Ужо добра сцямнела, як Міхалка прыкандыбаў да Шлёмкі.
У нізенькай, шэрай і бруднай хацёнцы дрыгацеў змрок. Шлёмка ўжо лямпу запаліў, але яна была такая малькотненькая, што пры ўсёй шчырасці і стараннасці ў яе не хапала моцы перамагчы цемры, панаваўшай у хаце, і яна толькі асвятляла сваім пудліва-жвавым бляскам нізенькі столік з гарой шавецкага начыння і кудлатую галаву Шлёмкі.
- Добры вечар! - гукнуў Міхалка, пераставіўшы сваю дзеравяшку праз высокі парог.
- А... Добры вечар, добры вечар!.. Ну-ну, добра, што зайшоўся... Сядай!..
Міхалка вольна ўздыхнуў, выцягнуўшы абедзве нагі. Відаць было, што ён добра змучыўся, пакуль дайшоў.
- А што ж... Трэба, як той кажа, хлеб есці.
- Гэта так...
- Ну, што табе ў воласці сказалі?.. Даўно прыехаў?
- А во, толькі што каня завёў на выган... Што?.. Ды што ж яны скажуць - адна хеўра... Далі зноў запіску. У іх, відаць, умова такая: тыя пішуць, каб вочы адвесці, а гэтыя толькі смяюцца - знаюць, што ніхто не пакарае за неслухмянства... Але спалохаліся, як сказаў, што ў губерню паеду... Я, брат, там нарабіў гвалту... А мне што? Усё роўна рабіць няма чаго. А праезд дармовы. У губерні нічога не зробяць - у Маскву паеду, да самога Леніна дайду, а свайго даб'юся. Мне не тое ў галаве, што там пожні на які воз не далі, - гэта глупства... Але час ужо іхнюю хеўру разагнаць.
- Не, але ж да чаго дайшло? Заселі, закупілі воласць, робяць што хочуць, ды яшчэ смяюцца з нашага брата.
- Якое, ужо і разгаварваць не хочуць. Учора Платоніха пайшла к сакратару, каб паперку даў у млын... Без фунтаў каб... І слухаць не стаў. Нічога, кажа, жыва будзеш, калі і фунты аддасі... А ў той не то што, дык у рот нечага пакласці; дастала недзе пудзік... Ведаеш, Шлёмка, я часам аж трасуся ад злосці. Здаецца, на шматкі б разарваў...
- Злосцю нічога не паможаш. Тут, брат, палітыка трэба... Во што, Міхалка: як сабе хочаш, а гэтага здарэння з пожнямі ніяк няможна прапусціць. Тут, брат, калі добра ўзяцца, можна - ведаеш што?..
- Каб толькі свае падтрымалі...
- Свае? Дык хто тут не рад будзе ад іх пазбавіцца?.. Ці ж гэта мы толькі з табой пакрыўджаны?.. Ды во цяпер... пожні гэтыя самыя... З бяднейшых жа нікому не далі, багацеі падзялілі.
- Ага, во яшчэ, Шлёмка... Узнаў я, колькі за арэнду плаціць належала... Якраз палавіну таго, колькі яны сабралі...
- Ага! Во! А ўсе бачылі, што жыта ўсё ў воласць павезлі... Дзе ж яно дзелася? Га? Хабар... Толькі што багацеі адмовяцца, скажуць, што менш ссыпалі...
- Дзядзька не збрэша... загрозяць хіба. Толькі й загразіць яго не дужа лёгка... Заўтра ўранні размяраць будуць. Споўзаю яшчэ раз, пагляджу, што яны запяюць.
- Ты, Міхалка, чуў, што Грышка зноў аб'явіўся тут у ваколіцах? Уцёк, кажуць, з астрога... Ужо ў Седлішчы, казалі, аднаго забітага знайшлі: з горада нейкі...
- Во, халера, а? Ізноў, значыцца, людзям спакою няма. І каторы раз!..
- Дарма ты, Міхалка, у воласці расхадзіўся. Лепей бы паціху, каб адразу, знецікі, а то ліха іх ведае... яны ж ні перад чым не спыняцца...
- Не баюся... Што будзе, то будзе... Калі ж не магу я неяк... Як закіпіць у сэрцы, як заклакоча, дык не толькі што... а, здаецца, біцца б палез...
- Э, гэта, брат, кепска...
Шлёмка даўно ўжо пакінуў работу. Гутарка захапіла абодвух. Ахінутыя таемным, змрочным светам капцілкі, яны ў гэты час былі падобны да загаворшчыкаў. Бліскучымі вачмі ўпарта ўглядаліся адзін у твар другога, махалі рукамі, нахіляліся адзін да аднаго і ўсё гаварылі, спяшаючыся, перапыняючы... А калі раптам сціхалі, углыбіўшыся ў свае думкі, у цеснай хацёнцы павісала жудасная ціш. І тады колькі часінак у паветры панавала напружана-жалобная песня цвыркуна.
Яна лілася срэбным ручайком з запечча, цудоўнымі струнамі звінела па хаце і быццам напамінала аб чымся адвечным, непазбыўным.
