17-га кастрычніка 1910 г. Яўмен Грак пакінуў вайсковы шпіталь з перахлябанай торбай за каркам і чыстай, звонкай — што арэх — дзеравяшкай на месцы левай нагі. Ён сеў у поезд на грамозднай непрытульнай станцыі, дзе ў шэрым гармідары цёрся брудны жгут чалавечых цел, дзе паветра набракшы было слізкім пахам людской цеснаты, дзе пахла хваробай і смерцю. Пасля таго вакзальнага змроку весела было дзівавацца ў расчыненыя дзверы цяплушкі на свежы прастор карагоду палёў і лясоў, на цёплыя далі з восеньскім сонцам — рахманым і мяккім.
У восеньскім сонцы, у далях веяла чыстым бязмежжам, шырокаю радасцю. Адтуль улівалася ў сэрца нешта даўнае-даўнае і такое празрыста пявучае, як пералівы жалейкі.
Поезд ішоў ціха, часамі зусім ледзьве сунуўся. Тады добра відаць было, як, распасцёршыся ў радаснай млосці, над рыжым іржэўнікам калыхаліся, плавалі ніткі сівой павучыны. І чамусьці ўсё ўспаміналася: дубцаваты ракітавы куст над люстраным Дняпром, жалуды сярод бурага лісця пад дубам-асілкам, вогнішча й сонца... Такое ж рахманае, мяккае сонца, як і цяпер. Як кожную восень.
А ў тон успамінку, як пералівы жалейкі, недзе глыбока-глыбока, мо на жывых струнах чулага сэрца церабіў ласкавы, тонкі напеў:
...Пад ракі-і-таю-ю зялё-о-о-най
Салдат ра-а-нены ляжа-аў...
Гэты напеў запаў у Яўменава сэрца з таго незабытага дня, калі везлі яго ў вайсковы шпіталь. Тады мітусілася ўсё ў агнёвым, жудасным сне, а на тым месцы, дзе ляжала нага, няўспынна і грозна трасла страшэнная, чорная груда і ціснула, мяла ўсяго, жвала тупым алавяным болем. І тады ў прахонах душнае цемры застрала чарнявая пляма — твар возніка-санітара: хвосцікам кручаным вусікі, чорныя вочы, жывыя, як мышкі... І гэта даўгая-даўгая, бясконцая песня, якая, здаецца, цягнулася колькі гадоў разам з лёскатам парнай казённай павозкі, разам з няўпынным шоламам-звонам увушшу:
...Пад ракі-і-таю-ю зялё-о-о-най
Салдат ра-а-нены ляжа-аў...
Бадай што, гэта й помніў толькі Яўмен з таго страшэннага сну, ад якога прачнуўся праз тыдзень бязногі. Але гэты вобраз асеў так глыбока й так моцна, што, мабыць, ніколі не страціць свае жывое яскравасці.
У цяплушцы, дзе ехаў Яўмен, было поўна чырвонаармейцаў. Паміж іх укомчылася колькі жанчын у падраных старых лахманах, жанчын, якія ад бруду і цяжкой зморы сталі зусім падобныя адна да адной — усе старыя і цьмяныя, як мочаны лён.
Жанчыны ўсе лапаталі. Адна, што бліжэй да Яўмена, нешта пляла пра сваю гаспадарку, пра беднасць, пра нейкае гора. Гаворачы, яна раз за разам сморгала вуснамі, падбіраючы іх, нібы папраўляла хустку на барадзе. І гэты спакойны рух, разам з глыбока эпічным, як бульканне вады, голасам, настойна будзіў пачуццё гаспадарскай сямейнасці, раджаў мімавольную павагу да наіўнае прастаты гэтае цьмянае бабы, што прыйшла ад чорнае, залітае потам зямлі, поўнай нямога аўтарытэту, поўнай цяжкой тлустай сілы.
Яўмен перакінуў сваю драўляную нагу цераз лаўку і сеў спіной да дзвярэй, каб ямчэй было слухаць старую. Пасля светлых прастораў тупа ўшчаміла зрок брудная шэрасць вагона. Здалося, не ехаў ён тут, не сядзеў, а ўкінуўся раптам сюды аднекуль знадворку, з бязмежжа шырокага, укінуўся і асеў, стуліўся нутром, сцягнуў у клубок думкі-мары, што ўжо разляцеліся былі ў белы свет, у яскравыя далі.
Ад кіслага паху ў вагоне, ад чалавецкае блізкасці стала на сэрцы цёпла і цесна, быццам быў не ў вагоне, а недзе дома на печы або ў цёмнай еўні, у душнай нары нагрэтага жыта.
Слухаць пачаў ён зважна, салідна, па-гаспадарску, дзе-нідзе ўстаўляў свае рэплікі і, набіраючы ў нутро самадавольнае важнасці, чакаў толькі трапнага мігу, каб расказаць што-небудзь сваё. Знаў, што ў яго больш, як у іншых, ёсць аб чым расказаць, што на гэта ён мае цяпер асаблівае права, што павінны ўсе слухаць яго з павагай, бо ён інвалід, прайшоў усе франты; бачыў смерць прад сабой не раз і не два... І ад гэтае думкі раставала сэрца ў мяккай давольнасці, забывалася горкасць калецтва, пачынаў адчуваць сябе гаспадаром, які зрабіў сваю справу і адпачывае цяпер пасля працы.
