Светлай памяці
маці маёй
Яўгеніі Антонаўны
прысвячаю.
Якая дзівосная, загадкавая і непаўторная наша памяць! Колькі падзей, з’яў, уражанняў захоўвае яна ў сваёй скарбонцы: дзень за днём, год за годам... Мы помнім, што было з намі ўчора і пазаўчора, помнім і больш далёкае... І чым далей мы адыходзім ад свайго маленства, тым усё больш узбагачаецца скарбонка нашай памяці. І, вядома ж, запамінаецца ўсё самае важнае, адметнае, уражлівае, што калісьці вельмі закранула, узрушыла, прымусіла задумацца, усхвалявацца, а можа, нават, і папакутаваць.
І калі сёння чалавеку за пяцьдзесят, і кожны пражыты дзень павялічвае гэты салідны рахунак, вяртанне ў дзяцінства выклікае ў яго пачуццях і радасць, і сум, і здзіўленне, і шкадаванне... Ажывіць падзеі даўно прамінулых дзён, паглядзець на сябе з вышыні дзесяцігоддзяў: якім ты быў, што цябе цікавіла, якімі ўчынкамі ты можаш ганарыцца, а якімі не? Так узнікае жаданне дагнаць сваё маленства.
Я адчыняю скарбонку сваёй памяці і вяртаюся на некалькі дзесяцігоддзяў назад, у той далёкі, патаемны час, калі яшчэ свежыя вятры не паспелі развеяць гаркавы дым ваеннага ліхалецця.
Мне — дзесяць — дванаццаць... Памяць, на жаль, захавала не ўсё, што хацелася б сёння ўзнавіць, ажывіць: факты, дэталі, падзеі. Па часе давядзецца сёе-тое прыдумаць, дамаляваць, даверыцца сваёй фантазіі і ўспамінам сваіх аднагодкаў. Гэта ж так няпроста — даганяць сваё маленства!
Што б там ні казалі, а самае яркае і запамінальнае ўражанне пасляваеннага дзяцінства — гэта прыезд у вёску Свідзянка кінаперасоўкі. Колькі радасці і ўзрушэння было ў голасе таго, хто першы аб’яўляў навіну:
— Кіно едзе!
І Міша разам з сябрукамі бег наперагонкі насустрач падводзе, на якой побач з возчыкам, звесіўшы з драбінаў ногі ў чорных хромавых ботах, сядзеў кінамеханік Іван Размоўка. Выгляд у яго, як заўсёды, быў бравы і нават фанабэрысты. Густы кучаравы чуб выглядаў з-пад доўгага брыля клятчастай кепкі, а з тоўстай ніжняй губы звісала цыгарэта, з якой далікатным струменьчыкам віўся бялесы дымок. Іванаў бравы выгляд дамалёўвала тонкая нітачка чорных вусікаў, што быццам прыклеіліся пад гарбатым носам. Быў ён гаваркі, вясёлы і па-заліхвацку іграў на гармоніку, які заўсёды вазіў з сабою.
— Здарова, жэўжыкі! — пыхкае цыгарэтным дымком Размоўка, калі хлапчукі акружаюць падводу, з цікаўнасцю разглядаючы скрынкі з апаратурай і дзвіжок, які стаіць ззаду падводы.— Што тут у вас новенькага адбылося за тыдзень? Засумавалі без мяне? Давай, Міхаська, залазь на наш драндулет, падвязём, а ты раскажаш пра вашы навіны.
Возчык прыпыняе каня, і Міша спрытна забіраецца на калёсы, прымошчваецца на каленях ля дзвіжка. Такі гонар яму аказалі невыпадкова. Кіно дэманструюць у школе, і, вядома ж, настаўнічын сын карыстаецца ў кінамеханіка асаблівай увагай. Міша і фільмы глядзіць бясплатна, чым выклікае ў сваіх аднагодкаў непрыкрытую зайздрасць. Бо не заўсёды ім шанцуе вымаліць у сваіх бацькоў тыя магічныя капейкі, за якія можна купіць білет на сеанс. І яны часцяком прастойваюць ля дзвярэй школы ў чаканні, што кінамеханік зміласцівіцца і пусціць у клас, каб паглядзець хоць апошнія кадры фільма.
— У мяне план, я не магу працаваць бясплатна.— Размоўка быў няўмольны.
Кінамеханіку даводзілася вытрымліваць не толькі ўмольныя позіркі дзяцей, але і асаду дарослых дзецюкоў, якія іншы раз штурмавалі дзверы школы п’янай сілай. Тады ён заглушаў дзвіжок і аб’яўляў:
— Усё, сёння кіна не будзе!
І гледачы, якія купілі білеты, пачыналі ўшчуваць дзецюкоў:
— Як вам не сорамна! З-за вас мы не паглядзім фільм. На выпіўку грошы знайшліся, а тут прыдурваецеся...
У рэшце рэшт агульнымі намаганнямі безбілетнікаў выстаўлялі за дзверы. Размоўка заводзіў дзвіжок, і на белым экране, што занавешваў класную дошку, з’яўлялася назва фільма.
Размоўка дакурвае цыгарэту, акурак сплёўвае на дарогу і пытаецца ў Мішы:
— Як справы ў школе? Мамка многа двоек наставіла ў свой журнал?
— Не, нямнога,— адказвае Міша.
— А сярод вас ёсць двоечнікі? — цяпер кінамеханік пытаецца ў хлапчукоў, якія маўкліва шпацыруюць за падводай.
— Няма! — адзываецца самы бойкі Валодзька Бяляўскі.
— Глядзіце ў мяне! — торгае рукой свае чорныя вусікі Размоўка.— Даведаюся ў Яўгеніі Антонаўны пра двойкі, не пушчу ў кіно, нават за грошы.
— А за пяцёрку можна без білета? — смяецца Валодзька.
— За адну пяцёрку? — падтрымлівае жартаўлівы настрой Размоўка.— Не-е, так я зусім застануся без плана... Вось калі па ўсіх прадметах будзе «выдатна», тады я згодны. Бярыце даведку ў Яўгеніі Антонаўны, толькі з круглай пячаткай, што вучыцеся на адны пяцёркі, і прыходзьце на сеанс без грошай. Вось жа Міхаська ў вас выдатнік!
— Яму лацвей, яго мамка вучыць! — зноў падначвае Валодзька Бяляўскі.
— Ну і што? Хіба Яўгенія Антонаўна завышае сыну адзнакі? — прыжмурваецца кінамеханік.
— Ды не-е,— нібы апраўдваецца Валодзька,— Міша ў нашым класе лепшы вучань, яму не трэба завышаць...
— Малайчына! Такія не будуць жыць па блату,— падхвальвае Мішу кінамеханік.— З такімі можна і ў разведку...
— Дзядзька Іван, які фільм везяце? — нарэшце не вытрымлівае Міша, каб неяк змяніць кірунак няёмкай для яго гаворкі.
— Вой-вой, а пра галоўнае я не сказаў! — Размоўка гучна пляскае далонямі па халявах сваіх хромавых ботаў.— Шэдэўр сусветнага кіно! Трафейны Тарзан! Вось гэта карцінка — адвал башкі! Мяне з Панізоўя не хацелі выпускаць: тры сеансы даваў, яшчэ прасілі круціць.
— Тарзан! Тарзан! — загалёкалі хлапчукі.
Зарадаваўся і Міша. Ён яшчэ раней чуў пра гэты знакаміты фільм, расказваў кінамеханік. А ўпершыню Іван Размоўка — сталы ўжо, гадоў за трыццаць пяць мужчына,— прыехаў з кінаапаратурай у Свідзянку недзе на зыходзе лета. І вось ужо два месяцы, кожны тыдзень у школе дэманструюцца фільмы, а Размоўка часцяком заходзіць да загадчыцы школы, Мішавай маці, папіць чайку, пагаварыць пра жыццё-быццё і кінамастацтва, паведаць розныя навіны раённага і больш шырокага маштабу.
Міша з маці, старэйшым братам Шурам і цёткай Анэтай жылі ў тым жа доме, дзе размяшчалася пачатковая школа. Большая палавіна дома — школа, у якой у дзве змены вучыліся вучні чатырох класаў. Першая змена — першы і трэці класы, другая — другі і чацвёрты. І з усімі чатырма класамі займалася Яўгенія Антонаўна. Абяцалі прыслаць новую настаўніцу, але пакуль не прысылалі.
У меншай палавіне дома, які перавезлі з суседняй вёскі неўзабаве пасля вайны, абсталявалася сям’я загадчыцы школы. Свідзянка, датла спаленая фашыстамі, адбудоўвалася спакваля, яшчэ не ўсе вяскоўцы перабраліся ў свае хаты са змрочных, прусаковых зямлянак. Таму прыезд у вёску кінаперасоўкі радаваў не толькі дзяцей і моладзь, але і людзей сталага веку.
Гэта было амаль што святам. А тут яшчэ, як правіла, пасля кожнага сеанса наладжваліся танцы пад Размоўкаў гармонік.
І вось нарэшце — «Тарзан»! Той самы, якога Размоўка выбіваў у свайго начальства не першы месяц. Тарзанаўскую стужку ўжо даўно круцілі ў Лагожскім раёне, пра яе хадзілі фантастычныя чуткі, як пра нешта казачнае, незямное... І пра міфічнага, неверагоднага Тарзана!
— Такога дзіва, пацаны, вы ніколі не бачылі,— пахваляецца кінамеханік.— Джунглі, прыгоды, экзатычныя звяры... Фільм не для слабанервовых. Палахліўцаў прашу не прыходзіць... А то яшчэ давядзецца браць у Міхалёніхі ваду ад спуду.
— Нічога, мы не з баязлівых,— кажа Валодзька.— Вайной у лесе жылі, ад фашыстаў берагліся...
— І колькі ж гэта вам у вайну было гадкоў? — пытаецца Размоўка і прыпальвае новую цыгарэту.
Хлапчукі задумваюцца, пераглядваюцца. Задумваецца і Міша, падлічвае, нарэшце згадвае, што на канец вайны яму ішоў чацвёрты... А бацьку свайго не помніць. Тады іх сям’я жыла ў вёсцы Палонка, што за пяць кіламетраў ад Свідзянкі. З матчыных успамінаў Міша ведае пра гады ліхалецця. А вось ужо самому запомнілася, як з братам Шурам (ён старэйшы на тры гады) мылі кацялкі савецкім салдатам, якія вызвалілі Палонку ад фашыстаў. Салдаты пачаставалі братоў шакаладам, але Міша аддаў сваю плітачку Шуру, бо чамусьці не ўпадабаў той нязвыклы пачастунак. І помніцца Мішу ў ваконнай шыбіне іхняй хаты маленькая дзірачка, ад якой па ўсім крузе разбягаліся светлыя шкляныя промнікі. Толькі бацьку не помніць, якога фашысты застрэлілі ў той жа хаце, на кушэтцы, за дзень да прыходу нашых. Напярэдадні вызвалення амаль усе палонкаўцы з’ехалі ў лес, каб перачакаць страляніну і лютасць адступаючых акупантаў. Паехала ў лес і сям’я Зарэўскіх, а вось бацька наадрэз адмовіўся ехаць, маўляў, каму патрэбны хворы чалавек. І не ўбярогся...
Неўзабаве пасля вайны настаўніцу Яўгенію Антонаўну накіравалі працаваць у Свідзянкаўскую пачатковую школу. Яна нейкі час хадзіла ў школу кожны дзень з Палонкі, а потым разам з сынамі і цёткай Анэтай пераехала на сталае жыхарства ў Свідзянку.
Пра лясное жыццё Валодзькі і яго аднагодкаў Міша нічога не ведаў. А тут Размоўкава пытанне прымусіла згадаць той, не такі ўжо далёкі час.
— Мне тры гады было,— сказаў Валодзька.
— І нам,— пацвердзілі астатнія.
— Нягуста,— паківаў галавой кінамеханік.— А я, пацаны, партызаніў, ля Паліка наш атрад базіраваўся. У блакаду ледзьве не адправіўся на той свет. Паранены, у балотнай багне двое сутак праляжаў, пакуль немчуру не адагналі ад Паліка. Так што лясных прыгодаў і ў мяне хапала. Вядома ж, не параўнаць іх з Тарзанавымі... І Чыты ў нас не было... Ладна, больш расказваць не буду, самі ўсе дзівосы ўбачыце.
Якраз падвода падруліла да школы, і Размоўка лёгка саскочыў на зямлю, папыхкваючы цыгарэтным дымком.
— Прыехалі, будзем разгружацца,— сказаў кінамеханік і, звяртаючыся да возчыка, папрасіў: — Памажы, браток, зняць дзвіжок, цяжкаватая машына.
— За памажы плаціць трэба,— буркнуў маўклівы, нягеглы мужчына, з зарослым рудой шчэццю тварам.
— Табе брыгадзір заплаціць,— адрэзаў Размоўка.— У наступны раз бясплатна паглядзіш фільм.
— Патрэбны мне гэтыя фільмы як сабаку пятая нага,— злосна сплюнуў возчык. Але ўсё ж памог зняць з падводы дзвіжок і, не развітаўшыся, павярнуў такога ж панурага, як і сам, каня ў зваротную дарогу.
— Мусіць, сёння не пахмяліўся,— гледзячы ўслед падводзе, сказаў Размоўка.— Бач ты, яго фільмы не цікавяць, цямнушнік гэтакі.
На ганку школы з’явілася Мішава маці, радасная, узбуджаная. Прывіталася і сказала:
— У нас яшчэ адзін урок, калі ласка, Іван Адамавіч, пастаўце апаратуру ў калідоры.
— Добра, Яўгенія Антонаўна, мне няма куды спяшацца, да вечара яшчэ шмат часу. Я вам не буду перашкаджаць.
— А які фільм прывезлі?
— «Тарзан», Яўгенія Антонаўна, славуты «Тарзан»! Першая серыя.
— Нарэшце-такі дачакаліся!
— Ага, дайшла чарга.
— Міша, правядзі Івана Адамавіча да нас, трэба ж адпачыць з дарогі.
— Нічога, нічога, не турбуйцеся, не пехатой жа дабіраліся. Праўда, Міхаська? — Кінамеханік падміргнуў, паблажліва ўсміхнуўся, падымаючы з зямлі самую большую скрынку — кінапраектар.— А вось аб’яву нам трэба намаляваць. Так што, Міхаська, ідзі падрыхтуй нашы фарбы і пэндзаль. Я зараз перанясу апаратуру ў калідор.
Міша азірнуўся на хлопцаў, якія стаялі непадалёку, нібы чакаючы новых звестак пра Тарзана, махнуў рукой, маўляў, у мяне важнае заданне, і пайшоў на другі бок дома, дзе быў уваход у іхнюю кватэру.
Чуткі пра «Тарзана» ўзбударажылі вёску, як самая надзвычайная падзея. Яшчэ задоўга да пачатку сеанса каля школы сабраўся ладны натоўп нецярплівых гледачоў, якія ў каторы раз перачытвалі аб’яву, што вісела на школьнай сцяне, перагаворваліся, перакідваліся жарцікамі. Міша таксама круціўся непадалёку, падышоў і Валодзька Бяляўскі. Хутчэй бы ўбачыць Тарзана!
З’явіўся Размоўка, весела павітаўся з вяскоўцамі і адразу ж пакіраваў да дзвіжка, які стаяў за крокаў пяць ад школьнага ганка.
— Нешта нездаровіцца майму коніку, чмыхае, каб яго пранцы,— паведаміў кінамеханік, здымаючы з дзвіжка брызентавую накідку.— Запарышся, пакуль завядзеш.
— А ты, Адамавіч, свячу паглядзі...
— Карбюратар паспрабуй прачысціць, можа, у цябе бензін з пясочкам.
Нецярплівыя гледачы акружылі кінамеханіка, давалі парады, выказвалі розныя здагадкі. Устрывожыліся, бо калі будзе барахліць дзвіжок, ці яшчэ горш — не завядзецца, тады ўжо, напэўна ж, давядзецца адкласці сустрэчу з Тарзанам на нейкі няпэўны час. Бо здаралася ж такое і раней.
Міша прыпомніў, як у мінулы раз таксама не заводзіўся дзвіжок. Колькі ўжо з ім валаводзіўся Размоўка — не адну гадзіну! Не дапамог і вопыт мясцовага шафёра Пятра Навіцкага. Здаецца, усё перабралі, а дэфект не знайшлі. Гледачы разышліся, засталіся самыя цярплівыя з моладзі і хлапчукоў. І Міша застаўся.
Дзвіжок занеслі ў класны пакой і пры святле газавай лямпы сталі перабіраць дэталі рухавіка. Кінамеханік раззлаваўся, вырашыў даказаць сваё. Хлопцы па чарзе апантана круцілі рукаятку, але дзвіжок зноў і зноў здзекліва чмыхаў, выпускаў едкую порцыю дыму і пагардліва замаўкаў.
— Не-е, ты ў мяне завядзешся! — упарта заяўляў Размоўка і дзьмухаў на злашчасную свячу, перакручваў кранік карбюратара.
У пакоі клубіўся бензінавы чад, дым шчыпаў вочы, але ўсе трывалі, спадзеючыся на нейкі цуд. І ён сапраўды адбыўся! Дзесьці далёка за поўнач дзвіжок усё ж уступіў настойлівасці кінааматараў і раптам гулка затарахцеў, асвятліўшы дымны пакой электрычным святлом. Вось дзе было радасці!
Тут жа Размоўка, паддаўшыся ўсеагульнай узрушанасці, нечакана аб’явіў:
— Будзем глядзець фільм!
Дзвіжок вынеслі ў калідор, кінамеханік уставіў у праектар стужку, і праз якую хвіліну-другую на экране з’явіліся першыя кадры фільма «Сямёра смелых». Захапляючая, прыгодніцкая карціна, з пагонямі, стралянінай і рознымі неверагоднасцямі, з якіх заўсёды знаходзілі выйсце смелыя і рызыкоўныя кінагероі. Той сеанс закончыўся на досвітку, але ніхто не паказваў ні стомленасці, ні санлівасці. А ўражанняў — аж пад завязку!
«Толькі б сёння не падвёў дзвіжок»,— думаў Міша, назіраючы за кінамеханікам, які засяроджана чараваў над рухавіком. І балельшчыкі прыціхлі, стараючыся не перашкаджаць Размоўку.
Падышоў вясковы балабон Базыль Тылеўскі. Ён служыў фінагентам і днямі прападаў у раз’ездах па суседніх вёсках, спаганяючы з гаротных сялян бязбожныя штрафы і нядоімкі. І на гэты раз, як заўсёды, Базыль не мог памаўчаць і секунды. Убачыўшы Размоўку, які схіліўся над дзвіжком, ён адразу ж загундосіў:
— Што, кіншчык, іскру згубіў? Грашыш, Ванятка, грашыш... Вунь і да нашай настаўніцы падлабуньваешся... Ходзяць чуткі-пачуткі, у нас нічога не схаваеш, а тым больш такое...
— Кінь плявузгаць, Базыль! — незласліва агрызнуўся Размоўка.— Пляткар ты несусветны, горш за якую бабу.
— Ну не кажы, якая ж гэта плётка?! Не прыбядняйся, Адамыч, з цябе магарыч! Калі вяселле будзем ладзіць?
— Ціпун табе на язык! — на гэты раз раздражнёна сказаў кінамеханік і сплюнуў недакурак пад ногі.— Мала табе фінагентаўскіх магарычоў? У бедных бабак апошняе забіраеш, як той панскі цівун...
— Я па закону, для дзяржавы стараюся, ёй пасля вайны трэба падымацца на ногі. Так што, калі ласка, што вінен — аддаць павінен! А ў цябе, Адамыч, здаецца, і ў Панізоўі ёсць залётка... Людзі не сляпыя, яны ўсё бачаць.— Базыль казаў з падначкай, падміргваючы левым вокам. Правае ў яго замяніў шкляны шарык. Кажуць, Базыль даставаў тол з гранаты, а яна раптам узарвалася: вока выбіла, пальцы на адной руцэ скалечыла. Яшчэ добра, што галаву не знесла.
З гэтым шкляным вокам на Свідзянкаўскіх вечарынках надараліся камічныя казусы. Базыль, калі заяўляўся на танцы пад «мухай», можна сказаць, даваў бясплатны канцэрт. Ён заказваў барыню і пускаўся ў скокі, адначасова выконваючы свае любімыя прыпеўкі.
Сербіянка, мая мамка,
Не хадзі на вуліцу...
А яшчэ ў Базылёвым рэпертуары была нейкая дзіўная песня пра бараду, якую чамусьці спявак увесь час расцягваў па горадзе. Захапіўшыся танцам, тэмп якога нарастаў з кожным кругам, Базыль раптоўна спыняўся і аб’яўляў прапажу свайго шклянога вока. На пошукі адразу ж кідаліся дзеці, якія былі самымі ўважлівымі гледачамі і слухачамі на кожнай вечарынцы. Знайсці тое маленькае шкельца пры цьмяным святле газоўкі было даволі няпроста. У рэшце рэшт вока знаходзілі. Базыль спрактыкаваным рухам устаўляў шкляны шарык на ранейшае месца і зноў пускаўся ў скокі.
Калі б гэту бо*раду
Расцягнуць па гораду...