- Ведаеш, Шлёмка... ты граматней за мяне... Ты напішы аб усім, заяву гэткую напішы. Падпішамся ўсе... Баяцца будуць, але я ўгавару. А я паеду... Паеду проста ў губерню, уяўлюся ў Чаку, ці куды там, ды ўсё і выкладу, што ў нас тут робіцца...
- Ладна... Толькі каб гэта цішком, яны каб не зналі, а то загадзя прыгатуюцца... яшчэ падвядуць такую машынку, што і чыстымі застануцца... Ды і табе небяспечна...
- Ваўкоў баяцца - у лес не хадзіць... Ды мы дужа не будзем лапатаць. Толькі што тыя будуць ведаць, што падпісваць будуць... Але ўсё роўна: не схаваешся ад гэтых жулікаў...
- Ладна, глядзі!..
Сябрукі доўга яшчэ сядзелі і гаманілі... Як выйшаў Міхалка ад Шлёмкі, на вуліцах ужо пуста было, а ў вокнах цёмна: усе спаць паляглі.
Ноч была цёмная. Патыхаў мяккі, кволы ветрык. Разам з гэтым ветрыкам на Міхалку патхнула чымся бадзёрым, узмыўным. Ён горда выпяў грудзі, уздыхнуў глыбока-глыбока і шпарка пакавыляў.
На душы было лёгка, вальготна, быццам нейкі цяжар зваліўся. Прыняўшы пэўную пастанову, Міхалка супакоіўся... І толькі пад уплывам думак-летуценняў, якія трапяталіся ў яго галаве, нецярплівасць нейкая брала... Хацелася, каб хутчэй-хутчэй споўнілася задуманае. І ён, сам таго не прыкмячаючы, ішоў усё шпарчэй і шпарчэй, шырока махаючы сваёй дзеравяшкай.
- Ч-ы-ў-ры... Ч-ы-ў-р-ы... ч-ы-ў-ры...
Смагла косы ўпіваюцца ў пожню... З смакам жруць ядраную, сакавітую траву... Аж сліна цячэ... І то там, то сям на ўсім абшары пожань пад бліскучай сталёвай губой варушыцца і кладзецца ў роўныя гурбы шаўковая трава... Быццам нейкія цудоўныя звяры - малыя і пражэрлівыя - апанавалі пожню і скубуць-злізваюць яе густую поўсць... А часамі ўздымаецца каторы, весела-здаволена блісне на сонцы і запяе пабедна на ўсю ваколіцу.
- Лясь!.. лясь!.. лясь!.. лясь!..
Ядрана... Рана яшчэ... Толькі сонца нядаўна ўзышло і спрасонку зусім гультава свеціць... Пасля начнога сну яшчэ вочы сабе не прамыла... Нават не бачыць, што на кветках-красунях яшчэ смела-задзірліва ззяе раса...
У адным месцы гурток сялян... Сядзяць, ляжаць на густой воўне-траве. Воддаль косы паўторкнуты ў зямлю... Пагрозна блішчаць на сонцы вышмурыжанымі языкамі...
Тут багацеі ўсе... І савет тут: старшыня - здаровы мужык з грубым драўляным тварам - толькі вочы хітра, пудліва бегаюць, і пісар - яшчэ маладзенькі, жвавы і пранырлівы, што лісічка... Гэты - у фрэнчыку, галіфэ, з партфелем - камісар, дый годзе...
Сяляне гутараць... крычаць, рагочуць. Настрой вясёлы, бадзёры - ведама, моц сваю чуюць... Смяюцца здаволена. Старшыня з пісарам - асяродак кампаніі... Старшыня спляча рэжа, а пісар, важна махаючы рукой, цягне, што песню пяе... І сам здаволена прыслухоўваецца да сваёй гаворкі... Нахапаўся недзе слоў розных, якіх і сам добра не разумее, і пэўны, што разумны дужа...
- Нэп... Цяпер, брат, нэп у Расеі... Думалі камуністы з пралятарскім еляментам дзела мець, значыцца, усё па дземакраціі: камуны, таксама салхозы, культуры розныя, а выходзіць, собсцвенна, што пралятары на класавую точку стаў і... усё, значыцца... амінь. Ясцесцвенна, што трэба даць дарогу правільнаму еляменту... сушнасці, самастаяцельны елямент, ён мае значэнне...
- Ну і насабачыўся ты, а! - перапыніў адзін з сялян - белабрысы, чырвоны, з заўсёдашняй хітра-ліслівай усмешачкай на твары. - Во, цябе б у воласць, на месца Пронькіна... Вось бы адлемантараваў... хе-хе-хе-хе...
І селянін заліўся цянюткім дробненькім смяшком - быццам забрахаў малады шчанёнак...
Пісару гэта ўпадабалася, і ён з давольнай мінай нарыхтаваўся цягнуць далей сваю прамову, ужо нават пачаў:
- Ды не ў тым... Гэта што...
