І ці мог я прадбачыць, што так усё павернецца? Вядома, не. Інакш на гэтым сходзе з мяне і слова не выціснулі б. Ды калі вам сказаць праўду, то я заўсёды лічыў за лепшае спачатку сем разоў памераць, а потым ужо адрэзаць...
Дайшоў я да шостага класа, можна сказаць, без усялякіх прыгод. Галоўнае, мяне не трэба было цягнуць за вушы да падручнікаў або ставіць пытанне аб маіх паводзінах на бацькоўскіх сходах. Не, тут быў поўны парадак. І тое, што я хадзіў у выдатніках з першага класа, цяпер нікога не здзіўляла. Маё прозвішча заўсёды ўпаміналася, калі трэба было каго-небудзь прысароміць.
— Бярыце прыклад з Андрэя Кахуты,— казалі прыгнечаным двоечнікам.
Не ведаю, што думалі ў гэты момант тыя, каго ўшчувалі, толькі мне ў такія хвіліны рабілася вельмі няёмка. Я ніяк не мог прызвычаіцца да ліпкай, як смала, пахвалы і паціху пакутаваў, не ведаючы, дзе шукаць збавенне. А тут яшчэ з чыйгосьці зласлівага языка зляцела «пяцёрачнік». І я быў не ў сілах зразумець аднаго: чаму наш гультай Стась Чыжык, калі яго называюць двоечнікам, спакойна ўсміхаецца, а я за «пяцёрачніка» гатовы скрозь зямлю праваліцца?
...Ішоў перавыбарчы сход. Выступаў рэдактар нашай гумарыстычнай насценгазеты «Смех, дый годзе» Пеця Мялешка. Гаварыў ён складна, нібы чытаў святочную заметку з першай калонкі сваёй газеты. Толькі святочнага настрою ў яго словах было мала, бо ён наводзіў сур’ёзную крытыку на старасту Зойку Сцешанок.
Зойка маўчала і разгублена азіралася па баках. Але ніхто не адклікаўся на яе ўмольныя позіркі, і гэта пакорлівае маўчанне яшчэ больш падбадзёрвала Мялешку. Як-ніяк, перавыбарчы сход, і галоўнае, што найбольш турбавала ўсіх,— гэта боязь трапіць у лік кандыдатаў на пасаду старасты. «Толькі не мяне», «толькі не мяне»,— можна было прачытаць у вачах нават самых бойкіх і адважных.
— Наша газета крытыкавала вучком,— бадзёра казаў рэдактар.— У нас сумна, кожны жыве сам па сабе. А хто ўспомніць хоць адзін цікавы збор, экскурсію? Хадзілі адзін раз на ферму і што ўбачылі? Пра гэта лепш у Стася Чыжыка запытаць, як ён бугая раздражніў, а потым усе ўцёкамі ратаваліся.
У класе пачулася ажыўленне. Але Пеця рашуча працягваў:
— Я лічу, што ў першую чаргу вінавата стараста Зоя Сцешанок. Мы памыліліся, выбіраючы яе летась. Яна нават не падтрымала мяне, калі я прапанаваў правесці конкурс газеты на лепшы гумарыстычны твор. Сказала, што ў нас няма гумарыстаў.
— А хіба ёсць? — яхідна спытаў Стась Чыжык.
Мялешка нават вокам не міргнуў, мабыць, да свайго выступлення ён падрыхтаваўся загадзя.
— Хто ў нас мае даручэнні? — пытаннем на пытанне адказаў рэдактар.— Бяздзейнічала стараста, бяздзейнічаў і клас. Вось мы заўсёды хвалім нашага выдатніка Андрэя Кахуту...
Над маёй галавой нібы пярун стрэліў: я гатовы быў знікнуць, як невідзімка, толькі б не чуць Мялешку. Ён жа калі возьмецца за каго, дык не чакай літасці. Страх, які прынцыповы... Нездарма яму заўсёды давяраюць судзіць сустрэчы КВЗ. Мялешка ніколі не падкіне лішняе ачко «ні вашым, ні нашым...». Ды хіба мне ад гэтага лягчэй?
— Андрэй толькі пра свае пяцёркі і думае.— Мялешка, здаецца, зусім расхваляваўся.— Яго да класных спраў і на ланцугу не зацягнеш.
У класе зноў засмяяліся. І як не пазабавіцца, калі на мяне ўпершыню крытыку наводзяць. Гэта далёка не тое, што чуць словы: «гонар класа», «бярыце прыклад».
Я ўбачыў, што гэтага моманту чакаў не адзін Мялешка. Клас заварушыўся, загудзеў у прадчуванні вясёлага і пацешнага.
Тут на маю бяду класны кіраўнік Юлія Паўлаўна выйшла з класа, і рэдактар паспяшаўся давяршыць разгром.
— Успомніце, як Андрэю даручылі кіраваць аперацыяй па збору макулатуры. А ён адмовіўся. І так заўсёды, нават заметку ў газету ні разу не напісаў.
— Ён жа наша гордасць! — сказаў член рэдкалегіі Косця Селівончык, сябрук Мялешкі.— Мы яго павінны на руках насіць, засцерагаць ад лішніх хваляванняў.
Я раптам адчуў, што майму маўчанню надыходзіць канец. І як можна слухаць Мялешку з Селівончыкам?
— Самі вы што зрабілі для класа? — Я ўскочыў з-за парты, нібы мяне хто сілком за каўнер падняў.— Газету толькі да святаў выпускаеце. А з макулатурай мне не было калі займацца, мама хварэла... Што ў нашым класе нецікава, мы ўсе вінаваты. Нечага звальваць віну на вучком і старасту.— Я не мог спыніцца, быццам гоншчык, які выйшаў на фінішную прамую. Нават не замоўк тады, калі ў клас вярнулася Юлія Паўлаўна.— Перш чым іншых сароміць, трэба на самога сябе паглядзець.
— Правільна,— падтрымала мяне класны кіраўнік.— З гэтага трэба і пачынаць. Толькі каго мы выберам старастам?
У класе ўсталявалася насцярожаная цішыня. Наступіў самы адказны момант: каго? Папраўдзе, я над гэтым зусім не задумваўся, бо для мяне было ўсё роўна, хто зойме месца Зойкі Сцешанок...
І раптам пачуўся голас Пеці Мялешкі:
— Я прапаную кандыдатуру Андрэя Кахуты.
— Ён жа выдатнік і вунь як умее выступаць,— згадзіўся з сябрам Косця Селівончык.
Далей усё адбывалася як у кіно: аднадушнае галасаванне, віншаванні, пажаданні. І вось я — стараста шостага класа «А».
Ноччу мне прысніўся сон: як Мялешка з Селівончыкам з мяне пацяшаліся.
Спачатку яны выпусцілі экстранны нумар «Смех, дый годзе», дзе прапясочвалі мяне на ўсіх чатырох калонках. Наш мастак Света Кароўчанка ўпрыгожыла газету вельмі пацешнай карыкатурай: я запрогся ў калёсы, якія асядлалі мае аднакласнікі, і на карачках спрабаваў скрануць воз з месца... Убачыўшы такую насмешку, я адразу ж кінуўся да газеты, каб зняць яе са сцяны. Але мяне спыніў дырэктар школы — і я прачнуўся.
Потым я ніяк не мог заснуць, баяўся, што Мялешка з Селівончыкам яшчэ што-небудзь прыдумаюць...
Можаце ўявіць мой выгляд, калі я назаўтра раніцай прыйшоў у школу. Аб многіх несправядлівасцях перадумаў я, падыходзячы да дзвярэй свайго класа.
У калідоры я не заўважыў ні аднаго аднакласніка, а раней жа толькі званок заганяў іх у клас. І гэта адкрыццё яшчэ больш занепакоіла мяне. Азірнуўшыся, я ўзяўся за бліскучую ручку і асцярожна пацягнуў дзверы да сябе, нібы мне трэба было трапіць у падзямелле з хітрай сістэмай мініравання.
Усе сядзелі за партамі ціха і смірна, быццам іх збіраліся здымаць у чацвёртай серыі «Няўлоўных мсціўцаў». Як толькі я пераступіў парог, пачулася гучнае:
— Са-лл-ют, ста-ра-ста!
Я няўклюдна крутнуўся ля дзвярэй туды-сюды, але неяк адужаў разгубленасць і пайшоў да свайго месца. Там мяне чакаў яшчэ адзін сюрпрыз: на маёй парце ў шкляным слоіку стаяў букет жоўтых бухматых вяргіняў, а побач ляжаў шырокі аркуш белай паперы са словам «Віншуем!».
З усіх бакоў зляталіся воклічы:
— Слава нашаму старасту! {старастуі
— Ты наш важак!
Нават цюхцяяваты Лёнік Баркоў натхнёна падтрымаў усеагульны ўздым сваім пісклявым галаском:
— Мы верым табе...
А на класнай дошцы хтосьці вывеў крэйдай вялікія літары: «Няхай жыве наш стараста!»
Гэта ўжо было занадта. У маёй душы імкліва нарастаў пратэст супраць зласлівай змовы, супраць шумнага «цыркавога» прадстаўлення. І калі я спачатку не ведаў, што рабіць, як асіліць сваю сарамлівасць, то цяпер мала-памалу супакойваўся. Я зразумеў, што нельга здавацца без бою, нельга, каб мае праціўнікі святкавалі перамогу. А ў тым, што ўсю гэтую камедыю з віншаваннем прыдумалі Мялешка з Селівончыкам, я чамусьці не сумняваўся...
«Ну што ж, паглядзім, хто каго?» — Я рашуча падняўся з-за парты і выйшаў да настаўніцкага стала.
Аднакласнікі прыціхлі і з расчуленай замілаванасцю ўтаропіліся на мяне.
— Дзякую за кветкі,— сказаў я,— і за віншаванні таксама. Можна было абысціся і без выкрыкаў, я не на Марс злятаў.
Мой незалежны і жартаўлівы настрой здзівіў усіх не менш, чым гэта зрабіла б з’яўленне ў класе Юрыя Нікуліна. Яны разлічвалі на маю разгубленасць, каб насмяяцца ўволю, але я працягваў наступаць.
— За чысцінёй дошкі павінен сачыць дзяжурны.— Я паказаў рукой за сваю спіну.— Сёння застанемся пасля ўрокаў і абмяркуем нашы справы.