І смех, і жарты, і пацеха! Базыль танчыў да поўнай знямогі, аздабляючы сваё выступленне вісклівым п’яным голасам і беспардоннымі прыпеўкамі, ад якіх сарамлівыя дзяўчаты і малалеткі затыкалі вушы. І ніхто не мог ні паўшчуваць танцора, ні запярэчыць яму. Ну, а з Размоўкам у фінагента Базыля Тылеўскага былі даўнія рахункі, якія натхнялі вясковага балабона на здзеклівыя насмешкі.
Вось і новая сустрэча фінагента з кінамеханікам на школьным двары не магла скончыцца мірна-смірна.
— Заткніся ты, аднавокі цыклоп! — амаль прашыпеў Размоўка.— Што ты вярзеш?
— Не трэба хвалявацца, Адамыч, не трэба... Галоўнае, каб твая жонка не даведалася.— Базыль умеў даводзіць свайго праціўніка да «белага калення»... А сам ні пры якіх сітуацыях не губляў раўнавагу і здзеклівы спакой.— Я больш нікому не скажу... Мішаня таксама не раскажа сваёй мамцы... Кіншчыкі на дарозе не валяюцца. Ты, Мішаня, умееш хаваць мужчынскія сакрэты, праўда ж? А можа, Адамыч развядзецца з паварыхай гарадской сталоўкі і ажэніцца на загадчыцы школы? Тады ў цябе, Мішаня, будзе другі татка, такі сімпатычны кіншчык з вусікамі!
— Падлюга! — гнеўна выкрыкнуў Размоўка і пайшоў з кулакамі да Базыля.
А на школьным двары стаяў несусветны рогат. Цырк на дроце! Пацяшаліся дзецюкі — кіно бясплатнае, і «Тарзана» не дачакаліся. Толькі Мішу было не да пацехі. Ён раптам разгубіўся, зачырванеўся, быццам ягоны твар апякла крапіва-жыгучка. Яму здалося, што смяюцца не з кінамеханіка і фінагента, а рагочуць з яго самога...
Міша кінуўся прэч ад гэтага здзеклівага рогату, каб не бачыць і не чуць п’янага аднавокага Базыля ды адвадзіць ад сябе ненавіснае: «У цябе, Мішаня, будзе другі татка...» Нейкае невядомае і незразумелае пачуццё ашаламіла хлопчыка, разбудзіла ў ім нешта крыўдлівае і балючае...
Ён захаваўся на ляжанцы ў запечку, спаслаўшыся на болі ў жываце, і аддаўся горкім перажыванням. А думкі ягоныя кружыліся вакол аднаго — здзекліва-зняважлівага і вярэдлівага.
«Няўжо такое сапраўды можа стацца? Я не памятаю свайго тату, мне было тады ўсяго тры гады... А тут... Базыль выскаляецца пра «другога татку»... І чаму мама так радуецца, калі бачыць кінамеханіка Івана Размоўку? І кожны раз запрашае ў госці... Сёння мяне Размоўка падвёз на падводзе з кінаапаратурай, больш жа нікога не падвёз...»
У вушах па-ранейшаму надакучлівым камаром гудзеў здзеклівы Базылёў голас: «Ты, Мішаня, умееш хаваць мужчынскія сакрэты?»
Хутка ў запечку зусім сцямнела, але Міша нават не думаў выбірацца адтуль, знерваваны сваёй незразумелай крыўдай.
— Сынок, як ты тут? — занепакоена запытала маці.— Баліць? Хутка ж у кіно...
— Баліць,— ціха адказаў Міша.— Я не пайду ў кіно.
— Дык жа «Тарзан»! Можа, сушаных чарніц даць?
— Не трэба, перастане... Я паляжу яшчэ...
— Добра, сынок, паляжы, а мне трэба праверыць сшыткі.
Ён суцішыўся, знябыўшыся ад сваіх перажыванняў, і непрыкметна задрамаў. Прачнуўся ад галасоў, што даляталі з-за перагародкі.
— Трэба ў міліцыю заявіць... Гэта ж злоснае хуліганства і групавое нападзенне.
— Нічога, я сам разбяруся, не на таго натрапілі... Даслужыцца — і без другога вока застанецца! Хай цяпер танцуе сваю барыню пад язык...
— Якія недавяркі. І як толькі іх зямля трымае? Зрабі ім добрае — яшчэ абняславяць!
— Бог з імі, недавяркамі, Яўгенія Антонаўна! Можа, і вам ужо наплялі што-небудзь?
— Вы пра што, Іван Адамавіч?
— А-а-а, ды я так, між іншым... А фільм вам спадабаўся?
— Ой-ёй-ёй, вельмі-вельмі! А які слаўны Тарзан!
— Яшчэ тры серыі ёсць у нашым раёне. Пастараюся прывезці на наступным тыдні другую серыю.
— Дзякуй вам, вось будзе цікава! Вунь сёння колькі сабралася гледачоў, аж на падлозе сядзелі! Шкада, Мішка занядужаў, такі фільм не паглядзеў... Заснуў, я не асмелілася разбудзіць.
— З дзецьмі ўсялякае надараецца, так і глядзі...
— Давайце, Іван Адамавіч, пап’ём чайку.
— Можна, з прыемнасцю! Вось толькі схаджу на двор, дзвіжок брызентам накрыю, раптам ноччу пойдзе дождж.
— Добра, я чакаю,— зноў пачуўся ціхі матчын смяшок.
Размова гэтая, міжволі пачутая Мішам, зноў напомніла яму пра сутычку фінагента з кінамеханікам на школьным двары.
«Чаму мама казала пра міліцыю і групавое нападзенне? Можа, там і дзецюкі ўмяшаліся? Ад іх усяго можна чакаць».
Яго здагадкі перапыніў далікатны матчын голас:
— Мішка, ты спіш? Як жывоцік?
Ён спачатку не азваўся, прытварыўся, што спіць, але тут жа адчуў лёгкі дотык матчынай рукі:
— Сынок, прачніся, чуеш?
— Чую,— больш ён не мог маўчаць.
— Тут Івана Адамавіча трэба чайком пачаставаць, а цукру ў нас няма... Дай, сынок, падушачак, няёмка без цукру...
І чамусьці зноў шуганула гарачынёй у твар, як тады, на школьным двары, і неяк раптоўна засмяглі вусны. Міша ледзь чутна, але цвёрда, адказаў:
— Няма падушачак, няма!
— Сынок, пашукай! Я ў нядзелю паеду ў горад, куплю яшчэ цукерак,— ужо ўмольна прасіла маці.
— Для яго няма! — злосна буркнуў Міша.— І чаго ён ходзіць да нас? Чаго?
— Во-ой, сыночак! — спалохана войкнула маці.— Ты пра што? Няўжо і табе напляткарыў Базыль? Які бессаромнік! Выдумкі ўсё гэта, сынок, выдумкі!
Мішу падалося, што маці заплакала, але ён зацята маўчаў. Пачуццё невядомай дасюль сыноўняй рэўнасці завалодала ўсёй яго істотай. І хлопчык ужо быў не ў сілах прымусіць сябе злезці з печы, каб дастаць з шуфлядкі стала падушачкі з павідлавай начынкай. Ён, Міша, не мог змірыцца з думкай, што маці будзе частаваць імі кінамеханіка, якога ён так нечакана неўзлюбіў. І ні бясплатнае кіно, і ні жаданне ўбачыць Тарзана не змаглі адужаць гэтую яго зацятасць.
Бразнула клямка, вярнуўся Размоўка. Маці хуценька выслізнула за перагародку, і Міша пачуў яе разгублены голас:
— Праштрафілася я, Іван Адамавіч, цукар закончыўся, а я і не заўважыла...
— Нічога, абыдземся без салодкага, мы ж не дзеці! — шматзначна рассмяяўся кінамеханік.
Міша накінуў на галаву байкавую коўдру, заціснуў вушы далонямі, каб не чуць далей іхнюю размову. І быццам нырнуў з высокага берага ў чорны вір.
Назаўтра Размоўка павёз кіно ў суседнюю вёску Пархава і больш ужо ніколі не прыязджаў у Свідзянку. Казалі, што яго перавялі на іншы маршрут. А яшчэ хадзілі чуткі, што гэта ўсё з-за Базыля і ягоных дружкоў, якія прыгразілі кінамеханіку суровай расплатай.
Міша бачыў, што гэтая навіна вельмі засмуціла маці, але яна ні словам не выказала сыну свайго засмучэння. Толькі праз шмат гадоў маці ўспомніла:
— Ведаеш, сынок, а твае цукеркі-падушачкі памаглі... Я тады ўсё ж сказала кінамеханіку, каб ён болей не прыходзіў да нас. Розным там чуткам не верыла, а табе паверыла... Потым аказалася, што ў яго ўжо была свая сям’я, і дзеці...
— Смачныя былі цукеркі, з павідлам. Цяпер такіх няма,— чамусьці з выбачэннем сказаў сын.
Ён праляжаў на гарышчы хаты не адзін год і знайшоўся зусім выпадкова сярод рознай непатрэбнай старызны. Запылены, з выцвілай, пажаўцелай вокладкай і парудзелымі старонкамі. Стары класны журнал сорак восьмага — сорак дзевятага вучэбнага года. Колькі ж адшумела ліўняў, адгрымела навальніц і сплыло снягоў з тае пары?! І які гэта далёкі, шчымліва-незваротны час! А класны журнал не загубіўся, адшукаўся праз сорак пяць гадоў, захаваўшы на сваіх старонках імёны і прозвішчы вучняў пачатковай школы № 62, адзнакі, расклады, тэмы ўрокаў... І роўны, упэўнены почырк настаўніцы Яўгеніі Антонаўны, і фіялетавыя літары і лічбы, выпісаныя сталёвым вучнёўскім пяром.
Валодзя Бяляўскі, Жорж Грудзінка, Ваня Вершаль, Міша Аксючыц, Надзя Казлоўская, Маня Вершаль, Жорж Ляўданскі... Аднагодкі-аднакласнікі, дзеці жудаснай ваеннай пары. Кожны з іх перажыў страшную трагедыю роднай вёскі, якую фашысты спалілі датла разам з яе жыхарамі. Выратаваліся толькі тыя, хто паспеў схавацца ў лесе...
Гартаю выпетраныя старонкі, думаю, згадваю, успамінаю. Чытаю назвы ўрокаў: беларуская мова, беларуская літаратура, арыфметыка, чыстапісанне, гісторыя, спевы... І красамоўныя сведчанні ведаў: «5», «4», «3», «2»... Вось жа і маё імя, вось жа і мае адзнакі па беларускім чытанні: «5», «4», «5», «5»... Што тады праходзілі на ўроку беларускага чытання? Вучылі на памяць верш «У школу», чыталі апавяданні «Піліпка», «Юрачка», «Чырвоны аловак»... А далей ужо больш сур’ёзныя творы: «Ад матыкі да трактара», «Таня-рэвалюцыянерка», «Падарунак таварыша Куйбышава», «Смерць героя»...
Адгортваю старонку граматыкі і правапісу і бачу, што тут мае адзнакі не такія ўжо вясёлыя: «3», «3», «4», «4»... А побач — адзнакі аднакласніка: «2», «2», «2», «2»...
Чытаю тэмы ўрокаў: алфавіт, адушаўлёны і неадушаўлёны прадмет, з’явы прыроды... Старонка за старонкай, урок за ўрокам, дзень за днём... А фіялетавыя словы і лічбы перакідваюць ланцужок памяці ад дня сённяшняга да дзён далёкай мінуўшчыны. І міжволі адбываецца цуд: лічыльнік часу пачынае адлічваць гады ў зваротным кірунку — дзевяносты, сямідзесяты, пяцідзесяты...
І вось я ўжо там, у мройным маленстве, убачаным са старонак старога класнага журнала. І мроя гэтая нейкая загадкавая і таямнічая. Яна чамусьці найперш высвечвае з глыбіні памяці нешта малаверагоднае, фантасмагарычнае. І не ў клас вядзе, не на ўрок, а ў той непраўдападобны вечар, што і праз гады ўспамінаецца з ніякаватым неўразуменнем і вінаватай усмешкаю. Як і тая шпакоўня, якую мы з братам Шурам змайстравалі са старых дошак і вывесілі на даху хлява.
Вясна была ў поўным разгары, і шпакі спяшаліся аблюбываць сваё жытло. Але чамусьці яны абміналі нашу шпакоўню, быццам якое пачварнае пудзіла. І што ім не падабалася ў нашым дамку? Нават вераб’і не пажадалі заняць вольную жылплошчу.
— Можа, дзірка занадта вялікая? — выказаў сваё меркаванне брат. Толькі змяніць што-небудзь мы ўжо не маглі, даводзілася чакаць і спадзявацца...
І вось аднойчы маё чаканне было ўзнагароджана: я ўбачыў шпака, які сеў на нашу шпакоўню. Гэта быў нейкі дзіўны шпак, вяртлявы, неспакойны і баязлівы. А яшчэ ён дзесьці страціў свой хвост і таму выглядаў даволі смешна.
Спачатку бясхвосты з прыдзірлівай падазронасцю агледзеў шпакоўню звонку, нібы баючыся хітрага падвоху. Потым з яшчэ большай асцярожнасцю пераскочыў да квадратнай дзіркі, якую мы з братам выдзяўблі долатам у дошцы. Нарэшце ён асмеліўся зазірнуць у акенца і, пераканаўшыся ў сваёй бяспецы, нырнуў у шпакоўню.
Я, узрушаны і заінтрыгаваны, працягваў сваё назіранне, захінуўшыся за вугал хаты. Мяне турбавала адно: чым закончацца агледзіны? Вельмі ж ужо дзівакаваты гэты навасёл! Такога паспрабуй улагодзіць...
Праз хвіліну-другую бясхвосты выскачыў са шпакоўні, ён па-ранейшаму быў нейкі ўзбуджаны і яршысты. Нібы толькі што вырваўся з кіпцюрастых каціных лапаў... А хіба свой хвост шпак згубіў па асабістым жаданні? Вось і асцярожнічае, вось і не давярае...
Шпак узляцеў на шпакоўню, агледзеўся і тут жа ўзняўся ў паветра. Я так і зніякавеў: «Усё, і гэты шустрык даў драпака!» Але маё расчараванне было заўчаснае. Бясхвосты вярнуўся з доўгай саломінкай у дзюбе і ўжо без усялякай асцярожнасці нырнуў у шпакоўню.
«Ага, не ўцёк!» — я ледзьве стрымаўся, каб сваім крыкам радасці не спудзіць доўгачаканага навасёла.
Шпак пачаў будаваць гняздо! За першай саломінкай ён хуценька прынёс поўны рот сухой травы, потым яшчэ і яшчэ... Бясхвосты лётаў нібы апантаны і зносіў у шпакоўню ўсё, што траплялася яму ў дзюбу. І саломку, і сухія травінкі, і курынае пер’е... Шпак вельмі спяшаўся, быццам баяўся, што яго могуць апярэдзіць і ён не паспее зладзіць сваё гняздо.
Я быў вельмі ўсцешаны такой птушынай неўтаймоўнасцю. Навасёл завіхаўся без перадышкі: злятаў уніз, апускаўся проста каля хлява, неяк дзіўна падскокваў па зямлі, нібы пад ім быў гарачы прысак, падхопліваў дзюбай якую-небудзь драбязу і зноў — уверх, да шпакоўні.
І тут здарылася неверагоднае. Раптам я стаў сведкам нейкага дзіўнага цыркавога трука, які праз гады бачыцца вясёлым, камічным здарэннем. У такое і сам не паверыў бы, калі б хто расказаў... Але ж гэта не выдумка! І яшчэ раз пераконваешся: жыццё іншы раз падкідвае такія сюрпрызы, што і насмяешся да слёз, і рукамі развядзеш... Толькі ў той вясновы дзень мне было не да смеху, як і ў той дзівацкі вечар...
Спачатку ад шпакоўні адвалілася донца. Вось жа майстравалі мы з братам птушыны домік, а цвікі ў нас былі старыя, іржавыя. Таму і зладзілі яго на скорую руку. За донцам шухнула саламяна-травяное гняздо, адразу ж падхопленае раптоўным парывам ветру. Услед за донцам і гняздом сігануў уніз бясхвосты. Ён бездапаможна перакуліўся ў паветры, страшна напалоханы каварнай неспадзяванкай, але тут жа стаў на крыло, зрабіў круты віраж, жаласліва свіснуў і адчайна паляцеў у вышыню. Толькі я і бачыў яго.
Мы з братам знялі шпакоўню, прыбілі донца і зноў паднялі над хлявом. Але наша птушыная хатка пуставала да самага лета. Ды аднойчы моцны вецер скінуў яе на зямлю, і яна ад удару развалілася на асобныя дошчачкі. Гэта была першая і апошняя шпакоўня майго дзяцінства, якая так ашаламіла бяздомнага шпака.
Гартаю пажаўцелыя старонкі класнага журнала, узіраюся ў знаёмы почырк настаўніцы Яўгеніі Антонаўны, а памяць настойліва вяртае ў той далёкі фантасмагарычны вечар, які, падаецца мне, працягвае прыгоды бясхвостага шпака сваёй недарэчнасцю і абсурднасцю. І сваёй непрадбачанасцю...
Мы дамовіліся адзначыць заканчэнне пачатковай школы ў хаце Надзі Раманоўскай. Нас было шасцёра: тры хлапчукі і тры дзяўчынкі, кампанія адзінаццацігадовых. І ніводнага дарослага. Як жа — выпускнікі! Кожны прынёс тое, што змог узяць дома: хлеб, бульбу, цыбулю, сала. Аднекуль з’явілася бутэлька моцнага напітку, яна і надала нашай вячэры яшчэ большую таямнічасць і загадкавасць. Сядзелі ў прыцемках, лямпу не запальвалі.
Я адчуваў сябе даволі ніякавата, такое ж, мусіць, адчуванне было і ў астатніх удзельнікаў выпускнога вечара. Побач са мной сядзеў Валодзя Бяляўскі і неяк шматзначна падкашліваў і раз-пораз штурхаў мяне локцем. Дзяўчынкі прымасціліся за сталом насупраць і патаемна перашэптваліся, падхіхіквалі.
— Што мы такія кіслыя? — нарэшце не вытрымаў Валодзя.— Трэба было Базыля запрасіць, ён бы нас павесяліў...
— Яшчэ павесялімся,— азвалася Надзя.— Базыль на вечарынку прыйдзе, зноў будзе танцаваць барыню з барадой.
— Калі вока не згубіць,— заўважыла Зіна Хаткевіч, Надзіна сяброўка.
— Знойдзем, як і раней знаходзілі,— засмяяўся Валодзя.
Упамінанне пра Базыля крыху падцяпліла халадок ніякаватасці, надало рашучасці. І тут Надзя прапанавала:
— Хлопцы, налівайце ў шклянкі, а то хутка зусім сцямнее.
Было боязна і страшнавата: выпадак жа вымушаў да нечага вельмі бессаромнага і забароненага. І не адмовіцца, і не адважыцца... Такое ж са мною было ўпершыню! А яшчэ зусім нядаўна я нават і думкі не дапускаў, што прымушу самога сябе адолець гэты страх і зраблю гэты зламысны крок...
— За наш чацвёрты клас! — бойка аб’явіў Валодзя.
Я асцярожна ўзяў сваю шклянку, нібы ў ёй была нейкая выбухова-небяспечная вадкасць, і адчуў, як уздрыгнула мая рука. Добра яшчэ, што ніхто не заўважыў у прыцемку маю разгубленасць.
— Піце да дна! — таямніча прашаптала Зіна, круглатварая таўстушка.— За наша шчасце!
У нос патыхнуў непрыемны пах, ад якога аж перахапіла дыханне. Я зажмурыўся і прыпаў вуснамі да халоднага беражка гранёнай шклянкі, усё яшчэ не адважваючыся зрабіць першы глыток.
— Не бойся, я ўжо выпіў,— падбадзёрыў мяне Валодзя і тут жа закашляўся.
— Ой, дзяўчынкі, што са мной?! — раптам усклікнула Зіна.— А ты, Мішка, чаму сачкуеш? Давай, смялей!
І я быццам кінуўся ў бурны вясновы паток, як кідаюцца стрымгалоў наперад у хвіліну раптоўнай небяспекі, калі няма іншага выйсця. Што будзе тое будзе!
Апякло рот, запяршыла ў горле, і я аж задыхнуўся.
— Ты закусвай, цыбульку бяры! — чамусьці ўзрадавалася Зіна.
Нарэшце я каўтнуў пякучы камяк, перавёў дух і прагна накінуўся на хлеб з салам. Адразу ж запякло ўнутры, і гарачая хваля шуганула ў галаву. Са мной адбывалася штосьці незвычайнае і палахліва-незнаёмае, нібы мяне нечакана закружыла нячыстая сіла. Такое ж, мусіць, ачмурэнне адбывалася і з усёй нашай шасцёркай. За сталом усчаліся бязладная гамана, смех, гучныя воклічы, а Зінка заспявала:
Мама, я лётчика люблю!
Лётчик высоко летает...
Много денег получает...
— Цішэй, не шуміце! — паспрабавала ўціхамірыць кампанію Надзя.— Мама хутка прыйдзе, я ж абяцала, што ў нас усё будзе добра.