Але старшыня, якому, відаць, не па нутру прыйшлося, што хваляць яго памочніка, перапыніў, паказваючы, што і ён таксама троху ведае:
- Яно зразумела... Чалавек сталы, заможны, ён вагу мае, а не то што дрындушка якая...
- Ну, а як з хутарамі ў нас? - змяніў гутарку стары дзед. - Усё гаманілі, гаманілі, пісалі, а цяпер і не, чуць нічога... Мусіць, прымерзла нашая справа...
- Якое табе прымерзла... Ці ж цяпер можа прымерзнуць, улетку... Гэта, бачыш, жарка мераць цяпер, дык да зімы чакаюць...
Мужыкі зарагаталі...
- Ды і як жа мераць цяпер?.. Зусім не выпадае... Траву можна папсаваць...
- З хутарамі вось як дзела абстаіць... Собсцвенна на хутары няма сушчаствуючага закону, значыцца, дзяйсцвіцельнага... Трэба неабхадзіма, каб усё вобчаства па свайму собсцвеннаму дабравольнаму жаланію і страмленію прыняло катэгарычаскае пастанаўленне ў хадатальсцве аб раўнамерным раздзеле зямельнай собсцвеннасці...
- Гэта значыць, зямлю перадзяліць?
- Ясцесцвенна...
- Вунь як... Ну, гэта, брат, пачакай!..
- Яны б згадзіліся...
- Гэта значыць, працавалі, працавалі, а цяпер чорту лысаму, лайдаку спрадвечнаму... Не, дзякуй за гэта!
Белабрысы зрабіў выгляд, што хоча сказаць нешта дужа смешнае, і прапішчаў:
- Ты, кажаш, працаваў, а яны лайдачылі... А нашто ты найміта дзержыш?.. Гэта, брат, нельга... Толькі сваімі рукамі можна працаваць, а гэта ўжо будзе... Таварыш пісар, як гэта завецца?
- Эксплаатацыя...
Некаторыя зарагаталі...
- А цяпер, - дадаў белабрысы, - ты павінен аддаць свайму батраку палавіну зямлі, палавіну жывёлы...
- І ўзараць яму на першы раз.
- Не, брат, хутчэй ён падавіцца, пакуль я яму дам хаця атопак.
- Бацюшка йдзе!
- А... час ужо...
- Дачакаліся ўрэшце...
- Дык як, значыць, яму дзесяціну адрэжам? - запытаў старшыня.
- Як жа, трэба... Каб гэта так, а то яго ж пожню і дзяліць будзем...
- Гэта ж не яго, а царкоўная...
- Ну, гэта ўсё роўна...
- Таварыш пісар, а як у паперцы сказана? Га?.. - зноў залапатаў белабрысы. - Між бяднейшых раздзяліць, а?
І зноў пасыпаўся дробным, прыдушаным смехам...
Усе ўсталі... Падышоў поп, яшчэ малады, з рыжай бародкай...
- Здраствуйце!..
- Дзень добры, бацюшка!..
- Ну, што, таварышы, рабаваць нарыхтаваліся свайго бацюшку?..
- Ды не, бацюшка!.. Якое там рабаваць... Мы, можа б, і зусім не бралі ў вас, дык усё роўна возьмуць гэтыя - усякія там Цішкі ды Шлёмкі... Раз папера прыйшла, значыцца, каб царкоўныя пожні падзяліць між бяднейшымі сялянамі...
- Знаю, знаю... Усё іхняя работа... Карціць ім чужое дабро...
- Але, бацюшка, мы вас не пакрыўдзім... Мы ўжо так пастанавілі мірам, каб вам дзесяціну адрэзаць... З якога боку хочаце, з такога і выбірайце.
- Наш долг, собсцвенна, клапаціцца аб усіх гражданах, маючых нахаджэнне ў нашым раёне... Абсуджэнне наша - удаўлетварыць вас вазможнасцю... Дзесяціна вам будзе прадстаўлена ў заканамерную собсцвеннасць...
Пісар гэтыя словы сказаў так урачыста, такім важным тонам, што ўсе - і нават ён сам - раты паразявалі...
- Ну, што ж, дзякую і за гэта...
- А я так думаю, хлопцы, - гукнуў старшыня, - не паадсыхаюць у нас рукі, калі мы яшчэ па пракосу пройдзем бацюшку... Няўжо ж мы дазволім, каб наш бацюшка сам за касу ўзяўся!.. Нам жа сорам будзе...
- Эт!.. Аб гэтым і гаварыць не варта!..
- Адмерым, хлопцы, дый звалім зараз!..
- Вялікае спасіба... Няхай вам Бог памагае!..
Мужыкі ўжо ўзяліся за косы, але ўбачылі Міхалку, які, калдыбаючы, кіраваўся на іх ад дарогі, і спыніліся ў чаканні, зацікаўленыя... Пачалі закурваць і перамаўляцца ўпаўголаса...