А баба цягне сваё без канца. Чырвонаармейцы слухаюць моўчкі, з лёгкім сумам на твары, з маркотай. Ува ўсіх сталасць, сур’ёзнасць. Іначай няможна, бо ў словах старой, у нямудрым апавяданні яе, як у кроплі вады, адбіваецца важнасць уся, уся святасць мужыцкага землянога жыцця.
Не дачакаўшы канца апавядання, Яўмен адвярнуўся зноў да дзвярэй. Зноў калаўротам бязмежным, рознакалёрным радном закруціліся пожні, лясы — у золаце лісцяў, у золаце сонца. Тая давольнасць, што засачылася ў сэрцы, як слухаў старую, цяпер злілася з ціхай урачыстасцю восені і абярнулася ў жывую глыбокую радасць. Цяпер успомніў усё, што пражыў, што перацярпеў, і ўсё здалося так немінуча патрэбным, як кожная гаспадарская справа. Бо чуў ён цяпер, што ўвесь свет яму родны і блізкі, што ён гаспадар у гэтым свеце, у новым жыцці, за якое аддаў колькі гадоў маладосці, аддаў кавалак уласнага цела. І разам з тым пачуў Яўмен вальготнасць нейкую, лёгкі прастор душы, калі ўспомніў, што ён не ведае сам, куды едзе (няма куды ехаць), і не баіцца. Бо гаспадар жа ён, месца знойдзе сабе, дзе толькі хоча.
Пад гонкі, размашысты грукат каткоў паспрабаваў Яўмен уявіць сваю будучыню. І выйшла так, што ўваччу толькі няясныя плямы мігнулі — спляліся, скруціліся і раздаліся сухой пустатой. Стала тады непрыемна троху, што вось агульная ўпэўненасць ёсць, а каб што канкрэтнае, яснае, дык — адна пустата. Пачуў Яўмен, што чагось нестае, чагосьці няма ў яго. І перш за ўсё няма каго-небудзь блізкага, роднага. Блізкія ўсе, але трэба бліжэйшы за іншых, свой, асобны ад іншых, а такога няма. Няма нават каму расказаць пра свае планы, намеры, няма каму без спеху, ладам-парадкам выкласці ўсё, што насіў у душы, што назапасіў за колькі гадоў барацьбы.
А колькі было там усякае ўсячыны! Эх, каб гэта недзе знайсці спакойны прытулак, ды сесці ў ціхім, у цёплым, ды зірнуць каб навокал на знаёмае, блізкае, дый расказаць — спакваля так, памалу.
Каб гэта бачыць у нечых вачах іскрачкі шчырай цікавасці, каб роўны і чысты свет адданасці бачыць у гэтых вачах...
Задумаўся ціха Яўмен, стаў слухаць нутром усім адзіноту сваю, слухаць знібенне шчымлівае сэрца. Потым чамусьці цяжка стала сядзець на вачах у людзей, палез праз клумкі, мяшкі і скруціўся ў цесным прахоне пад шырокім памостам.
Прачнуўся Яўмен ад выбуху бурнага рогату. Рогат паўтараўся праз такія прамежкі, якіх было досыць для лятучага спрытнага жарту. Яўмен, зацікавіўшыся, вытыркнуў сваю галаву з-пад памоста.
Поезд стаяў. У прахон шырокіх дзвярэй відаць быў цьмяны свет надвячорку. Сонца было не відаць, але адчувалася, што яшчэ недзе лазіць яно па верхавінах дрэў і будынкаў, мажа іх рэзкай, вадзянай сваёй пазалотай.
За дзвярмі мітусіўся адчайны гармідар людскіх галасоў. Там гвалтавалі, енчылі, плакалі гурмы мяшочнікаў, просячы, дабіваючыся ў вагоны, кідаючыся ад адных расчыненых дзвярэй да другіх. Чырвонаармейцы, збіўшыся грудам каля дзвярэй, сустракалі іх сваім д’ябальскім рогатам. Была ім забава — дражніцца з абадраным, абшарпаным натоўпам, шырокай патокай наўплыўшым на поезд.
Яўмен вылез з-пад полу, праціснуўся бліжэй да дзвярэй. У гэты момант чырвонаармейцы расступіліся і ў вагон адна за адной уляцелі дзве торбы. За імі з такім жа самым імпэтам уляцела дзяўчына, падхопленая некалькімі парамі дужых мужчынскіх рук.
За дзяўчынкай усе ад дзвярэй адхлынулі. Усе абкружылі яе сярод вагона, смеючыся, жартуючы, бесцырымонна хапаючы за далікатныя месцы. Яна адбівалася і тож смяялася рэзкім, нейкім вісклівым смехам, які быў мала падобны на смех, а больш на прарэзлівы ёкат чалавека ад нейкага вострага болю.
Яўмен зірнуў у твар гэтай дзяўчыны. Твар быў страшны сваім дзікім нечалавечым выразам.
Гэта была ўсмешка... Так, мабыць, усмешка, бо вусны сударгава расцягнуліся праз увесь твар, шырока адкрыўшы белыя бліскучыя зубы.