— О-го! — не вытрымаў Мялешка.— І мы яшчэ сумняваліся, каго выбіраць?!
— Каму не падабаецца, гаварыце адкрыта, я слухаю. Здаецца, у цябе, Пеця, ёсць што сказаць?
— Ды не-е-е,— я ўпершыню бачыў Мялешку такім памяркоўным.— Я як усе...
— Тады не будзем час марнаваць, хутка званок.— Я вярнуўся да сваёй парты і ўзяў слоік з вяргінямі.— Кветкі паставім на стол, Марыя Аляксандраўна будзе задаволена.
Клас адабральна загудзеў, насмешлівая насцярожанасць знікла, растаяла. І я з радасцю адчуў, што самае небяспечнае засталося ў мінулым, што да мяне прыйшла першая і, бадай, самая важная перамога...
На вялікім перапынку я знайшоў у сваім дзённіку запіску. Аўтар пажадаў застацца невядомым і напісаў словы друкаванымі літарамі:
«Будзь напагатове. Супраць цябе рыхтуецца змова. Сёння табе давядзецца вытрымаць першы бой. Не давярай Сцешанок. Трымайся, стараста! Твой сябар. Наш пароль: ну, пачакай, заяц!»
Я перачытаў запіску яшчэ раз і асцярожна азірнуўся, але не сустрэў ніводнага падазронага позірку. Аднакласнікам было не да маёй нечаканай трывогі, што раптоўна завалодала маімі думкамі.
Я схаваў запіску ў кішэню і выскачыў у калідор.
Якая змова? Чаму не давяраць Сцешанок? Хто мой сябар? Вось пытанні, што паўсталі перада мной, быццам тры незнаёмцы на цёмнай і вузкай сцежцы. І не абмінуць іх, і не павярнуць назад.
Стаю я ў калідоры, ля фотавітрыны «Нашы выдатнікі», у нерашучасці з нагі на нагу пераступаю. На вітрыну ніякай увагі не звяртаю. Самі разумееце, не да яе цяпер, калі змова рыхтуецца, калі ў такой сітуацыі апынуўся.
І тут за спіной чую яхідны голас Косці Селівончыка, нашага школьнага гумарыста. А гумарыстам ён стаў не столькі з-за ўмення жартаваць, колькі з-за сваёй фізіяноміі. Яна ў яго занадта пацешная, варта толькі зірнуць на яе, і ўжо міжволі ўсміхнешся. Бачылі ў кіно артыста Савелія Крамарава? Ён заўсёды ў нейкіх смешных ролях выступае. Твар такі прадаўгаваты, зіркаты, і рот заўсёды мух ловіць. Дык наш Селівончык... чыстая копія кінаартыста, дакладней, Косця як дзве кроплі вады падобны на герояў Крамарава. Таму за Селівончыкам мянушка «Камар» прыліпла.
А можа, ён і ёсць адзін са змоўшчыкаў, пра якіх напісаў невядомы сябар?
Селівончык адразу ж пачаў салаўём залівацца, туман напускаць.
— Сваім партрэцікам любуешся? Ага, ну-ну...— і Селівончыкавы губы распаўзліся ў задаволенай усмешцы.— Ты тут нішто сабе, сімпатычны хлопчык... Такія дзяўчатам падабаюцца. Ведаю, адна па табе вунь як сохне...
Селівончык стараецца, аж са скуры вылузваецца, свае дурнаватыя жартачкі падпускае, бо побач разявакаў ужо цэлы натоўп сабраўся, і Мялешка тут як тут. На чырванашчокім твары рэдактара — сама задаволенасць прыгрэлася, ён замілавана глядзіць на свайго вернага сябрука Косцю Селівончыка.
Я раблю выгляд, што Селівончыкава лухта для мяне нуль без палачкі, што горшага глупства сто гадоў ніхто не бачыў, і наконт дзяўчынак выдумка несусветная. Толькі, мабыць, каб з гонарам выстаяць перад нахабствам, мала адной непрыступнасці. Адным словам, трэба ўмець пастаяць за сябе. А вось гэтага ўмення ў мяне і не аказалася. Пакуль я адшукваў найбольш простыя варыянты свайго выратавання, запал гумару ў Селівончыка знік, нібы паветра з футбольнага мяча, які пасля моцнага ўдару футбаліста напароўся на востры цвік. Але Косця не думаў адступацца, ён бачыў маю збянтэжанасць, і гэтая акалічнасць яшчэ больш будзіла яго не зусім дасціпную фантазію.
— Вось каму шанцуе! — тэатральна ўздыхнуў Селівончык.— І на дошку гонару трапляюць, і ў начальства іх выбіраюць, і сярод дзяўчынак яны на першым месцы.
— Зайздросна? — падкінуў сухой саломы ў агонь Мялешка.— Можа, таксама ў перадавікі захацелася?
— Ну, скажаш: хіба я на такое здольны? Тут патрэбны талент, як у нашага Андрэя. Шкада толькі, што ў яго ёсць адзін мінус.
— Які мінус? — у Мялешкавым голасе прагучала фальшывае здзіўленне.— Ты падумаў, што гаворыш? Хто табе дазволіў розныя выдумкі напускаць?
— Але ж гэта не выдумка,— рашуча запярэчыў рэдактару школьны гумарыст.— Тут чыстай вады праўда... Наш Андрэйка — самы баязлівы ў атрадзе, ну нібы той заяц, якому воўк на хвост наступіў.
— Адкуль ты ўзяў? — Мялешка так і загарэўся раптоўнай цікаўнасцю.
А на мяне нібы гіпноз дзейнічаў. Я стаяў пасярод натоўпу, які весела смакаваў кожны дасціпны жарт маіх праціўнікаў, і не абараняўся.
— Яму хто хоча можа кухталя даць, а ён і не пакрыўдзіцца,— Селівончык дзейнічаў з халодным разлікам.
— Так ужо і кожны?
— Не верыш? Ды я яго сам зараз стукну.— Камар зрабіў ваяўнічы выгляд і ўшчыльную наблізіўся да мяне.
Натоўп заціх, кола вакол нас пашырэла. Такую сцэну і ў кіно не заўсёды ўбачыш, а тут бясплатнае прадстаўленне з удзелам вядомага школьнага гумарыста.
— Ну-у,— Селівончык сціснуў кулакі і прыняў стойку баксёра.— Абараняйся, пяцёрачнік!
Але я і на гэты раз не паддаўся на правакацыю. Я нават усміхнуўся і зняважліва паглядзеў на Селівончыка. Мая абыякавасць вывела яго з раўнавагі. Ён злосна выскаліўся і ўзмахнуў кулаком у паветры, ля самага майго носа. Балельшчыкі задаволена загудзелі, толькі Мялешка раптам сур’ёзна зазначыў:
— Ты, Косцік, падалікатней з Андрэйкам, а то яшчэ пакрыўдзіш старасту. Пажартаваў — і хопіць.
Але Селівончык, здаецца, не пачуў сябруковай перасцярогі.
— Я яго злёгку стукну, каб нос не задзіраў,— памяркоўна сказаў Селівончык і зноў узмахнуў кулаком.
І тут я ўбачыў Люсю Савіцкую, старасту 6 «Б». Яна стаяла непадалёку і назірала за маёй ганьбай.
Люська ўчора павіншавала мяне з «высокай пасадай» і пажадала вывесці клас у перадавікі. Маўляў, пара і нам заваяваць званне правафланговага.
І вось сутычка з Селівончыкам... Калі б зямля расступілася ў гэты момант пад маімі нагамі, я з радасцю скочыў бы ў бездань. Ды лепш на свеце не жыць, чым выслухоўваць новыя спачуванні Савіцкай. А яна на іх здатная, заўсёды падловіць момант. Як-ніяк, мы — суседзі, цераз дарогу жывём.
Біцца я не ўмеў. І не таму, што такі ўжо нясмелы,— гэта ўсё Селівончык выдумаў. А хіба храбры той, хто лезе да кожнага сустрэчнага з кулакамі?
Селівончык спрытна ўхіліўся ад майго ўдару, і я прамазаў. Натоўп ад захаплення войкнуў. Я ўзмахнуў левай рукой — і зноў міма.
Больш камічнай сітуацыі нельга і ўявіць. Толькі цяпер я ўспомніў, што старэйшы брат Селівончыка займаецца боксам у фізкультурным інстытуце. Ён і навучыў гумарыста розным там баксёрскім хітрыкам, якія мне даводзілася бачыць толькі па тэлевізары. Нават васьмікласнікі лічылі за лепшае не задзірацца з Селівончыкам.
Я ўсё ж неяк злаўчыўся, схапіў Селівончыка загрудкі, і мы пачалі валтузіцца. Мы стаялі, уткнуўшыся адзін у аднаго лбамі, не раўнуючы як тыя бадлівыя казлы, і не маглі зрушыцца ні туды ні сюды.
— Хлопцы, кіньце дурэць! Косцік, ты што? — я пачуў за спіной узрушаны голас рэдактара, які тут жа разгублена папярхнуўся.
Адчуўшы нядобрае, мы з Селівончыкам адскочылі ў розныя бакі, нібы нас заспелі на месцы злачынства. Побач стаяў Іван Данілавіч, наш дырэктар. Балельшчыкаў быццам віхор выдзьмуў з калідора. Акрамя мяне, Мялешкі і Селівончыка засталася толькі Люся Савіцкая.
— Што тут у вас за спаборніцтвы? — акінуўшы падазроным позіркам мяне і Селівончыка, спытаў Іван Данілавіч.
— Гэта Андрэй з Косцікам вырашылі памерыцца сіламі,— адразу ж знайшоўся Мялешка.
— І толькі?
— Ага,— зноў адказаў рэдактар.
— Праўда, Андрэй?
— Праўда,— зманіў я.
А хіба я мог сказаць інакш? Паскардзіцца, што Селівончык мяне перад усімі на пасмешышча выставіў, што махаў кулакамі ля носа і гаварыў розныя крыўдныя словы?.. Калі разважыць, то я павінен наябеднічаць на гумарыста, так? Гэта ў прысутнасці Савіцкай!
— Ну што ж, Андрэй, табе я веру,— не зусім упэўнена сказаў Іван Данілавіч.— Вось толькі чаму балельшчыкі так хутка зніклі?