Міхалка, ні на каго не гледзячы, ні з кім не прывітаўшыся, падышоў да старшыні і моўчкі падаў яму паперыну... Старшыня важна пакруціў яе ў руках, шчыра прыгледзеўся, стараючыся нібы разабраць, што ў ёй напісана, і, пэўна, не, разабраўшы нічога, аддаў пісару. Той прыдаў свайму птушынаму твару сур'ёзны выраз, які, вядома, і належыць прымаць «начальству» пры спаўненні служэбных абавязкаў, і стаў чытаць...
- Па вашаму дзелу рэзалюцыя не можа быць... Лугі падзелены... ясцесцвенна, і прычытаюшчая за арэнду сума з уладзельцаў узыскана... Значыцца, рэзультату не прадвідзіцца...
Бледны твар Міхалкі дрыжэў ад моцнага абурэння. Ён глядзеў на пісара такім поглядам, які без слоў гаварыў, што яму вельмі трудна стрымацца, каб не кінуцца на гэтага шчанюка...
- Вы павінны спаўняць загады вышэйшай улады, - скрозь зубы прагаварыў ён дрыжачым голасам.
- Калі табе воласць абяцала, дык ідзі дый касі там у воласці, - адпаліў старшыня.
Сярод сялян пачуўся смех, а белабрысы недзе ззаду захлынуўся сваім брыдкім сабачым рогатам...
Міхалку рванула...
- Зладзеі!.. Крывапіўцы!.. Бандыты!.. Падавіцца вам гэтаю пожняю!.. Жрэце!.. Піце нашу кроў, кулаччо праклятае!.. Няпраўда... Будзе вам канец, драпежнікам!.. Вы мяне папомніце!.. Я прыгатую вам месца!..
Цяпер хоць бы і хацеў стрымацца Міхалка - не здолеў бы!.. Прарвалася гадамі накіпеўшае мора злосці і нястрымана палілося бурлівай, бруднай патокай праклёнаў, пагроз і лаянкі.
Багацеі абурыліся... Залямантавалі на ўсе лады, абступілі Міхалку... Косы пагрозна заблішчэлі ў паветры. Справа станавілася сур'ёзнай. Ужо поп, закасаўшы полы, шпарка пашыбаваў прэч ад граху...
Але гвалт сялян быццам ацвярозіў Міхалку. Ён змоўк і смела глядзеў на раз'юшаных сялян. Тыя памалу адступілі. Міхалка павярнуўся і пайшоў на пожні. Услед яму неслася моцная лаянка, якую пакрываў прарэзлівы голас старшыні:
- Глядзі, крываногі, дабрыкаешся!..
Боль, абіда і злосць - моцная, агнявая злосць кіпела ў грудзях у Міхалкі... Горла сударгава сціскалася, а ў мазгу настойна, балюча білася думка: «Хутчэй, хутчэй кончыць гэты здзек, гэтае злачынства!..»
У той жа самы дзень, увечары, Міхалка падаўся ў горад...
Была бурлівая ноч. Стары Дняпро гойдаўся ўзад і ўперад цёмнымі хвалямі і сярдзіта бурчэў, нездаволены тым, што хтось турбуе яго, здзекваецца над яго старасцю. І ў хмурым здзіўленні слухаў, як дзесь угары, на высокіх абрыўных берагах, вые і тужыць збянтэжаны лазняк...
На самым беразе Дняпра, у капешцы, ляжаў Міхалка. Ён увесь закапаўся ў пахучае сена і ў зацішшы думаў-перадумваў свае думкі...
На дварэ шумела, гудзела, дождж жорсткі сцёбаў, а ў сене было гэтак цёпла, зацішна, прытульна... І чым больш разгульвалася вакол непагода, тым глыбей уваходзіў Міхалка ў самога сябе і ў пакоі прыводзіў да ладу свае думкі...
Учора вярнуўся ён з горада. Там справіў сваё дзела, узняў на ногі каго належыць. Цяпер быў пэўны, што хутка ўсё будзе ўскрыта і прыйдзе канец кулацкаму панаванню. Але вось, што гэта значыць, што, пакуль ён вярнуўся з горада, яму тут сена аддзялілі ды нават скошанага ўжо... Ён перш і браць не хацеў, але Шлёмка параіў узяць, каб супакоіць на які час ворагаў. Узяў... нават пільнаваць пайшоў нанач...
- Дык чаго ж гэта іх узняло? Ахамянуліся? Спалохаліся? Небяспеку пачулі?..
Міхалка здаволена ўсміхнуўся...
- Баяцца... Пачакайце, не тое яшчэ будзе!..
Але як ні быў пэўны Міхалка ў сваёй перамозе, у яго ні на адну часінку не выходзіла з галавы апаска. Усё здавалася, што не здадуцца так багацеі, што яшчэ будзе змаганне, дый не абы-якое - змаганне на жыццё і смерць. І здавалася яму, што «тыя» не сядзяць у гэты час «злажыўшы рукі», а рыхтуюцца, пільна рыхтуюцца... Але што яны могуць зрабіць?..