Гэта была безумоўна ўсмешка, бо ўвесь твар быў пабраўся ў зморшчкі, пабраўся нацягнута неяк, напружана, быццам застыглі гэтыя зморшчкі, быццам так назаўсёды яны застануцца.
А скрозь гэтую дзікую грымасу смеху прарываўся страшэнны звярыны спалох. Здаецца, здушыла яна яго, сціснула гэты спалох унутры і трымае, хавае ва ўсмешцы, у рогаце, хавае ад гэтых людзей, каб не было яшчэ горш. Яна ўжо чакае, ужо ахвяравала сябе на нешта страшное, чаго нават не можа ўявіць, і смехам гэтым хоць трошку ўлашчыць некага хоча, хоць трошку сябе падбадрыць, заспакоіць.
Яшчэ заўважыў Яўмен вочы дзяўчыніны, шырока раскрытыя, чорныя. Бегалі яны па баках, шукалі нечага, а мо некага, шукалі, мабыць, дапамогі, ратунку. І такі ў гэтых вачах быў боль, адзінота, такі быў горкі адчай, што ў Яўмена страсянулася сэрца ад жалю. Ён кінуўся ў кола хлапцоў і закрычаў не сваім, нейкім вузкім, зашчэмленым голасам:
— Што вы... забаўку знайшлі... Не бачыце — дзеўка кранулася з памяці... чэрці...
Яго словы пакрыў дубовы раскацісты смех. А з смеху ўзвіўся тонкім фальцэтам нечы насмешлівы голас:
— Абаронца бязногі!.. Аблакат!..
Яўмену сціснула сэрца, кроў галаву наліла гарачым свінцом. Не помніў ён сам, што было. Кідаўся на некага, нешта крычаў, некага біў... у жалезных абдымках некалькіх мужчын яшчэ біўся ўсё, трапятаўся. Потым заціх, абамлелы ад зморы.
І пацішэла тады чамусьці ў вагоне. Гаварылі ўпаўголаса ўсе, толькі адзін бурчаў сярдзіта — скрозь зубы — і моцна:
— Над інвалідам смяяцца... тожа знайшоўся разумнік... Знайшоў, над кім пачасаць язычок... От, як самому так адарве, дык узнаеш, што гэта значыць... Скалазуб...
Сімпатыя ўсіх была за Яўменам. Яму хацелася плакаць — цяжка было нават стрымацца.
Дзяўчыну больш не чапалі. Яна моўчкі сядзела на крайчыку пола — глядзела роўна перад сабой, быццам не знала, ці добра гэта ўсё абышлося, ці мо трэба чакаць яшчэ чаго ад салдатаў.
Яўмен сеў у кутку і моўчкі ступіўся.
У вагоне сцямнела. Дасталі недзе свечку, ад яе распаўзліся, хістаючыся, цені вакол, сталі рэчы і людзі няясныя, цьмяныя. Калматы гэты, расхрыстаны свет ды дрыжэнне вагона пад аднамерны, панура-настойлівы, нібы адлятаючы некуды ляскат каткоў зліваліся ў нейкую фантастычную казку.
Яўмен упінаў зрок у дрыготны агонь і — нерухомы, застыглы — аддаваўся чуламу спакою, убіраў у сябе ўсім целам, усёй істотай блытаніну дрыготных гукаў, заслоненых агульным фонам грукату поезда і далёкіх-далёкіх, як галасы з-за тоўстай нейкай сцяны.
І здавалася тады, што гэта не вагон, а змрочная, цесная хата — родная хата яго — і не чужыя людзі гэта гамоняць, а дзед стары казку гаворыць яму — пра ваўкоў, мядзведзяў, пра нячыстую сілу. Дзед такі спакойны-спакойны, як зіма, як лес узімку, калі дрэвы з бародамі сівымі, з белым валоссем стаяць ціхія, глыбакадумныя.
Дзед казку гаворыць — спакойны-спакойны,— а на дварэ завіруха мяце, і пішчыць, і енчыць, паганая, дабіваецца ў хату, у вокны. І яшчэ кот курню пяе... так... крру... крру... кррру-у-у...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
— У-у-у-у...
Яўмен здрыгануўся. Над вагонам нёсся настойны гудок, поўны сцюдзёнай журбы, поўны крыўды на некага. Ляцеў гэты гудок, здаецца, з адчайнай шпаркасцю, ляцеў, каб нарвацца на нешта грубае, цвёрдае і разбіцца ў адчаі, рассыпацца.
Усё роўна, прапала ўсё чыста!..
І рассыпаўся, знік. Заёрзаў вагон па стрэлках. Абкружылі другія гудкі — задорныя, вёрткія,— гудкі манеўраных жорсткіх і спрытных паравікоў.
Поезд стаў на нейкай вялікай станцыі. У вагоне ўжо спалі ўсе чыста — на падлозе пераблыталіся торбы, мяшкі з чалавечымі фігурамі, пакручанымі, пакрыўленымі — у страшных ненатуральных паставах.