— Не ведаю,— я паціснуў плячыма, стараючыся не глядзець дырэктару ў вочы.
— Мабыць, пабеглі да ўрока рыхтавацца,— заўважыла Савіцкая.
— Сапраўды, як гэта я не дадумаўся! — павесялеў Іван Данілавіч і павярнуўся да Селівончыка: — Дык хто з вас дужэйшы?
— У іх нічыя,— адказаў Мялешка за гумарыста, які ўсё яшчэ разгублена плюскаў бялявымі вейкамі.
— Нічыя? А гэта вы правільна: нягожа свайго старасту абыгрываць.
— Яны Андрэя паважаюць,— зноў азвалася Савіцкая.— Гатовы за ім у агонь і ваду...
Я быў сам не свой, што Івану Данілавічу зманіў, але ж слова не верабей...
— Гэта добра, што паважаюць,— Іван Данілавіч дакрануўся рукой да пляча Селівончыка.— Без павагі нельга.
З невясёлым настроем ішоў я на ўрок пасля вялікага перапынку. Не развесяліла мяне і тое, што маё запрашэнне на наш сход Іван Данілавіч сустрэў з прыязнай усмешкай. Бо ён адразу ж паведаміў, што сам меркаваў пагаварыць з намі наконт важных пытанняў. Вядома, пад «важнымі пытаннямі» дырэктар меў на ўвазе далёка не гераічныя заслугі 6 «А»...
А тут яшчэ Савіцкая дагнала мяне ля дзвярэй класа і з замілаванасцю прашчабятала:
— Ты, Андрэйка, малайчына!.. Аўтарытэт заваёўваеш. Не выдаў свайго баксёра. Інакш яму здорава б уляцела. Яго ж на мінулым тыдні на вучкоме разбіралі. Бацьку хацелі выклікаць, дык Селівончык са слязьмі абяцаў больш нікому не паказваць свае баксёрскія прыёмы...
Я нічога не адказаў Люсьцы і зачыніў дзверы перад самым яе носам. Яшчэ хвіліна — і я не вытрымаў бы і стукнуў гэтую Савіцкую за шантаж... Падумаеш, навіну расказала. Ды я пра Селівончыкавы слёзы не першы раз чую. А можа, і Люська заадно з Мялешкам і Селівончыкам?
Я забыўся пра таямнічую запіску і раптам на ўроку англійскай мовы ў сваёй парце знайшоў папяровы караблік. Я асцярожна разгарнуў яго і ўбачыў той жа мудрагелісты почырк.
«Я ў стане ворага. Вяду разведку. Рыхтуецца новая правакацыя. Першы бой ты вытрымаў выдатна. Будзь асцярожны. Чакай новых данясенняў. Твой сябар».
А ў правым ніжнім ражку была намалявана разяўленая зяпа ваўка, з якой выляталі словы «ну пачакай заяц»,— толькі на гэты раз без косак і клічніка.
Я зрабіў выгляд, што запіска мяне зусім не зацікавіла. Непрыкметна апусціў папяровы караблік у правую кішэню пінжака, нават мой сусед Стась Чыжык не заўважыў.
Хто ён, засакрэчаны сябар? Чаму хаваецца, не называе свайго імя? І што за бой я вытрымаў? Няўжо гэта сутычка з Селівончыкам?
І чым больш я думаў пра запіску, тым большая крыўда выспявала ў маёй душы супраць яе аўтара. А хіба будзеш гаварыць пра яго добрае слова? Шчыра кажучы, у мяне ў гэты момант было менш злосці на Мялешку з Селівончыкам, чым на сябра-самазванца. Маўчаў бы лепш і не лез са сваёй «разведкай»... Ды якая мне карысць ад яго паведамлення аб «правакацыі», калі я ўсё роўна не ведаю: хто яе рыхтуе, дзе і калі сустракаць новую вылазку маіх праціўнікаў...
На апошнім перапынку ў нашым класе надарылася непрадбачанае: у Зойкі Сцешанок знікла з партфеля замежная чатырохколерная шарыкавая ручка, якую ёй падарыў брат-марак.
Спачатку Зойка падумала, што нехта пажартаваў, і калі ў класе ўсе сабраліся перад пачаткам урока, яна спакойна спытала:
— У каго мая ручка? Зараз будзе кантрольны дыктант, і мне няма чым пісаць.
— Я магу пазычыць сваю, запасную,— першы адклікнуўся Селівончык.
— Мне чужая не трэба, я прывыкла пісаць сваёй,— адказала Зойка, азіраючыся.
— Хто ўзяў ручку Зойкі? — Я паспяшаўся падтрымаць былога старасту.
Усе пераглядваліся, усміхаліся, знікненне ручкі нікога не ўстрывожыла. Вядома, хтосьці пажартаваў. Было б з-за чаго перажываць...
Вось-вось павінна была зайсці ў клас настаўніца беларускай мовы і літаратуры Лідзія Сямёнаўна, але жартаўнік не аб’яўляўся.
А калі Зойка кінулася на сваю парту і заплакала, усе раптам убачылі, што ў класе надарылася бяда. Нават Селівончык маўчаў, палічыўшы за лепшае не выхваляцца сваімі гумарыстычнымі здольнасцямі. У пакоі ўсталявалася няёмкая цішыня. І тут я зразумеў, што знікненне шарыкавай ручкі ні больш ні менш як правакацыя. Няўжо гэта зноў пастараліся Мялешка з Селівончыкам? Толькі паспрабуй даказаць іх вінаватасць...
Сцешанок так расхвалявалася, што не перастала плакаць нават тады, калі ў клас зайшла Лідзія Сямёнаўна. Настаўніца ўважліва выслухала дзяжурнага Колю Шпака і спакойным голасам сказала:
— Я ўпэўнена, што ручка знойдзецца. Я зусім не дапускаю думкі, што сярод нас могуць быць несумленныя людзі. А пакуль, Зоя, вазьмі маю ручку, будзем пісаць дыктант...
Я сядзеў на ўроку сам не свой. Мабыць, у кантрольным дыктанце прапусціў не менш дзесяці памылак. Але мне было не да іх. Я думаў толькі пра адно: як выкрыць правакатара, дзе Зойчына ручка? Гэта ж ганьба ўсяму класу, ну і, вядома, мне, старасту...
Як разматаць хітры клубок з прапажай ручкі? Дзе яна, тая нітачка, што выручыць мяне і наш клас? А можа, я дарэмна панікую, можа, гэта чатырохколерная ручка сама куды-небудзь закацілася, і трэба толькі добра пашукаць...
Іван Данілавіч, выслухаўшы нашу навіну, пасур’ёзнеў, яго густыя чорныя бровы збегліся да пераносся, вочы глядзелі строга і дакорліва. Вось вам і размова аб важных пытаннях, і за фактамі хадзіць далёка не давядзецца.
— Хто ўзяў ручку? Так, так... узяў. Рэч прыгожая, нічога не скажаш... Толькі атрымліваецца такая непрыемнасць. Ручку ўзяў хтосьці адзін, можа, яшчэ дружку на вушка шапнуў, пахваліўся сваёй спрытнасцю і затаіўся... А цяпер адказ павінен трымаць клас. Як кажуць, за аднаго ўсе... Дык што будзем рабіць?
— Чаму ўсе? — першым адважыўся адказаць на пытанне Мялешка.— Ручка знікла на перапынку, а дзяжурным сёння быў Коля Шпак. Хай ён і скажа, што бачыў.
Коля так і загарэўся чырванню, быццам яго самога абвінавацілі ў прапажы. Колева танклявая постаць застыла над партай нямым пытальнікам.
— Не ведаю,— разгублена выціснуў ён.— Я на перапынку хадзіў у бібліятэку.
— Знайшоў час,— буркнуў Селівончык.
— Вы дарма на Колю нападаеце,— заступіўся за Шпака Іван Данілавіч.— Дзяжурны — не вартаўнік, які за знікненне ручкі павінен адказваць.
— Давайце праверым усе партфелі,— раптам прапанаваў Стась Чыжык.
— Вобыск? — здзівіўся Іван Данілавіч.— І хто ў нас сышчыкам стане? Як ты думаеш, стараста?
Цяпер, мабыць, у мяне быў выгляд не лепшы, чым у Колі Шпака. Ну і задачка! Паспрабуй тут правільна яе рашыць. Згадзіцца са Стасем? Падазраваць у знікненні ручкі ўвесь клас, у тым ліку і самога сябе? Не, тут трэба выбраць іншы варыянт, інакш гонар класа не выратаваць.
— Я не згодны з прапановай Стася. Той, хто гэта зрабіў, павінен знайсці ў сабе смеласць і аддаць ручку Зойцы.
— Будзем шукаць смеласць,— заявіў наш гумарыст.
— І смеласць, і сумленне,— сказаў Іван Данілавіч.— А вобыск — самая апошняя справа...
У класе ўсталявалася насцярожаная цішыня, быццам мы нечакана апынуліся ў падземным царстве нематы і глухаты.
— Та-ак, а я толькі збіраўся гаварыць з вамі пра сур’ёзныя рэчы,— Іван Данілавіч стаяў спіной да шостага «А» і глядзеў у акно.— Што ж... памылка атрымалася. Бачу, сёння ў нас размовы не будзе,— Іван Данілавіч падышоў да настаўніцкага стала і яшчэ раз акінуў дакорлівым позіркам клас.— Дзіўна ўсё гэта і сумна... Шкада, але мне давядзецца адмовіцца ад свайго пераканання, што здарэнне з ручкай — бяскрыўдны жарт. Сумна ўдвая: ваш аднакласнік разам са смеласцю згубіў сваё сумленне. Я не буду праводзіць следства, спадзяюся, што заўтра раніцой ручка вернецца да Зойкі. А цяпер можаце быць свабоднымі,— з гэтымі словамі Іван Данілавіч выйшаў у калідор.
Такі наш дырэктар заўсёды. Ды лепш бы ён накрычаў, чым вось так «можаце быць свабоднымі» — нібы мы самыя апошнія нягоднікі, з якімі і гаварыць няма пра што...
З-за партаў ніхто не падняўся, усе сядзелі і пазіралі адзін на аднаго і чагосьці чакалі. Нават Мялешка з Селівончыкам не кінуліся на злом галавы да дзвярэй.