Міхалку ўспаміналася перасцярога Шлёмкі, успомніўся Грышка-бандыт... Кажуць, вярнуўся, тут ужо круціцца. І нешта падобнае да страху заварушылася ўсярэдзіне... Заб'юць... ім чалавека забіць - што муху... Ці мала здарэнняў было?
Але Міхалка хутка адагнаў палахлівыя думкі.
- Што мне баяцца? Чаго шкадаваць? Што мне чакаць ад жыцця? Згібла ўсё... Не чалавек ужо. Не будзе шчасця - усё роўна.
Шкада стала Міхалку самога сябе. Жаль аб мінулым, аб жыцці загубленым ускалыхнуў душу... І з нейкай балючай уцехай ён углыбіўся ва ўспамінкі. Адзін за адным замігацелі малюнкі таго светлага, прыгожага, што калісь было і счэзла назаўсёды, счэзла раптам, нечакана...
Быў як усе. Жыў поўным жыццём.
Як яшчэ малы быў, бегаў, гарэзваў... Першым быў сярод сябрукоў... Як тады вольна жылося!.. Нічога не знаў, не дбаў ні аб чым, знаў толькі гульні свае, забавы дзіцячыя.
Потым узрос. Паспытаў трохі гора. Бацька памёр, з адной маткай застаўся. Цяжка прыйшлося. Пазнаў, як трудна працоўнаму люду хлеб дастаецца. Але ўцеха была кветка-дзяўчына. З ёй усё гора сваё разважаў. Шчыра любіў яе, так, як толькі можна любіць. І яна яго таксама. Бывала, дзень - праца, а ўночы - часіны кахання. І праца была ніпачым.
А потым - расстанне. У салдаты ўзялі. Там яшчэ горш прыйшлося. Але затое там шмат навучыўся чаму, пазнаў - адкуль зло на зямлі, хто вінават, што простаму народу так цяжка жывецца. З людзьмі пазнаёміўся - нейкімі дзіўнымі, новымі. Усё дабіваліся шчасця гаротнаму люду... За гэта і пакуту неслі, гора прымалі. Пасля ўжо і сам гэткім стаў, але нічога зрабіць не ўдалося. У бойку пагналі, нагу адарвала. Доўга ў шпіталі ляжаў, са смерцю змагаўся. Перамог, але не на радасць сабе, вярнуўся бязногі ў двор...
Каханка чакала... І вось - стрэліся... Слёз колькі было... Бачыць шчасце і знаць, што няма яго, што ўжо разбілася, згублена - ой, як гэта цяжка! Хутка зноў разлучыліся... замуж пайшла. Сам гэта ўладзіў, каб не мучыць яе і сябе...
І пацягнулася шэрае, нуднае жыццё... Нават і вольнасць прайшла неяк неўзаметку. Усё багацеі арудавалі, сілу ўзялі зноў, як раней, бядоце дыхнуць не давалі. І так аж да гэтага часу. А цяпер - невядома.
І ў Міхалкі зноў адна за адной паляцелі думкі аб справе. Думкі назойлівыя, турботныя. Міхалка сабраў усе сілы і сілком перарваў іх... Зноў углыбіўся ў ружовыя, лагодныя ўспаміны. І пад уплывам іх ён супакоіўся. Думкі ахінуліся мяккай, смутнай пялёнкай, зліліся ў няясныя абразы і пачалі памалу пераходзіць у ціхую дрэму.
Раптам ён абудзіўся... Ці гэта здалося яму? Быццам гаворка пачулася... Міхалка прыслухаўся... Яшчэ... Цяпер ужо скрозь шум ветру і дажджу выяўна пачуліся галасы... Хто гэта?.. Хіба за сенам хто падцікаецца? Вызірнуць ці пачакаць?.. Вось і асцярожныя крокі нечыя...
- Тут ён, павінна... - пачуўся скрозь буру прыдушаны голас.
Міхалка пазнаў гэты голас... з дзяцінства ён знаёмы яму... Калісь яны з Грышкам былі першымі сябрукамі, толькі як выраслі, пайшлі па асобных пуцінах.
Міхалка сцяміў, чаго прыйшоў Грышка, чаго яму трэба... Па целу пабеглі мурашкі... Дух заняло... Што рабіць? Уцякаць або чакаць, затаіўшыся - мо не прымецяць?
Мацае нехта па сену... Вось ужо блізка... Схапіў за нагу...
- Тут!..
Нешта цяжкае навалілася на Міхалку.
- Усё!.. - мігнула ў Міхалкавых думках.
Але страх паддаў сілы... Ірвануўся, перакуліў некага, кінуўся ў мокрую, бяздонную цемру.
Бег як мог, не зважаў, што баліць, як агнём пячэ, абрубак-нага... І знаў, што не ўцячэ, але ўсё-ткі бег...
Раз... Дзеравяшка некуды глыбока ўехала... Рынуўся долу Міхалка... Моцна, балюча рванула застраўшая дзеравяшка, аж застагнаў нема ад болю...
Насціглі... наваліліся... прыціснулі... Біць пачалі...
- Гвалт! - неяк коратка, глуха панеслася ў бурлівым паветры і ўраз абарвалася ветрам...
