварыць. Яна кожны дзень чакала гэтага, хоць аб гэтым баялася думаць, бо яшчэ не згубіла надзеі на добры канец. І вось яно падышло...
- Ну, гавары, - сказала дрыжачым голасам.
- Я, Арына, больш не магу зносіць гэткага жыцця. Я многа думаў аб гэтым і рашыў, што жыць з табой я не магу...
- Ну? - крыкнула яна з адчайным голасам.
- Я цвёрда надумаў развесціся...
Арына раптам загаласіла.
- Божухна-бацюхна! Да чаго дажылася... Ці дзеля гэтага ж я кахала яго, ці ж дзеля гэтага я замуж пайшла, каб цяпер сорам убачыць... Шлюха гэта, разлучніца праклятая! Абваражыла яна яго, ачмуціла...
- Арына, не чапай яе. Яна не вінавата... Не дзеля яе гэта. Проста жыццё гэта мне не ў змогу. Не здавальняе мяне...
Арына ўраз схапянулася.
- Дык жа не! Не будзе гэтага, не будзе!.. Ты думаў - так проста ад мяне адкараскаешся? Не!.. Я - няхай, дык жа дзеці ёсць... Што ж ты сабе гэта думаў: напладзіў, а цяпер - на, кармі, гадуй... Не, пачакай!..
- Дзяцей я к сабе вазьму.
- Што? Дзяцей? Ад роднае маткі? Каб я ды дзяцей сваіх аддала? На пагібель, на смерць? Ды няхай у мяне рукі, ногі паадсыхаюць, калі я кіну дзетак сваіх!.. Родныя мае, залаценькія! Хадзеце сюды, на бацьку зірнеце, як ён кідае сям'ю сваю, як ён вас, сваіх дзетак, зракаецца...
Сцёпка з Манькай ля дзвярэй. Плакалі - горка, адчайна...
Даніла нічога больш не сказаў. Узяў шапку і выйшаў з хаты...
Ён хацеў цяпер пайсці да каго параіцца, як пачаць справу аб разводзе. Але куды, к каму? Доўга перабіраў у думках сваіх сябрукоў.
«Змітровіч», - раптам у галаве мігнула.
І пацягнула да яго. Захацелася ўбачыць, паглядзець на яго, прыгледзецца, палюбавацца на яго - маладога, прыгожага. Можа, з зайздрасцю? Ну дык што ж!..
Даніла пайшоў перш у клуб, але там не было Змітровіча. Пайшоў на кватэру - там заспеў.
Змітровіч сядзеў за сталом, нешта пісаў. Як убачыў Данілу, ветла ўсміхнуўся.
- Здароў, дзядзька! Як гэта затрапіў сюды?..
Як ні прыслухваўся Даніла, але не пачуў у голасе Змітровіча нічога такога, апроч прыяцельскай ветласці. Сам трымаўся нацягнута, афіцыяльна.
- Па справе прыйшоў.
- Ну, ладна... Справа справай, але сядай перш... Як маешся?
- Нічога сабе...
- Як з жонкай? Ваюеш?
- Вось аб гэтым і прыйшоў да цябе. Сёння канчаткова гаварыў з ёй, надумаў ужо развесціся. Прыйшоў да цябе папытаць, як гэта зрабіць...
- Во! Даўно пара... Я ж казаў табе... А як яна, згодна?
- Не.
- А, дык гэта праз суд трэба. Напісаць заяву, ну й грошай ладнага заплаціць. Але гэта глупства... Калі не хопіць - выручым... Заяву ведаеш, як напісаць?.. Не?.. Сядай, пішы, я прадыктую...
Даніла стаў пісаць. Як скончыў, зараз жа йсці нарыхтаваўся. Хоць і некуды было, хоць і не хацелася нікуды йсці, але ў Змітровіча таксама не хацеў заставацца.
Змітровіч затрымліваў.
- Пастой, куды ты... Пасядзі троху, зараз гарбату згатуем, нап'ёмся па-халасцяцку.
- Не, трэба яшчэ ў адно месца зайсціся. Некалі...
Ён развітаўся і наладзіўся выходзіць, але ў гэты момант адчыніліся дзверы і ў пакой убегла Ганна.
- Андрэй! - яшчэ на парозе крыкнула яна свежым, вясёлым голасам, і гэта слова нажом разнула Данілу.
«Андрэй... не Змітровіч», - падумаў.