— Што будзем рабіць? — маё пытанне прагучала ціха і няўпэўнена.— Няўжо мы не выратуем наш клас ад ганьбы?
— Як збіраешся ратаваць? — Мялешка прыжмурыўся.— Чаму адмовіўся ад прапановы Стася?
— А ты чуў, што сказаў Іван Данілавіч? Каму патрэбны твой вобыск? — я зразумеў, што зараз давядзецца вытрымаць нялёгкі бой.
— Каму? Пра гэта запытай лепш у Зойкі. Бачыш, як яна перажывае.
— Мне не ручку шкада,— азвалася Зойка.— Гэта ж падарунак.
Яна гатова была заплакаць зноў.
— Тады праверым партфелі і сумкі,— рашуча заявіў Селівончык.— Хто «за»... прашу прагаласаваць.
Прагаласавалі ўсе, акрамя мяне і Зойкі. Збаяліся Селівончыка, слабакі. Трэба было падняцца і пакінуць клас, але я чамусьці ўстрымаўся. Не, я не мог адступіць з поля бою, бо Мялешка з Селівончыкам толькі і чакаюць гэтага моманту. Тады хоць у школу не з’яўляйся і на вочы Люські Савіцкай не паказвайся...
«Ну, пачакай, заяц!» — мне ўспомнілася запіска, але тут жа давялося забыцца пра яе, бо пачынаўся вобыск.
Мялешка ўзначаліў «камісію» па расследаванню, у якую ўвайшлі Косця Селівончык, Стась Чыжык і Света Прышчык. Я апынуўся, як кажуць футбалісты, па-за гульнёй. Ініцыятыва поўнасцю перайшла ў рукі маіх праціўнікаў, а мне засталася незайздросная роля пабочнага назіральніка.
Асабліва стараліся Селівончык з Чыжыкам: ператрасалі кожны партфель, сумку, заглядвалі ў парты, нават падручнікі перагортвалі, але замежная ручка не знаходзілася.
— Так нас і будуць чакаць,— усміхнулася Света Прышчык, сочачы за беспаспяховымі пошукамі Косці і Стася.— Ды яе маглі не толькі ў класе схаваць.
— Але ж маглі і не паспець,— сказаў Чыжык.— Вось і паглядзім, і праверым, і на чыстую ваду выведзем...
«Камісія» набліжалася да маёй парты. Я сядзеў у нейкім незразумелым здранцвенні, нібы галоўным віноўнікам знікнення ручкі Зойкі Сцешанок быў сам і ніхто іншы. Невясёлыя думкі камарыным роем віліся нада мной: «Дрэнь твае справы, стараста. Збіраўся пагаварыць аб нашых справах, прыняў выклік Люські Савіцкай, а тут вунь якая гісторыя. Мялешка з Селівончыкам наладзілі вобыск, і ты, стараста, нават не паспрабаваў запярэчыць сваім праціўнікам. Усе згадзіліся з імі, а не з табой...»
Калі «камісія» апынулася ля мяне і Селівончык працягнуў руку за маёй сумкай, Мялешка спыніў яго.
— Пачакай, хіба можна не давяраць старасту,— разважліва сказаў ён.— Мы за Андрэя галасавалі, выбіралі ў важакі... А яшчэ сумняваешся ў яго сумленнасці?
— Вось праверым і не будзем сумнявацца,— адказаў гумарыст.
— Ты лепш самога сябе правер,— не вытрымаў я.
— Не хвалюйся, Стась і Света глядзелі маю сумку,— Селівончык трымаўся героем.— І чаму цябе так непакоіць наша праверка?
— Табе гэтага ўсё роўна не зразумець,— я вытрымаў калючы позірк гумарыста.
— Вядома, куды мне з пяцёрачнікам раўняцца,— Селівончык зрабіў камічную грымасу, і ў класе пырснулі смехам.
Толькі, мабыць, мне і Зойцы было не да вясёлага настрою. Я ўжо шкадаваў, што застаўся ў класе, а не пайшоў за Іванам Данілавічам.
Я быў абяззброены і не мог абараняцца. Ды і што ім дакажаш, чым пераканаеш? Селівончык перад Мялешкам вунь як выслужваецца, сваімі гумарыстычнымі здольнасцямі выхваляецца. А хіба рэдактар супраць таго, каб у маёй парце вобыск рабілі?
— Калі стараста не згодны, мы не маем права глядзець яго сумку,— сказаў Мялешка.— Нельга не паважаць аўтарытэт камандзіра.
— Аўтарытэт — галоўнае! — падтрымаў рэдактара гумарыст.— Без яго быццам без ног: ні туды і ні сюды... Андрэйка ў нас — галава! Вось толькі куды знікла гэтая ручка?
— Давайце зноў прагаласуем,— прапанаваў Стась Чыжык.
— Пайшлі дамоў,— папрасіў Коля Шпак.— Усё роўна не знойдзем ручку.
— Чаму пайшлі?! — не адступаўся Селівончык.— Яшчэ не ўсюды паглядзелі.
— Не трэба, Косцік, мы і сапраўды заседзеліся,— Мялешка перапыніў сябрука.— А яшчэ раз галасаваць — лішняе. Ды і ці толькі ў сумцы можна схаваць ручку?
Мялешкавы словы здаліся мне новымі кпінамі, і я не вытрымаў:
— Вось мая сумка, глядзіце, нюхайце!
— Дзівак, Андрэй, дарма злуешся. Ці ты жартаў не разумееш,— Мялешка паціснуў плячыма.
— Не крыўдуй на нас,— гумарыст адразу ж схапіў маю сумку.
Ён спрытна перакуліў сумку ўверх дном, і на парту разам з падручнікамі і сшыткамі выскачыла чатырохколерная замежная ручка Зойкі Сцешанок. Спачатку не паверыў сваім вачам, але гэта не быў падман, гэта быў не сон...
Клас войкнуў ад здзіўлення і нечаканасці. Я адчуў, як мой твар заліўся пякучай чырванню, як мной авалодала раптоўная разгубленасць...
Са здранцвення мяне вывеў дрыготкі голас рэдактара:
— Ну вось... Гонар класа выратаваны...
— А яшчэ аб сумленні гаварыў! — Селівончык чамусьці не смяяўся.
— Няпраўда, я не браў ручку! — нарэшце я перасіліў сваю разгубленасць.
— Вядома, не браў. Хіба ты на такое здатны,— Мялешка, здаецца, на гэты раз не кпіў.— Хто прыдумаў такі неразумны жарт? Хто?
Маўчалі аднакласнікі, маўчаў і я. Трэба было апраўдвацца, штосьці казаць... Толькі што? Паскардзіцца на Мялешку і Селівончыка, выказаць ім усю праўду? Але хто паверыць у мае здагадкі? У мяне ж няма ніводнага факта, які можа пацвердзіць маю крыўду на рэдактара і нашага гумарыста. Сутычка ў калідоры, пісьмы «невядомага сябра»... Хіба гэта доказ?
Я ўзяў сумку з падручнікамі і накіраваўся да дзвярэй. Іншага выйсця ў мяне не было.
— А яшчэ стараста,— пачуўся за маёй спіной голас Стася Чыжыка.— На чужую ручку паквапіўся.
— А можа, Андрэй і не вінаваты? — упершыню ўсумніўся і Селівончык.
— Та-а-к, загадка,— згадзіўся з сябруком Мялешка.
Больш я нічога не чуў і выскачыў са школы, нават не зашпіліўшы куртку, быццам мяне дапёк пчаліны рой.
Дома я не знаходзіў сабе месца. Выпадак з чатырохколернай ручкай Зойкі Сцешанок не даваў мне спакою. І чым больш я разважаў, тым бліжэй прыходзіў да думкі, што мне не пазбегнуць новых непрыемнасцей. Ды і як ад іх выратуешся, калі ў маёй сумцы знайшлі прапажу. Паспрабуй цяпер даказаць, што гэта ўсё хітрыкі Мялешкі з Селівончыкам. І хто паверыць? Шчыра кажучы, цяпер я і сам гатоў быў засумнявацца ў сваіх падазрэннях...
Што рабіць? Хоць ты ў школу заўтра не з’яўляйся. А куды дзенешся, дзе знойдзеш прытулак ад спачувальных пытанняў Люсі Савіцкай?
Раптам на двары пачуліся галасы. Я глянуў у акно, і сэрца маё трывожна ёкнула. Першай, каго я ўбачыў, была Зойка Сцешанок. За ёй ішлі Света Прышчык і Коля Шпак, якога ў нас празвалі «Дэтэктывам».
Больш цікаўнага хлопца, чым Коля Шпак, не знойдзеш нават за тысячу кіламетраў ад нашай вёскі Мілавіды. Ён праславіўся ў школе сваёй цікаўнасцю да прыгодніцкіх кніжак. А ў вучком Колю выбралі хутчэй за ўсё таму, што ён умеў фатаграфаваць...
«Чаго гэта яны?» — Я хуценька кінуўся да этажэркі, схапіў кнігу «Гіпербалоід інжынера Гарына», заваліўся на канапу і зрабіў выгляд, што ад чытання і за вушы не адцягнеш.
— Андрэй, мы да цябе.
Яны ў нерашучасці спыніліся ля парога, не адважваючыся прайсці далей.
— Вой, прабачце! — усміхнуўся я.— Так зачытаўся, што і не пачуў, як вы зайшлі. Вельмі цікавая кніжка. Фантастыка.
— Мы тваю маму ля магазіна бачылі, яна сказала, што ты дома,— паведаміў Коля Шпак.
— Праходзьце, сядайце.
Я падняўся з канапы, стараючыся трымацца проста і незалежна, нібы гадзіну назад у нашым класе нічога не здарылася: не было ніякай прапажы, не было маіх ганебных уцёкаў.
Але яны засталіся стаяць ля парога, толькі Зойка ступіла крок-другі наперад.
— Мы па даручэнні класа,— сказала Зойка, і на яе круглым твары мільганула заклапочанасць.
— Даручэнне?
Я адразу ж надзьмуўся.
— Хочаце даведацца, як у маёй сумцы ручка апынулася? Допыт вырашылі наладзіць?