Больш не мог крычаць Міхалка: нейкай бруднай анучай рот заткнулі... Білі, лаяліся... К Дняпру пацягнулі, штурхаючы...
Міхалка нічога не помніў. Пачуў, што чапляюць на шыю нешта цяжкое... Сцяміў тады...
«Як сабаку! - мігнула ў думках, - за праўду...» Сволачы, крыкнуць хацеў так, каб пачуў увесь свет, а замест таго прастагнаў неяк нема...
Шалёная, дзікая злосць агарнула... Сабраў усе сілы астатнія - ірвануўся...
Дарэмна. Сціснулі дужыя рукі... Нехта ўдарыў па галаве так, што Міхалка прытомнасць згубіў.
Пясок, каменні дробныя пасыпаліся ў ваду... Забулькаталі квола-жалобна, быццам заплакалі...
Плясь!!!
Пацалункам шчырым, магутным спаткаў Дняпро сваю ахвяру...
І сціхла ўсё на хвілінку... быццам жахнулася дзікай, страшэннай падзеі...
А потым усё зашумела, завыла... Лазняк зацягнуў хаўтурную песню...
На другі дзень толькі і было гамонак, што пра Міхалку. Дзе ён падзеўся?.. Усе гаварылі, і кожны на свой лад рабіў дагадкі. Адны не знаходзілі тут нічога надзвычайнага, казалі, што проста пайшоў куды па дзелу і неўзабаве вернецца; другія казалі - утапіўся ў Дняпры: адышоўся ў пацёмках ды няўмысля і бухнуў з высокага берага; трэція толькі ківалі галовамі ды мнагазначна цадзілі скрозь зубы:
- Тут нешта ёсць...
Але цяжкая праца хутка зацёрла цікавасць да гэтага здарэння.
Пагаварылі дзень-другі і перасталі... Забыліся, быццам і не было ніколі Міхалкі. Толькі бабы-плятухі з уласцівым ім мастацтвам усё тварылі да смеху цудоўныя байкі ды пакрыўджаная бядота часамі, разважаючы свае нягоды, успамінала вернага сябра:
- Эх, няма нашага Міхалкі... Ён бы пастаяў за нас, не даў бы ў крыўду. Ён бы дастукаўся, раскрыў усе іхнія злачынствы...
А Шлёмка, як толькі пачуў, што з Міхалкам нешта здарылася, адразу сцяміў, што гэта значыць, і ад шчырага сэрца пашкадаваў сябрука.
- Сам загубіў сябе... Не пасцярогся... Ну, цяпер мой чарод, трэба канчаць начатае дзела...
І ён паспешна стаў збірацца.
- Куды гэта ты? - запытала яго матка.
- Трэба, інтарэс ёсць...
І таемна-сур'ёзна дадаў:
- Калі хто спытае, скажы, што за таварам паехаў.
- Ой, мой сынок, ці не замысліў ты што? Глядзі, беражыся... Сам ведаеш, які час цяпер... Што толькі дзеецца - барані Божа!..
- Не бойся, мама!.. Я - круткі, мяне голымі рукамі не возьмеш...
Назаўтрага ён ужо быў у павятовым горадзе. Там ён проста накіраваўся ў мясцовае аддзяленне дзяржаўнай палітычнай управы.
Прыйшоўшы ў канцылярыю, ён спытаўся ў супрацоўнікаў, дзе можна бачыць загадчыка.
- А вам навошта ён?
- У мяне сакрэтнае дзела...
Супрацоўнікі здзіўлена абглядалі яго несамавітую фігуру.
- Пачакайце, ён заняты.
Шлёмка сеў на лаўцы і стаў абдумваць, як і што гаварыць загадчыку. Праз хвілін пятнаццаць яго запрасілі ў кабінет.
За сталом, закіданым цэлым возам паперы, сядзеў малады чалавек з выразлівым энергічным тварам.
- У чым справа?
Шлёмка пачаў:
- А...
З першых слоў перапыніў яго загадчык:
- У нас ужо ёсць папера з губерні... Я надта рад, што вы да мяне трапілі. Вы мне ўсё дакладна абмалюйце, што ў вас дзеецца, і нам тады будзе ясна, як, з якога боку лепш узяцца за гэту справу. І дзіўная ж рэч. Зусім пад бокам, а быццам краіна другая. Хваля рэвалюцыі не дакацілася да гэтага месца, не зварушыла стаячага балота. А шмат яшчэ ёсць гэткіх нечапаных балот!.. Ну, дык апавядайце!
І Шлёмка дакладна расказаў аб усім, што дзеялася ў іхнім сяле за апошнія гады і што цяпер дзеецца. Загадчык уважна слухаў, часамі запісваючы штось на паперку... Як Шлёмка скончыў, ён задаў яму колькі пытанняў, на якія Шлёмка з ахвотай адказаў.
- Ну, вось што... Цяпер мне ўсё ясна... Дзякую за вестку. Хутка мы паможам вам. Выбачайце, вось што яшчэ: вы не ведаеце, калі цяпер маюць быць у вас валасныя?