Вот за что я лётчика люблю,—
запальчыва ўсклікнула Зіна і зарагатала.
— Зінка, супакойся! Ты што, здурнела? — шыкнула на сяброўку Надзя, але тая нібы і не пачула яе.
Мама, я повара люблю,
Повар варыць суп и кашу...
— Давай, Зінка, давай,— гэта ўжо Валодзя завёўся, а Ваня з Аняй таксама падхапілі Зініну песню.
Нарэшце Зіна змаглася, закашлялася, і Надзя запаліла лямпу, бо стала зусім цёмна. Святло было хліпкае, цьмянае, як у нейкім таямнічым падзямеллі. Я адчуваў сябе нязвыкла, але нядаўняя ніякаватасць паступова знікала, таяла разам з тым першым даўкім глытком.
Толькі Зіну ўжо нельга было ўціхамірыць, не падзейнічала на яе і Надзіна перасцярога. І што там для Хаткевіч нейкія перасцярогі, калі яна ўжо водзіцца з дарослымі хлопцамі і славіцца ў школе сваімі блатняцкімі прыгодамі. Ды і была яна старэйшая за ўсіх нас на год ці два...
— Хлопчыкі, давайце цалавацца! — раптам аб’явіла Зіна.— Я буду з Мішкам, ён падабаецца мне!
Мяне нібы варам аблілі: вось жа ўліп дык уліп! Добра яшчэ, што быў прыцемак, і ніхто не заўважыў, як мой твар запалымнеў яркай чырванню. А Зіна ўжо вылезла з-за стала, і ўсе дружна запляскалі ў ладкі.
— Не бойся, Мішка, Зінка не ўкусіць цябе! — падштурхнуў локцем Валодзя.— Яна ўмее цалавацца! Ты — шчасліўчык!
— А я і не баюся! Чаго баяцца?! — Я пастараўся не выказаць сваю разгубленасць, усё яшчэ знаходзячыся ў бязважкім, галавакружным стане. Сёння для мяне быў вечар выпрабаванняў і непрадказальных учынкаў.
Я падняўся і пайшоў насустрач Зінцы. Праўда, ступаў не зусім упэўнена, нібы пад маімі нагамі гайдалася падлога. Мне не хацелася цалавацца з Зінкай, такой тоўстай і лупатай. З яе ж у школе заўсёды пасмейваліся, называлі «качкай» за валюхастую паходку, а тут — першы пацалунак. Ды яшчэ адкрыта, навідавоку, як нейкае пасмешышча. Але ў той момант для мяне было ўсё роўна: з кім, дзе і як? Галоўнае, не паказаць выгляду, што ты баязлівец і гатовы даць драпака ў любое імгненне. Як гэта надарылася аднойчы, яшчэ ў шасцігадовым узросце.
Нас было трое: я, Ваня і Света. Жылі па суседству, сябравалі, сустракаліся кожны дзень. І тады гулялі ў хованкі. Забегаліся, развесяліліся. І раптам Ваня прапанаваў:
— Давай, Света, цалавацца!
Света захіхікала, заружавелася, але надзіва лёгка пагадзілася. Толькі спытала:
— А як Мішка?
Ваня быў у нас за верхавода, таму сказаў як адрэзаў:
— Спачатку ты са мной, а потым — з Мішам!
На тым і пагадзіліся. Побач стаяў скляпок, дзверцы якога былі адчынены. Ваня са Светай схаваліся за тымі дзверцамі, а мяне пакінулі за стоража. Калі якая трывога — свісні!
Быў сонечны, лагодны дзень. Я стаяў на варце і чакаў, пакуль Ваня нацалуецца з Светай. Мінула, мусіць, хвілін дзесяць, а яны ўсё не паказваліся. Я прайшоўся па сцежцы туды-сюды, спыніўся, прыслухаўся, але нічога падазронага не заўважыў і не пачуў. Маё чаканне міжволі перарастала ў хваляванне. І што яны там — заснулі? Ды мяне больш за ўсё трывожыла адно: як я сам буду цалавацца з дзяўчынкай? Гэта ж не ў жмуркі гуляць... Прыдумаў Ванька забаву! І колькі ўжо яго чакаць? А можа, ім цяпер не да мяне, можа, я стаў трэці лішні? Мне зрабілася ніякавата, нават крыху страшнавата, нібы за тымі дзверцамі скляпка адбывалася штосьці патаемнае, недазволенае.
І тут мяне аклікнулі. Я азірнуўся і ўбачыў Свеціну маці. Зніякавеў, разгубіўся — хоць стой хоць падай!
— Дзе Светка, вы ж гулялі разам? Абедаць пара.
Я не паспеў свіснуць, папярэдзіць Ваню аб небяспецы, і на пытанне Свецінай маці не змог адказаць ні слова. Але ўсё ж асіліў сваю разгубленасць і даў такога драпака — толькі мяне і бачылі!
Мае ўцёкі не выратавалі нас ад добрай-такі прачуханкі. Света ва ўсім прызналася. Бацькі адлупцавалі Ваню, прыгразілі, каб і блізка не падыходзіў да Светы. Уляцела і мне, хаця за што? Я ж не цалаваўся, а толькі быў за стоража...
...І вось гэтая вячэра ў Надзінай хаце, і нечаканая Зінчына прапанова... Я іду ёй насустрач і не ведаю, што буду рабіць, як падступлюся да аднакласніцы, якая мне зусім не падабаецца. Вось калі б з Надзяй... Яшчэ ж у першым класе пераростак Коля Марцінок «ахрысціў» нас «жаніхом» і «нявестай», і не толькі ён адзін пакепліваў на гэты конт... Але Надзя ніколі не зрабіла нават маленькага намёку на тое, што я магу разлічваць на яе ўзаемнасць. Адно пасмейвалася ды адмахвалася на тыя кепікі старэйшых дзецюкоў.
Гэты мімалётны ўспамін пра «жаніха» і «нявесту» раптам падбадзёрыў мяне: я буду цалавацца з Зінкай на зло Надзі Раманоўскай! Няхай бачыць, няхай сабе задаецца...
Зінка пахла цыбуляй, яе круглы твар нават у паўзмроку пунсавеў пераспелым памідорам. Я абняў Зінку за плечы і тыцнуўся носам у гарачую шчаку. За сталом выбухнула новая хваля захмялелай весялосці.
— Няўмека, хіба ж так цалуюцца?! — кпліва выкрыкнула Зінка і моцна абхапіла мяне за шыю, аж дух перахапіла.
Яна прыліпла вільготнымі губамі да майго рота і раптам балюча глыманула мяне сваімі вострымі зубамі. Я рвануўся з яе ўчэпістых рук, адскочыў убок і гнеўна выдыхнуў:
— Ты што кусаешся, сучка?
— Га-га-га! — балельшчыцкі рогат дасягнуў сваёй найвышэйшай адзнакі.
— Цямнушнік! — пакрыўдзілася Зінка.— Гэта ж пацалунак, узасос!
— Каб ты скісла са сваім засосам! — кіпеў я, абмацваючы пальцамі ўкушаную губу.
— Ну, хопіць крыўдаваць,— умяшалася Надзя.— Яшчэ асвойтаецеся, навука гэтая няхітрая. Пайшлі лепш на вечарынку, там недзе Базыль выступае.
Усе адразу ж пагадзіліся, толькі Зінка прапанавала:
— Давайце вып’ем на развітанне!
Зноў жа ніхто не запярэчыў, і я таксама, каб не выклікаць на сябе новыя кпіны. Хопіць ужо і аднаго Зінчынага пацалунка!
Калі мы падышлі да школы, я адчуў сябе зусім зняможаным. Кружылася галава, ногі зрабіліся нейкія ватныя, непаслухмяныя. Якраз каля ганка сустрэлі нашага аднакласніка Жоржыка, якога мы не ўзялі ў сваю кампанію. Тады ён прыгразіў:
— Ладна, я прыпомню вам, яшчэ пашкадуеце!
Жоржык быў зласлівы і помслівы, ён нікому не даваў спуску, бо прызнаваў толькі сваю правату.
— Ну як, павесяліліся? — з’едліва спытаў Жоржык і схапіў Надзю за руку.— Пойдзем патанцуем!
— Не чапай! — узгарэўся я.— Танцуй са сваёй казой!
Ён, мусіць, толькі і чакаў гэтую зачэпку, бо тут жа падскочыў да мяне і здзіўлена выгукнуў:
— Гляньце, дык ён жа п’яны!
Мы счапіліся і пачалі тузацца. Але сілы былі няроўныя. Жоржык штурхнуў мяне, і я паляцеў потырч, балюча гваздануўшыся аб зямлю. Усё ж сабраўся з сіламі, ускочыў на ногі і кінуўся да Жоржыка, які быў напагатове. Я кіпеў гневам і нянавісцю, мы зноў схапіліся загрудкі. Раптам пачуўся ўзрушаны мамін голас:
— Спыніцеся! Што здарылася? Я каму сказала!
— Гэта Міша прыдзіраецца... Ён жа вунь які...
Далей усё адбывалася як у нейкім нядобрым сне. Я не стаў чакаць, пакуль Жоржык выгаварыцца, а кінуўся прэч, у густы вечаровы прыцемак. Спатыкнуўся, упаў, але зноў падхапіўся і чамусьці павярнуў да дрывотні. Там я вобмацкам адшукаў ёмкі дручок і заспяшаўся назад, да школы.
Што мной кіравала ў гэты момант? Чаму я вярнуўся туды, дзе мама ўсё яшчэ размаўляла з Жоржыкам, высвятляючы абставіны нашай сутычкі? Злосць, крыўда, помста? І не адказаць, і не апраўдацца... Ніхто не заўважыў, як я выскачыў з цемры, узмахнуў дручком і стукнуў па Жоржыкавых плячах. Гэта адбылося так нечакана, што ўсе разгублена знерухомелі, а я бесперашкодна сігануў наўцёкі, быццам за мной пагналася гайня нацкаваных сабак.
Мінуў драўляны масток, які вісеў над неглыбокай рачулкай, што цякла з балота, і пакіраваў па цёмнай вуліцы, разгарачаны нечаканай сутычкай. Я не ведаў, што рабіць, куды бегчы, дзе шукаць паратунак. Ну... нібы той бясхвосты шпак, які раптам вываліўся разам з донцам і гняздом з нягеглай шпакоўні і паляцеў у невядомым кірунку.
Нарэшце я звярнуў з дарогі і схаваўся на ўзмежку, насупраць нашай новай хаты. Тут мы пакуль не жылі (у хаце яшчэ не было падлогі), але доўгачаканае наваселле прыводзіла мяне сюды кожны дзень. Я з цікавасцю назіраў, як будаўнікі крылі шчапой дах, устаўлялі ў пустыя праёмы зашклёныя рамы вокнаў, вешалі на металічныя завесы дзверы...
Цяпер у кволым месячным святле наша новая хата, над якой вісела Вялікая Мядзведзіца, выглядала нейкай загадкавай і таямнічай. І ўсё навокал было такое ж патаемнае і нерэальнае. Нібы я раптам апынуўся на якойсьці чароўнай планеце...
Я ляжаў на волкай зямлі, насцярожана прыслухоўваўся да начной цішыні і адчуваў, як мной паволі авалодвалі дрыжыкі неўразумення і страху перад невядомасцю.
«Што я нарабіў? Як я пакажуся на маміны вочы? Чым апраўдаюся?..»
Такім і запомніўся той далёкі вечар — непраўдападобны і абсурдны. Як і згадка пра бясхвостага шпака і нашу шпакоўню...
...Гартаю пажоўклыя старонкі старога класнага журнала, чытаю, успамінаю... І той вечар, і тыя горкія перажыванні адзінаццацігадовага хлапчука. Было — не было, прыснілася — прымроілася? А маленства адыходзіць усё далей і далей, і не дагнаць яго, і не спыніць... Маленства, у якім столькі няўрымслівага, адчайнага і дапытлівага, а іншы раз... бяздумнага... І зноў жа ўспамінаюцца песні, якія мы развучвалі на ўроках спеваў: «На пасту стаяў», «Мы ў бой паедзем на тачанцы», «Тры танкісты», «Кацюша»... Песні суровай пары, нашага пасляваеннага дзяцінства.
З ім адбывалася штосьці незразумелае і таямнічае. Вось ужо не адзін дзень, і не першы месяц.
А ўсё пачалося з таго сонечнага вераснёўскага дня, калі ён упершыню прыйшоў у пяты клас сямігадовай школы і ўбачыў яе, настаўніцу рускай мовы і літаратуры. Дагэтуль ён займаўся ў пачатковай, а вучыўся ў сваёй маці Яўгеніі Антонаўны. І гэта акалічнасць, мабыць, наклала свой адбітак на яго характар, сарамлівы і далікатны. І з выгляду ён быў нейкі несамавіты: бледнаваты ў вяснушках твар, тонкая шыя, доўгія рукі. Кожную сваю няўдачу ўспрымаў з хваравітым самабічаваннем і затоенымі пакутамі. Ён чырванеў ад любой, самай нязначнай заўвагі, і перажываў, аж да слёз, калі раптам атрымліваў дрэнную адзнаку. Гэта ўжо была амаль што трагедыя...
А тут — новая Палонкаўская сямігадовая школа, у якую ён павінен хадзіць са сваёй вёскі за пяць кіламетраў кожны дзень: і ў слоту, і ў завіруху. Ды яшчэ зусім незнаёмыя настаўнікі: Ксенія Іосіфаўна, Мікалай Іванавіч, Марыя Сцяпанаўна, Аляксандр Сяргеевіч... А сярод іх — настаўніца рускай мовы і літаратуры Ніна Флораўна.
Як упершыню ўбачыў яе, так і зачырванеўся, і ўзрушыўся, і зніякавеў. Добра яшчэ, што ніхто не заўважыў гэтага ягонага ўтрапення, быццам ён быў адгароджаны ад сваіх аднакласнікаў нейкай нябачнай сцяной. Ды і каму патрэбны яго перажыванні? У рэшце рэшт ён умеў хаваць свае думкі-згадкі, а тым больш гэтае таямнічае і незразумелае ачмурэнне.
Яна заўсёды была такая вясёлая і ўзнёслая, кожны яе ўрок, асабліва літаратуры, пралятаў як адно імгненне, як нейкі дзіўны, чароўны сон. І ён чакаў яе з’яўленне ў класе, як чакаюць прылёт казачнай жар-птушкі. І патаемна назіраў за ёю, за кожным яе рухам, усмешкай, лавіў кожнае яе слова.
Дзень, калі ў раскладзе значыўся ўрок Ніны Флораўны, быў для яго і радасцю, і пакутай. І ён спяшаўся ў школу нават у самую віхурную непагадзь, а былі выпадкі, калі адпраўляўся ў пяцікіламетровую дарогу з прастуднай тэмпературай. Яго нішто не магло стрымаць, прымусіць прапусціць урок Ніны Флораўны. Тут ужо ён не мог перасіліць самога сябе...
І тая раніца была слотная, ветраная. Як кажуць, у такое надвор’е добры гаспадар і сабаку не выганяе з хаты. І маці здзівілася:
— Куды ты, сынок, у такую залеву? Пабудзь дома, хіба ў школе не зразумеюць... Гэта ж не вуліцу перабегчы...
Але ён не паслухаўся, не збаяўся непагадзі, пацвярджаючы сваю рашучасць важкім аргументам:
— У нас сёння кантрольная па матэматыцы, ды вунь жа і дождж перастаў.
Накінуў брызентавы плашчык на плечы, галаву прыкрыў башлыком — і гайда на двор. У тую раніцу больш ніхто не пайшоў у школу з іхняй вёскі. І ён адзін адмераў пяць кіламетраў: сцежка праз поле, потым па балоце з дзвюма кладкамі праз дзве канавы, далей — зноў узгорыстае поле, міма могілак, лагчынаю, ад якой сцежка выводзіла да невялічкага ляска. Часам пачынаўся дождж, нудны і золкі, не выратоўваў ад халоднай макраты брызентавы плашчык з башлыком на галаве. Штаны да калена былі мокрыя, чвякала вада і ў гумовых ботах. Але ён упарта ішоў наперад, адзін на школьнай сцежцы ў дажджлівую, змрочную раніцу. Сумку з падручнікамі і сшыткамі ён хаваў пад крысом плашчыка, аберагаючы яе ад вільгаці.
І чым бліжэй ён падыходзіў да школы, тым усё больш трывожным станавіўся яго вярэдлівы неспакой. А неспакой гэты з’явіўся амаль што адразу, як толькі ён звярнуў з вясковай дарогі на вучнёўскую сцежку.
Сёння на ўроку рускай літаратуры трэба будзе прачытаць на памяць верш Лермантава «Барадзіно». Ён вучыў учора цэлы вечар (верш запамінаўся з цяжкасцю) і гатовы быў вучыць хоць усю ноч, але раптам скончылася ў лямпе газа, таму давялося ўкладвацца спаць раней часу. А «Барадзіно» ж вунь які доўгі верш! І словы нейкія нязвыклыя...
— Скажи-ка, дядя, ведь недаром
Москва, спалённая пожаром,
Французу отдана?
Ён адмерваў па хлюпкай сцежцы крок за крокам і паўтараў напаўголаса вершаваныя радкі.
Ведь были ж схватки боевые,
Да, говорят, еще какие!
Недаром помнит вся Россия
Про день Бородина!
Напачатку ўсё ішло ладна і складна, ён нават заўважыў, што пад рыфму крочыць лягчэй. Але ўжо на сярэдзіне верша пачаліся непрыемнасці: кудысьці раптам зніклі асобныя словы, якія ён беспаспяхова спрабаваў адшукаць у патаемных схованках сваёй памяці.
Ён вяртаўся да першых радкоў верша ў надзеі, што за імі, як нітка за іголкай, пацягнуцца і астатнія.
— Скажи-ка, дядя, ведь недаром
Москва, спалённая пожаром,
Французу отдана?
Ён ужо дэкламаваў уголас, быццам сам пытаўся ў невядомага дзядзькі пра французаў, якія захапілі спаленую Маскву. Тут жа падумалася: «І чаму французаў пусцілі ў Маскву? Вунь жа немцаў спынілі, і з танкамі, і з самалётамі... А там жа былі толькі гарматы з карцеччу ды салдацкія штыкі...»
— Да, были люди в наше время,
Не то, что нынешнее племя:
Богатыри — не вы!
«Ага, багатыры! — ужо з’едліва падумаў ён.— Адступалі, як самыя апошнія баязліўцы, а потым яшчэ скардзіліся на дрэнны лёс. І чаго цяпер выхваляцца Барадзінскай бітвай? Людзей колькі загубілі, а што толку? Толькі мучайся з гэтымі рыфмамі?»
У ягоных думках спакваля выспявала глухая непрыязь да верша «Барадзіно» і да паэта, які прыдумаў такую мудрагелістую размову з нейкім там дзядзькам.
Смешались в кучу кони, люди,
И залпы тысячи орудий
Слились в протяжный...
«Стон» ці «вой»? Ён не мог прыпомніць патрэбнае слова, губляўся ў здагадках, пакуль нарэшце не дайшоў да вузкай лапіны асінніку. Захінуўся пад густаватым голлем і дастаў падручнік з дэрмацінавай чорнай сумкі. Хуценька прабег вачыма ўвесь верш, спыняючыся на радках, якія вылецелі з ягонай памяці. І слова «вой» адзначыў, і «рэдуты».
Але доўга затрымлівацца яму было нельга, час прыспешваў, таму давялося зноў пакласці падручнік у сумку і скіраваць на мокрую, слізкую сцежку.
«Плохая мне досталась доля»,— ён з ледзь прыкметнай усмешкай на разгарачаным хадою твары перафразіраваў радок і рашуча пакрочыў наперад, да панылага асенняга ляска, за якім ужо было зусім блізка да Палонкі.
Першы ўрок быў нямецкай мовы, і Міша адпачываў пасля нялёгкай дажджлівай дарогі. Хаця што за адпачынак? Мокрыя штаны ліплі да каленяў, халадзілі ногі, і яму пачувалася даволі няўтульна. Але ўсё ж цесны пакойчык, у якім мясцілася каля дваццаці вучняў з чатырох навакольных вёсак, паступова цяплеў, саграваў і яго, азяблага, бледнатварага хлапчука, у думках якога па-ранейшаму трывожным барабанным пошчакам гучалі вершаваныя радкі пра Барадзінскую бітву.
— Скажи-ка, дядя, ведь недаром...
Як заўсёды, на ўроку нямецкай мовы клас пацяшаў цыбаты і глюгасты пераростак Лёня Мардас. З ім у «немкі» Яніны Васільеўны склаліся вельмі няпростыя адносіны з самага першага ўрока. Бо Лёня адразу ж заявіў:
— Я не буду тлуміць галаву фрыцаўскімі шпрэхамі. Хопіць, тры гады вывучаў! Матка, яйка, шпэк?! Шнэль, шнэль, хэндэ хох! Гітлер капут!
— Перастань, хопіць крыўляцца,— строга сказала Яніна Васільеўна.— Нямецкая мова невінаватая...
— Невінаватая?! — узгарэўся Лёня.— А хто застрэліў маю мамку?! Хто скалечыў майго татку?! Хто спаліў нашу хату?! Фрыцы праклятыя! І мова іх праклятая, змяіная!