На тым самым месцы, на крайку памоста, сядзела дзяўчына. Яўмен пачаў узірацца ў яе застыглы твар, цьмяна асвечаны дрыготным святлом. Можа, таму, што ён быў густа ахутаны ценем, можа, таму, што змрок сціраў, згладжваў рысы яго, Яўмену здалося цяпер, што ён падобны на нечы твар — добра знаёмы яму і прыемны. Ён пачаў думаць і здумаў, што ў яго маткі быў такі твар, калі яна досвета прала, а ён — малы яшчэ — прасынаўся на момант, поўны цёплай ласкі і радасці, кідаў на матку змораны сном погляд і зноў засынаў, спакойны, угрэты ціхай прытульнасцю верацённае песні.
Яўмена пацягнула раптам да гэтае чужое дзяўчыны, як да свае, захацелася нешта сказаць ёй, а можа, спытаць.
Ён пазяхнуў перш, паправіў сваю дзеравяшку і потым спытаўся:
— Позна гэта, ці што?
Яна здрыганулася і, не гледзячы на яго, праказала:
— Гадзін восем будзе, напэўна. А можа, няма яшчэ.
Яўмен троху змоўчаў, яшчэ пазяхнуў і прабурчэў:
— Такі цяпер дрэнны народ пайшоў... Звяры чыстыя... Трэба ж гэта — прывяжуцца, як смала...
Дзяўчына раптам ажывілася і загаварыла парыўчата, хапаючыся, быццам спяшалася некуды:
— Я б нізавошта не села, каб яшчэ хлеб быў... Я ўжо ведаю... Але хлеб увесь выйшаў, а там няма дзе купіць... Суткі не ела, дык і палезла з радасцю — абы паехаць...
Тады Яўмен спакваля развязаў сваю торбу, дастаў чэрствы кавалак хлеба і разламаў яго на дзве палавіны.
— Наце, перакусіце...
Яна схамянулася, засаромілася.
— Ды не, што вы... Я так проста сказала... Я ў N дастану, куплю.
— Наце, пажаласта...
Як брала, не зводзіла з хлеба вачэй. А яны галодна блішчэлі — сухія, шырокія.
Яўмен стаў есці другую палавіну...
— Перабірайцеся-тка сюды, да мяне...
І яна слухмяна паднялася, узяла свае торбы, перасела бліжэй да яго.
У гэты час крануўся поезд. Зноў затрасло, зноў зліўся развалісты танец вагона з калматым расхрыстаным светам, зноў пацягнулася самадавольная песня каткоў.
Тады пачалася ў Яўмена з дзяўчынай доўгая шчырая гутарка.
Расказаў ён, як быў паранены, як ляжаў у шпіталі, як выпісаўся і паехаў проста ў свет, невядома куды, бо родны край за мяжой, няма ні сям’і, ні кута, дзе прыхіліцца.
Дзяўчына слухала ўважліва, у вачах у яе відаць было спачуванне, і Яўмену ад гэтага было радасна, хацелася гаварыць яшчэ і яшчэ. І чым далей гаварыў, тым больш было шчырасці ў словах, тым больш адчуваў давер да гэтай чужой, незнаёмай дзяўчыны, быццам не тут во сустрэў ён яе, а знаў даўно, быццам была яна блізкай яму, сваёй... Сціхнуў толькі тады, як пачуў, што няёмка неяк усё аднаму гаварыць, што трэба ў яе распытаць.
Тады яна расказала, што едзе да радні на вёску, яшчэ асталося вёрст трыста. Вязе троху солі, бо там няма — чыстае гора... Бацька ў яе памёр яшчэ да вайны, а ёсць толькі матка старая ды меншы браценнік. Яны асталіся ў горадзе — мабыць, памруць, бо няма чаго есці...
У гутарцы час праляцеў неўзаметку. Поезд каціўся й каціўся — роўна, паспешна — часам станавіўся, нязграбна ляскаючы буферамі, стаяў мінут дзесяць — пятнаццаць і зноў калупаўся памалу. Было супакойна ад таго, што так спраўна ідзе поезд, што не стаіць, як іншы раз, па колькі гадзін. А Яўмену супакойна было яшчэ й ад таго, што быў не адзін ён ужо, што быў з ім другі чалавек — чужы, але блізкі ўжо, якому можна ўсё гаварыць, які слухае й спачувае.
Калі ж заўважыў Яўмен, што дзяўчына дрыжыць ад прадсоннага холаду, ён сагнуўся й расчысціў пад памостам месца сярод мяшкоў і рознага смецця.
— Ляж, трохі засні!..
— А вы?
— Я ўжо спаў, пасяджу...
Дзяўчына лягла, да мяшкоў прытулілася, быццам хацела сагрэцца ад іх. Здалася Яўмену яна маленькай зусім — чыстым дзіцёнкам. І зацяплілася ў сэрцы ў яго ціхая жаласць, пяшчота... Ад таго, што ляжала яна, а ён сядзеў і нібы сцярог яе сон, пачуў ён, што ткі сапраўды ёсць паміж іх нешта блізкае, што яна ўжо свая яму, родная — гэта выпадковая падарожніца.
Дзяўчына ж не спала яшчэ. Яна раптам узнялася і праказала нейкім новым, цяжкім, быццам чужым голасам:
— Тут ёсць яшчэ месца, дзе легчы... Вам можна таксама...
І тады так проста зусім, натуральна адбылося тое, што ёсць найвялікшая тайнасць жыцця, найвялікшая радасць і боль...