- А, Даніла, - заўважыла Ганна. - Здароў! А ты як сюды трапіў?.. Хлопцы! - звярнулася яна да абодвух. - На спектакль пойдзем! Чаго вы седзіцё тут, як тараканы ў запеччы?.. Пагода якая! Снегу ўжо - во пакуль... Мяккі, пульхны, як вата. Так і хочацца пакачацца... Ну, жывей! Даніла, чаго ўтупіўся? Марш!..
Даніла моўчкі глядзеў на яе, любаваўся. Было чагось сумна, маркотна.
Яны пайшлі разам. Як выйшлі з хаты, Ганна з вясёлым смехам адбегла, схапіла снегу ў жменю і шыбнула ў Змітровіча. Той - у яе. І пачалі ў снежкі гуляць...
Даніла йшоў у задуме. Зайздрасць гадзюкай у грудзёх шавалілася. Ён думаў:
«Жыццё маладых любіць».
Праз тыдзень быў суд. У гэты дзень Даніла не пайшоў на работу. Хадзіў усё па горадзе. Без усякае мэты, так сабе, бо не мог заставацца на месцы. Рупіла ўсё, турбавала тое, што будзе сёння.
Раз-поразу ў суд заходзіў, хоць і знаў, што толькі пад вечар яго справа разбірацца будзе.
Хадзіў Даніла па вуліцах горада, утупіўшыся, і ўсё думаў. Думаў, што вось сёння кончыцца адно, а заўтра - другое. Заўтра ён будзе зусім вольны. Зусім, зусім як птушка... Не, не як птушка, як вецер, во гэты, што шугае па заўголлю, што круціць віхрам... Ён вольны і малады.
А заўтра і Даніла будзе такім. Тады - куды хоця, тады ўсе дарогі адкрыты. Тады жыццё пачнецца.
Заўтра, заўтра... Толькі хутчэй бы вось гэта кончылася. Гэта прыкрае, нялюбае... Людзі будуць глядзець, слухаць. Будуць шаптаць адзін аднаму, будуць і ў вочы соллю кідаць. Будуць смяяцца зларадасна. Эх, прыкра... Хутчэй бы мінулася гэта, кончылася пакута!
А тады - дзяцей у дзіцячы дом, няхай там растуць, развіваюцца, да жыцця новага гатуюцца. Выцягнуць толькі іх з багны. А сам... Вольная праца, вольны адпачынак... І Ганна. Яна будзе з ім, яна не кіне. Толькі хутчэй, хутчэй! Каб не спазніцца, каб не прамінула, не згінула шчасце...
І Даніла, сам таго не прыкмячаючы, ішоў усё шыбчэй і шыбчэй, быццам і сапраўды спяшыў за шчасцем. Схамянецца, азірнецца наўкола, на апранутыя ў зімовую бель вуліцы, быццам сам сабе задзівіцца, куды ён рупіцца так, - а потым ізноў углыбіцца ў думкі, ізноў пад уплывам іх шпаркага лёту ўсё падбаўляе і падбаўляе ходу.
Як ужо ў паветры ледзь прыкметна разлілося рэдзенькае валакно змроку, Даніла ізноў падходзіў к будынку народнага суда.
У досыць раскошным пакоі было поўна людзей. Як увайшоў Даніла, усе нацэліліся ў яго цікавым поглядам. Зашапталіся.
Адразу ўцяміў Даніла, што сабраліся на яго паглядзець, яго цікавую справу паслухаць. Дасадна зрабілася і прыкра. Нахмурыўся, але смела, проста стаў усіх азіраць.
Шукаў вачмі Ганну - ці не прыйшла... Не, няма. Замест яе жонку ўбачыў. Сядзіць у кутку, акружаная суседкамі. І з ёй яны... дзеці. Прытуліліся палахліва да маткі.
- Нашто прывяла! Нашто душы псаваць дзіцячыя!..
І злосць на Арыну выбухнула ў Данілы.
Сеў у другім кутку на зэдлік, абапёрся аб сцяну, задумаўся. Прыемна ціхамірыла стрымленая аднамерная гутарка. Драмаць захацелася.
Але зараз усе ўзняліся. Выйшаў суд з бакоўкі. Суддзя стаў чытаць прыгавор па папярэдняй справе. Няўважна слухаў Даніла дакучліва-нудныя словы...
...Украў... Паказанні сведак... Па стацці...
Лягчэй стала, як кончыў. Паселі ўсе. І Даніла. Суддзя ўзяў з вялізнай кучы адзін сшытак і абвясціў важным, але нудным, змораным голасам:
- Слухаецца справа грамадзяніна Данілы Кірылава Чаборскага па заяве яго аб развязанні браку з грамадзянкай...