Лёня ўжо не гаварыў, ён выкрыкваў гнеўна і асуджальна, твар яго збялеў, рот перасмыкнула шалёная грымаса.
— Супакойся! — разгубілася настаўніца.— Не ў цябе аднаго гора, вайна натварыла...
— Вайна?! На вайну звальваеце, а яшчэ на каго? Хто прыслужваў фашыстам, хто ім дапамагаў? Шпрэхен зі дойч? Вы дзе ў вайну былі, чым займаліся?
— Я партызанам дапамагала, звесткі з камендатуры перадавала...— яшчэ больш сумелася Яніна Васільеўна.
— Ведаем мы гэтыя звесткі... Фрыцам перакладалі на допытах савецкіх людзей, а потым шпацыравалі з афіцэрамі па вуліцах мястэчка... Не-на-ві-джу-у!
І тут з Лёнем надарыўся прыпадак, проста на ўроку, перад усім класам. Ён упаў на падлогу, з яго рота паваліла пена, а ўсё ягонае цела затрэслася ў рэзкіх канвульсіях. Гэта было страшэннае відовішча, у класе ўсчаліся крыкі і лямант. Пабеглі за дырэктарам і за медыцынскай дапамогай. Яніна Васільеўна як аслупянела. Ухапілася рукамі за настаўніцкі стол — і ні з месца.
Аказваецца, у Лёні — эпілепсія. Да яго гэтая хвароба прыстала ў вайну, пасля вялікага нервовага ўзрушэння, калі ён цудам выратаваўся з фашысцкай аблавы і некалькі сутак адзін хаваўся ў лесе. Лёня доўга хварэў, месяцамі ляжаў у бальніцы, а тут яшчэ тры ваенныя гады, таму ў пятым класе яму ўжо было за шаснаццаць...
Той прыпадак на ўроку нямецкай мовы прымусіў усіх настаўнікаў ставіцца да Лёні Мардаса з далікатнасцю і асцярогай: не дакучаць пытаннямі па школьных прадметах, не прымушаць яго вучыць тое, да чаго не ляжала Лёнева душа.
Увогуле, Лёня вучыўся цераз пень калоду, можна сказаць, проста адбываў нумар у школе. Ну, а з нямецкай мовай у яго былі асабістыя рахункі, нібы ён уступіў у зацятую схватку з нейкім сваім заклятым ворагам. І тут ужо не злічыць перажыванняў і непрыемных хвілін для Яніны Васільеўны. Яна старалася не заўважаць розныя Лёневы жартачкі, нават ставіла ў класны журнал здавальняючыя адзнакі, не пачуўшы ад яго ніводнага слова па зададзенай тэме, каб толькі не выклікаць Лёнеў агонь на сябе. Але ён быў непадкупны!
На ўроках нямецкай мовы Лёня блазнаваў, прыдурваўся, выкідваў смяшлівыя конікі. Ён мог сярод урока падняцца са свайго месца, прайсціся па класе клоунскай паходкай і раптам выгукнуць:
— Хэндэ хох, кіндэр Войцік!
Кожны раз Мардас выбіраў для сваіх дурацкіх жарцікаў новую ахвяру. Той, чыё прозвішча ён называў, павінен быў выконваць яго каманду без усялякіх пярэчанняў. Інакш — не мінаваць здзеклівай помсты пустабрэха Лёні Мардаса, які выхваляўся сваёй сілай і не меў сабе роўных нават сярод сямікласнікаў. А тут яшчэ гэтая магічная хвароба і боязь усіх і кожнага выклікаць новы прыпадак страшнай эпілепсіі. Хай прыдурваецца, хай вычмураецца, толькі б не бачыць яго канвульсій і перакошанага твару з успененым ротам...
Але больш за ўсё Лёня Мардас упадабаў адну далікатную тэму, якую ён мусіраваў амаль што кожны школьны дзень. Тут ужо ягоным прыдумкам не было межаў.
— Кіндэр Вовусь, дай буську кіндрыцы Мані! Хуценька, я чакаю!
Ці яшчэ:
— Заўтра будзем жаніць Ромку са Светкай. Рыхтуйце для маладых падарункі.
Іншы раз ён трапляў у дураслівы стан пікантных разважанняў:
— Яніна Васільеўна, адпачніце, яшчэ нашпрэхаецеся. Сёння я прачытаю маім дарагім аднакласнічкам лекцыю пра... лю-б-о-оў! Школа забівае вашы светлыя галоўкі рознымі суфіксамі ды прыназоўнікамі, мучае задачкамі ды вершыкамі, а вас жа цікавіць зусім іншае, такое таямнічае і прыемнае... Вы хочаце цалавацца, абдымацца і жаніхацца, праўда ж? Не аднеквайцеся, па вачах бачу, што хочаце!
— Лёнечка, не трэба з дзеткамі на гэтую тэму,— асмелілася Яніна Васільеўна.— Ім яшчэ рана...
— Потым будзе позна,— сказаў як адрэзаў Лёня.— Хопіць іх частаваць байкамі пра бусла і капусту. А вы, Яніна Васільеўна, раскажыце, як круцілі любоў з нямецкімі афіцэрамі! Пра ўсё, як было, без утайкі...
Яніна Васільеўна — у слёзы, і за дзверы. Тут жа з’яўляўся дырэктар і з прыязнай усмешкаю выводзіў Лёню з класа, у якім яшчэ доўга пырхала гучнае хіхіканне, пакуль не вярталася настаўніца нямецкай мовы. Урок працягваўся, быццам нічога і не здарылася. Так, бязвінны жарцік, вылецеў і знік за акном спуджаным вераб’ём. А што тут можна было змяніць ці перайначыць?
Дзіва дзіўнае — на ўроках рускай мовы і літаратуры Лёня Мардас станавіўся зусім іншы, яго нібы падмянялі, ён — і не ён. Ні пустабрэхства, ні дурацкіх падначак, ні беспрабуднага гультайства. Яго нават Ніна Флораўна ставіла ў прыклад іншым:
— Вось так трэба вучыць рускую літаратуру! Не зубрыць, а адчуваць сэрцам, даходзіць розумам.
І Лёня стараўся, да кожнага ўрока Ніны Флораўны рыхтаваўся як след і адказваў на любое пытанне без запінкі. Праўда, у гэтым старанні было штосьці ўяўнае і падазронае. Лёня, здаецца, проста выслужваўся перад Нінай Флораўнай і гатовы быў выконваць любую просьбу па ледзь прыкметным кіўку яе прыгожай, у белакурых завітках галавы.
— Ніна Флораўна, дазвольце вам памагчы! Давайце я занясу ў настаўніцкую сшыткі. Мы выпусцім насценгазету пра творчасць Пушкіна.
Аднойчы, калі большасць вучняў схапілі двойкі па рускаму дыктанту, Ніна Флораўна вельмі расхвалявалася, маўляў, столькі памылак могуць рабіць толькі малапісьменныя людзі. А яшчэ яна выказала асуджальны дакор у адрас настаўнікаў пачатковых школ, з якіх пасля чатырох гадоў вучобы прыйшлі вучні ў пяты клас Палонкаўскай сямігодкі.
— І хто толькі вас там вучыў? Няўжо вам ніхто не казаў аб напісанні ненаціскных галосных?
— А Мішку мамка вучыла,— з’яхіднічаў Лёня Мардас.
— І, відаць, нядрэнна вучыла,— азвалася на Лёневу заўвагу Ніна Флораўна.— У Мішы Зарэўскага толькі дзве памылкі, можна сказаць, выпадковыя.
— Яму добра, яму пашанцавала,— нібы апраўдваўся Лёня, які напісаў дыктант на слабенькую троечку.
Мусіць, пасля таго дыктанта Лёня Мардас і неўзлюбіў Мішу Зарэўскага і пачаў даймаць яго сваімі кпінамі больш за астатніх аднакласнікаў. Насміхаўся, абзываў «здыхлячком» ды «рабенькім гусачком», прымушаў спяваць частушкі пра Сталіна і Гітлера. А што Міша? Ён трываў, пакутаваў і з кожным днём усё больш і больш ненавідзеў глюгастага пераростка. І да ўсяго — Міша вельмі перажываў з-за прыязных адносін (так яму здавалася) паміж Нінай Флораўнай і Лёнем Мардасам. А як Лёня выструньваўся перад настаўніцай, як стараўся ёй дагадзіць! І яна не пярэчыла, не адмаўлялася ад дапамогі настырнага вучня, і ўсміхалася яму, і падхвальвала...
Сядзеў Міша за партай пасля нялёгкай гразкай дарогі, паступова саграваўся, супакойваўся, пакуль на ўроку нямецкай мовы прыдурваўся Лёня Мардас. Ды нядоўгай была Мішава перадышка. Хаця якая там перадышка, калі зноў жа даводзілася пракручваць у памяці непаслухмяныя рыфмы пра Барадзіно. Ён паклаў «Русскую литературу» на калені і цішком заглядваў у падручнік, каб перачытаць радкі, якія ўсё яшчэ не запаміналіся.
Ён зачытаўся, страціў пільнасць, а калі схамянуўся, было позна. Мардас вокамгненна апынуўся побач, выхапіў з Мішавых рук «Русскую литературу» і паспяшаўся да Яніны Васільеўны, якая сядзела за сталом у глыбокай задуменнасці.
— Вы толькі паглядзіце, чым займаецца настаўнічын сынок на ўроку шпрэхэн зі дойч! — усклікнуў Лёня, падмацоўваючы сваю прытворную ўзрушанасць красамоўнымі жэстамі.— Вершыкамі забаўляецца! Яніна Васільеўна, прыміце меры!
— Лёнечка, супакойся, табе нельга хвалявацца,— ціха прамовіла настаўніца.— Міша старанны вучань, ён вунь адзін прыйшоў у школу за пяць кіламетраў у такую непагадзь. Хай адпачне.
— Адпачываць на ўроку? — яшчэ больш завёўся Лёня.— Я — стараста класа! Парушальнік дысцыпліны павінен панесці пакаранне.
— Не трэба, Лёнечка, Богам прашу, не трэба,— умольна сказала Яніна Васільеўна. Увесь яе выгляд быў разгублены і разняшчасны.
— Бога не чапайце, Бог тут ні пры чым,— адрэзаў Мардас.— Я не дазволю нейкім здыхлікам самавольнічаць.
У класе панавала трывожная цішыня: усе разумелі, што Мардас проста так не супакоіцца. Ён знайшоў зачэпку, якая развязала яму язык і дала волю ягонаму пустабрэхству.
Міша адчуваў сябе вельмі прыгнечана і амаль безнадзейна. Ён ведаў, што не зможа запярэчыць Мардасу, выказаць яму сваю нянавісць. І заступіцца няма каму: і настаўніца, і аднакласнікі былі пад гіпнозам Мардасавай нахабнасці. Ды, мусіць жа, ва ўсіх яшчэ быў недалёкі ўспамін аб Лёневым прыпадку, які ўсе ягоныя выхадкі апраўдваў як бязвінны жарт.
Лёня падышоў да Мішавай парты і загадаў:
— Устаць, божая кароўка!
Міша падняўся, не гледзячы на свайго крыўдзіцеля. Клас затаіўся ў прадчуванні чагосьці смешна-пацешнага. Урок нямецкай мовы набліжаўся да перапынку, і, здаецца, пяцікласнікі не вельмі гарэлі жаданнем вучыць словы, якія Яніна Васільеўна напісала крэйдай на дошцы. А настаўніца неяк засяроджана гартала падручнік і, мусіць, таксама чакала, калі празвініць званок.
— Та-а-к,— нарэшце парушыў маўчанне Лёня.— Зараз ты прачытаеш нам верш «Барадзіно». Напамінаю нашу дамову. Да ўрокаў Ніны Флораўны мы рыхтуемся з асаблівай адказнасцю. Ніякіх дурыкаў і сімуляцый! Хто парушыць наша святое абяцанне, той будзе карацца як здраднік. І ніякіх апраўданняў. Ну, давай, мы слухаем цябе, рабчык-гусачок!
Дык вунь куды павярнуў Лёня Мардас! І дамову ўспомніў, і «святое абяцанне»... Сам жа прыдумаў тую «дамову», праявіў ініцыятыву...
— Да ўрокаў Ніны Флораўны будзем рыхтавацца як след! — аб’явіў стараста і прымусіў усіх прагаласаваць за «святое абяцанне».— Калі хто не стрымае слова, няхай крыўдуе на самога сябе. Паблажак ад мяне не чакайце!
Так Лёня Мардас узяў шэфства над рускай мовай і літаратурай. Лайдак з лайдакоў, а вось жа праявіў інтарэс хоць да аднаго школьнага прадмета. Здзівіў дырэктара школы і парадаваў Ніну Флораўну. Яшчэ б! У школе толькі і размоў пра гультайства і блазноту пераростка Лёні Мардаса, а тут і сам узяўся за вучобу, і аднакласнікаў падахвоціў «святым абяцаннем».
Вось толькі паплылі па школе чуткі: хто са здзіўленнем, хто з усмешкай, хто з асуджэннем... Адны сцвярджалі, што ў Лёні Мардаса не ўсе дома, другія асуджалі настаўніцу рускай мовы і літаратуры, маўляў, яна сама вінаватая, дала повад, затлуміла вучню, хоць і пераростку, галаву... А той нібы з глузду з’ехаў...
Дайшлі тыя чуткі і да Мішы Зарэўскага — узрушылі і ўсхвалявалі. Падалося, што яго самога падлавілі з патаемнымі думкамі пра Ніну Флораўну, абнародавалі, выставілі на пасмешышча... А вось Лёня нібы і не чуў тых шматзначных намёкаў (ці не паказваў выгляду?), а ўсё завіхаўся каля Ніны Флораўны і нават праводзіў настаўніцу да хаты цёткі Тэклі, дзе яна кватаравала.
Пра дзіўную дружбу маладзенькай настаўніцы і вучня даведалася Мішава маці (яна зрэдку бывала ў сямігодцы па сваіх школьных справах) і зрабіла такую выснову:
— Прыгожанькая, каму хочаш закружыць галаву! Рамантычная, паэтычная душа. А што Лёнік? Дурненькі хлапчына... Ёй прыемна, што змагла прыахвоціць лайдака да сваіх урокаў. Тут далікатны педагагічны разлік... Ніна Флораўна доўга ў вёсцы не затрымаецца, такія ведаюць сабе цану...
Міша з трывогай слухаў матчыны разважанні, хваляваўся, нібы яго самога тычыліся гэтыя словы. Праўда, адзінае, што ўсцешвала Мішу апошнія дні, дык гэта магчымасць бачыць настаўніцу рускай мовы і літаратуры, чуць яе ўзнёслы голас, таемна захапляцца такой незвычайнай, як яму здавалася, прыгажосцю. І што там нейкія чуткі, байкі, намёкі?!
Калі Лёня Мардас загадаў чытаць на памяць верш «Барадзіно» на ўроку нямецкай мовы перад усім класам і ў прысутнасці Яніны Васільеўны, Міша Зарэўскі зразумеў, што ў яго жыцці наступаюць самыя драматычныя хвіліны. Усведамленне сваёй бездапаможнасці і раптоўная нянавісць да Мардаса зліліся ў адзін горкі і даўкі камяк: гарачыня шуганула ў галаву, перахапіла дыханне.
— Ну-ну, давай, не цягні ката за хвост,— Лёня адышоўся да дошкі і здалёку назіраў за сваёй ахвярай.— Паглядзім, як ты паважаеш свайго цёзку. Мішуня, мы ўважліва слухаем цябе! Толькі чытай з пачуццём, сам разумееш — твор геніяльнага рускага паэта.
Нечакана да Мішы прыйшоў паратунак. Ціха адчыніліся дзверы, і ў клас заглянуў дырэктар, павёў позіркам і ўсё зразумеў.
— Лёня, пайшлі са мной,— сказаў ён строга, пераступаючы парог класнага пакоя.— Бачу, ты не стрымаў сваё слова. Нам давядзецца развітацца з табой, і ўжо нішто не зменіць маё рашэнне. Хопіць цацкацца!
— Мікалай Іванавіч! — кінуўся да дырэктара Мардас.— Я ж нічога дрэннага, я ж са згоды! Мішка збіраўся расказаць верш Лермантава «Барадзіно». Вось і Яніна Васільеўна пацвердзіць...
— «Барадзіно» на ўроку нямецкай мовы? — зноў-ткі са строгасцю ў голасе здзівіўся дырэктар, запытальна пазіраючы на Яніну Васільеўну.
— Вядзіце яго куды-небудзь, Мікалай Іванавіч,— з роспаччу выдыхнула настаўніца.— Колькі ж можна здзекавацца...
Яна закрыла твар рукамі і ўсхліпнула. Больш дырэктар не стаў распытваць нікога.
— Пайшоў вон! — грэбліва вымавіў ён і пагнаў Мардаса перад сабою.
Збавенне ад Мардасавай знявагі не прынесла Мішу палёгку, ён, як і хвіліну таму, адчуваў сябе адзінокім і непрыкаяным. У ягоных думках па-ранейшаму жыло трывожнае чаканне ўрока рускай літаратуры, на якім давядзецца чытаць верш «Барадзіно». А можа, пранясе, можа, Ніна Флораўна не выкліча яго да дошкі? Хаця на гэта была малая надзея, як і на тое, што дырэктар больш не пусціць у клас пераростка Лёню Мардаса.
Ніна Флораўна птушкай заляцела ў клас — такая лёгкая, імклівая і вясёлая, нават пахмурнае надвор’е не магло сапсаваць яе прыўзняты настрой.
— Добры дзень, хлопчыкі і дзяўчаткі! Я рада вітаць вас на маім уроку! Ого, сёння вашы рады парадзелі.— Яна імгненна стала сур’ёзнай, прайшла да стала, села на крэсла, раскрыла класны журнал.
Упершыню за апошні час прамаўчаў Лёня Мардас, без каментарыяў якога не заставалася бадай што ніводная рэпліка настаўніцы рускай мовы і літаратуры. Відаць, яму добра ўляцела... Напэўна ж, атрымаў ад дырэктара і ў хвост і ў грыву, калі стаў такі рахманы і памяркоўны. Толькі ці надоўга?
— Дажджу збаяліся? А вось жа Міша Зарэўскі не спалохаўся, малайчына!
Пахвала Ніны Флораўны прыемна ўзрушыла Мішу, шчокі яго ледзь прыкметна заружавеліся, і ён асмеліўся зірнуць на настаўніцу. Яна была ў квяцістым світэры, які так пасаваў да белакурых завітушак, што абрамлялі яе ўсмешлівы, натхнёны тварык.
— Сёння мы зачаруемся цудоўнай паэзіяй геніяльнага рускага паэта Міхаіла Юр’евіча Лермантава,— узнёсла вымавіла Ніна Флораўна.— Я ўпэўнена, што верш «Барадзіно» падараваў вам не толькі слодыч паэтычнага слова, але і адкрыў веліч і мужнасць рускага народа, ажывіў слаўныя старонкі гераічнай мінуўшчыны. Важна, каб вы сэрцам успрынялі прачытанае, каб кожны вобраз знайшоў водгук у вашых думках. Вось давайце і ўслухаемся ў музыку Лермантаўскага радка. Хто ў нас жадае першы?
— Зарэўскі жадае,— усё ж не вытрымаў Мардас.— Ён жа не спалохаўся дажджу, каб толькі верш прачытаць.
— Леанід, ты што паабяцаў Мікалаю Іванавічу? Можа, табе яшчэ раз напомніць?
— Вінават, больш не буду.— У яго голасе няма ранейшай самаўпэўненасці.— Я ж каб лепш...
— Добра, будзем спадзявацца.— Ніна Флораўна ўважліва паглядзела на Мардаса і ўсміхнулася.— Ну, што ж, можа, і сапраўды пачнём з Мішы? Я цаню Мішаву працавітасць і настойлівасць у вучобе. А вось табе, Лёня, гэтага і не стае... Але хопіць пра нашы праблемы, сёння ў нас паэтычны ўрок! Міша Зарэўскі, калі ласка, да дошкі.
І ўяўляў жа гэты момант, і адганяў яго прэч, усё яшчэ спадзеючыся на нейкі цуд, але запрашэнне да дошкі прагучала для Мішы вялікай нечаканасцю. Ён аж уздрыгнуў, не ў сілах саўладаць са сваёй разгубленасцю.
«А можа, сказаць, што не вывучыў «Барадзіно», і не выстаўляцца на пасмешышча перад усім класам? — мільганула выратавальная думка.— Толькі што з гэтага? Хіба прызнаннем апраўдаешся перад настаўніцай? Вунь Лёня задаволена ўхмыляецца: яму радасць, яму пацеха...»
Міша ішоў да дошкі як на эшафот. І выгляд у яго быў такі прыгнечаны, што Ніна Флораўна нават спытала:
— Што з табой, Міша, можа, захварэў?
— Не-е, та-а-к...
— На Барадзінскую бітву сабраўся! — зноў не ўтрымаўся Мардас.
Настаўніца на гэты раз прамаўчала, толькі раздражнёна ўзмахнула рукой, маўляў, адстань, надакучлівы камар!