Як пачаў цалаваць Яўмен дзяўчыну, яна не баранілася. Яна раптам заплакала ў яго на грудзёх. У плачы гэтым чуў Яўмен глыбокі давер да сябе, чуў, што й яго лічаць не за чужога...
Засынаючы потым у цеплыні шчыльна сціснутых цел, Яўмен на момант успомніў:
«Раніцой будуць смяяцца...»
Але не схапянуўся, не ўстаў.
«Хай сабе. Усё роўна...»
І заснуў моцна, спакойна...
За пераплётам рэек распласталася пожня, а за пожняй кудлаціўся жоўты лясок, чэзлы і рэдкі, тыповы лясок пры чыгуначнай станцыі. На ўзлессі раскінуўся стан пасажыраў, што чакалі чарговага поезда. Сярод жылаватых пакалечаных кустоў крушынніку дзе-нідзе цьмелі вогнішчы. Ад іх асцярожна ўзнімаўся сінявы дымок і прытоена віўся празрыстымі ўніткамі паміж убранага золатам вецця, быццам краўся, хацеў праслізнуць неўзаметку ўгару і там палунаць над макушкамі дрэў — на прасторы, на волі сцюдзёна-чыстага рання.
Па кустах там і сям, больш каля вогнішча, паўтыркаліся людзі — звіліся клубочкамі шэрымі, прытуліліся адзін к аднаму, каб хоць троху сагрэцца, хоць троху прагнаць перадранішні холад. Некаторыя гаманілі, апавядалі адзін аднаму бясконцыя свае апавяданні, якія могуць радзіцца толькі ў далёкай маруднай дарозе, калі ўжо страцілася вострасць чакання канца, калі ўжо ўсё роўна: ехаць ці так вось сядзець у кустах ля чужой незнаёмай станцыі, у чужой далёкай краіне...
Яўмен з сваёй таварышкай перабраўся скрозь гэты стан падарожнікаў і ўглыбіўся ў рэдкі, хударлявы лясок, які, аднак, пацягнуўся і пацягнуўся бясконца, то адкрываючы на момант прасветы наперадзе, то зноў затуляючы іх.
Пад нагамі мякка ўгінаўся волкі дыван свежаасыпаных лісцяў. Ціхі шэпат насіўся наўкола — шэпат, поўны глыбокага нейкага жалю, поўны хаўтурнай урачыстасці. Ад гэтага шэпату, ад цішыні паважнай, старожкай адчуваў чалавек сябе ціха і чыста, адчуваў самотнасць глыбокую, быццам стаяў, вылучаны ад усіх і ўсяго, перад строгім пільным поглядам прыроды — адзін прад светам усім.
Яўмен ішоў, не азіраючыся, не гледзячы на сваю падарожніцу, быццам забыўся зусім на яе. Глядзеў проста перад сабой у пазалотку бліскучую дрэў і думаў аб тым, як гэта добра ўвосень быць у лесе, як прыемна дыхаць волкім паветрам, у якім цяпер асабліва моцна пахне зямлёй, пахне даўным і родным.
Нарэшце выйшлі яны на невялічкую палянку, роўна абкружаную залатымі карункамі дрэў і кустоў. У гэты момант слізнулі па лесе першыя густа-чырвоныя косы ўзышоўшага сонца. Яны пралезлі праз рэдкае вецце і дрыготна рассыпаліся па палянцы — выбралі месца сабе, каб пакачацца па мяккаму дывану, каб памыцца спрасонку ў халоднай расе.
Яўмен спыніўся, паставіў на дол сваю ношку, зірнуў радасна на гульню ранняга сонейка, на хараство вакол незвычайнае і давольна ўсміхнуўся. Потым перавёў погляд на дзяўчыну, глядзеў на яе з глыбокай пяшчотай, з добрай, ветлай усмешкай на твары.
Дзяўчына ў адказ яму тож усміхнулася. Нешта між іх праляцела — лёгкае, светлае: можа, ружовая радасць сяброўства, можа, прамень кахання ўзаемнага. Не зводзячы светлых вачэй з твару дзяўчыны, паклаў Яўмен на плячо ёй руку і сказаў:
— Давай, жонка, сядзем ды адпачнём.
І ад нечаканасці сам заліўся радасным смехам, страсянуў смелым, гуллівым рогатам урачыстую ціш ранняга лесу.
Селі тут жа ўдваіх на зямлю, пад крушынавы куст, які акрапіў іх сцюдзёнымі пырскамі чыстай расы.
Яўмен глядзеў на дзяўчыну, на нечаканую жонку сваю. Яе абліло цяпер сонца цёплаю чырванню — вочы яе сталі глыбокімі, а ўсмешка таемнай і млявай. Яўмену прыемна стала, што яна — дзяўчына нішто, што ў іншых жонкі ёсць куды горшыя. І за тое, што яна не благая, захацеў Яўмен нешта такое сказаць, каб і ёй прыемна было, каб было радасна. Але дзе ж гэта знойдзеш словы такія!..
Тады сарваў нейкую пажоўклую кветку і, жартуючы, кінуў у твар ёй. Яна засмяялася неяк проста, зусім па-дзіцячаму. Шчыра, весела засмяялася.
Пачалі тады цалавацца...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сонца лезла вышэй ды вышэй — паплыло ўжо над верхавінамі дрэў, усё абсушыла, абцёрла і ўсё прыгрэла сваёй дабрадушнай цеплю.