Данілу скрозь зямлю праваліцца захацелася - гэтак было не па сабе. Усе паціхлі ў напружнай нерухомасці. Толькі моўчкі перабягалі вачмі з яго на Арыну і назад.
А потым вальней стала, як суддзя пачаў дапытваць, як пайшло звычайным ладам.
На запытанне суддзі, ці згодна на развод, Арына скрозь слёзы пачала жаліцца на свой лёс, на тое, што чакае яе, на гаротную долю дзяцей... Суддзя перапыніў яе:
- Аб гэтым потым...
І звярнуўся да Данілы:
- Якія вы маеце прэтэнзіі на агульную вашу маёмасць і чым можаце забяспечыць жыццё вашых дзяцей?
Даніла ўстаў.
- Таварыш суддзя! Я нічога не хачу і нічога не вымагаю. Мне нічога не трэба. Няхай ёй усё застаецца. Вось толькі дзеці... Дзяцей я хочу сабе ўзяць. Я прашу суд зрабіць гэта. Я маю на гэта пэўныя прычыны...
І ён пачаў гаварыць аб выхаванні дзяцей, аб тым, у якія абставіны трапяць яны, калі застануцца пры матцы, і г. д. Доўга і горача гаварыў. Арына колькі разоў памыкалася перапыніць яго, але суддзя яе сунімаў.
Як скончыў Даніла, суддзя запытаў Арыну, ці згодна яна аддаць дзяцей. Тая зноў палілася плоймай рэзкіх, слязлівых слоў, перамешаных з жорсткай кляцьбой. Пра яе згоду і гутаркі не магло быць. Ледзь уціхамірыў яе суддзя.
- У гэтай справе мы павінны прыслухацца да голасу саміх дзяцей. Іхная прыхільнасць вырашыць спрэчку. Дзеці, вы да каго хочаце пайсці: да таткі ці да мамкі?
Глыбокая ціша агарнула пакой. Усе погляды абярнуліся туды, адкуль палахліва глядзелі сумныя вочкі. Даніла ўзняўся, падаўся да іх. Голасам, поўным шчырае ласкі, пяшчоты, паклікаў:
- Дзетачкі! Сцёпка, Манечка! Пойдзем ка мне!
Яны маўчалі, спалоханыя. Суддзя яшчэ раз запытаў:
- Ну, ды к каму ж вы хочаце: к мамцы ці к бацьку?
- К мамцы, - праказалі ледзь чутна і раптам абодва горка, жаласна заплакалі.
Нервовы гоман прабег па пакоі. Даніла да суддзі рваўся:
- Таварыш суддзя! Дазвольце сказаць...
- Пачакайце! - перапыніў той. - Мы чулі ўжо вашыя словы, і ўсё будзе прынята пад увагу.
Яшчэ колькі дробных запытанняў.
- Суд выходзіць на нараду...
Бурлівая гаворка напоўніла пакой. Усе напераспехі дзяліліся ўражаннямі, выказвалі свае думкі, загадвалі на тое, які прыгавор будзе.
Даніла сеў на сваё месца, у куток. Нервова церабіў бараду, разважаў, што можа пастанавіць суд. Ён не думаў раней, што так абернецца справа. Ён быў перакананы, што дзеці з ім застануцца. А цяпер - усё перавярнулася. Толькі астатнія словы суддзі давалі надзею. Пэўна ж, і сапраўды суд прыме пад увагу яго словы, не дапусціць, каб дзеці загінулі ў багне беспрасветнага мадзення.
Доўга цягнулася нарада. Нецярплівасць усіх ахапіла. Але вось адчыніліся дзверы. Усе ўсталі, замярцвелі ў напружным чаканні. Толькі чутна было сударгавае хліпанне дзяцей...
- Імем Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі... - аднатонна-ўрачыста зычэў голас суддзі.
Даніла з нецярплівасцю прапускаў міма вушэй усе непатрэбныя словы, напружна ждаў, калі пра дзяцей... І вось - «...дзеці, як выказаўшыя відавочную прыхільнасць да маткі, астаюцца пры грам. Арыне Чаборскай. На іх пракорм і выхаванне гр. Даніла Чаборскі павінен кожны месяц выдаваць па пятнаццаць рублёў...»
І далей зноў непатрэбныя, нудныя словы. А тыя - важныя, прыкрыя - усё звінелі ўвушшу ў Данілы, перапляталіся з акраўкамі думак.