Скажи-ка, дядя, ведь недаром
Москва, спалённая пожаром,
Французу отдана?
Першую страфу Міша прадэкламаваў бадзёра і ўпэўнена. Ён глядзеў у акно, за якім гаспадарыла непагадзь, і паволі набліжаўся да каварнага радка, нібы ішоў па вузкай сцежцы, што вяла да крутога абрыву. І не затрымацца, і не павярнуць назад...
Нарэшце ён спыніўся, каб перавесці дыханне, пакутліва адшукваючы ў сваёй памяці патрэбнае слова.
Два дня мы были в перестрелке,
Что толку в этакой...
Яшчэ раз паўтарыў:
Что толку в этакой...
Тут жа пераскочыў на наступны радок:
Мы ждали третий день...
У рэшце рэшт, канчаткова разгубіўшыся і заблытаўшыся, Міша замоўк, утаропіўся вінаватым позіркам у брудную, зашмальцаваную падлогу.
Ніна Флораўна насцярожылася, паднялася з-за стала, падышла да Мішы.
— Не хвалюйся, успомні. Верш Лермантава... Я не дапускаю думкі, што яго можна недавучыць! Гэта ж цудоўная паэзія, музыка душы і сэрца! Не адчуваць яе — быць глухім і сляпым...
— Як крот у нары! — ажывіўся Лёня.— Давайце, Ніна Флораўна, я памагу Зарэўскаму, ён, відаць, замарыўся...
— Памаўчы, Мардас, памаўчы! Пакуль нам не патрэбны памочнікі...
Міша адчуў, як голас настаўніцы пастражэў, як у ім з’явіліся нейкія халодныя ноткі. Але змяніць што-небудзь ён ужо не мог: горыч і адчай паволі нарасталі ў яго свядомасці. І вострае адчуванне сваёй віны, і крыўда на самога сябе. Ды калі б гэта быў не ўрок Ніны Флораўны, ён, напэўна ж, так не перажываў бы, не пакутаваў. І чырвань шуганула ў твар, і нібы падзьмула едкім дымам у вочы. Хоць скрозь падлогу праваліся! {правалісяі
— Разумееце! — цяпер Ніна Флораўна ўзрушана звярталася да ўсяго класа.— Верш уваскрашае вялікую Барадзінскую бітву, подзвіг слаўных сыноў нашай Айчыны! «Барадзіно» — своеасаблівы гімн мужнасці і самаахвярнасці чалавека! Не вывучыць гэты верш — значыць аднесціся з непавагай да нашай гістарычнай спадчыны, да нашай памяці. Дык дзе мы спыніліся?
Настаўніца глядзела на Мішу з абнадзейваючым чаканнем, усё яшчэ спадзеючыся на свайго вучня, якога яна толькі што хваліла за стараннасць і працавітасць у вучобе. Сітуацыя ўскладнялася тэмай урока, захопленасцю Ніны Флораўны высокай паэзіяй Лермантава. Бо ў маўчанні вучня ёй бачылася і асабістая знявага, што ніяк не стасавалася з яе далікатнай і ўзвышанай натурай.
Два дня мы были в перестрелке,
Что толку в этакой безделке?
Ніна Флораўна прачытала зламысны радок, на якім спатыкнуўся вучань, пачала наступны:
Мы ждали третий день.
Але Міша маўчаў, пакутліва ўсведамляючы сваю асуджанасць, і ледзь стрымліваўся, каб не расплакацца проста тут, ля дошкі. Словы верша вылецелі з ягонай памяці начыста, і нават падказка Ніны Флораўны не змагла ажывіць хоць адзін радок.
Настаўніца не бачыла бядотнага стану свайго вучня, яго маўчанне высушыла апошнюю кроплю яе цярпення.
Ушчэнт пакрыўджаная і абняслаўленая, яна амаль выгукнула:
— Усё, сядай! Я не чакала ад цябе, Зарэўскі, такога нахабства... Ты вельмі здзівіў мяне і расчараваў. Я стаўлю табе адзінку!
Яе тварык у гэты момант зрабіўся несімпатычны: вусны скрывіліся ў злоснай грымасе, вочы заіскрыліся калючымі агеньчыкамі. Лёня Мардас зарадаваўся, нібы толькі што атрымаў важную асабістую перамогу. І тут жа здзекліва прадэкламаваў:
Когда б на то не божья воля,
Не отдали б Москвы!
Толькі Міша ўжо быў безуважны да ўсяго навокал, аслеплены і аглушаны сваёй нечаканай ганьбай. Ён ледзьве дайшоў да парты, сеў, апусціў галаву на крышку, закрыўся рукамі і горка заплакаў.
— Масква слязам не верыць! — Лёня карыстаўся момантам, натхнёны ўзрушанасцю Ніны Флораўны.— Скажы нам, дзядзька, чаму Зарэўскі не вывучыў Ба-ра-дзі-но?
— Мардас, ідзі да дошкі, хопіць прыдурвацца,— гнеўна сказала настаўніца.— Мы ўрок паэзіі ператварылі ў камедыйны фарс!
Міша вяртаўся дадому ўсё той жа слотнай асенняй дарогай, і настрой у яго быў самы мярзотны. А ў галаве, як на зайгранай грамафоннай пласцінцы, надакучлівым голасам паўтараўся адзін і той жа радок верша «Барадзіно»: «Скажи-ка, дядя, ведь недаром...» І голас гэты чамусьці быў вельмі падобны на голас настаўніцы рускай мовы і літаратуры Ніны Флораўны. А тое ачмурэнне, якое валодала Мішавымі пачуццямі з самых першых вераснёўскіх дзён, набыло нейкі яшчэ больш незразумелы і самотны сэнс. Нібы з ім, дванаццацігадовым хлапчуком, адбылося штосьці трагічнае і непапраўнае.
Неўзабаве Ніна Флораўна развітвалася з пяцікласнікамі. Выгляд у яе быў крышку сумнаваты і нават разгублены.
— Сёння мой апошні ўрок у вашым класе,— сказала настаўніца.— Такія жыццёвыя абставіны... Вучыцеся, не лянуйцеся. І ты, Лёня, не блазнуй, не маленькі ўжо, пара і сур’ёзным стаць.
— Ой, Ніна Флораўна, як жа я без вас?! — усклікнуў Мардас.— Я кіну школу, хопіць, навучыўся! Я паеду з вамі!
— Не трэба, Лёня, такіх жартаў. У цябе ўсё яшчэ наперадзе. Я вам усім, дарагія дзеці, жадаю шчаслівай жыццёвай дарогі! Дружыце з кнігай, літаратурай! Памятайце, што ў кожнага з вас можа надарыцца сваё Барадзіно. І важна выстаяць, не адступіць, а перамагчы. Як Міша Зарэўскі... Вось жа вывучыў потым верш «Барадзіно» і прачытаў на «пяць». Значыць, таксама перамог.
Міша зачырванеўся, расхваляваўся, не асмельваючыся ўзняць вочы на настаўніцу. Ды растрывожыла яго не ўпамінанне верша «Барадзіно», а, вядома ж, развітанне Ніны Флораўны, яе апошні ўрок. Як жа так?! Настаўніца рускай мовы і літаратуры больш не зойдзе ў клас, і ён, Міша Зарэўскі, ніколі не ўбачыць такую дзівосную ўсмешку, не пачуе звонкі, узнёслы голас... Хіба ж можна такое перажыць?!
Чорны дзень Мішавых разняшчасных пакутаў давяршыўся дома вечарам, калі маці паведаміла ашаламляльную навіну:
— Ну вось, я ж казала... Такія ў вёсцы доўга не затрымліваюцца. Прыгожанькая жар-птушка... Вунь як высока ўзляцела! За раённага пракурора ваша Ніна Флораўна выходзіць замуж. Пашанцавала!
І не бачыла маці ў вечаровым прыцемку, як спалатнеў яе сын Міша, а яго сінія вочы затуманіліся слязамі, і ён тыцнуўся тварам у падушку, каб забыцца пра ўсё на свеце. У той вечар яму раптам зусім расхацелася жыць...
Быў у мяне верны і безадказны сябрук, пра якога і сёння, праз столькі вірлівых і хуткаплынных дзесяцігоддзяў, успамінаецца з душэўнай цеплынёю і ўдзячнасцю. Ды хіба магу я ўявіць сваё маленства без яго? Ён неаднойчы выручаў мяне ў складаных сітуацыях, праўда, іншы раз надараліся неспадзяванкі, калі ўжо і мне даводзілася прыходзіць яму на выручку. Як і тады, у той пагодны летні надвячорак, калі мы вясёлай гурмой наладзілі хованкі на калгасным гумне.
Спачатку ўсё ж назаву імя майго сябрука, якое, напэўна ж, выкліча ў каго-небудзь і здзіўленне, і ўсмешку... Дык вось, гаворка ідзе пра самы звычайны дарожны веласіпед. З ім у мяне адбылося столькі прыгод і неверагодных здарэнняў, што пра іх можна апавядаць бясконца. А колькі кіламетраў школьных дарог накруцілі гумавыя колы майго вынослівага веліка?!
Тады без свайго сябрука-веласіпеда я не ступаў і кроку. І на гумно прыкаціў са спадарожным ветрыкам. А тут якраз сабралася развясёлая кампанія. Усё гумно было застаўлена стагамі свежай аржаной саломы (жнівень жа стаяў на двары), і лепшай мясціны для гульні ў хованкі нельга было знайсці. Не вытрымаў і я: падкаціў веласіпед да крайняга стога, прыкрыў яго саломай і таксама ўключыўся ў гульню.
Выкопвалі ў стагах норы, залазілі ў іх, замаскіроўвалі дзіркі саломай,— і паспрабуй тут каго знайсці! Той, каму выпала шукаць, трапляў у незайздроснае становішча: пошукі працягваліся да таго часу, пакуль усе самі не вылазілі са сваіх схованак.
Калі надакучылі хованкі, прыдумалі новую забаву: хто залезе на вяршыню стога. Задача для самых спрытных і рызыкоўных. Ды амаль ніхто з хлопцаў не захацеў паказацца слабаком: на штурм стагоў пайшлі дружным прыступам. І ўзнялася над гумном саламяная завіруха.
У самы разгар штурму з’явіўся стораж дзядзька Макар. Яго гнеўны голас прагучаў раптоўным сігналам небяспекі, і ўсе сіганулі ўрассыпную. Я таксама даў лататы, нават спачатку забыўся пра свой веласіпед.
— Што ж гэта вы надумаліся, нягоднікі?! — крычаў стораж.— Стой, страляць буду!
І хаця я ведаў, што ў дзядзькі Макара няма стрэльбы, страх гнаўся за мной куслівым сабакам. Трэба было ўцякаць, ратавацца самому і ратаваць веласіпед. Я апраметна кідаўся ад аднаго стога да другога, ліхаманкава ўскопваў рукамі і нагамі салому, але пошукі былі дарэмнымі. Мой драндулет як скрозь зямлю праваліўся... А можа, хто з хлопцаў падхапіў яго яшчэ раней, калі мы гулялі ў хованкі? Толькі цяпер у каго запытаешся, хто падкажа? Не да дзядзькі ж Макара звяртацца за дапамогай...
Адразу ж за дарогай раслі высокія, метры пад два, каноплі, і я з разгону нырнуў у іх выратавальную гушчэчу. Лез напралом, падмінаючы пад ногі гнуткія сцябліны, хаця і расхінаў іх рукамі, стараючыся як найхутчэй уцячы ад пагоні. У рэшце рэшт, напэўна, яе і не было, але ж, як вядома, у страху вочы вялікія...
Нарэшце я змогся і, быццам спаткнуўшыся, асеў на зямлю, суцішыўся і прыслухаўся. Церпкі канапляны чад казытаў у носе, кружыў галаву, і я пакрысе супакойваўся, пераканаўшыся ў надзейнасці сваёй схованкі. Толькі гэта было мімалётнае супакаенне, якое тут жа абярнулася ранейшай трывогай і закружыла нада мной чырвоным бухматым чмялём.
«Як я вярнуся дадому без веласіпеда? Што будзе, калі яго знойдзе стораж? Не-е, такое і ўявіць немагчыма...»
Чмель усё гудзеў і гудзеў, нібы папярэджваў мяне аб блізкай небяспецы. Хвіліна, другая, трэцяя... Ды я і без чмялінага гудзення ведаў, што трапіў у вельмі складаную неспадзяванку. Цяпер ужо і не ўцячэш, і не схаваешся...
Чмель нарэшце паляцеў, а я вырашыў дачакацца змяркання. Дачакацца і вярнуцца на гумно. Іншага выйсця ў мяне не было. Наперадзе мяне чакала суровае выпрабаванне, якое трывожыла сваёй невядомасцю і непрадказальнасцю. Нібы я раптам апынуўся адзін у дрымучым і непраходным лесе.
Што рабіць? Кінуцца туды, пабегчы сюды? Але я трываў, я чакаў, пакуль над гумном апусцяцца прыцемкі. Там маё збавенне, там мой паратунак... Я ўсё ж спадзяваўся і верыў, што знайду свой веласіпед.
Я пракраўся да краю канаплянага поля, агледзеўся і прыслухаўся. Мяне даймалі камары і дрыжыкі. Было боязна і вусцішна. Шпарка прамільгнуў да гумна і, азіраючыся, падбег да крайняга стога.
Салома занадта гучна шамацела пад рукамі, што яшчэ больш наганяла страху. Я спыняўся, сцішваўся, а потым зноў працягваў пошукі. Гэта ўжо было падобна на здзек, быццам нейкі нячысцік наладзіў са мною гульню ў хованкі. І закружыў, і заваражыў... А мой веласіпед схаваў у іншым месцы...
І калі я зусім разгубіўся і зняверыўся ў сваім пошуку, мае рукі раптам намацалі пад шархоткай саломай штосьці цвёрдае, металічнае. Гэта быў мой велік — верны, безадказны сябрук! Як жа я зарадаваўся, як узрушыўся! Нібы той казачны Пакацігарошак, які адужаў змея.
Ужо добра-такі сцямнела, але я па-ранейшаму асцярожнічаў, таму вырашыў каціць веласіпед не па дарозе, а нацянькі: міма канаплянага поля і яшчэ далей, каля Замкавай гары. І чаму я выбраў такі накірунак — цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё — я баяўся сустрэцца з дзядзькам Макарам. Як там ні было, але ж асцярожнасць яшчэ нікому не шкодзіла...
Я прабіраўся наўздагад, углядаючыся ў цемру шырока раскрытымі вачыма. Хоць бы які арыенцір, хоць бы месяц выплыў на неба... Толькі б не зваліцца ў выпадковую яміну ды не наляцець на якую карчажыну. Не за сябе хваляваўся, а за свайго сябрука. Я моцна трымаўся за руль, прыцішваў хаду, каб не падаваць якіх-небудзь гукаў. А навокал панавала вечаровая вусцішнасць, якую зрэдку парушаў лянівы сабачы брэх, што далятаў з вёскі.
Паступова пасвятлела (ці гэта мае вочы прывыклі да цемры?), я ўсё ж змог разгледзець за крокі тры агароджу і паспеў павярнуць управа. Веласіпед ціхенька брынькаў шчыткамі ды багажнікам, калі трапляў на выбоіну, і быццам папярэджваў: не спяшайся, будзь асцярожным.
Нарэшце я апынуўся ля Замкавай гары, і тут аж жахнуўся, калі ў цемначы зусім побач прыкмеціў абрысы вясковых могілак. Справа — круты абрыў да ракі Гайны, злева — дашчаная агароджа. У мяне не было іншай дарогі, як кіраваць са сваім веласіпедам каля металічных крыжоў і каменных помнікаў, над якімі высіліся каржакаватыя бярозы. А я ж нават днём стараўся абыходзіць могілкі падалей, чамусьці ўяўляючы іх мясцінай, дзе блукаюць прывіды-невідзімкі. А куды адлятае душа чалавека, калі ён памірае? Можа, так і кружыць тут, над крыжамі і помнікамі?
Я выруліў веласіпед на сцежку, што вяла ад Замкавай гары ўніз, да вёскі, і раптам аслупянеў, ахоплены халодным здранцвеннем. Проста перада мной у бярозавым голлі ўспыхнуў нейкі мігатлівы аранжавы шар. Ён вісеў у паветры на ўскрайку могілак і, здаецца, набліжаўся да мяне. Што гэта — здань, прывід, чыясьці душа? Я трымаўся за руль веласіпеда, як загіпнатызаваны, і не мог скрануцца з месца...
Дзіўны шар плыў, наліваўся чырванню і паволі падымаўся ўверх, усё вышэй і вышэй. Цяпер ужо ён не здаваўся шарам, а хутчэй за ўсё быў падобны на жоўты сланечнік, які раптам расквітнеў у вечаровай цемры. Галюцынацыя працягвалася хвіліны дзве-тры, і толькі тады я зразумеў, што таямнічы шар-сланечнік — месяц-поўня, які выплыў з-за Замкавай гары гіпнатычным прывідам. Напэўна, гэта быў зрокавы падман, выкліканы моцным нервовым узрушэннем. Як міраж, як цяжкае хваравітае трызненне...
Месяцавае святло вывела мяне са стану халоднага здранцвення, і я шпарка пашыбаваў па асветленай сцежцы, ужо не зважаючы на ўсялякую перасцярогу. Я спяшаўся хутчэй мінуць прымхлівую мясціну, уцячы падалей ад яе таямнічых прывідаў. Я амаль што бег побач з веласіпедам, які імкліва набіраў хуткасць з крутога схілу. Добра яшчэ, што не трапіў пад ногі камень-спатыкач, і я без перашкод спусціўся з пагорка. Выскачыў на дарогу і без аглядкі пакіраваў да моста, за якім стаяла наша хата.
Я прыкаціў веласіпед дадому, паставіў яго ў сенцах і, калі пераканаўся, што мама не звярнула ўвагу на маё позняе вяртанне, супакоіўся. Усе мае перажыванні засталіся там — ля гумна і могілак. Галоўнае, мой велік не трапіў на вочы сторажу дзядзьку Макару, і сам я выслізнуў з хітрай пасткі, нібы ўвішны пячкур з лазовага нерата.
Ноччу мне прысніўся той самы жоўты месяц-сланечнік, які павіс нада мною загадкавым прывідам, быццам клікаў кудысьці... А потым у майго веласіпеда з’явіліся крылы, і ён узняўся ў неба і паляцеў да месяца. Паляцеў адзін, без мяне... Ужо ў небе веласіпед ператварыўся ў чорнага бусла, які гнездаваўся на вялізнай сасне, што расла пасярод могілак.
Сон з месяцам-сланечнікам і чорным буслом мне сніўся яшчэ не адзін раз, калі я цяжка хварэў ангінай. Нагойсаўся на веласіпедзе, а потым нажлукціўся халоднай калодзежнай вады і застудзіў горла.
Ляжаў у бальніцы, не піў і не еў некалькі дзён і, здаецца, паміраў... Трызніў і да знямогі ганяў на веліку: то некага адчайна праследаваў, то ад кагосьці ўцякаў... І чамусьці толькі ноччу, пры святле месяца-сланечніка...
Я ўсё ж акрыяў, быццам вярнуўся з таго свету: змарнелы і схуднелы — скура ды косці. Добра яшчэ, што працягваліся канікулы і не трэба было ісці ў школу. Я днямі сноўдаўся каля хаты, сядзеў на лавачцы ў цяньку, чытаў кніжку пра палескіх рабінзонаў.
Праз колькі дзён пасля бальніцы я зноў выруліў свой веласіпед на вуліцу, асцярожна сеў на сядло і адчуў радасць імклівай язды і радасць выратавання пасля цяжкай хваробы. Быў сонечны дзень, і белы бусел кружыў у сінім небе. Чорны бусел бачыўся мне ў чорных бальнічных снах... А я круціў і круціў педалямі, нібы стараўся ўцячы ад самога сябе.
Уцячы ці дагнаць? А колькі ж было гэтых гонак потым, праз два гады, калі я ездзіў на веласіпедзе ў дзесяцігодку: штодня дзесяць кіламетраў — у школу, і дзесяць — назад, дадому.
Ну, хаця б тая ж туманная асенняя раніца, яшчэ ў прыцемках, з золкай надакучлівай імжой. За вёскай дарога брала на пад’ём, і трэба было націскаць на педалі, прыгнуўшыся да руля, каб хутчэй узабрацца на ўзгорак, з якога ўжо веласіпед каціў сам, аж да невялікага ляска. Тут і перадыхнеш, і сілы набярэшся для новага разгону.
Дарога нырнула ў дрэвавы калідор: справа стаяў густы альшэўнік, злева — кашлатыя елкі ды гонкія сасонкі. Раптам наперадзе, гэтак метраў за пяцьдзесят, у туманнай смузе я заўважыў, як штосьці цёмнае прамільгнула цераз дарогу. Нядобрая здагадка працяла мяне навылёт, прымусіла адразу ж затармазіць і крута павярнуць назад. Трывожна тахкала сэрца, нямелі ногі, але я ўзляцеў на ўзгорак на адным дыханні. Спыніўся, саскочыў на зямлю і ўтаропіўся на лясную дарогу, якая ледзь праглядвалася ў шэрым туманным паўзмроку.
«Што там прабегла? Якая зверына? Няўжо... воўк?»