Яўмен спаў на палянцы, раскінуўшы рукі і ногі, адкрыўшы для сонца свой рыжы, даўно ўжо няголены твар. Над тварам круцілася асенняя муха, выбіраючы месца, дзе сесці. Калі садзілася ды кусала, Яўмен пачынаў корчыць міны, падміргваць. Муха злятала і зноў выбірала месца, дзе сесці. А потым муху прагнала дзяўчына, села каля Яўмена і пачала перабіраць грыбы, што набрала толькі што ў лесе. Перабіраючы, кідала ўсё поглядам на Яўменаў твар і ўсміхалася нечага хітравата-ласкавай усмешкай.
Як перабрала грыбы, дзяўчына яшчэ забаўлялася троху, казытаючы твар Яўмену былінкай, а потым ужо разбудзіла яго. Як будзіла, пільна сачыла за тварам, каб убачыць, што адаб’ецца на ім, калі ўбачыць яе спрасонку.
Яўмен убачыў яе і ўсміхнуўся з млявай давольнасцю.
— Ты ўжо не спіш?
— Я даўно прачнулася. Бачыш, грыбоў назбірала — будзем пячы.
— О, ты ўжо бярэшся за гаспадарку?
— А як жа... Уставай цяпло раскладаць.
Яўмен устаў, пачаў збіраць сухое галлё. Збіраў марудна, спакваля. Знаў, што спяшацца няма куды, што дзень вялікі яшчэ, што наогул усё з сабой у яго, што цікава, патрэбна яму. Часамі падымаючы якую галіну, ён раптам на паўдарозе спыняўся і застываў на колькі хвілін, быццам заўважыў што або працяўся нейкай раптоўнай думкай. А думкі ў яго не было аніякай, гэта ён прыслухоўваўся проста да таго, прыемнага, што грэлася ў сэрцы, да сакавітага, радаснага жыцця свайго. А то дык кідаў у вакольныя дрэвы ўсё, што набраў, кідаў з нейкім імпэтам, з гулліваю сілай. Тады дзяўчына спыняла яго, смеючыся:
— Што ты? Калі ж ты цяпло раскладзеш?
Нарэшце ён назбіраў, пачаў раскладаць. Яна памагала яму. Часамі дым лез ёй у вочы, і яна смешна так адкідалася ўбок, кулакамі тручы сабе твар. Яўмену гэта падабалася. Ён смяяўся мацней, чым трэба, і потым неўзаметку махаў рукой так, каб зноў падаўся дым да яе.
...Калісьці ў дзяцінстве — было яму гадоў дзесяць тады — ён пасвіў коні з адной дзяўчынкай. Так неяк траплялася, што вялі яны ў адно месца і толькі ўдваіх. І тады ён дражніўся з дзяўчынкай той, таксама ў вочы ганяючы дым. І яшчэ ён ёй назаляў адной песняй пра качку (качкай дражнілі яе). А з дзяўчынкай той дужа дружыў і марыў, што калі вырасце, дык з ёй ажэніцца...
Гэта чамусьці ўспомніў цяпер Яўмен. А з гэтым разам хлынула цэлае мора даўнага, салодка-шчымлівага. I чамусьці зноў, як тады ў вагоне, ракітавы куст над люстраным Дняпром, і жалуды, і буры разложысты дуб... І зноў той ласкавы тонкі напеў:
...Пад ракі-і-таю-ю зялё-о-о-най
Салдат ра-а-нены ляжа-аў...
Тады раптам уздумаў пра калецтва сваё. Апаў адразу настрой, нешта горкае па нутру разлілося — балюча стала і крыўдна. На дзяўчыну зірнуў з нейкай апаскай, з трывогай.
«Як я забыўся... Гэта ж калека я...»
Дзяўчына заўважыла яго смутак.
— Чаго прызаўныў?..
— Ат! Нічога...
Дзе ж ён скажа ёй!.. Хай сабе. Ён і адзін пражыве. Такі ўжо лёс яго, калекі бязногага... А яна зусім прыгожая, здаровая... О, яна можа знайсці сабе мужа... Такую возьме хто хоця...
Моўчкі клаў грыбы ў гарачы прысак, моўчкі варочаў іх. Сядзеў, пахіліўшы галаву, не думаў ні аб чым, бо думкі ўсё йшлі непрыемныя — наўмысля гнаў іх вон з галавы. А дзяўчына ўсё прыставала:
— Што з табой стала? Чаго ты раскіс?..
Тады адказаў з крыўдай у голасе, з недавольствам нейкім панурым, упартым:
— Што табе? Усё роўна не жыць нам з табой...
— Што ты нешта гаворыш такое?
— А вось і такое... Бязногі я — ты не бачыш, ці што.
Цяпер ужо дзяўчына вусны надула, праказала з крыўдай і з нейкай сярдзітай сур’ёзнасцю:
— Мне нічога не трэба...
Сядзелі пасля таго моўчкі мінут з дзесяць — не глядзелі адзін на аднаго. Пакуль не сказала дзяўчына, усё яшчэ скрозь надутыя вусны:
— Грыбы ўжо паспелі...
Ад гэтых простых слоў раптам разляцеўся смутак у абодвух. Яўмен размашыста ляпнуў яе па плячах.