Усё... Усё парвалася. Нават тыя кветкі, што прыраслі да цела, да сэрца. З каранём вырвалася старое...
І дужа балюча, цяжка было. Стаяў, аслупянелы, як і суд кончыўся, як і людзі пачалі разыходзіцца. Потым паціху, як лунацік, выйшаў з пакоя. Не бачыў, што ўсе дарогу яму ўступаюць, што ўсе глядзяць на яго - хто з гнеўнай усмешкай, хто з спачуваннем. Не чуў, як услед яму ляцелі не надта прыемныя словы...
Выйшаў Даніла і стаў ля парога. Куды ісці? Куды прыхіліцца?
На дварэ зіма спраўляла сваю першую буяную вечарынку. Вецер - злы, як шалёны сабака, - штурхаў, шкуматаў, абдаваў сцюдзёнымі хвалямі снегу. Па вуліцах - цемень, завея. Холадна, непрытульна.
І пацягнула Данілу туды, у цёплы, прытульны куточак, дзе жаркая ласка, дзе шэрыя вочкі... К Ганне пайшоў.
Пайшоў шпарка, паспешна, з нейкай асалодай акунуўшыся ўсім сваім тулавам у жорсткія парыванні сустрэчнага ветру. Жадалася чагось вострага, балючага. І прыемна было адчуваць, як вецер сцёбае па твары жменямі шурпатага снегу.
Яшчэ здалёк убачыў, згадаў ветлы агеньчык у Ганнінай кватэры. Стрымліваў сябе, каб не пабегчы ўгрунь, бо нешта ўсярэдзіне бушавала, штурхала наперад.
Вось і дом. Узбег па старых, расхістаных ганках, у цёмных, трухлявых сенцах намацаў знаёмыя дзверы.
У кухні абдало густой цеплю. Бліснула ў шчэлку святло з Ганнінага пакоя, і галасы пачуліся.
«Ёсць нехта», - падумаў Даніла.
Паморшчыўся ад дасады і з нейкай невыразнай трывогай адчыніў дзверы.
«Змітровіч!» - маланкай жыганула ў мазгах.
Сядзяць поплеч на ложку. Абодва з усмешкай глядзяць на яго. Твар у Ганны гарыць: вочы, апавітыя салодкай млявасцю, гараць глыбокім, страсным агнём. Сукрыстымі змейкамі звіслі на твар пакалмачаныя валасы.
Яшчэ нічога не зразумеў Даніла, а ўжо пачуў, што - канец, што ён тут непатрэбны. Стаяў у парозе і моўчкі з глыбокім жалем глядзеў на Ганулю. Быццам у астатні раз хацеў наглядзецца на яе, пацешыцца яе хараством. Быццам разлучаўся з ёй назаўсёды...
Цяжка было, нутро балела. Быццам з сэрца выціснуў нехта ўсе сокі, кроў выцягваў з жылаў. Здавалася, што валішся ўвесь у бяздонную процьму, дзе жудасна-пуста, дзе ані косачкі свету, дзе страшна...
Змітровіч з Ганнай звярнуліся да яго, у адзін голас спыталіся:
- Ну, як?
- Кончана.
- А дзеці?
- У яе засталіся.
- Ну! раскажы, як было...
Але Данілу не хацелася расказваць. Здавалася, што й тут простая цікавасць, як там, у тых чужых, далёкіх людзей, што на судзе.
- Ат! - нецярпліва махнуў рукой і сеў на зэдлік - хмуры, пахілы.
Запанавала напружна-прыкрая ціша. Даніла чуў, што на яго глядзяць, як на хворага, баяцца варушыць яго нутро. Але чуў таксама, што і Змітровіч і Ганна гатовы зрабіць цяпер для яго ўсё, што ён захоча. Бо хвораму заўсёды дагаджаюць.
Ён хворы... Вядома - хворы. Гора - таксама хвароба. Калі нутро ўсё крышыцца, калі руйнуецца ўсё ўсярэдзіне - гэта цяжкая, апасная хвароба. А раз хворы - ён мае права на ўвагу. Ён можа папрасіць, патрабаваць, каб Змітровіч пайшоў, бо цяжка пры ім, бо хочацца з Ганнай застацца. З ёй напэўна лягчэй яму будзе. Мо яна яму зелля якога знойдзе - яна ж разумная, добрая... Любая яна, блізкая, дарагая...
І ён проста сказаў:
- Гануля, я хачу з табой адзін на адзін застацца...