— Ніякі не допыт,— Зойка азірнулася на сваіх спадарожнікаў.— Мы ўпэўнены, што нехта пажартаваў з цябе і ты ні ў чым не вінаваты. Вось толькі каму спатрэбіўся такі жарт?
— У Мялешкі з Селівончыкам спытайце, яны вам дакладна адкажуць,— нявесела падказаў я.
— Спытаць-то спытаем, але чаму іменна ў іх? — усумнілася Света Прышчык.
— А ў каго? — у сваю чаргу запытаўся я.
— Вось давайце і абмяркуем, як будзем дзейнічаць,— сказала былы стараста.
Словы Зойкі неяк адразу растапілі маю непрыязнасць да нечаканага візіту членаў вучкома.
— Тут патрэбны дакладны разлік,— пачуўся разважлівы голас Колі Шпака, які ўсё яшчэ стаяў ля парога.— Вось каб сюды Шэрлака Холмса, ён хутка ўсё разведаў бы.
— Абыдземся і без твайго Шэрлака,— сказала Зойка.
— Холмс не такія заблытаныя гісторыі разгадваў,— Коля быццам і не пачуў Зойку, у яго галаве, здаецца, выспяваў нейкі план. Нарэшце Коля выйшаў на сярэдзіну пакоя.
Мы ўселіся на канапу і пачалі думаць, чакаючы, што скажа наш Дэтэктыў. Мабыць, упершыню я паглядаў з такой павагай на бледнаваты, з чорнай радзімай плямай ля правага вуха, твар Колі Шпака. Ён быў сур’ёзны і засяроджаны.
— Ты ўпэўнены, што гісторыю з ручкай прыдумалі Мялешка з Селівончыкам? — нарэшце Коля схамянуўся і ўтаропіў у мяне свой немігаючы позірк.
— Яны,— адказаў я.
— Чаму яны?
— А хто яшчэ будзе гэтым займацца? — спытаў я і пачаў расказваць пра ўсе свае падазрэнні: успомніў перавыбары, схватку ў калідоры, вобыск у класе. Праўда, я прамаўчаў пра дзве запіскі ад невядомага сябра.
— Та-ак,— задумліва сказаў Шпак,— ніякіх слядоў, ніякіх доказаў, адны... здагадкі. Застаецца аварыйны варыянт.
— Што? — здзівілася Зойка.
— Не спяшайся, даведаешся пасля,— Коля падняўся з канапы і з таямнічым выглядам закружыў вакол стала.
Такім задумлівым мне не даводзілася раней бачыць Шпака. Цяпер я назіраў за ім, стараючыся зразумець адно: няўжо ён усур’ёз збіраецца выкрыць хітрыкі Мялешкі з Селівончыкам? Непакоіў мяне і яго «аварыйны варыянт», але я не стаў дапытвацца.
— Пайшлі, трэба дзейнічаць,— нарэшце аб’явіў Шпак.
Мы выйшлі з хаты ў маўклівай пакорлівасці. Я замкнуў дзверы веранды, ключ схаваў за аканіцай і заспяшаўся з двара. Яны чакалі мяне ля веснічак. Надвячорак быў шэры і халаднаваты, стаяў адзін з нямногіх сухіх дзён непрыветлівай восені.
— Спачатку пойдзем да Селівончыка,— сказаў Коля.
Усе згодна прамаўчалі. І тут мой позірк спыніўся на сіняй паштовай скрынцы, што вісела на нашым плоце побач з веснічкамі. Праз круглыя дзірачкі скрынкі нешта бялелася. Я хуценька адшчапіў кручок, і з ніжняй адтуліны ў маю руку слізгануў самаробны, накшталт папяровага карабліка, канверцік. Я ледзьве не ўскрыкнуў,— канверцік уджаліў маю далонь, быццам распалены вугалёк. Я ўбачыў знаёмую разяўленую зяпу ваўка і ўсё тыя ж яхідныя тры словы: «Ну, пачакай, заяц!» На гэты раз коскі і клічнік стаялі на сваіх месцах.
Я не паспеў схаваць пісьмо, як побач апынуўся Коля Шпак.
— Ад каго? — падазрона разглядваючы мяне, спытаў ён.
— Ад дзядзькі,— напускаючы абыякавасць, адказаў я.
— А твайго дзядзьку выпадкова не Фантамасам клічуць?
— Сам ты Фантамас,— цікаўнасць Шпака вывела мяне з раўнавагі.
— Я ж пажартаваў, не сярдуй,— Шпак хуценька адступіў убок, быццам я збіраўся адлупцаваць яго.— Прабач, але мне здалося, што пісьмо можа дапамагчы нам.
— Адкуль ты ўзяў? Ці не твой Шэрлак Холмс такую навіну прынёс?
— Не, не Шэрлак,— шматзначна сказаў Шпак і заспяшаўся да Зойкі і Светы, якія спыніліся воддаль, назіраючы за намі.
Я таксама пайшоў за Шпаком, а ў кішэні штаноў ляжала пісьмо, на якім была намалявана разяўленая зяпа ваўка. Што ў ім напісана? Аб чым паведамляе скрытны сябар? Мне так і карцела прачытаць таямнічае пасланне. Але перашкаджаў наш Дэтэктыў, які цяпер цікаваў за кожным маім рухам, быццам канваір за палонным.
Толькі ці можна ўявіць усе тыя сюрпрызы, якія заўсёды падпільноўваюць кожнага з нас? Не мог прадбачыць і я, што ўперадзе.
Селівончык быў не адзін. У невялікім пакойчыку, схіліўшыся над сталом, сядзелі рэдактар Пеця Мялешка і мастак Света Кароўчанка. Мне адразу ж кінуўся ў вочы белы аркуш з яркім аранжавым загалоўкам газеты «Смех, дый годзе», які трымаў у руках Мялешка. Наша з’яўленне рэдакцыйная калегія сустрэла радаснай зацікаўленасцю.
— А мы вас зачакаліся! — паведаміў гумарыст і падміргнуў Шпаку. Той таксама прыплюснуў вока.
«Зачакаліся! Каго? Адкуль ён ведае пра наш візіт? Ці яны загадзя дамовіліся?» — але я тут жа адагнаў нядобрую здагадку. Як-ніяк дэлегацыю да мяне накіраваў увесь клас.
І нечага здзіўляцца ўзрушанасці Селівончыка.
— Экстранны выпуск «Смех, дый годзе»,— з важным выглядам паведаміў рэдактар і паклаў аркуш з загалоўкам на стол.— Можа, газета дапаможа адшукаць жартаўніка. Мы сёе-тое прыдумалі...
— Экстранны? — перапытаў Шпак.
— Ага,— уздыхнуў Мялешка.— Цяжкая задача, мабыць, да вечара не ўправімся. Не проста пра невідзімку пісаць.
— Чаму не ўправімся? — здзівіўся Селівончык.— Бачыш, дапамога з’явілася, сам стараста не паленаваўся.
— Гэта добра, што Андрэй прыйшоў,— рэдактар трымаўся з далікатнай сур’ёзнасцю.— Тут якраз параіцца трэба.
Я з надзеяй пазіраў на Шпака, чакаючы, калі ён нарэшце ўспомніць свой «аварыйны варыянт».
Але Шпак чамусьці маўчаў, маўчалі Зойка Сцешанок і Света Прышчык.
Нарэшце Зойка не вытрымала:
— Мы прыйшлі не газету выпускаць.
— Што? — Селівончык глядзеў на Зойку.
— У нас іншы клопат.
— Глядзі ты! — гумарыст рагатнуў, як Савелій Крамараў.— А насценны друк чый клопат? Можа, стараста падкажа?
Я не паспеў і слова вымавіць, як мяне апярэдзіў наш Дэтэктыў.
— Пачакай, Косцік,— сказаў Шпак.— Тут і сапраўды не да газеты...
— Што я чую! — Мялешка аж рукамі ўспляснуў.— Няўжо жартаўнік знайшоўся?
— Толькі ты, Андрэйка, не крыўдуй,— Шпак гаварыў з нейкай вінаватасцю ў голасе.
— Чаго крыўдаваць?
— Прабач...— класны Дэтэктыў адвёў позірк убок.
— Ты пра што?!
— Пра пісьмо, якое ты выняў з паштовай скрынкі,— Шпак сказаў спакойна, нават абыякава, а мяне гэта навіна нібы крапівой джгнула.
— Пісьмо? — Мялешка з Селівончыкам падступіліся да Шпака ўшчыльную.
— Так, вельмі важнае, і няхай Андрэй прачытае яго нам.
— Але ж яно ад нашага дзядзькі Івана,— узрушана адказаў я.— І чаму я павінен чытаць?
— Не, Андрэй, гэта пісьмо не ад дзядзькі Івана,— стаяў на сваім Шпак.
— Адкуль ты ведаеш, хто мне напісаў?! — я нічога не разумеў і глядзеў на Шпака як на самага апошняга дзівака.
— Канверт самаробны, і на ім сёе-тое намалявана,— Шпак не адступаўся.
Усё гэта было падобна на сон, дзіўны і неверагодны.
— Ну, Андрэйка, так нельга,— дакорліва сказаў Мялешка. Цяпер яны з Селівончыкам стаялі побач са мной.— Вучкому не давяраеш. І дарма ты на мяне з Косцікам злуешся: мы супраць цябе нічога дрэннага не маем. Недарэчна ўсё з гэтай ручкай атрымалася.
— І вобыск не трэба было рабіць,— згадзіўся Селівончык.
Я слухаў іх і здзіўляўся: якія яны сталі далікатныя, уважлівыя. А можа, такімі яны былі і раней? Можа, я дарма пакрыўдзіўся?..
І тут мая рука міжволі слізганула ў кішэню штаноў, дзе ляжала пісьмо.
— Вой, воўк з мульціка,— пачуўся ўзрушаны шэпт Светы Прышчык, калі канверцік-караблік апынуўся ў маіх руках.
На гэты раз пісьмо было напісана звычайным почыркам.
«Андрэй, прабач! Гэта мая выдумка. І з запіскамі, і з ручкай. Я не спадзяваўся, што мой жарт так павернецца. На сходзе ў мяне не хапіла смеласці прызнацца. А калі ты выбег з класа, я зразумеў, што перастараўся. Таму я і пішу гэта пісьмо. Коля Шпак».