Было боязна і нават страшна, як тады, калі ў поцемках шукаў ля саламяных стагоў веласіпед, а потым убачыў над могілкамі месяц-сланечнік. І што цяпер рабіць? Вярнуцца дадому, спаслацца на хваробу? А можа, гэта толькі мне здалося, прымроілася? І нічога там не прамільгнула...
Я паступова супакойваўся, хаця трывожная насцярожанасць не сплывала разам з золкім туманам, які паволі падымаўся ўверх. Наўкола прыкметна раз’яснілася, а я ўсё яшчэ стаяў у нерашучасці: вяртацца дадому ці ехаць у школу? І тут быццам бы хтосьці падштурхнуў мяне: «Чаго баяцца? Давай праскочым гэты лясок! Круці педалі — і трымайся за руль!»
Яшчэ колькі хвілін развагі — і я рашуча стаў нагою на левую педаль. Прыўзняўся, мацней сціснуў пластмасавыя рукаяткі, потым агледзеў багажнік, да якога была прывязана дэрмацінавая сумка з падручнікамі і сшыткамі, яшчэ раз кінуў позірк на пярэдняе кола з выламанай спіцай і на заляпаны гразёю ланцуг, нібы пераконваючыся ў іх надзейнасці. І толькі тады зрыхтаваўся да сваёй адчайнай гонкі.
Я ўляцеў у лясны калідор на імклівай хуткасці, якую змог набраць з узгорка, накручваючы педалі з усіх сваіх сіл. Хаця хуткасць тая была не такая ўжо і высокая: ды як тут разгонішся па слізкай асенняй дарозе? Так і глядзі, каб не зваліцца разам з веласіпедам у каляіну.
І ўсё ж гэта быў ашаламляльны рывок. Я імчаў наперад і крычаў дзікім фальцэтам:
— Прэч з дарогі, казёл аднарогі! Заб’ю, гад печаны! Э-э-ге-ге-ей!
Гэты крык надаваў мне смеласці і сілы: вытрымаць, не разгубіцца, праскочыць лясны калідор. Алешнік — справа, елкі і сасонкі — злева мільгалі туманнымі прывідамі, але я глядзеў толькі на дарогу і спяваў да хрыпаты:
— «Наверх вы, товарищи, все по местам, последний парад наступает!..»
Вылецеў на адкрытае поле і толькі тады даў перадышку сваім знямелым нагам: дарога якраз спускалася ў лагчыну, за якой пачынаўся яшчэ адзін зацяжны пад’ём.
— Малайчына, велік, ты здорава мяне выручыў! — Я выказаў сваю ўдзячнасць уголас і зноў націснуў на педалі. Наперадзе мяне чакала нялёгкая асенняя дарога даўжынёю ў сем кіламетраў. Трэба было спяшацца, каб не спазніцца на першы ўрок.
І быў такі выпадак. Недзе ўжо глыбокай восенню, калі пачаліся замаразкі і дарога за ноч добра-такі падмерзла, я выруліў раніцою на вузкі завулак вёскі Гасцілавічы, за два кіламетры ад Лагойска. На крутым павароце колы веласіпеда трапілі на слізкую шырокую наледзь, і я раптам разам з веласіпедам бразнуўся вобземлю. Тут якраз з двара насупраць выскачыў паджары вялізны сабака і з вісклівым брэхам кінуўся да мяне. Я ляжаў на лёдзе і бараніўся з дапамогай веласіпеда, тыцкаючы пярэднім колам у ашчэраную пашчу. А гэта яшчэ больш падахвочвала сабаку, нібы я зламысна дражніўся з ім. Сітуацыя, трэба сказаць, была не з вясёлых. І паспрабуй на слізкім лёдзе падняцца на ногі, калі на цябе нападае азвярэлы ваўкадаў. Ён жа зусім раз’юшыўся і, здаецца, гатовы быў накінуцца на мяне з самымі ваяўнічымі намерамі. Быццам той паляўнічы ганчак, які дагнаў няшчасную ахвяру і вось-вось глымане яе сваімі вострымі клыкамі.
Невядома, колькі б працягвалася гэтая нечаканая сутычка (і чым бы яна закончылася?), калі б я нарэшце не злаўчыўся і не стукнуў колам па сабачых іклах. Яму, мусіць, раней не давалі ў зубы, бо ваўкадаў адразу ж адскочыў убок і пакрыўджана заскуголіў. Гэтага імгнення мне якраз хапіла, каб ускочыць на ногі і зрыхтавацца да новай абароны, выставіўшы перад сабою веласіпед. Але тут, на шчасце, з-за веснічак з’явіўся барадаты дзядзька і гучным крыкам прагнаў сабаку ў двор, а мяне супакоіў:
— Не бойся, хлопец! Пірат не кусаецца, ён у нас вялікі жартаўнік.
— Я нічога не сказаў, аб’ехаў слізкую наледзь, выруліў на сцежку і хутчэй ускочыў на сядло.
«Ага, не кусаецца, брахун ікласты! — узрушана думаў я, кіруючы да моста цераз раку Гайну.— Калі б не веласіпед, як бы я абараніўся ад гэтай псіны?»
І яшчэ адна згадка-успамін. Тады мне, дзесяцікласніку, прапанавалі ўдзельнічаць у школьных раённых спаборніцтвах — дваццаціпяцікіламетровай веласіпеднай гонцы. Я спачатку аднекваўся, спасылаўся на свой старэнькі веласіпед, на якім асабліва не разгонішся. Але мяне ўсё ж угаварылі, бо ў нашым класе вучыўся кандыдат у майстры спорту Алёша Свірчэўскі. Яму гарантавалі першае месца, а мне, галоўнае, трэба было толькі прайсці дыстанцыю, прынесці камандзе заліковыя ачкі.
З раздзельнага старту я рвануў пад дружныя воклічы балельшчыкаў. Разагнаўся і панёсся па асфальтаванай шашы колькі ёсць духу, нібы наперадзе мяне чакала лёгкая прагулка. Узляцеў на ўзгорак, пайшоў на спуск, які даў мне кароткую перадышку. Хтосьці абганяў мяне, кагосьці абганяў я, а шаша, высветленая майскім сонцам, неслася насустрач разам з высокімі прыдарожнымі бярозамі. Метр за метрам, кіламетр за кіламетрам...
Першую палавіну дыстанцыі дзьмуў спадарожны паўднёвы вецер, і ён аблягчаў гонку, падганяў у спіну. Але як толькі я павярнуў назад, пругкі парыў ветру адразу ж шугануў у твар, прымусіўшы мяне яшчэ ніжэй сагнуцца над рулём. Вось тут і пачалося сапраўднае выпрабаванне на стойкасць і вынослівасць. Недзе ўжо на пятнаццатым кіламетры я адчуў, што выдыхаюся, што мой веласіпед зусім страціў хуткасць, нібы я ехаў не па асфальце, а па вязкай палявой дарозе.
Міма, як на крылах, праляцеў Алёша Свірчэўскі, толькі крыкнуў:
— Трымайся, Міша! Хутка — фініш!
І панёсся наперад, не збаўляючы хуткасць, яму і сустрэчны вецер не перашкода. Яшчэ б! У Алёшы шыкоўны гоначны веласіпед, з тонкімі шынамі, пакручастым, быццам барановыя рогі, рулём і рэгулятарам перамены скорасцей. А з якім азартам ён імчаў па трасе! Калі шаша ішла на пад’ём, Алёша прыўзнімаўся з сядла, станавіўся на педалі і ніколькі не прыцішаў тэмп гонкі.
Я пратрымаўся за кандыдатам у майстры спорту якіх метраў дзесяць-пятнаццаць і тут жа безнадзейна адстаў, адчуваючы, што вось-вось зрулюю ў кювет. На нагах — пудовыя гіры, у вачах — сляпучае мігценне... Ды і што я мог накруціць на сваім старэнькім дарожным веласіпедзе?! Ён жа быў зусім няздатны да шасейных гонак, добра яшчэ, што восенню і вясной (зімой я кватараваў у Лагойску) кожны дзень вазіў мяне ў школу і дадому па дваццаць кіламетраў. Даставалася майму веліку: і камеры даводзілася клеіць, і новыя спіцы ўстаўляць, і мяняць падшыпнікі ў задняй утулцы. Шмат было клопатаў з гэтымі падшыпнікамі: калі яны зношваліся, я не мог тармазіць, і вядучая зорачка пракручвалася на халастым хаду. Нават перад невялікім узгоркам даводзілася злазіць з веласіпеда і каціць яго побач з сабой.
Але тады, на дваццаціпяцікіламетровай дыстанцыі, я ўпарта ішоў да фінішу. Налягаў на педалі ў нейкім туманным паўзабыцці, бо мной кіравала адзінае жаданне: выстаяць, утрымацца за рулём! І на дваццатым кіламетры, і на дваццаць другім...
Фініш выплываў з сонечнага марыва доўгачаканым збавеннем ад пакутлівай знямогі. Усё бліжэй і бліжэй... І тут я кінуўся фінішаваць адчайным спуртам. Як толькі яшчэ знайшліся сілы на гэты апошні рывок?! Няўжо нарэшце адкрылася другое дыханне: і ў мяне, і ў майго старэнькага дарожнага веласіпеда? А ў блакітным небе ззяла яркае майскае сонца, якое раптам расквітнела нада мною жоўтым сланечнікам.
...Мінаюць гады, дзесяцігоддзі, а я з тугою ўспамінаю тую непаўторную пару і здалёку бачу сябе, разгарачанага велагоншчыка, які выйшаў на фінішную прамую...
Ой, як жа даўно гэта было!
«Ляжаць ніжэй травы, цішэй вады»,— такі быў загад Жоржыка Цыгана.
Жоржыкава прозвішча Казлоўскі, а Цыганом мы яго празвалі. Можа, што ў яго былі чорныя вочы і цёмны, нібы падвэнджаны, прышчаваты твар.
Нас пяцёра, Жоржык — шосты, і ўсе мы на ляту ловім кожнае слова нашага важака. Ніхто, вядома, не асмельваецца назваць Жоржыка Цыганом проста ў вочы. Ён у нас аўтарытэт — ого!
Мы стаіліся ў засадзе, ляжым «ніжэй травы, цішэй вады» ўжо з паўгадзіны, чакаем. Метраў за пяцьсот ад месца засады — выспа, парослая густым бярэзнікам, дзе мы зладзілі сабе будан — «церамок», і цяпер не ўяўляем свой вольны час без нашай патаемнай схованкі. Скажу па сакрэту, Цыган наведваецца сюды і ў час заняткаў. Ён жыве ў цёткі Аўдулі і сам сабе гаспадар. Хачу іду ў школу, хачу гуляю... Цыган два разы заставаўся на другі год і летась апынуўся ў нашым пятым класе. І ўсе хлопцы прызналі яго за важака.
Звычайна мы збіраліся да нашага церамка ў нядзелю з самай раніцы. Ішлі не з пустымі рукамі — запасаліся хто чым можа. Разводзілі касцёр, пяклі бульбу і бавілі час гульнёй у шашкі.
Мы гулялі на высадку, але гэтую «высадку» лепш за ўсё назваць паказальнымі выступленнямі нашага чэмпіёна Жоржыка Цыгана. Цыган умеў праводзіць хітрыя камбінацыі з прарывам у дамкі, і мы толькі дзіву даваліся: адкуль такая кемлівасць? Потым ён прапанаваў гуляць у паддаўкі. Тут выйграваў той, хто першы аддаваў усе свае шашкі.
Дзіўная гэта гульня. Калі ў звычайнай партыі стараешся абараніць кожную сваю шашку, ловіш кожны зявок праціўніка, дык у паддаўках адзін клопат — падкузьміць самога сябе. Прайграць, каб выйграць... Уладальнік апошняга месца (першае заўсёды даставалася Жоржыку) павінен быў выконваць любое пажаданне пераможцы: скакаць, спяваць частушкі, бегчы ў краму па цукеркі або вазіць на сабе чэмпіёна. І паспрабуй тут не выканаць волю важака! Тады ўжо развітвайся з церамком, з шашачнымі турнірамі і іншымі спакусамі...
Учора прайграў мой брат Шурка. Два гады назад Шурка быў аднакласнікам Цыгана, а цяпер на «выдатна» вучыцца ў сёмым. Мусіць, таму Цыган не любіў майго брата і прыдумваў супраць яго розныя каверзы. Асабліва Шурку не шанцавала ў шашачных турнірах.
— Гэта табе, Шурык, не правілы зубрыць,— пакепліваў Цыган.— У шашках кумекаць трэба, не тое што з «іксамі» ды «ігрэкамі». І за што толькі табе пяцёркі ставяць? Прабач, але раз прайграў, будзь ласкавы — падстаўляй спіну. Скажу па сакрэту, мне вельмі падабаецца катацца на выдатніках. Гэта ж такі гонар!.. Абра-ка-даб-ра!
Цыган выскаляўся і не хаваў сваёй радасці. Шурка быў спакойны, але я ведаў, што гэта за спакой, і нічым не мог дапамагчы брату. Я вельмі перажываў за Шурку, бо яго пройгрышы ў большасці выпадкаў — вынік хітрай тактыкі Цыгана, які наўмысна прайграваў слабаку Ліпкіну, каб той не заставаўся на апошнім месцы. Вось вам і паддаўкі...
Учора была субота, і калі мы надвячоркам меліся пайсці да церамка, Цыган успомніў апошні Шуркаў пройгрыш і загадаў:
— Прынось, Шурык, свой гармонік, будзеш весяліць нашу суполку.
— Я яшчэ слаба іграю,— пачаў адмаўляцца Шурка.
— Не прыбядняйся,— паблажліва паляпаў яго па плячы Цыган.— Чуў, што збіраешся выступаць на сцэне...
— Ды гэта ж адзін нумар. Дзяўчынкі з нашага класа будуць спяваць, а я акампаніраваць ім...
— Вось-вось, ты спачатку паакампаніруй нам, а потым ужо сваім дзяўчынкам... Даўжкі, Шурык, трэба аддаваць, сам разумееш. Абра-ка-даб-ра!
— Тата не дазваляе выносіць гармонік на вуліцу,— паспрабаваў я заступіцца за брата.
— А акампаніраваць дзяўчынкам можна? — паставіў рубам пытанне Цыган.
І я не стаў спрачацца з Цыганом. Марна было даказваць яму, што гармонік у Шуркі зусім новы і ён іграе на ім усяго другі тыдзень. Ды хіба Цыгана ўзрушыць тое, што Шурка захапляецца музыкай? Настаўніца спеваў казала, што ў Шуркі добры музычны слых, і калі б яго вучылі іграць на якім-небудзь інструменце з маленства, ён мог бы стаць сапраўдным музыкантам. А што ў Шуркі ёсць гэты самы «музычны слых» — бясспрэчна. Ён жа за некалькі дзён не толькі асвойтаўся з «галасамі» і «басамі», але паспеў развучыць «Кацюшу» і яшчэ дзве-тры мелодыі.
Шурка мусіў згадзіцца. Цыган быў задаволены, пахваліў майго брата.
— Вітаю і дзіўлюся. Дарма я лічыў выдатнікаў жміндамі. Бачу — памыляўся. Гармонік у цябе, Шурык, важнецкі... Шанцуе ж...
Цыган любіць пабалабоніць, язык у яго падвешаны. Толькі гэтая «падвеска» — не для школы, бо настаўнікі выціскаюць веды з Цыгана, быццам ваду з каменя. Праўда, яму ад гэтых школьных перажыванняў — ні горача, ні холадна. Цётка Аўдуля зусім не цікавіцца вучобай свайго пляменніка, а розныя далікатныя захады нашай «хуткай дапамогі» Цыган сустракае кплівай усмешачкай.
— Салажкі, не стройце з сябе вялікіх разумнікаў. Для мяне ваша навука — костка ў горле. Вы лепш вазьміце шэфства над якой-небудзь бабулькай. Яна вас пернікамі пачастуе. Абра-ка-даб-ра!
Вось тут і падступіся да Жоржыкавага сумлення. Яму і настаўнікі не могуць даць рады, нават спецшколай яго не прыструніш.
«Бязбацькавіч, расце на лес гледзячы»,— казала пра Казлоўскага мая мама.
Жоржык прыехаў у нашу вёску да цёткі Аўдулі яшчэ трэцякласнікам, і ніхто не ведаў, адкуль ён і дзе яго бацькі.
— Ну, Шурык, павесялі кампанію,— Цыган сядзіць ля ўваходу ў церамок, па-турэцку падкурчыўшы ногі, і сочыць за маім братам, нібы каршун, які прыгледзеў сваю ахвяру. Шурка прымасціўся крокі за тры ад церамка на сухім сасновым кругляку, схіліўся над гармонікам і паволі расцягнуў мяхі, яго пальцы прабеглі па перламутравых гузіках. Шурка іграў песню: «Широка моя страна родная, много в ней полей, лесов и рек».
— Во-ой, хопіць! — Цыган з кіслай мінай на твары ўзмахнуў рукой.— І адкуль ты гэтую «страну» выкапаў? Ты нам, Шурык, пра любоў пачырыкай, каб да сэрца дайшло. А пра «рэкі» лепш у клубе трынькай. Дзяўчынкі табе дзякуй скажуць.
Шурка не адказаў на зубаскальства Цыгана і ўсё іграў (толькі больш ціха) ранейшы матыў: «Я другой такой страны не знаю...»
— Ну дык як жа з цілі-цілі цестам? А мо сербіянку?
Цыган паволі падняўся, са смакам пацягнуўся і гэтак жа паволі падышоў да Шуркі.
— Клёва іграеш, вось толькі рэпертуар у цябе, Шурка,— вешчая кавурка, неважнецкі... Мне ад тваёй «страны»... аж зуб разбалеўся. Дай-ка сюды гармонік... Падвесялімся матыўчыкам задушэўным. Га, хлопцы? — Цыган азірнуўся на нас і зарагатаў: — Абра-ка-даб-ра!
«Где так вольно дышит человек»...
Раптам музыка абарвалася. Я ўбачыў, як пабялеў Шуркаў твар, як ён рэзкім рыўком сціснуў мяхі гармоніка і смела паглядзеў у вочы нашаму важаку.
— Гармонік не дам,— голас майго брата прагучаў ціха і рашуча.— Можаш свае сербіянкі заказваць па радыё.
Мы анямелі: пярэчыць важаку?!
— Хлопцы, чулі: гарманіст зафанабэрыўся.— Жоржык завойкаў, схапіўся за жывот, нібы ад невыносных колікаў.— Во-о-ой, не магу... Трымайце мяне, павалюся... У шашках — слабак, а фанабэрыю разводзіць... Але як з даўжком? У нас жа дамоўленасць, праўда, Борык?
Гэта Цыган звяртаецца да лупатага Барыса Ліпкіна, які быў у важака за ад’ютанта і вернага служку.
— Ага, усе дамаўляліся,— Ліпкін глядзіць сваімі пукатымі вачыма проста ў рот Жоржыку, гэта, мусіць, каб злавіць яго словы на ляту.— Бунт, забастоўка. Шкада, але давядзецца развітацца з Шурачком.
Шурка не стаў чакаць, калі Цыган аб’явіць «абракадабру». Ён падняўся з кругляка, перакінуў рамяні гармоніка праз левае плячо і пайшоў.
— Малайчына, Шурка — вешчая кавурка, здагадлівы. Толькі твая фанабэрыя табе бокам вылезе, папомніш маё слова,— прыгразіў Цыган.— Аб-ра-ка-даб-ра!..
— Трэба правучыць вешчую кавурку,— сказаў Цыган, калі мы сабраліся сёння раніцай ля церамка.— Каб нос угору не задзіраў і ад сваіх даўгоў не ўцякаў. З выдатнікамі інакш нельга. Аб-ра-ка-даб-ра!
Мне крыўдна было за брата, але я маўчаў. Маўчалі і ўсе астатнія: важаку пярэчыць нельга.
Вядома, Шурка пакрыўдзіўся на мяне. Вечарам, калі я вярнуўся дадому і папрасіў яго памагчы адолець задачку з іксамі, ён нават у мой бок не глянуў. Потым сказаў:
— Эх вы!.. Цыган хутка будзе ездзіць на вас верхам. Ён здзекуецца, а вы як вады ў рот набралі. Аматары паддаўкоў. І ты з імі заадно.
— Я што, я нічога... Трэба было не прыносіць гармонік. Сам вінаваты.
— Я вінаваты, я? — Шурка глядзеў на мяне, як на ворага.— А яшчэ родны брат.
— Ты ж і мне гармоніка шкадуеш,— упікнуў я.
— Шкаду-у-еш,— перадражніў Шурка.— Ды ў цябе да музыкі ні складу, ні ладу.
— Добра, што ў цябе «склад»...
Так мы і пасварыліся. А тое, што Шурка аж дрыжыць над сваім гармонікам,— факт. Я паспрабаваў паіграць аднойчы, дык ён на мяне каршуном наляцеў, аж маме давялося ўмяшацца. Праўда, я да гэтай ігры асаблівай ахвоты не маю, іншы раз проста цікава. Іншая справа — шашкі. Я гатовы гадзінамі сядзець за шашачнай дошкай. Тут і азарт, і хваляванне, і радасць перамогі...