Змітровіч адразу ўзняўся.
- Я пайду.
Яны перакінуліся з Ганнай мнагазначным поглядам. Ганна выйшла разам з ім - правесці яго. Даніла знаў, што яны там зговар вядуць, як з ім абысціся.
«Няхай сабе! Усё роўна...»
Ганна вярнулася, села з ім поплеч, але не кратала яго. Не знала, пэўна, з чаго пачаць, баялася, каб яшчэ горш не раскалупаць рану. Даніла чуў гэта. Каб не мучыць яе і сябе, пачаў першы:
- Значыць, Гануля, зроблена справа. Я цяпер вольны - разарваў путы...
Памаўчаў трохі.
- А ведаеш, Ганна, нярадасна нешта... Можа, што дзеці... Шкада іх... Гэткія любыя, мілыя...
- Гэта пакуль што, Даніла. А потым абыдзецца. Галоўнае - напоўніць жыццё, каб не было пустое... А то, вядома, цягнуць будзе да старога, маркотна будзе і цяжка.
- Чым жа напоўніць? Гэта ж - усё, я ж толькі гэтым і жыў... Дзетачкі... асабліва яны. Я гэтак люблю іх... Чым я здолею іх замяніць?..
Ён задумаўся.
- Ведаеш, Ганна...
Ён раптам узрушыўся, схапіў яе за руку.
- Я на цябе спадзяваўся, я верыў у цябе, я думаў - ты мне паможаш, ты падтрымаеш мяне, ты заменіш мне страчанае...
Яна мякка ўсміхнулася.
- Даніла! Дык гэта ж неразумна... Якая ж карысць, якая выгада? Ты адны путы хацеў змяніць на другія? Ты хацеў вырвацца з багны сям'і, каб у другую трапіць?
- Ды не, Гануля, не так... З табой іначай. Ты ж не такая, ты разумееш... Ты сама жывеш поўным жыццём, у цябе гэткія інтарэсы, як у мяне. Я не так думаў, як ты гаворыш. Я марыў аб прыгожым, шырокім жыцці...
Колькі хвілін абодва маўчалі. Потым ён пачаў нізкім, сціснутым голасам у відавочным абуджэнні:
- Дык, Ганна... Значыць, не будзе так? Ты не будзеш маёй... ну, не жонкай... прыяцелькай, сябрам, але зусім, каб усягды, каб жыць разам, разам працаваць...
- Мы будзем, як і раней, прыяцелямі. Будзем памагаць адзін аднаму...
- Не, не тое... не так... Ты разумееш мяне, Ганулька, толькі не хочаш прызнацца... Ну, скажы проста, канчаткова: не будзе так, як я кажу?
- Не, не будзе.
- Чаму?
- Я сама люблю волю... Я знаю, што дрэнна так будзе...
- Ізноў ты не тое гаворыш. Ты не хочаш сказаць... Ганулька, я ж сам бачу, я ж разумею. І чаму ты не хочаш мне шчыра сказаць усё як ёсць... Ты... Змітровіча любіш...
- Ну, няхай сабе й так... Я люблю яго... моцна люблю, бо ён прыгожы, разумны, ён... падабаецца мне...
Даніла моўчкі ўзняўся.
- Ладна. Я пайду, Ганулька!
У яе вачах бліснула трывога.
- Куды ты, Даніла? Чаго табе па начы бадзяцца... Ты ў мяне пераначуй.
Ён заўважыў яе трывогу. Усміхнуўся.
- Ты не бойся, Гануля. Я ж помню твае словы: тут дрэнна, дык там добра; тут пуста, дык там поўна... Дабранач!..
Ён выйшаў на вуліцу. Цемень, вецер, завея. Відаць, на ўсю ноч зіма разгулялася.
У канцы вуліцы бялясай міргаючай плямай ліхтар свеціцца. Даніла проста на яго падаўся. Ён знаў, што гэты ліхтар якраз проці Янкеля. Знаў таксама, што ў Янкеля двор заезджы, што там можна пасядзець, пагрэцца...
Вось толькі спяць, можа? Не, яшчэ свецяцца вокны. Даніла паляпаў. Адчыніў Янкель, пазнаў яго і ветла запрасіў у хату. Там не было нікога, толькі на лаўцы спаў нейкі падарожны. Даніла сеў за стол, паклаў галаву на далоні. Слухаў, як ные, ссе штось усярэдзіне. Думаць не думаў, бо ў галаве было пуста, нібы павымецена ўсё. Толькі слухаў, як садніла сэрца...