— Эт, нічаво! Пражывём, жонка...
І абодва шчыра смяяліся...
Упацёмку лес нібы гусцейшы зрабіўся, бо на кожным кроку натыкаліся то на куст, то на дрэва, то на карчавіну якую. А часамі дык проста здавалася, што гэта наўмысля дрэвы становяцца ім на дарозе, каб затрымаць, каб не даць папасці на поезд.
Яўмен колькі разоў ледзь не валіўся, дзеравяшка ў лесе ўначы ды ў цёмную без месяца ноч — вельмі нязручная штука. Ён ўзяў у адну руку клумак, а другой трымаўся за руку дзяўчыны і кавыляў, як мага, як сілы хапала.
— Яшчэ, можа, справімся... Гудок ён даў ля семафору, пакуль падышоў, ды стаяць будзе, пэўна, не менш, як дваццаць хвілін...
Цяжка Яўмену гаварыць ідучы. Але і маўчаць — цемра, бязлюддзе, чорная цішыня... жудасна троху... Як не гаворыш, здаецца, што нехта чужы гэта йдзе з табой і руку трымаеш як не руку, а нейкую рэч — чужую, дзіўную. У цемры маўчанка заўсёды родзіць самоту, цемра заўсёды ўсё перайначыць. Таму гаварыў Яўмен безупынку, часамі пытанні даваў, каб пачуць яе голас.
— Вось... Паедзем у N — там купім белай мукі... Муку добра везці туды, пад Маскву... А там мануфактуры... А да сваіх ты пакуль што не паедзеш, пасля хіба, як троху заробім... га? Як ты на гэта?
Яна згаджалася. Ёй — усё роўна... Абы каб разам. Удвух не загінуць нідзе...
— Куды ж толькі поезд гэты стаіць?.. Можа, й на ветку... Казалі, адзін яшчэ павінен пайсці. Добра, каб так... а то кругам, вёрст трыста лішніх, калі не больш... Апошні поезд, казалі, пойдзе сягоння ці заўтра...
Праз дрэвы бліснулі аганькі. Радасна стала — лесу канец. Праз поле — крокаў сто — і на станцыі...
Яшчэ здалёку пачуўся рой галасоў — крык, гвалт, зрэдку — смех, дысанансам у агульнай гармоніі. І неяк далёка, далей за ўсіх гэтых гукаў — песня салдацкая. Пэўна, у вагоне ў зачыненым, таму так слаба й чуваць.
Яшчэ перабегчы праз рэйкі, што сетку запасных пуцей... Каб жа паспець...
Але што ж там... Гудка не было, ды цяпер парадак такі: і гудок дасць, а потым стаіць...
Вось стрэлачнік.
— Гэта куды стаіць поезд?
— На ветку...
— Чуеш, жонка? Шчасціць нам, з табой, дадушы... На ветку поезд стаіць...
А вось і поезд. І толькі ўбачылі — адразу радасць прапала. З абодвух бакоў на колькі сажняў суцэльны натоўп. Ля дзвярэй цяплушак у цемры тузаюцца з лаянкай, з крыкам, з прарэзлівым енкам... Калі праходзіць кандуктар, у свеце яго ліхтара на момант пакажуцца, як фантастычныя нейкія здані, фігуры людзей. Карожацца, лезучы ў дзверы, адзін на адным становяцца, лезуць адзін цераз аднаго. Відаць сілуэты няясныя і на крышах і на буферах — усюды, дзе толькі знойдзе нага кавалак станоўкага грунту.
Яўмен пачуў, як палахліва прыціснулася да яго дзяўчына. Быццам абароны шукала ад аднае толькі карціны такога страхоцця. Дый ён сам не лепш сябе адчуваў.
Але прайшло першае ўражанне, і з’явілася аднекуль надзея. Надзея радзіла адвагу, адвага расла, прымушала мазгі ліхаманкава працаваць, шукаць нейкага спосабу. Спосабу не было, але адвага не прападала. Яна набывала сілу адчаю, сілу, якая штурхне на што хоця, якая ў маленькай магчымасці знойдзе заўсёды патрэбнае жыццё.
Паказаўся кандуктар — безуважны, спакойны. На хаду ліхтар у яго то пакажа твар свой сыта-бліскучы, то схавае ў цемру. Быццам дражніцца, спакойны і за сябе і за свайго гаспадара. Быццам кажа ў тахт свайму боўтанню:
— Вы дык турбуецеся, а мы дык не... Вы, можа, й не паедзеце, а мы дык паедзем...
Яўмен убачыў кандуктара і да яго рвануўся:
— Таварыш кандуктар! Я не магу аставацца. Я — інвалід, мне няма чаго есці тут.
— Там ззаду чырвонаармейцы... Прасіцеся ў іх...
Адказаў, быццам і не ў яго гэта пыталіся, быццам і не ён гэта адказаў... І пайшоў з ліхтаром сваім — безуважны, спакойны.
А Яўмену цяпер усё стала простым, звычайным зусім. Там у канцы поезда едуць армейцы — яны безумоўна возьмуць яго. І паедзе, і не будзе тут у глушы чакаць невядома чаго.
Як усё гэта добра выходзіць!..
Якраз у гэты момант прабляяў два разы станцыйны званок.