- У нядзелю пахату папоўскую дзяліць будуць - прыедуць.
- Ага... Ну, добра, добра. Цяпер вы едзьце ў двор і чакайце. Вядома, лепей, каб ніхто нічога не ведаў. Сваім таксама не кажыце.
- Я знаю. Я яшчэ і Міхалку гаварыў, каб асцярожна...
- А... Шкода хлапца, такіх нам паболей трэба. Шкода, шкода...
- Ну, бывайце здаровы!
- Бывайце!
З спакойным сэрцам Шлёмка вярнуўся ў двор. На яго адсутнасць ніхто ў сяле не звярнуў увагі. Не да гэтага было: ішла самая гарачая работа.
- Татка, татка!.. Ідуць!..
- Хто ідзе?..
- Дрозд прыехаў з воласці і яшчэ нейкі... Сюды ідуць!
- А...
І старшыня сельскага Савета борзда пасунуўся насустрэчу дарагім гасцям.
Па вуліцы зважна сігалі два чалавекі. Адзін з іх быў апрануты па-вайсковаму і на баку меў рэвальвер.
Валасных сустракалі і праводзілі цікавыя вочы сяльчан, якія па выпадку свята былі блізка ўсе на вуліцы. У адных вачах свяцілася толькі цікавасць, а з другіх яскрава глядзела несхаваная нянавісць...
- А, стары верабей! - загаманіў вайсковы, убачыўшы старшыню. - Ну, як маешся, чорт барадаты?
- А дзякую, нічога. Як вы? Ну, заходзьце, зрабіце ласку!..
- Зойдзем, зойдзем... Што, не чакаў?
- Як гэта не чакаў! Знаў, што сёння прыедзеце...
- Ну, гэта добра, што чакаў... Праўда, «Раманавіч»?
- Праўда, праўда, - з усмешкай адказаў «Раманавіч», ужо досыць стары, пануры мужчына.
У хаце ўжо гаспадыня завіхалася каля прыпечка.
- Ну, як, што? - запытаўся вайсковы, сядаючы на лаве. - Як тут у вас?
- Ды што? Як вам тут сказаць... Ганка! Ідзі на вуліцу! - крыкнуў ён раптам на дачку.
Тая ўжо знала: пабегла...
- Ды так у нас... вы ж, пэўна, ведаеце... чулі... Чорт яго ведае! Небяспечна. У губерні быў, невядома, што там натварыў. Сядзім вось цяпер, як на жары.
- Глупства. Слядоў не засталося пасля гэтага?
- Ну, нашы хлопцы не зблышуць.
- Дзе цяпер Грышка?
- Цяпер? У дварэ, пэўна. Ён у Сідара ў ёўні закватараваўся. Не, аб гэтым дык мы спакойны. Вось толькі страшна...
- Не бойся, стары, не прападзём. Зелля ж стане вочы заліць?
- Аб гэтым і гаварыць не трэба!
- З пахатай трэба пачакаць, - прамовіў «Раманавіч». - Пакуль не ўляжацца ўсё...
- Калі ж араць хутка час будзе...
- Ну, пачакаеце... Вось трэба зараз сабраць тут каго ды пагаманіць, парадзіцца...
- Яны хутка прыйдуць усе: бачылі ж, пэўна, як вы прыехалі...
І сапраўды, праз колькі часін пачалі збірацца мужчыны. Прыйшоў пісар, прыйшоў белабрысы, яшчэ чалавек пяць. У хаце загудзела гамонка... Спачатку паціху, потым усё смялей, а як селі за стол - вакол пляшкі самагону, - зусім разышліся... Крык, смех, гвалт - усё злілося ў адзін нязладны гуд. У вокны пачалі зазіраць цікавыя галовы, але мужчыны не зважалі на гэта: каго тут баяцца!..
- Дык, значыцца, зямлю дзяліць? - ужо каторы раз пытаўся вайсковы.
І, як і кожны раз, яму адказваў цэлы хор п'янеючых галасоў:
- Дзяліць!..
- Вядома, дзяліць!
- Чаго там чакаць? Каб злыдні якой дасталося!.. Што яны нам... ці вам? А мы не пастаім...
- Ды гэта вядома... ад нас не будзеце ў крыўдзе.
- Вы нам, а мы вам!
- Глядзіце ж, братцы! Вы знайце тое, што мы, можна сказаць, галаву сваю падстаўляем. Вы павінны гэта разумець...
- Вядома! Што мы - дзеці малыя!
- Калі што - не выдаваць, разам адказваць!
- Ды няўжо ж! Калі што - апошняе аддадзім, а выручым.
Усё п'яней і п'яней рабіліся мужчынскія галовы, усё гучней і бязладней станавілася гутарка. Ужо трудна было разабраць, што гаворыць кожны асобна. Нават і самі гаваруны, пэўна, не разумелі таго, што гаварылі. Гаварылі блізка ўсе, а слухаць - ніхто не слухаў.
І ўвесь гэты кірмаш засцілала густая хмара табачнага дыму.