— У гэтым пісьме я прапаноўваю вешчай кавурцы мір.— Цыган узмахнуў белым канвертам ля самага майго носа,— запрашаю Шурачку да церамка. У дванаццаць нуль-нуль. Ты, Барыс, даставіш наша пасланне.
— А можа, лепш... Мішка? — замяўся Ліпкін.— Ён жа брат...
— Не, у мяне на гэты конт ёсць зусім іншы план,— выскаліўся Цыган.— Пад кодавай назвай «капкан». Вось дзе будзе смеху...
Ліпкін пабег у вёску, а мы засталіся ля церамка.
Сёння важак быў нейкі не падобны на самога сябе. І мне чамусьці не падабалася яго загадкавасць. Ён, напэўна, штосьці прыдумаў супраць майго брата і да пары да часу ўтойваў. Гэтае пісьмо, заява аб прымірэнні. Ды не такі Жоржык Казлоўскі прасцяк...
— Пайшлі,— Цыган падняў угору кароткі дзяржак сапёрнай рыдлёўкі.
Я ішоў па віхлястай сцяжынцы апошні. Сцежка вілася па крутым адхоне па-над шырокай лугавінай каля Вузлянкі. Кажуць, раней, гэтак гадоў дзвесце-трыста назад, гэты адхон, на якім цяпер разросся арэшнік, быў стромым, непрыступным берагам бязмежнай воднай прасторы.
— Вось тут і спынімся,— сказаў Цыган, калі мы адышлі ад церамка з паўкіламетра.— Харошае месцейка, як па заказу.
Справа, ледзьве не да самай сцежкі, падступаўся густы маліннік, а злева, крокаў на дваццаць уніз, абрываўся адхон, пакрыты бруднымі касмылямі рудой леташняй травы.
Цыган агледзеўся, а потым убіў рыдлёўку ў зямлю.
Праз якую хвіліну-другую на ўсю шырыню сцежкі з’явілася круглая ямінка. Мы глядзелі на Цыгана і чакалі, што будзе далей.
Нарэшце ён разагнуўся і паклікаў мяне:
— Давай, Мішунчык, пагрэйся... Хвалю, што не клюнуў на агітацыю братана. Ад імя нашай суполкі дзякуй.
Я хутка змогся, спацеў, але не паказваў выгляду, не здаваўся.
— Давай, Мішунчык, яшчэ крышку. Ты, можа, на калені стань, зручней будзе. Мая прамашка, трэба было ўзяць рыдлёўку з доўгай ручкай, а не сапёрную.
Нарэшце прыбег Ліпкін.
— Гарманіста знайшоў на ферме, ён памагаў маці паіць цялят. Перадаў пісьмо... Сказаў, што прыйдзе,— Ліпкін не мог адсапціся і хапаў паветра на поўны рот.
— Цудоўненька! — сказаў Цыган і праспяваў: — «Я другой такой страны не знаю...»
Ён выхапіў з маіх рук рыдлёўку, скочыў у ямку, берагі якой даставалі яму ўжо амаль да пояса, падраўняў дно, прытупнуў некалькі разоў сваімі аблезлымі кедамі і загадаў:
— Ану, хілячкі, хуценька наламіце галінак і сухога лісця збярыце. Раз, два, тры!..
Мы кінуліся выконваць загад.
...І вось мы ляжым у малінніку, маўчым, назіраем за Цыгановым «капканам»: хто ў яго трапіць? Раптам да майго слыху даляцеў нейкі дрыготкі малінавы звон. Я прыслухаўся і пачуў ціхую мелодыю, што плыла, набліжалася, мацнела. Гэта іграў Шуркаў гармонік. Шурка набліжаўся да месца нашай засады па сцяжынцы, на якой Цыган з нашай дапамогай замаскіраваў сваю пастку. І тут нарэшце да мяне дайшло! «Дык жа гэты «капкан» Цыган падрыхтаваў для Шуркі! І пісьмо з Ліпкіным падаслаў, каб у пастку заманіць...» Мне зрабілася горача, але я па-ранейшаму ляжаў «ніжэй травы, цішэй вады» і сачыў за сцяжынкай, суцяшаючы сябе тым, што Шурка заўважыць і абміне Цыганову пастку...
Шурка ішоў спакваля, нібы заварожаны меладычнымі гукамі, і, напэўна, нічога не чуў і не бачыў, інто дзеецца наўкола. Брат іграў «Кацюшу» — сваю любімую песню:
«Расцветали яблони и груши,
Поплыли туманы над рекой...»
Шурка паволі набліжаўся вузкай сцяжынкай да Цыгановай пасткі. Я добра бачыў братаў твар, непаслухмяны віхор бялявых валасоў, што смешна тырчаў на макаўцы, бачыў, як Шуркавы пальцы бегаюць па перламутравых гузіках. І быў як загіпнатызаваны. Я слухаў музыку і на нейкі момант забыўся, што мы ляжым у засадзе. Усё-такі хораша іграе Шурка...
Побач суха і коратка трэснула, зашамацела, пачуўся здаўлены кашаль. Я азірнуўся і ўбачыў Цыгана, які давіўся смехам: яго прышчаваты твар аж пачырванеў ад натугі. Жоржык сядзеў на кукішках і ледзьве стрымліваўся, каб не зарагатаць.
Нашы позіркі сустрэліся. Цыган падміргнуў мне, маўляў, чакай, зараз убачыш цуд несусветны... Такі настрой у яго з’яўляецца заўсёды, калі ён ездзіць верхам на кім-небудзь са сваіх даўжнікоў. Гэта для яго вунь якая радасць!
Шурка спыніўся за два-тры крокі ад Цыгановай пасткі, паправіў левай рукой на правым плячы шырокі рэмень гармоніка, усміхнуўся самому сабе і шырока расцягнуў мяхі. Разам з першымі акордамі вясёлай песенькі Шурка рушыў наперад.
Я не паспеў крыкнуць «стой», не паспеў папярэдзіць брата аб небяспецы. Я ўсё яшчэ спадзяваўся, што Шурка абміне яму... Але тонкія арэхавыя палачкі, прыкрытыя леташнім лісцем і жоўтым пяском, шуснулі пад Шуркавай нагой, ён упаў, гармонік вырваўся з рук, працяжна заенчыў і кульнуўся ўніз па крутым адхоне.
— Абра-ка-даб-ра! Ха-ха-ха!
Рагатаў Цыган, войкаў Ліпкін, смяялася ўся наша суполка. Яны пацяшаліся над маім братам. Толькі мне было не да смеху. Я падхапіўся са сваёй ляжанкі і кінуўся напралом праз маліннік. Я ўцякаў ад агіднага рогату нашага важака. У гэтых уцёках, здавалася мне, быў паратунак, маё збавенне ад пачуцця горкай віны і сораму: «Шурка не павінен бачыць мяне побач з Цыганом. Я не хаваўся ў засадзе, не капаў яму...»
Ужо ў бярэзніку я раптам знячэўку зачапіўся наском чаравіка за непрыкметны пянёк і з усяго разгону паляцеў на замшэлы сухі дол, балюча тыцнуўся тварам у калючы верасовы куст.
Праз колькі хвілін пачуў прыглушаныя галасы. Я прыўзняў галаву, пачаў углядацца ў той бок і праз вузкі прагал бярэзніку заўважыў знаёмыя абрысы нашага церамка, які здалёк нагадваў хатку бабы-ягі.
Я ўскочыў на ногі і, прыгнуўшыся, сігануў убок да нізкарослага арэшніку.
— Абракадабра! — зусім побач сказаў Цыган.
Я прысеў на кукішкі, адчуваючы ва ўсім целе непрыемную здранцвеласць.
Яны ішлі міма. Весела балабоніў Цыган, яго словы даляталі да мяне зумклівымі восамі.
— І чаго гэта вы хвасты падціснулі? Нічога з ім не здарылася, прыкідваецца... Калі што — на Мішука звернем. А як ён даў лататы, вось дык смяхоцце... Для роднага брата яму выкапаў... Здорава я прыдумаў! Абракадабра!
— Шурачок, мусіць, не прыкідваецца,— пачуў я пісклявы галасок Ліпкіна.— Вы пабеглі, а я паглядзеў. Сядзіць ля ямы і плача...
— Плача? Так яму і трэба... Сам вінаваты, не будзе нос задзіраць. Ведаем мы гэтых пяцёрачнікаў...
Галасы паступова заціхлі, а я счакаў якую хвіліну і напрасткі заспяшаўся да ракі, туды, дзе хаваўся ў засадзе. Я ўбачыў Шурку здалёк і, паспешліва звярнуўшы са сцяжынкі, схаваўся за куст арэшніку. «Што я скажу брату? Можа, лепш не паказвацца яму на вочы? Але ж чаго ён там? Не, з ім штосьці здарылася...» Перасіліўшы сваю разгубленасць, я выбраўся з-за куста і не зусім упэўнена пайшоў да Шуркі, які сядзеў узбоч сцежкі і, здаецца, быў безуважны да ўсяго навокал. Гармоніка ля яго не было, і гэта мяне яшчэ больш устрывожыла.
— Шурка! — я паклікаў асцярожна.
Ён нават не зварухнуўся, быццам не пачуў.
— Дзе гармонік? — я абышоў Шурку збоку і зазірнуў яму ў твар.
Шуркавы вочы, невідушчыя ад слёз, глядзелі міма мяне.
— Шурка, чаго ты?! — я апусціўся на калені перад братам.— Гэта я — Мішка... Хіба ты не пазнаў?
Нечакана слёзы сыпанулі з маіх вачэй.
— Гэта я... я вінаваты,— слёзы перашкаджалі гаварыць.— Цыган загадаў капаць... Я не ведаў, што для цябе... Даруй, даруй...
Я ўхапіў Шурку за руку, стараючыся прымусіць брата ачнуцца, сказаць хоць адно слова.
— Я не паспеў папярэдзіць... думаў, ты абмінеш пастку. Я ненавіджу Цыгана... Шурка, ты чуеш мяне, чуеш?
Я не стрымліваў слёз, спяшаўся выгаварыцца, нібы гэта была наша апошняя сустрэча.
— Чаму ў нас так? Мы ж браты? Чаму я паслухаў Цыгана, а не цябе? Чаму? — з маіх грудзей вырваўся ні то крык, ні то стогн.
І тут нашы позіркі сустрэліся. Я ўбачыў, што Шуркавы шэрыя вочы ажылі, заіскрыліся. Брат насцярожана глядзеў на мяне, як глядзяць на незнаёмца, калі сумняваюцца: можна яму даверыцца ці не?
— Прынясі гармонік, ён там,— нарэшце вымавіў Шурка, кіўком галавы паказваючы проста перад сабой.
— Я зараз!
Шурка прыдзірліва аглядае гармонік з усіх бакоў, выцірае далонямі брудныя плямы пылу, здымае рудыя травінкі, што прыліплі да бліскучых металічных ражкоў, і ціха, амаль шэптам разважае:
— Трапілі мы з табой у пастку... Прыдумаў недавярак, дакладна разлічыў...
Я стаю побач, слухаю брата, які размаўляе з гармонікам, і адчуваю сябе самым апошнім нягоднікам.
— Як ўсё хітра замаскіраваў... Каб брат брату яму капаў. У табліцы множання спатыкаецца, а тут...
Шурка закідвае рэмень на правае плячо, нізка схіляецца над двума радамі белых гузікаў і паволі расцягвае мяхі. Ён услухоўваецца ў рознагалоссе гукаў, што вылятаюць з гармоніка, прабягае пальцамі зверху ўніз і знізу ўверх па ўсіх гузіках і толькі потым заспакоена кажа:
— Бач, так гопнуўся аб зямлю, пад адхон куляўся, а іграе чыста...
— Можа, дамоў пойдзем,— нясмела прапанаваў я.
— Трэба ісці,— сказаў Шурка.— Але я падвярнуў нагу — баліць, не ступіць.
— Давай памагу...
Цяпер я гатовы выканаць любы загад Шуркі, гатовы пайсці за ім хоць на край свету.
— Давай... Не чакаць жа, пакуль Цыган яшчэ адну пастку падрыхтуе. Памочнікаў у яго хапае...
Шурка шчыльна сціснуў мяхі, зашпіліў на баках гармоніка чорныя раменьчыкі і сказаў:
— Вазьмі гармонік на плячо, так будзе лягчэй... Вось так, правільна. А цяпер памажы падняцца. Асцярожна, не тузай...
Шурка абхапіў правай рукой маю шыю, а я левай рукой абняў яго ў поясе, і мы пашкандыбалі дадому. Брат рабіў некалькі скачкоў на левай назе, і нам даводзілася зноў і зноў спыняцца, каб перадыхнуць. Я папраўляю на плячы рэмень гармоніка, Шурка ямчэй абхоплівае мяне за шыю, і мы паволі рухаемся ўгору па пясчанай сцяжынцы, што пралегла між густога малінніку.
Калі мы ўзабраліся наверх, Шурка апусціўся на рудую, прыцярушаную шэрым пылам траву:
— Ну вось... адолелі. Абракадабра праклятая...
Я паставіў гармонік на зямлю і прысеў побач з Шуркам. Тут жа (і што за насланнё!) ледзьве не над самай маёй галавой пачуўся з’едлівы голас:
— Салют, братанчыкі! А я ўжо не спадзяваўся знайсці вас... Абракадабра!
Я ўвесь сцяўся, але не зварухнуўся, не расплюшчыў вочы. Як я ненавідзеў Цыгана ў гэты момант!
— Выскаляка несусветны,— спакойна сказаў Шурка.— І адкуль у цябе столькі злосці?
— Якая злосць?! — развёў рукамі Цыган.— Я проста пажартаваў. Ці ты жартаў не разумееш?
— Ага, пажартаваў... І пастку замаскіраваў «па-добраму»...
— Пастку? — яшчэ больш здзівіўся Жоржык.— Ты вось у Мішкі запытай... Ён лепш за мяне ведае... Хто з рыдлёўкай завіхаўся, хто арэшнік ламаў для маскіроўкі?.. Брат брату маніць не будзе, чыстай праўдай пачастуе... на талерачцы з ружовай каёмачкай... Мішка — смелы, з ім можна ісці ў разведку.
Цыган сыпаў словамі, быццам гарохам з дзіравага мяшка. Я адчуваў, што ён проста так ад нас не адчэпіцца.
— Абракадабра! — раптам крыкнуў я, адштурхнуў Цыгана і памчаў па краі адхона да бярэзніку.
Я бег, адчуваючы ў нагах незвычайную лёгкасць. Нібы і не карабкаўся хвілін дзесяць-пятнаццаць назад па крутым схіле гары разам з братам Шурам, выбіваючыся з апошніх сіл. Уся мая крыўда і злосць на Цыгана скіравалася цяпер на церамок, з якім былі звязаны ўсе мае няшчасці і гэтая ганьба. Я з усяго разгону наляцеў на фанерную сцяну церамка, якая мацавалася на тонкіх бярозавых кійках і гнуткіх арэхавых прутах. Сцяна адразу рухнула, а потым паволі, амаль бясшумна асеў уніз толевы дах хліпкай Цыгановай пабудовы і накрыў мяне сабою.
Я ляжаў, цяжка дыхаючы, але дзіўна — цяпер я быў спакойны, як ніколі.
— Абракадабра! — сказаў я, падняўся і, не спяшаючыся, пайшоў назад, туды, дзе застаўся мой брат Шурка. Яму патрэбна была мая дапамога.
Яшка дапіваў малако, калі з вуліцы пачуўся свіст. Перакінуўшы цераз плячо рэмень сумкі, Яшка бразнуў клямкай і выскачыў з хаты. На хаду завязаў шнуркі шапкі-вушанкі пад падбародкам, надзеў рукавіцы, якія звязала маці з цёплай авечай воўны.
Навокал густая чарнільная цемра. Стаіць марозны зімовы ранак, калі яшчэ гаспадарыць ноч, а світанне крочыць дзесьці далёка на ўсходзе. Але ж не будзеш яго чакаць, трэба спяшацца ў школу.
Іх сямёра. Звычайна восенню ці вясной з іхняй вёскі ходзіць куды больш дзяцей. А цяпер, калі ночы сталі такія цёмныя і доўгія і што ні дзень завіруха, дзяўчынкі жывуць у інтэрнаце. Толькі яны, хлопцы, дамовіліся хадзіць у школу ўсю зіму. Яны — не дзяўчынкі, ім няма чаго баяцца злосных сцюжаў і завейных дарог...
Коля Мяцельскі ў іх за важака. Цяпер ён, як і заўсёды, ідзе ўперадзе і асвятляе дарогу факелам. Факел — выдумка Колі. Гэта звычайная літровая кансервавая бляшанка, донца і бакі якой прабіты цвіком на мноства дзірак. Бляшанка прычэплена да доўгага кавалка дроту. За гаручае ў хлопцаў — гума ад старой аўтамабільнай шыны. Гарыць гума ярка, дымна і сквірчыць, нібы сала на патэльні. Ды гэткай бяды! Галоўнае, што пад нагамі відно, хоць іголкі збірай.
А шлях у хлопцаў няблізкі, аж пяць кіламетраў. І трэба ісці і ісці. На лыжах у такую цемру не разгонішся. Таму і шыбуюць яны пехатой. Ад шпаркага кроку хутка становіцца цёпла. Неяк адразу мякчэе калючы сіберны вецер. Яшка нават развязвае шнуркі шапкі-вушанкі.
Паспрабуй за гэтым даўганогім сямікласнікам Колем угнацца. Яшка меншы, толькі ў пяты ходзіць, таму ён паспеў ужо запарыцца. Але ён не падае выгляду, Яшка Казлоўскі не з тых, хто пры першай цяжкасці скардзіцца.
Яшка замыкае групу. Яго рука раз-пораз лезе ў кішэнь паліто і абмацвае прадаўгаваты круглы футарал ліхтарыка. Учора бацька прывёз з горада. Ну і было Яшку радасці! Ён цэлы вечар не выпускаў ліхтарык з рук. Нават з ім у пасцель лёг. Залез Яшка з галавой пад коўдру і давай пстрыкаць выключальнікам. Цікава-а! Мабыць, ён цэлую ноч не спаў бы, калі б маці ліхтарык не адабрала.
Яшку так і карціць выцягнуць з кішэні ліхтарык і стрэліць у цемру доўгім вострым промнем. Ён мог бы цяпер абысціся і без факела, і не трэба было б удыхаць едкі смурод ад гарэлай гумы. Бо вецер якраз у твар дзьме. Але ж варта хлопцам убачыць ліхтарык — і тады ад іх адбою не будзе. Кожны захоча яго патрымаць. І не толькі патрымаць, але і пасвяціць. Адзін пстрыкне выключальнікам, другі, трэці... Так і перапаліць могуць лямпачку. А ў Яшкі няма запасной...
З дарогі хлопцы звярнулі на сцежку. Яе пратапталі яны напрасткі, праз балота і поле. Так да школы бліжэй на кіламетра паўтара, а можа, і больш.
Нарэшце Яшка не вытрымлівае і вымае ліхтарык з кішэні. Ён захінаецца ад ветру спіной і націскае на кнопку. Яркі прамень слізгае па снегавой раўніне. Цемра спалохана адлятае і толькі воддаль спыняецца, яшчэ больш учарнеўшы. Яшка накіроўвае прамень у неба і, задаволены, назірае за высокім, нібы ад пражэктара, слупам, такі яму даводзілася бачыць у кінафільмах аб вайне.
— Што гэта ў цябе? — раптам ён чуе за спіной танклявы голас пранырлівага Косціка Раткевіча. Яшка ўздрыгвае, быццам хто за каўнер калючага снегу сыпнуў.
— Нічога,— гаворыць Яшка і намерваецца схаваць ліхтарык.
— Як нічога?! — здзіўляецца Косцік.— Ды я сам толькі што бачыў, пакажы,— і тут жа гукае: — Э-эй, хутчэй сюды!
— Што за трывога?
— Ды вось, хаваецца,— паведамляе Косцік.
— Як хаваецца? — перапытвае Коля.
Адступаць няма ўжо куды, і Яшка нехаця гаворыць:
— Нічога я не хаваюся, бацька ў горадзе купіў.
— І ты дагэтуль маўчаў?! — ускліквае Коля і перадае факел Косціку, які з імпэтам падхоплівае яго.
Косцік заўсёды рады выслужыцца перад важаком.
— Дай пагляджу,— загадвае Коля.
Яшка аддае ліхтарык. Усе згрудзіліся вакол і ад захаплення толькі цмокаюць губамі. Коля, нібы гэта яго ліхтарык, безупынку шчоўкае выключальнікам, накіроўваючы прамень у розныя бакі.
— Вось дык ліхтарык! Сіла!
— А б’е як далёка, метраў на сто!
Ліхтарык пераходзіць з рук у рукі, кожны стараецца пасвяціць ім як мага больш.
Яшку пачынаюць даймаць дрыжыкі. Так з ім заўсёды, калі яму чагосьці шкада. А тут жа не абы-што, а ліхтарык! Яшка ледзь стрымліваецца, каб не выхапіць яго з рук хлопцаў.
Потым чарга падыходзіць да Косціка.
— Яшка, можна я пранясу крыху? — пытаецца Косцік.— Я не буду запальваць, проста так патрымаю.