— Я-я-як?!
Я спачатку хацеў кінуцца з кулакамі на Шпака, але мяне затрымаў Пеця Мялешка:
— Не трэба, Андрэй, не гарачыся, абыдземся без самасуду. Коля за свае жартачкі будзе адказваць перад вучкомам.
Тут усё і выплыла... Усе мае сумненні і здагадкі разляцеліся, быццам чародка перапалоханым вераб’ёў.
Аказваецца, апошняе пісьмо ад «невядомага сябра» Шпак апусціў у паштовую скрынку, калі ішоў да мяне са Светай Прышчык і Зойкай Сцешанок. І пра «аварыйны варыянт» ён выдумаў... Шэрлак няшчасны!
Крыўда на Колю хутка прайшла. Дарэчы, яму давялося пісаць заметку на самога сябе ў «Смех, дый годзе». Вось дзе было весялосці! З Пецем і Косцем мы адразу ж памірыліся. Я зразумеў, што яны зусім не паклёпнікі, як мне здавалася пасля перавыбараў. Адным словам, добра тое, што добра канчаецца...
Толькі гэта было часовае зацішша. Тое, што мы паабяцалі вывесці наш клас у перадавікі, мяне непакоіла, быццам цвік у чаравіку. А вось як выцягнуць гэты цвік?
З шостым «Б» у нас даўняя спрэчка. Так павялося, што яны заўсёды (аж з чацвёртага класа) даюць нам падножку.
Узяць хаця б збор металалому. Мы ж стараліся. З энтузіязмам. І яшчэ з якім. Вунь Лёнік Баркоў нават аднекуль кавалак рэйкі чыгуннае прывалок. Задыхаўся, небарака, нібы на ім хто верхам ехаў...
Але ўсё марна: Люся Савіцкая са сваімі «бэкамі» на балоце нямецкага «тыгра» адкапала. Праўда, ад таго танка толькі вежа засталася. Але ж і гэта знаходка. Ведаеце, колькі яна важыць? Лёнікава рэйка ў параўнанні з ёй — што камар на спіне слана. Вежу тую трактарам у вёску цягнулі. Пашанцавала шостаму «Б»! Лёгенька першае месца адхапілі.
Настрой у мяне быў не з сонечных. Хадзіў і ўсё думаў, думаў. Думаў на ўроках, думаў на перапынках, думаў на кожным кроку. Здаецца, гэтыя думкі мяне не пакідалі нават у сне...
І вось аднойчы да мяне, нібы званок з урока — калі цябе выклікалі да дошкі, а ты нічога не ведаеш,— прыйшоў адказ на той вялікі пытальнік.
А было так. Я тэлевізар глядзеў. І калі я падскочыў і запляскаў у далоні, то зусім не ад захаплення дасціпнасцю і жвавасцю «кавээншчыкаў». Тое, над чым я столькі часу ламаў галаву, начамі недасыпаў, прыйшло да мяне само...
— Трымайцеся, «бэкі»! — голасам Салаўя-разбойніка крыкнуў я, калі на блакітным экране віншавалі пераможцаў сустрэчы.
Мама з дакорам паківала галавой, угледзеўшы ў маёй выхадцы звычайны азарт балельшчыка. А я ў той момант нагадваў Калумба, які ўпершыню ўбачыў бераг Амерыкі, а мо — Бышаўца, які забіў трэці гол у вароты венграў. У рэшце рэшт тут можна абысціся і без выкрыкаў. Галоўнае зусім у іншым. А мы якраз і падышлі да самага галоўнага...
Ужо назаўтра наш клас кінуў выклік шостаму «Б».
— Рыхтуйцеся да паядынку,— сказалі мы.— На сустрэчы клуба вясёлых і знаходлівых даведаемся, хто з нас будзе першы.
Шосты «Б» адразу ж згадзіўся. А іх стараста Люська Савіцкая заўважыла:
— У цябе, Андрэй, не галава, а энцыклапедыя.
Выкапала слоўца — язык зломіш.
— Здорава прыдумаў! Нездарма цябе старастам абралі... Вось бачыш, у перадавікі клас выводзіш...
Гаворыць, а сама ледзь стрымліваецца, каб не захіхікаць. Я зрабіў выгляд, што яе словы для мяне саладзей, чым мёд, што не зразумеў насмешку, а сам сабе падумаў: «Пачакай, на КВЗ я з табой за ўсё разлічуся. Насмяешся!..»
І пачалося для мяне новае клапотнае і вірлівае жыццё. Аж апетыт страціў. Мама занепакоілася — ці не захварэў? Я толькі аднекваўся і бег на рэпетыцыю нашых «кавээншчыкаў». Мы развучвалі артыстычныя нумары, рабілі папяровыя касцюмы, эмблемы, пісалі плакаты. Усё трымалі ў глыбокім сакрэце. Але аб адной, самай важнай таямніцы, апрача мяне, ніхто не ведаў.
Нашай камандзе «кавээншчыкаў» мы прыдумалі гучную назву «Чок», што азначала «Чорны кот». Гэта я прапанаваў. І песню вывучылі, як чорны кот дарогу перабягае і як яму больш за ўсіх не шанцуе.
Мы хадзілі і безупынку паўтаралі словы: «А пока наоборот, только черному коту и не везет...»
Нарэшце прыйшоў доўгачаканы дзень, дзень КВЗ. Калі да сустрэчы заставалася з якую гадзіну і наша каманда ў апошні раз праверыла сваю баявую гатоўнасць, я ціхенька вышмыгнуў за дзверы.
Я спяшаўся. План маёй аперацыі быў складаны. Яго дзёрзкасці і рызыкоўнасці мог бы пазайздросціць нават Яшка-Цыган з «Няўлоўных мсціўцаў». Я шыбаваў на самы ўскрай вёскі, да бабкі Агаты.
Вось ужо каторы дзень я наведваўся да яе. Дакладней, гэтыя візіты пачаліся з таго часу, калі ўзнік мой план дэтэктыўнай аперацыі.
Бабка жыла адна, ціха і непрыкметна. Да яе ў грыбную пару наведвалася гарадская ўнучка. Больш у Агаты сваякоў не было. Можа, яны і жылі дзе, толькі ў госці не прыязджалі. І з’яўленне цімураўца (так я адрэкамендаваўся бабцы) у яе старэнькай, як і гаспадыня, хатцы было сустрэта прыхільна. Праўда, у мяне спачатку выйшла замінка. Курыная бабчына гаспадарка была дагледжана як след. Аб дровах калгас паклапаціўся: пенсіянеры на яго поўным забеспячэнні. Калодзеж стаяў побач з Агацінай хаткай. Таму і з вадой у яе ўсё ў парадку.
«Што рабіць, да чаго прыкласці мае цімураўскія рукі?» — з пакутай думаў я.
— А ты, Андрэйка, газетку пачытай. Я рознымі падзеямі на свеце цікаўлюся. Апошнія паведамленні слухаю. Чытаць я не магу, вочы баляць.
З таго дня я пачаў прыходзіць да бабкі і чытаць ёй газеты, якія прыносіў з сабою з дому.
Хутка я стаў самым начытаным чалавекам не толькі ў сваім класе, але, мабыць, ва ўсёй вёсцы. Цяпер я мог сярод ночы сказаць: колькі людзей жыве ў японскай сталіцы Токіо, які па ліку спадарожнік запушчаны ў космас, каго абралі прэзідэнтам у далёкай афрыканскай краіне.
Да пачатку КВЗ заставалася крыху больш трыццаці хвілін. Я пачаў непакоіцца, што план маёй аперацыі можа лопнуць, нібы паветраны шар, у які пырнулі іголкай.
Паспешліва прачытаў бабцы паведамленне аб пасяджэнні ў Жэневе, а кот усё не з’яўляўся. «І дзе яго нячыстая носіць» — маё хваляванне перарастала ў адчай.
Раней жа ў гэты час ён заўсёды быў дома і, мурлыкаючы, цёрся ля маіх ног. Я з ім вунь як пасябраваў. Наша дружба мацавалася на цвёрдай эканамічнай аснове. Васька вельмі любіў сырое мяса. Ідучы да Агаты, я кожны раз запасаўся прынадным кавалачкам, і кот сустракаў мяне радасным мяўканнем. І вось сёння, калі вырашаецца лёс маёй аперацыі, Ваські няма. Нібы ён сваім каціным розумам даўмеўся аб маіх планах і вырашыў за лепшае прабавіць час у паляванні на мышэй.
Ходзікі паказвалі, што засталося роўна дваццаць дзве хвіліны. Не, без Ваські я не мог з’яўляцца на КВЗ. Без яго згубіць свой сапраўдны сэнс назва нашай каманды. Нават песня, якую мы вывучылі назубок, не выручыць нас. А я загадзя прадбачыў: мы выстройваемся на сцэне, а ўперадзе на задніх лапах — кот Васька, які важна зыркае сваімі вогненна-зялёнымі вачыма і голасна кажа: «Мяў, мяў...» Тут ужо кожны за жывот схопіцца, тут самыя занудлівыя суддзі ачкоў не пашкадуюць...
Дык вось... Васька стаў маім кумірам з-за свайго асляпляльна-чорнага футра. Калі яго ў цемры пагладзіш супроць шэрсткі, то з яе з сухім трэскам вылятаюць бліскучыя іскрынкі — электрычныя зарады.
Пушысты сібірскі кот, такога хоць у вітрыне выстаўляй. Ваську прывезла з горада бабчына ўнучка. Ён быў вучоны кот.
Перш чым аддаць Ваську кавалачак мяса, я прымушаў яго паказваць розныя цыркавыя нумары. Ён мог хвіліну стаяць на задніх лапках, умеў лічыць, лёгка рашаў складаную арыфметычную задачу 2+2. Праўда, і пры лічэнні і пры складанні ён беспамылкова мяўкаў толькі чатыры разы. На больш лёгкую задачу 1+1 Васька адказваў пагардлівым маўчаннем, нібы сямікласнік, у якога раптам пацікавіліся ведамі ў аб’ёме табліцы множання.