Янкель падышоў да яго.
- Можа, перакусіш чаго, Даніла?
У голасе спагада чулася. Даніла рукой махнуў.
- Нічога не хачу.
Потым, нібы ўспомніўшы штось, схапіў за руку Янкеля.
- Слухай! Можа... выпіць ёсць што?..
Янкелеў твар у патаемную ўсмешку расплыўся.
- Пашукаем...
Даўно ўжо не піў Даніла. Не любіў піць. Але цяпер узрадаваўся, што можна выпіць. Мо палягчэе?..
Ён піў не закусваючы. Піў чарку за чаркай, але не лягчэла. Нешта ссала, цягнула. Нешта балюча тачыла сэрца.
Потым растала нешта ўсярэдзіне, разлілося, ахапіла агнём усе грудзі, к горлу падышло, перасела ў ім, аж дыхаць цяжка... Потым слёзы з вачэй пакаціліся. Многа слёз!.. І жаласна-жаласна стала.
Даніла плакаў, схіліўшы на стол галаву. А як узняў яе, пачуў, што круціцца. «П'яны», - падумаў.
І яшчэ піў, каб зусім ап'янець, каб не помніць нічога. У галаве буйнымі хвалямі віхаўся зялёны туман. Унутры нешта ўздымалася, бурліла, штурхала, рушыла з месца. Хацелася пабегчы, паскакаць, дагнаць кагосьці...
Вылез з-за стала і, хістаючыся, пайшоў з хаты. Дзіўна, смешна стала, калі Янкель хацеў затрымаць. Ганна тож не пускала. Баяцца... А чаго - немаведама...
На вуліцы весела. Снег гэты, бель бяскрайняя... Круціцца ўсё, скача ў шалёным карагодзе... Вецер жартуе. З-за вугла выскачыць, шпургане ў твар ахапкам снегу і наўцёкі...
Ну ладна... жартуй, шпургай... Ты ж малады, вясёлы. Даніла тож малады. Ён тож жартаваць, гуляць хоча... Ён - разам з ветрам, разам з гэтай раз'юшанай беллю...
Даніла спыніўся ля Ганнінае хаты. Хістаючыся падышоў пад акно, абапёрся рукамі аб сцяну.
Агонь яшчэ ёсць. Не спіць. Во тут яна, блізка... Зусім блізка, у колькіх кроках... Каб пранікнуць праз сцяну... Тады абняць яе, цалаваць... бо тут жа яна, во-во, зусім блізка... Яна ж дужа добрая, ласкавая такая, яна салодка ўмее галубіць... Хіба паляпаць у акно? Ці згадае - хто?.. Але не, не варта. Не трэба... Трэба пайсці, не кратаць яе... Няхай! Яны абодва маладыя... няхай...
Ён адштурхнуўся ад сцяны, пайшоў далей па вуліцы. Куды - не знаў. Ды ці не ўсё роўна? Трэба ж ісці куды-небудзь... Як выйшаў за горад, у цёмнае поле, спыніўся на момант, азірнуўся.
Цемра. Завіруха. Штурхае гуллівы вецер, рагоча, вочы снегам жорсткім, шурпатым запарушвае. Чаго яму трэба? Што ён ісці не дае?..
Гэты снег... Бель гэта... І ўсярэдзіне - тож бель, бо ружовае знікла. Нічога няма - адна бель...
Але ж трэба ісці... Цёмна, заслона перад вачыма - калючая, чорная. За заслону трэба - там светла... Далей трэба йсці...
Ногі вязнуць у снезе. Цяжка. А мо гэта не дарога? Дзе ж дарога? Чаму ён не па дарозе ідзе? Дарога ці не?.. Трэба пашчупаць, няйначай... Нагой не пазнаеш таго, што рукой. Толькі нагнуцца, і адразу ўбачыш: ці дарога ці не?..
Даніла нагнуўся і - забурыўся. Устаць не мог.
Дый навошта ўставаць? Добра так, мякка, прытульна. Галава так прыемна круціцца, у вачах квяцістыя, прыгожыя палосы віхаюцца... Мо гэта тыя пасы, што ў заводзе колы злучаюць?
А во й Ганулька. Нахілілася з радаснай усмешкай. Абнімае рукамі мяккімі, прытуляе да сябе, песціць, галубіць...
Якая яна любая!..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Завіруха атуляе, укрывае Данілу пухаваю беллю. Вецер шалёны хаўтурную песню спявае...