Яшка ўспыхвае, як порах:
— Патрымаю! Згубіць можаш. Гэта табе не нейкая там цацка. Хай твой бацька купіць, тады і трымай колькі хочаш.
Косцік апошні раз націскае на кнопку.
— Давай! — злосна крычыць Яшка і хапае Косціка за рукаў паліто.
Той ад штуршка губляе раўнавагу і потарч носам падае ў сумёт. Ліхтарык адлятае ўбок і глыбока зарываецца ў снег. Яшка зверам кідаецца на Косціка:
— Ах ты, бязрукая варона! Ды я цябе...
Бойка павінна была вось-вось разгарэцца, але Коля заступіў Яшку дарогу.
— Ну-ну, спакойна, распетушыўся тут...
— А чаго ён кідае ліхтарык у снег?
— Гэта ж ты мяне таўхануў,— пакрыўджана гаворыць Косцік, абтрасаючы ад снегу паліто. Ён ледзь не плача, яго кожны можа пакрыўдзіць. Косцік самы малы сярод хлопцаў, хоць у шосты клас ходзіць.
— Ты яшчэ ў мяне атрымаеш,— пагрозліва абяцае Яшка, хаваючы ліхтарык у кішэнь.
— Жмінда, ліхтарыка шкада! — не стрымліваецца Косцік.
Яшка зноў наступае на яго, па-баксёрску наставіўшы кулакі. Ды Коля прадухіляе расправу. Ён засланяе сабой Косціка і гаворыць Яшку:
— Паспрабуй хоць пальцам Косціка зачапіць... Пайшлі, хлопцы, а то спознімся.
Усе, акрамя Яшкі, ідуць за Колем.
— Ай-яй-яй, напалохалі, абыдуся і без вас! — выкрыквае Яшка наўздагон хлопцам.
Счакаўшы, пакуль яны адышліся на добрую сотню крокаў, ён уключыў ліхтарык. Яркі прамень адганяе цемру, асвятляючы вузкую сцежку, якая глыбока ўрэзалася ў снег. За ноч яе прысыпала завея, але шэсць пар ног толькі што добра прытапталі пульхную снегавую муку. І Яшку лёгка ісці; ён упэўнена адмервае крокі, любуючыся сваім ліхтарыкам. Ён нават забываецца на спрэчку з Косцікам. Цяпер Яшка адзін, і яму ніхто не перашкодзіць, не папросіць патрымаць ліхтарык...
Чырванаватае, мігатлівае святло факела рухаецца ўперадзе на ранейшай адлегласці. Яшка не думае даганяць яго, яму аднаму таксама някепска.
Пачынае ісці снег. Сняжынкі цяжкія, бухматыя. Яны начнымі матылькамі злятаюцца на святло ліхтарыка і, нібы апаліўшы свае крыльцы, падаюць тут жа на сцежку, пад ногі. Хрум-хрум, хрум-хрум,— парыпвае пад Яшкавымі валёнкамі снег.
Раптам прамень знікае, цемра радасна навальваецца на Яшку. З нядобрым прадчуваннем ён шчоўкае выключальнікам раз, другі,— але дарэмна. «Няўжо лямпачка перагарэла?» Яшка не хоча верыць у гэта. «Можа, замыканне?» Але і ад такой думкі яму не становіцца лягчэй, бо ў цемені ўсё роўна нічога не наладзіш.
Яшка зусім губляецца. «Што цяпер рабіць?» Вочы нібы завязаны, а ў цемры хіба пройдзеш па вузкай сцежцы.
Далёка ўперадзе мільгае святло факела. Цяпер толькі адна надзея на яго. І Яшка спяшаецца за ім. Але ўжо праз некалькі крокаў ён адчувае, што збіваецца са сцежкі і аж па самыя калені залазіць у снег. Яшка паварочвае направа, потым налева, але сцежка нібы правалілася.
— Э-э-й! — неяк сам па сабе вырываецца з ягоных грудзей крык. Толькі яго ніхто не чуе.
Далей Яшка прабіваецца снегавой цаліной, назіраючы за святлом факела. Робіцца нясцерпна горача — хоць паліто скідвай. Яшка часта хапае марознае паветра на поўны рот, стараецца з апошніх сіл. Перадыхнуць бы які момант, адсапнуцца, але ж чырвоная кропка плыве ўсё далей і далей...
Нечакана Яшка бачыць, што выратавальны агеньчык знікае. А навокал глухая непраглядная сцяна, і паспрабуй тут вызначыць: дзе ўсход, дзе захад...
Яшка спыняецца, да болю ў вачах углядаючыся ў цемру. Ён спадзяецца, што агеньчык з’явіцца зноў. У трывожным чаканні праходзіць адна хвіліна, другая. Яны здаюцца невыносна доўгімі, ад чаго ў Яшкі халадзее спіна.
Куды ісці, у які бок? Так можна і ў балота залезці, дзе крыніцы нават у вялікі мароз на паверхню выбіваюцца. Чакаць, пакуль развіднее? Але ж да світання яшчэ далёка...
Адчай і роспач ахопліваюць Яшку. Ён адзін, адзін сярод маўклівага снежнага поля, сярод невядомай, палахлівай цішыні. Яшка нават чуе, як з сухім шоргатам падаюць на зямлю сняжынкі. Яму становіцца страшна.
— Э-эй, хлопцы-ы! — адчайна крычыць Яшка, ледзь стрымліваючы слёзы.
Але яго слабы голас тут жа раствараецца ў насцярожанай цемені.
Яшка моцна сціскае ў руцэ круглы футарал ліхтарыка, які цяпер не здаецца яму такім прываблівым...
Раптам зусім у супрацьлеглым баку нешта бліскае, знікае. Потым зноў з’яўляецца ўжо бліжэй. Яшка адчувае, як мярцвеюць яго ногі, як ён не можа скрануцца з месца ні на крок.
«Што гэта? Воўк?!»
Яркая кропля набліжаецца, расплываючыся светла-чырвонай кляксай. І тут да яго слыху даносіцца:
— Я-я-шка-а!
— Гэ-эй, я ту-у-т! — радасна гэйкае Яшка і кідаецца насустрач. І куды толькі падзеліся яго здранцвенне, адчай...
Праз некалькі крокаў Яшка чапляецца за штосьці нагой і з усяго разгону нырае ў калючы снег, які набіваецца ў валёнкі, рукавы паліто, засыпаецца за каўнер, апякае твар. Але Яшка тут жа падхопліваецца і яшчэ шпарчэй бяжыць наперад, баючыся, каб выратавальны агеньчык не знік зноў.
У святле факела Яшка заўважае дзве постаці — Колі і Косціка. Яны са здзіўленнем разглядваюць яго.
— Ты чаго сюды забрыў? — нарэшце пытаецца Коля.
Яшка ніяк не можа аддыхацца, ён хапае паветра, нібы толькі што яго выцягнулі з палонкі.
— Ды вось... мусіць, лямпачка перагарэла.— Яшка зморана выцірае рукавіцай кроплі расталага снегу на твары.— Са сцежкі збіўся... За вамі пабег, але не дагнаў...
Коля з Косцікам пераглянуліся.
— Мы так і падумалі,— сказаў Коля.— Назад вярнуліся, па слядах пайшлі...
Яшка вінавата зірнуў на Косціка, іх позіркі сустрэліся.
— Прабач мне,— сказаў Яшка.— Дарэмна я...
— Нічога, я не крыўдую,— адказаў Косцік.
— Ну вось і добра,— задаволена зазначыў Коля.— Гайда хутчэй, нас ужо зачакаліся.
Усе трое ўзялі кірунак да сцежкі. А на ўсходзе ледзь прыкметна пачынала святлець вузкая палоска неба, набіраўся моцы ранак новага дня.
Быў светлы дзень, дзень арэхавага Спаса. Жоўценькія лушчакі ўжо ледзьве трымаліся на галінках, гатовыя ў любое імгненне выслізнуць са сваіх утульных гнёздаў. І варта гайдануць ляшчыну туды-сюды, як самыя спелыя арэхі ляцяць на зямлю: бяры, ласуйся смачнымі зярнятамі.
Вось Пецька з Янкам і выбраліся апоўдні за вёску, у густы арэшнік, што разросся на ўзгорку ўзбоч дарогі.
Спыніліся ля высокага куста і пачалі мышкаваць пад ім, разграбаючы сухое, шархоткае лісце. Потым трэслі гонкія ляшчыны, радаваліся кожнай сваёй удачы.
Шукалі, мышкавалі, і раптам Янкавы пальцы шкрабанулі па чымсьці цвёрдым. Непрыемна так, нават балюча. Узлаваўся Янка, хацеў гэты камень (а што ж яшчэ?) шпурнуць куды-небудзь, каб болей не трапляўся пад рукі. Разгарнуў ён струхлелае лісце і аж зніякавеў. Хіба ж бывае камень з такой рабрыстай паверхняй? Ды вунь яшчэ нейкі куртаты хвост. Здагадка апякла нябачным полымем.
— Пеця, глянь, што я знайшоў,— амаль шэптам вымавіў Янка.
— Спарыш? — Пеця не выказаў асаблівай цікавасці да Янкавай узрушанасці.
— Не-е, хутчэй сюды! — не сказаў, а выкрыкнуў Янка.
Сябрукоў голас прымусіў Пецю, цельпукаватага, круглатварага хлапчука, схамянуцца, хаця не ў яго характары нейкія там хваляванні. А чаго нервавацца? Як той Янка — шустры, танклявы, непаседлівы. Гэта Янка ўгаварыў Пецю пайсці па арэхі, маўляў, сёння Спас — святы дзень, яго мамка казала. Янкава маці набожная, вось толькі царкву ў вайну спалілі (ці то немцы, ці то партызаны), і цяпер няма дзе маліцца. Праўда, Янкава маці ў сваёй падслепаватай хацінцы кожную раніцу і кожны вечар перад абразом укленчвае, усё яшчэ свайго Хвядоса з вайны чакае, Бога штодзённа ўпрошвае...
І Пеця — бязбацькавіч. Яго татку ноччу забралі, павезлі некуды — ні слыху ні дыху. Быццам правініўся ён перад савецкай уладай, акупантам дапамагаў.
— Мана, сынок,— праз слёзы апраўдвалася Пецева маці,— твой татка не служыў ворагам. Ён жа быў з адной рукой, малатарня пакалечыла... Таму яго і на фронт не забралі. З партызанамі трымаў сувязь... Бяда-гора, некаму не дагадзіў, нехта паскардзіўся, нахлусіў... За яго брыгадзірскую справядлівасць, за чэснасць...
Пеця слаба помніць свайго бацьку. Ды што яму цяпер матчыны перажыванні? Усе гэтыя ўспаміны для яго далёкія, нібы чужыя. Было — не было... Хаця не-не ды і зашчыміць недзе пад сэрцам, калі раптам каторы ўжо раз пачуе матчына жаласлівае шкадаванне:
— І ці хутка татка вернецца? Як жа я вас адна выгадую... У кладоўцы і мышам няма чым пажывіцца...
У Пеці ж ёсць меншыя брацік і сястрычка, Мішка і Волечка. Добра, што бабуля за імі наглядае, калі мама пасвіць калгасных авечак. Тут ужо і яму, Пецю, справа знаходзіцца. Вось толькі сёння вылучыў вольную хвілінку, каб лушчакамі паласавацца ды і Мішку з Волечкай прынесці пачастунак.
— Што ў цябе тут? — спытаў Пеця, паволі выходзячы з-за куста.— Мо гадзюку злавіў?
— Ды вось... міна,— палахліва вымавіў Янка і паказаў на рабрысты яйкападобны прадмет.
— «Мі-на-а»,— перадражніў Пеця.— Мо костка дыназаўра?
Сказаў, але прыгледзеўся, прыжмурыў сваё зялёнае вока, потым прыгнуўся, махнуў рукою на Янку.
— Шпакойна,— неяк міжволі замест літары «с» вымавілася «ш».— Не-е, гэта не костка. Асця-рож-на-а...
Сябрукі адступілі ўбок, на крокі тры ад знаходкі, маўклівыя, засяроджаныя. Назіралі, пераглядваліся. Нарэшце Янка не вытрымаў:
— І чаго мы баімся? Яна не ўзарвецца, зусім заржавела. Вайной жа не разарвалася...
— Ага, не разарвалася,— згадзіўся Пеця.
Першы адважыўся Янка. Далікатна, быццам паўнюткую шклянку з малаком, падняў з зямлі знаходку, агледзеў яе з усіх бакоў, дакрануўся пальцам да куртатага хваста, перадаў Пецю. І той пакруціў у руках яйкападобны рабрысты прадмет, нібы пераконваючыся, што ён і сапраўды добра-такі заржавеў.
— Міны такімі не бываюць,— заўважыў Пеця.— Гэта граната.
— Граната дык граната,— не стаў пярэчыць Янка і адразу ж прапанаваў: — Давай узарвём.
— Ты што?!
— Як у кіно: кінем і схаваемся.
Яны знайшлі на ўзгорку акоп, у які вецер нагнаў сухога жоўтага лісця, прымасціліся, гранату паклалі на бруствер, каб агледзецца і вызначыць: у які бок кінуць сваю небяспечную знаходку.
— Тут, мусіць, быў бой,— сказаў Пеця.— Адсюль дарога пад прыцэлам: не праехаць і не прайсці.
— Та-та-та-та! — прылёг да бруствера Янка.— Атрымлівайце, фашыс-ты!
Раптам ён схапіў гранату, размахнуўся і крыкнуў:
— Гэта вам за татку!
Кінуліся сябрукі на дно акопа, затаіліся ў чаканні выбуху. Секунда, другая, трэцяя...
— Жалязяка, нічога яна не ўзарвецца,— сказаў Пеця і высунуўся з акопа.
Падняўся і Янка, выпростваючы знямелыя ногі. І сонечны далягляд, і крыху засмужанае жнівеньскае неба былі спакойныя і вусцішныя.
— Куды ты закінуў яе? — спытаў Пеця і вылез з акопа.
— А нашто яна нам,— узлез на бруствер і Янка.— Няхай валяецца, як і валялася.
— Не-е, трэба знайсці, я хачу кінуць,— не пагадзіўся Пеця.
І знайшлі, і яшчэ раз кінулі, і яшчэ... Кідалі з акопа, не хаваліся: хто далей?
Нарэшце надакучыла гэтае спаборніцтва, вырашылі кідаць гранату ў цэль. Якраз вялізны валун убачылі ля ўзгорка. Толькі да яго ад акопа было далекавата, і сябрукі перайшлі на больш зручную пазіцыю.
Асмялелі, зусім забыліся пра небяспеку. Траплялі гранатай у валун (ён уяўляўся хлапчукам варожым танкам), аж іскры іншы раз бліскалі. Лімонка чыркала па гладкай паверхні сівога каменя, глуха бумкала, адлятала ў траву, але не ўзрывалася.
— Можа, яе ў агонь пакласці,— выказаў здагадку Янка, выціраючы ўзмакрэлы лоб рукавом выцвілай кашулі.— Падсмажыць нягодніцу.
— А што, можна і падсмажыць.— Пецю таксама надакучыла кідаць гранату.
Запалкі знайшліся ў Янкавай кішэні. Вось толькі дзе раскласці цяпельца? Чамусьці не захацелася на ўзгорку, ля акопа. Яны спусціліся ў лагчыну, абдумваючы план сваіх наступных дзеянняў. Пеця ўсунуў лімонку ў прасторную кішэню латаных-пералатаных штаноў, і тая пры кожным кроку злёгку біла па назе, таму даводзілася прытрымліваць жалязяку рукою.
За ўзгоркам, бліжэй да вёскі, хлапчукі ўбачылі векавую ліпу і не згаворваючыся пакіравалі да яе. Магутная, у некалькі абхватаў, з густой разлапістай кронай, яна ўзвышалася над наваколлем, мусіць, не адно стагоддзе. А на самай яе вяршаліне буслы змайстравалі кубло. Ужо каторы год жывуць тут, выводзяць сваіх даўганогіх буслянят.
Знізу ў бусліным гняздзе знайшлі прытулак крыклівыя вераб’і. Прысуседзіліся, зладзілі свае гнёзды ў сухім галлі, што нанасілі буслы. І ўтульна ім, і адчуваюць сябе ў поўнай бяспецы. А буслоў ніколькі не турбуе вераб’інае самавольства, быццам і не заўважаюць сваіх шумных кватарантаў.
Пеця і Янка неаднойчы бывалі ля ліпы, залазілі па яе таўшчэзным ствале ў густую зялёную лістоту. Праўда, высока не забіраліся, аблюбаваўшы сабе зручнае сядзенне на ніжніх тоўстых галінах. Сядзелі, словамі перакідваліся, захапляліся Робін Гудам. Якраз кіно паглядзелі пра адважных лясных разбойнікаў. Фільм у школе (былой паліцэйскай хаце) паказвалі. Два разы ў месяц прыязджаў у іх вёску кінамеханік. Прадаваў білеты, заводзіў дзвіжок на двары і круціў стужку. Гулка стракатаў кінапраектар у цёмным пакоі, а на дошцы, занавешанай белай прасцінай, мільгалі таямнічыя кадры. І ўяўлялі сябе Пецька з Янкам побач з Робін Гудам, і ляцелі на імклівых конях насустрач небяспецы... І трапна стралялі з засады са сваіх самаробных лукаў...
Хутка назбіралі сухога галля, ад дарогі прынеслі цэлы абярэмак саломы, паклалі ўсё пад ліпай, ля самага ствала. Чаму абавязкова пад ліпай? Хто ж яго ведае...
Чыркнуў Янка запалкай, паднёс кволы агеньчык да саломы, і той адразу ж схапіўся за жоўтую сцяблінку, разгарэўся, пераскочыў на суседнюю саломінку, а потым яшчэ вышэй.
Праз хвіліну-другую полымя ўскінулася над сухім галлём, якое сябрукі паклалі на салому, дыхнула гарачынёй, прымусіўшы адхінуцца ад цяпельца.
— Скачы на ліпу! — загадаў Пецька і выняў з кішэні лімонку.
— А ты?
— Я зараз, хутчэй!
Калі Янка забраўся наверх, Пецька сунуў гранату ў салому і вокамгненна апынуўся побач з сябрам. Захінуліся, затаіліся. Маўкліва назіралі за кастром, чакалі. Здаецца, нават вераб’і прыціхлі там, пад бусліным кублом.
— Няўжо і агонь не паможа?
— Пусты нумарок.
— Чакай, няхай угрэецца.
Неўзабаве касцёр пачаў дагараць, полымя паступова асела, толькі зрэдку выблісквала над попелам мігатлівымі агеньчыкамі.
— Прыдумаў дурное.— Пецька кпліва паглядзеў на Янку, які адчуваў сябе даволі ніякавата. Нібы і сапраўды быў вінаваты, што не ўзарвалася лімонка.
— Яна сама знайшлася,— сказаў у сваё апраўданне Янка.— Колькі пасля вайны праляжала...
— Што вайна! Лепш бы арэхі збіралі...
— Ага, лепш,— згадзіўся Янка.
Яны зноў памаўчалі, губляючыся ў здагадках: а можа, раптам бабахне? Верылася і не верылася... Ды, вядома ж, беражонага і Бог беражэ. Хаця хто з іх думаў пра гэта? І не думаў, і не асцерагаўся... Больш турбавала тое, што лімонка не ўзрывалася, быццам гуляла з імі ў кошкі-мышкі. А яны падахвоціліся, нават на ліпу залезлі, каб толькі свайго дамагчыся. І ўсё дарэмна...
Першы не вытрымаў Пецька, штосьці буркнуў сабе пад нос і пачаў маўкліва спускацца ўніз. Павольна так, з перасцярогай. Янка таксама намацаў нагою пругкую галіну, перахапіў рукамі другую, што звісала над галавой, гайдануўся, быццам перад скачком. Але тут жа суцішыўся, сустрэўшыся з суровым Пецькавым позіркам.
Сябрукі дабраліся да ніжніх галін ліпы, спыніліся, прыглядаючыся да згаслага вогнішча, над якім ледзь прыкметна курэўся шызаваты дымок.
— Ну што, падсмажылі бульбачку,— усміхнуўся Пецька.— Пара выгортваць з прыску.
— Хай астыне, апячыся можна,— абрадаваўся Янка Пецькавай усмешцы.— Паласуемся.
І тут раптам прагрымеў выбух. Імкліва ўзвілося ўверх шэрае воблака попелу разам з іскрыстым вуголлем, быццам ураганны віхор шугануў пад ліпай. Выбуховая хваля здзьмула вогнішча, даляцела да хлапчукоў, ашаламіла іх. Яны зваліліся ўніз, прызямліліся на тое самае месца, дзе толькі што дыміўся касцёр.
Сябры ляжалі, амаль што самлелыя, асцерагаючыся новага выбуху. Ім усё яшчэ не верылася, што яны засталіся жывыя. Пашанцавала, няйначай нарадзіліся ў кашулях... А можа, Янку з Пецем выратаваў арэхавы Спас?
...Дагараў жнівеньскі дзень. Плыло да небасхілу пятае пасляваеннае лета, якое ледзьве не стала апошнім у жыцці двух хлапчукоў. А год нараджэння Пеці і Янкі выпаў на векапомны сорак першы.