Пачалі цалавацца, абымацца. Цяпер толькі і можна было вылучыць з агульнага шуму моцнае цмоканне ды жорсткія словы брыдкай лаянкі.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- Салдаты, салдаты ідуць! - уляцела ў хату некалькі хлапчукоў.
Мужчыны перш і ўвагі не звярнулі. Толькі як колькі разоў пераказалі ім гэтае слова - «салдаты», - пасціхалі, пераварваючы, мусіць, у сваіх п'яных мазгах гэтую нечаканую вестку... І ніяк не маглі ўцяміць: ці гэта добра, ці дрэнна, што салдаты ідуць? Урэшце, пэўна, пастанавілі, што добра, бо раптам ажывіліся.
- Салдаты! А! Салдаты! Вось добра! Давайце іх сюды, галубочкаў! Вып'ем!
Пісар узняўся і прапішчаў, як толькі дазвалялі яму сілы:
- Няхай жыве Чырвоная Армія! Ура!..
- Урра! Урра! Чырвоная Армія!
У хату ўвайшло чалавек з пяць чырвонаармейцаў.
- Іменем рэвалюцыі вы ўсе арыштаваны!..
- Ха-ха-ха-ха!.. Го-го-го-го-го!.. Малайцы!.. Ну і малайцы!.. Арыштаваны!.. Го-го-го-го!..
- Маўчаць!.. Жарты тут ні к чаму! Будзьце ласкавы, паны самагоншчыкі, зараз жа ісці за намі!..
- Ха-ха-ха! Хе-хе-хе!..
Але ўжо ў п'яным рогаце пачулася нейкае недавер'е, апаска. Толькі зусім звар'яцелы пісар ніколькі не губляў прысутнасці духу. Ён, як мага, тыркнуў пляшкай аб стол, аж усё на ім зазвінела, і загвалтаваў:
- Пляшка арыштавана! Хо-хо-хо-хо! Арыштавана! Госці, прашу! Чырвоная Армія! Урра!
І ён, як непрытомны, крычаў, махаў рукамі, абарачваўся на ўсе бакі да сваіх сяброў. Але тыя ўжо сцямілі - пудліва маўчалі. І лямант пісара неяк дзіка, прарэзліва, непадтрымана раскідаўся па хаце...
Старшы з чырвонаармейцаў падышоў бліжэй да яго.
- Даволі! Выхадзі!
- Як? Што? Куды?
Пісар недалужна-п'яным поглядам азірнуўся па баках. Мужыкі ўсе маўчалі, не гледзячы адзін на аднаго, пісар зусім асалапеў, цяжка плехануўся на лаву, вылупіў вочы і сядзеў, нічога не разумеючы.
- Ну, дакуль сядзець будзеце! Выхадзі на вуліцу! Хлопцы, бяры іх!
Мужыкі сядзелі. Вайсковы замармытаў неслухмяным ад самагону і страху языком:
- Так-то яно так... але... як жа гэта... без усяго... раптам... Ні табе мандату...
- Што? Мандату? - заўважыў яго старшы. - Як праспішся, тады я табе мандат пакажу. А ты хто такі?
Толькі цяпер ён прыкмеціў рэвальвер.
- А... Будзьце ласкавы зняць ваша аружжа!
Той моўчкі аддаў рэвальвер.
- Ну, доўга чакаць яшчэ вас прыйдзецца?
Мужыкі заварушыліся:
- Дык як жа ж... Апрануцца, на дарогу ўзяць. Так раптам.
- Ладна. Сідаронак, ідзі скажы там на сяле, каб прынеслі ім што трэба. Ды там разам яшчэ дзве падводы вазьмі.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Усё сяло высыпала на вуліцу, як павезлі арыштаваных. У адным месцы чуўся смех, жарты, у другім спачуваючая гаворка. То там, то сям віднеліся заплаканыя твары, а некаторыя бабы галасілі, быццам хавалі ад'язджаючых.
Арыштаваныя моўчкі сядзелі на вазах, схіліўшы галовы. Думалі... Пэўна, успаміналі сваю чыннасць і загадвалі на тое, што іх чакае.
На краю сяла Шлёмка стаяў ля свае хацёнкі. На твары яго ззяла здавольненне. Як праязджалі міма, яго радасна-здаволены погляд на момант спаткаўся з панурым поглядам старшыні. Той здрыгануўся. У вачах злосць загарэлася. Мусіць, дагадаўся, чыіх рук гэта справа...
А Шлёмка святкаваў у душы. Ён бачыў рэвалюцыю, бачыў вызваленне. Ён бачыў, што і да іх сяла ўжо дакацілася хваля і магутным выплескам змыла адвечную крыўду.
Толькі адна хмурынка цямніла яго настрой: гэта памяць пра Міхалку. Не мог ён ніяк забыцца на свайго сябра. Як роднага брата, шкадаваў яго.
Але нейкі нутраны голас супакойваў Шлёмку, шаптаў яму:
- Гэтак павінна быць. Гэта неабходна. Рэвалюцыя ахвяр патрабуе...