Што ні кажыце, а бабчын кот быў вунь якім разумнікам. І калі б Васька трапіў да здольнага дрэсіроўшчыка, то, мабыць, праславіўся не менш за ганарліўцаў-дэльфінаў. Яго б вазілі па ўсім белым свеце. Людзі ж вунь як любяць разумных жывёлін, не гаворачы ўжо аб іх далёкіх продках — малпах...
Пятнаццаць... Ходзікі адлічвалі хвіліны, нібы гадзіннікавы механізм узведзенай міны, якая ляжала ў кішэні майго пінжака. Больш чакаць я не мог. Так і не дачытаўшы артыкул аб хваляваннях неграў у Злучаных Штатах, я падхапіўся з зэдліка.
— Мне пара, чакаюць, заўтра дачытаю,— я метэорам прамчаўся да дзвярэй міма разгубленай бабкі.
«Дзе ж гэты нягоднік?» — узрушана думаў я, намацваючы за пазухай пустую торбу. Яна была падрыхтавана для Ваські, а ён, брыдкае стварэнне, дзесьці загуляўся. Пачакай, ты ў мяне пакаштуеш ласунак!..
І раптам я аслупянеў. Большай радасці мне ніколі не даводзілася адчуваць. Яна была такая нечаканая і аглушальная, нібы я толькі што трапіў на планету Марс. На лаўцы пад плотам сядзеў Васька. Размораны лагодным восеньскім надвячоркам, ён драмаў. І тут мяне пакінула вытрымка. Нервы падвялі... Замест таго, каб ціха і асцярожна падысці да ката, я з крыкам «Васька-а!» кінуўся да яго, размахваючы пустой торбай, якую выхапіў з-за пазухі. І гэта была мая самая цяжкая і крыўдная памылка.
Памылка, якую я не магу дараваць сабе і па сённяшні дзень. Васька ашалела бліснуў на мяне сваімі зялёнымі вачыма і ў два скачкі апынуўся на клёне, што раскінуў свае жаўталістыя галіны тут жа, над лаўкай. Тоўсты ствол старога клёна хаваўся за плотам. Так Васька, мабыць, не раз лазіў на дрэва, таму гэтыя два скачкі,— з лаўкі — на плот, з плота — на клён,— былі выкананы ім зайздросна лёгка і па-цыркавому смела.
— Кіс, кіс, кіс,— ледзь не са слязьмі клікаў я Ваську, стоячы на лаўцы.
Адной рукой я ўхапіўся за ніжні сук клёна, другую працягваў да Ваські, робячы выгляд, нібы ў ёй трымаў прывабны кавалачак мяса. Сёння ж, як на тое, у мяне не было прынады. Васька разгадаў маю хітрасць. Ён нават не зварухнуўся і насмешліва пазіраў на мяне са сваёй недасягальнай вышыні.
«Зараз ты ў мяне атрымаеш, пагібель мышыная!» — помсліва думаў я, паставіўшы адну нагу на жэрдку бабчынага плота. З плота было зручней узлесці на клён. Пустую торбу я зноў схаваў за пазухай. І калі мая другая нага намацала апору і я прымерваўся, за які сук ямчэй ухапіцца, раптам пачуўся трэск. Прадухіліць небазбежнае было немагчыма. Ды я нават не паспеў уцяміць, што да чаго. У апошняе імгненне, нібы перад скачком у бездань, я ўзмахнуў рукамі і рухнуў на зямлю разам са струхлелым бабчыным плотам. Шуму мы нарабілі багата. Затуманенымі ад крыўды і болю вачыма я ўбачыў самае трагічнае: чорны кот спалохана сігануў вышэй, у выратавальную жоўтую засень старога клёна...
Няўдача на сустрэчы клуба вясёлых і знаходлівых надоўга вывела мяне з раўнавагі. 6 «Б» святкаваў чарговую перамогу. А нам заставалася глытаць горкія пілюлі паражэння — і толькі.
Люся Савіцкая на другі ж дзень пасля КВЗ сустрэла мяне на вуліцы і спачувальна сказала:
— Што ты, Андрэй, такі сумны? Дарэмна перажываеш. У наступны раз і вы выйграеце.
Я моўчкі праглынуў і гэтую пілюлю: дзе тут ужо будзеш пярэчыць, раз прайгралі мы начыстую. Як кажуць, была гульня ў адны вароты.
Міналі дні за днямі, непрыкметна прыляцела зіма, марозная і снежная.
І вось аднойчы, калі празвінеў званок перад першым урокам, у наш клас разам з дырэктарам Іванам Данілавічам і настаўніцай беларускай мовы і літаратуры Лідзіяй Сямёнаўнай зайшла цётка Матруна.
«Так і ёсць: хтосьці нешта адкалоў!» — спалоханым вераб’ём мільганула ў маёй галаве непрыемная здагадка.
Але я памыліўся. Ды на гэты раз мая памылка была, як святочны сюрпрыз,— нечаканая і радасная.
— Учора ваш аднакласнік,— сказаў Іван Данілавіч,— здзейсніў самаадданы ўчынак.
У класе запанавала цішыня.
— Віншую нашага героя! — З гэтымі словамі дырэктар падышоў да Колі Шпака і абняў яго за плечы.— Малайчына!
Я заўважыў, як Коля спачатку збялеў, а потым твар яго заліўся чырванню. Такая пахвала!
— Наш герой сына Матруны Маркаўны з палонкі выцягнуў.
— Ага ж, з ледзяной вады выратаваў,— жаласліва ўсхліпнула цётка Матруна.— Каб не Коля — не мінаваць бы бяды. Майму ж Пецьку ўсяго шэсць гадкоў. Прастудзіўся, небарака, захварэў.
Вось вам і Шпак! Вось вам і Дэтэктыў! Прыйшоў у школу — і нікому ні слова...
— Вялікае табе дзякуй, сынок! — расчулена сказала цётка Матруна і пацалавала нашага героя, у позірку якога я раптам злавіў адчай і роспач.
— Вучыцеся смеласці ў Шпака,— параіў нам на развітанне Іван Данілавіч і яшчэ зазначыў: — І сціпласці таксама.
Дырэктар і цётка Матруна пайшлі, а мы, быццам загіпнатызаваныя, глядзелі на Колю. І толькі строгі голас Лідзіі Сямёнаўны прымусіў нас узяцца за падручнікі.
Але слухаць настаўніцу я не мог, бо мяне апанавалі зусім іншыя турботы. Хтосьці нябачны нашэптваў на вуха: «Глядзі, не праваронь выпадак. Тут усё залежыць ад цябе, такое не кожны дзень надараецца...»
Я ўявіў сабе, што мы наладжваем урачыстасці ў гонар нашага героя. Аб ім гаворыць уся школа, яго віншуюць. І тут, вядома, успомняць добрым словам і клас, у якім ён вучыцца. Наш 6 «А» стане ў цэнтры ўсеагульнай увагі. Пашана ў адрас Колі Шпака не міне і клас, у якім ён прайшоў маральную загартоўку, узняўся да свайго самаадданага ўчынку. А хіба ёсць такія героі ў класе Люсі Савіцкай?
І калі закончыўся ўрок, я кінуўся да Колі і горача павіншаваў яго. Праўда, наш герой спрабаваў схаваць свае рукі пад партай, але мой аўтарытэт старасты прымусіў яго перасіліць хваравітую сціпласць. Цікаўныя аднакласнікі стараліся выпытаць у Шпака падрабязнасці ўчарашняга здарэння.
— Ну-у, ехаў на лыжах ля ракі,— Коля пачаў чамусьці заікацца.— Чу-у-ю к-крык. Я-я хутчэй туды...
Больш мы не змаглі выціснуць з яго ні слова.
Я тут жа склікаў нечарговае пасяджэнне членаў рэдкалегіі нашай насценгазеты «Смех, дый годзе».
— Трэба выпусціць «Маланку»,— сказаў я, звяртаючыся да рэдактара Пеці Мялешкі.— Нумар прысвячаецца самаадданаму ўчынку Колі Шпака. Я напішу перадавіцу. На другой калонцы змесцім інтэрв’ю з героем. Яго возьме Пеця. На трэцяй,— я крыху задумаўся,— на трэцяй... будуць водгукі аднакласнікаў. Іх падрыхтуе Косця.
Косця Селівончык, член рэдкалегіі па гумару, згодна кіўнуў сваёй белабрысай галавой.
— А на апошняй калонцы... — я зноў запнуўся.
— Намалюем, як заўсёды, паштовую скрынку,— паспяшалася выручыць мяне Света Кароўчанка.
— Ты што, смяешся? — я здзіўлена глянуў на яе круглыя акуляры.— Прыберажы сваю скрынку да канікулаў...
Нарэшце я знайшоўся:
— Ага, на чацвёртай калонцы змесцім любімую песню Колі. З ім я сам пагавару.
Члены рэдкалегіі адразу ж згадзіліся са мной. Цяпер Мялешка з Селівончыкам — мае найпершыя памочнікі. Стараюцца з усіх сіл, каб наш клас выйшаў у перадавікі.
— Газету вывесім заўтра раніцой, перад урокамі. Падумай над афармленнем,— загадаў я Свеце.
На наступным перапынку я зноў падышоў да Колі. Быў ён нейкі кіслы і разгублены. Ну і дзівак! Радавацца трэба, а ён сядзіць, быццам мыла з’еўшы...
І тут у мяне выйшла замінка. Простае пытанне: «Ты якую песню любіш?» — мне давялося паўтарыць некалькі разоў, перш чым наш герой уцяміў, што да чаго.
Голасам тапельца, які толькі што апрытомнеў, Коля прамовіў:
— Ну-у, тую... з кіно, што спявае Нікулін у фільме «Брыльянтавая рука».
— Песню пра трын-траву?
— Ну.
— Ты што, з глузду з’ехаў? Гэта ж для «Маланкі», трэба школьная песня, а ты пра нейкую там трын-траву...
— Не-е ведаю.
— Ладна, сам у спеўніку пагляджу,— я безнадзейна махнуў рукой, бачачы, што толькі час марна трачу.
Далей усё пайшло як па пісаным. Вестка аб учынку Шпака адразу ж абляцела школу. І ў наш шосты «А» пачалі прыбываць дэлегацыі з розных класаў. Віншавалі Шпака, захапляліся яго адвагай. Прыходзіла класны кіраўнік Юлія Паўлаўна, таксама расхвальвала Колю. Сказала, што пасля ўрокаў будзе ўрачыстая лінейка. Падзеі набіралі святочную вышыню.