— Ну, угрунь!..
І, бегучы, спатыкаючыся, усё гаварыў на хаду, скрозь распаленае бегам дыханне:
— Ну... вось бачыш... і не астанемся... паедзем... бач... шанцуе нам... Дзе ж гэта?.. Тут... павінна ўжо тут...
Міналі адзін за адным чорныя, калматыя ад цемры вагоны, каля некаторых спыняліся, прабавалі цягнуць за ручкі дзвярэй.
Усе пазачыняты, усе пазабіты. Нават пломбу намацаў Яўмен на адным.
— Пэўна, з грузам... дзе ж гэта... можа... схлусіў кандуктар...
Рантам нага Яўменава правалілася ў нейкую ямку, і ён з разгону рынуўся долу. Пачуў пад сабою зямлю і здагадаўся, што гэта кончылася платформа.
— Асцярожна... Прыступка тут, не зваліся...
А самому заплакаць хацелася. Ад болю і крыўды...
Праз момант пачуўся гоман і бліснула шырокая паласа свету.
Вагон з людзьмі. Дзверы адчынены напята... Так... свае... чырвонаармейцы...
— Блям... Блям... Блям...
— Хутчэй, хутчэй... Братцы, вазьміце... Інвалід я... з фронту... Пусціце, браточкі...
З вагона дыхнула цёплым пахам казармы. Вясёлы смех, галасы... знаёмае, роднае...
— Братцы, пусціце... Кранецца...
Ніхто дужа не пярэчыў, і таму Яўмен, больш не просячы, укінуў адзін за адным свае і дзяўчыніны клункі... Потым схапіў на рукі дзяўчыну, схапіў, як дзіцё, і ўсадзіў у дзверы. З дружным смехам яе падхапілі армейцы, уцягнулі ў вагон.
Тады аднекуль здалёк — сперш ледзь чутны — прыляцеў перабор буфераў — агідны, скрыготлівы, жорсткі. Гэта крануўся поезд.
Яўмен трымаўся за ручку дзвярэй і йшоў разам з поездам, падскакваючы, з усіх сіл адпіхваючыся ад зямлі, каб ускочыць у вагон.
Праклятая дзеравяшка!
Нехта крыкнуў з вагона:
— Руку давай! Давай руку!..
Ён працягнуў вольную руку, але не ўспелі яе ўхапіць, як поезд раптам ірвануўся, і Яўмен, адарваўшыся, упаў на зямлю.
Пакуль ён узняўся, светлыя дзверы вагона былі ўжо больш як на сажань наперадзе. Нешта ёкнула ў сэрцы, слёзы падкаціліся к горлу, пачуў сябе няшчасным, пакрыўджаным. Але сціснуўшы зубы ад злосці і плачу, ад непамернай балючай патугі, пабег даганяць... Дагнаў. Некаторы час бег поруч з дзвярыма, прымяраўся, як бы схапіцца за што ды ўскочыць, але не ўдавалася. Ад крыўды і злосці, здаецца, нутро ўсё кіпела. І міжвольна вырваўся з горла нямы здушаны стогн — нават не стогн, а нейкі звярыны бяссільны ёкат...
А ў вагоне хто смяяўся, хто крычаў на ўсё горла:
— Паддай, паддай!.. Смялей... Ну-ну-ну... Яшчэ трошку...
Светлы квадрат дзвярэй падаўся наперад. Знаў Яўмен, што ўжо не дагоніць, не сядзе, а бег усё-ткі, быццам нешта цягнула, нешта прыкавала ланцугамі непарыўнымі і не адпускала ад гэтых светлых шырокіх дзвярэй...
Зірнуць жа туды, на яе... Вунь яна, нахілілася, нешта крычыць... Вунь яна, вунь...
І, як убачыў яе, зразумеў раптам, адчуў усёй істотай сваёй:
— Гэта ж астаўся... Назаўсёды... Апошні поезд... Як жа так?.. Што ж цяпер?..
І працяло маланкай мазгі, што нешта трэба сказаць, нешта спытаць... А што — не было часу абдумаць. І невядома чаму, для чаго — закрычаў раптам збянтэжаным голасам:
— Як завуць?.. Скажы, як...
І не кончыў. Каленкамі ўдарыўся ў нешта цвёрдае, вострае і паляцеў на памост. Гэта было тое, добра знаёмае месца, гэта пачыналася станцыйная платформа.
Як валіўся, здалося, што быццам пачулася скрозь ляскат поезда:
— Надзея!
А можа, гэта толькі здалося?
І тады заплакаў Яўмен, зарумзаў уголас, як малое дзіцё. Разам злучалася ўсё: і фізічная боль, і крыўда, і жаль...
Сядзеў на брудным памосце платформы і плакаў...
Уваччу востра, выразна стаяў вобраз дзяўчыны, «жонкі» яго, з якой так лёгка прыйшлося сустрэцца і так балюча, горка расстацца...
А там яшчэ ляскаў, дражніўся поезд. Здаецца, не ішоў, не каціўся, а танцаваў, рады, што кінуў тут чалавека, што пакпіў над калекай бязногім.
— Такх-тах... та-та-тах... Тах-тах... та-та-тах...
І яшчэ нават падміргваў зялёным прыжмураным вокам.