Але з асаблівым нецярпеннем я чакаў пасланцоў з шостага «Б». Люся Савіцкая заявілася адна. Яна была нейкая задумлівая і асцярожная.
— Ну як? — Я пераможна зазірнуў ёй у вочы, у якіх патухлі колішнія насмешлівыя агеньчыкі.
— Ты аб чым? — яна зрабіла выгляд, што не разумее мяне.
— Пра ўчынак Колі Шпака чула?
— У мяне да цябе справа ёсць,— яна не адказала на маё пытанне.— Нам трэба пасакрэтнічаць, выйдзем з класа.
Ну і ну... У прадчуванні чагосьці нядобрага я пасунуўся за Люсяй.
— Дык вось,— суха сказала яна, калі мы апынуліся ў калідоры.— Дарма вы тут дым без агню раздзьмухваеце. Перастараліся.
— Што-о? — яшчэ больш спахмурнеў я, адчуваючы лёгкую млявасць у нагах.
— І ніякі ваш Шпак не герой,— адрэзала Люся.
— З палонкі выцягнуць — па-твойму не подзвіг?
— А подзвігу не было.
У яе вачах зноў загарэліся колкія агеньчыкі.
— Ведаеш, табе гэты нумарок не пройдзе. Зайздросна стала, што не з твайго класа? Вунь сам Іван Данілавіч віншаваў Колю.
— Віншаваў, таму што не ведаў, як усё было.
— А цётка Матруна?
— І яна нічога не ведае.
— Як?
— Вашага Шпака біць трэба, а не віншаваць. Гэта ж ён сам Пецьку ў палонку завёў,— апошнія словы яна прамовіла з сумнай усмешкай на кірпаносым твары.
— Што-о-о?!
— А ты спытай у нашага Зяблікава. Ён жа разам са Шпаком быў учора ля ракі. Яны і Пецьку падгаварылі, каб той паглядзеў, ці моцны на рацэ лёд. Самі баяліся лезці.
Яе словы адразу ж абяззброілі мяне. Я бязвольна апусціў рукі і разгублена азірнуўся...
Савіцкая працягвала абурацца:
— Пецька згадзіўся, вядома,— малы... А тут лёд і трэснуў. Добра, што ля самага берага. Яны і выцягнулі Пецьку з палонкі. Ён з галавой выкупаўся ў вадзе, захварэў. А ты кажаш — герой... Мне аб гэтым сам Зяблікаў прагаварыўся. Не верыш — спытайся ў іх саміх.
— І спытаюся, і яшчэ паглядзім, чыя праўда! — Да мяне вярнулася рашучасць.
— Хочаш не хочаш, а да Івана Данілавіча давядзецца ісці і расказаць аб усім.
— І пойдзем, і раскажам,— я кінуўся за Шпаком.
У нашым класе была ўжо новая дэлегацыя. Першакласнікі прыйшлі, паштоўкі прынеслі, прасілі Шпака паставіць аўтограф. Шпак адмахваўся ад іх, нібы ад галодных камароў. Адправіўшы першакласнікаў, я вывеў нашага героя ў калідор.
— Ты быў учора з Зяблікавым ля ракі?
Шпак тут жа памкнуўся даць лататы. Але я схапіў яго за руку.
— Ну-у, адказвай!
— Бы-ыў...
— Пецьку падгаварылі?
— А-ага...
— Дык чаго ты маўчаў дагэтуль?!
Як я ненавідзеў яго цяпер! Дэтэктыў, Шэрлак Холмс... Выдумшчык пракляты!
— Разгубіўся. Я не думаў, што так павернецца.
Далей я не распытваў. І аб чым?.. Усё рухнула ў адзін міг, нібы падмыты вадой бераг ракі.
«Дым без агню»,— чамусьці ўспомніліся мне словы Люсі Савіцкай. Прыдумае ж...
— Ну, пайшлі да дырэктара, герой ліпавы,— сказаў я і ледзьве стрымаўся, каб не даць Шпаку добрага кухталя.
На апошнім пасяджэнні вучкома мне здорава такі ўляцела. Асабліва старалася сямікласніца Люба Войцік — адказная за паспяховасць, камандзір «чырвонага ліхтарыка».
— Вы толькі падумайце! — гаварыла Люба з запалам.— У шостым «А» зусім страцілі пачуццё гонару. Іх двоечнік Стась Чыжык меціць у другагоднікі, а стараста Андрэй Кахута бяздзейнічае.
Гаварыла Люба горача, натхнёна, нібы на аглядзе мастацкай самадзейнасці выступала. І паспрабуй тут апраўдвацца: гэта ўсё роўна, што, трапіўшы ў багну, стараешся сам вылезці, а цябе яшчэ глыбей зацягвае... Я маўчаў, чакаючы, калі нарэшце закончыцца абвінаваўчая прамова супраць мяне.
— Спытаць бы ў таго ж Кахуты. Сам ён у выдатніках ходзіць і задаволены... А як ён дапамагае адстаючым?
...Выйшаў я за дзверы сам не свой. І злаваўся я не столькі на Любу Войцік, колькі на абібока Чыжыка. З-за яго мне вунь як уляцела, нібы я на ўроку спеваў пеўнем кукарэкаў...
Трэба было зноў брацца за гультая Стася Чыжыка, і брацца як след. Ну што ж...
«Удалы пачатак — залог поспеху»,— падбадзёрваў я сябе, быццам палкаводзец перад рашаючай бітвай...
Хуценька паабедаўшы, я адразу ж рушыў на лыжах да Стася. Ён жыў за рэчкай на хутары. Раней там стаяла яшчэ некалькі хат, але іх перавезлі ў вёску. І толькі Чыжыкі заставаліся наводшыбе, на сваёй старой сядзібе, якая прытулілася на самым ускрайку лесу.
Каб скараціць шлях, я ўзяў кірунак напрасткі. Мароз надзейна закаваў лянівую Лахву ў ледзяную браню, і цяпер не трэба рабіць вялікі паўкруг, каб трапіць на мост.
Неўзабаве я быў каля рэчкі і ў пошуках больш нізкага берага падаўся ўверх па цячэнні. За густым зараснікам голага альхоўніку Лахва шырэла, робячы круты паварот. Ля яго я і надумаўся пераправіцца, якраз непадалёку ад Чыжыкавага хутара.
Лёд на рацэ быў чысты і слізкі, як адпаліраваны, і лыжы па ім раз’язджаліся ў розныя бакі. Я з вялікай асцярожнасцю пасоўваўся па лёдзе, нібы ўпершыню стаў на свае целяханскія. Калі да берага заставалася крокаў з пяць, я ўсё ж не ўстаяў на нагах... Паспрабаваў падняцца — і зноў гопнуўся на люстраную роўнядзь. Гэта было ўжо занадта, нібы хто зачараваў пракляты лёд і цяпер, задаволены сваёй хітрасцю, цешыўся з маёй бездапаможнасці.
Раптам да майго слыху даляцеў яхідны смяшок. Я з нянавісцю азірнуўся — і ўбачыў Стася. Ён, ухмыляючыся, стаяў на беразе.
Ну і злосць мяне разабрала, аж у вачах пацямнела! Для яго ж стараюся, аб ім думаю, а ён вунь рот да вушэй расцягнуў і насміхаецца, нібы яму тут цырк які...
Нарэшце Стасю надакучыла пацяшацца, і ён паважна падышоў да мяне.
— Ці-ка-а-ва,— з асалодай сказаў Стась, працягваючы мне руку.
— Ну і слізгата,— я прымушаю сябе ўсміхнуцца і паглядзець у вяснушкаваты твар Стася.
— А я чую: бух ды бух, аж лёд трашчыць... Дай, думаю, пагляджу, ці не бабёр часам на прагулку выйшаў.
Стась прыжмурваецца, яго шапка-вушанка навісае на самыя вочы, і нельга зразумець: падколвае ён мяне ці гаворыць сур’ёзна. Ды і ўвесь яго выгляд нейкі дзівакаваты: на ім вісіць доўгі, ледзь не да пят, белы кажух, на нагах — вялізныя чорныя валёнкі. Сапраўдны Дзед Мароз.
— Я тут непадалёку за бабровай хаткай назіраю. Ты ніколі не бачыў? Ціка-а-ва-а... Бабры ў гэты час якраз на прагулку вылазяць. Вось толькі сёння чамусьці не паказваюцца. Мабыць, ты іх напужаў...
«Г-м-м, бабры,— падумаў я.— Бач, які гаваркі ты тут. Лепш бы за падручнікамі пасядзеў...»
Нарэшце я дабраўся да берага і з палёгкай уздыхнуў, калі мае лыжы надзейна нырнулі ў пульхны снег. Стась тупае побач і гучна пляскае доўгімі рукавамі бацькавага кажуха.
— А ты куды едзеш?
— Ды вось катаюся.
— Ну-ну, катайся.
— Па дарозе надумаў да цябе зазірнуць,— я вырашыў дзейнічаць абыходным шляхам, пра які казала надоечы Люба.
«Двоечнік, ён цяпер хітры пайшоў. Яго голымі рукамі не возьмеш. Варта ляніўца прыціснуць да сцяны, як ён пачынае скардзіцца на сваю памяць, на боль у галаве, і паспрабуй тады да яго падступіцца»,— успамінаў я разумную прамову Любы Войцік, пазіраючы на свайго падшэфнага.
— Калі ты не спяшаешся, давай за бабрамі паназіраем,— Стась перапыняе палёт маіх сумных думак.
«Ну і арэшак гэты Стась!» — каторы раз падумаў я і, падуладны свайму абяцанню перад вучкомам, пакорліва падаўся за Чыжыкам.
Неўзабаве Стась спыніўся і махнуў рукой. Мы прыселі за лазовым кустом і пачалі назіраць за кучай ламачча, якая была ад нас крокаў за дваццаць.
Прайшло мінут пяць, потым яшчэ столькі ж. Баброў не было. Мароз залез у мае лыжныя чаравікі, пад куртку. Стась нават не варухнецца: яму што? Сядзіць у кажусе, як ля той буржуйкі. А ў мяне зуб на зуб...
— Можа, пойдзем? — тузаю Стася за рукаў.— Ніякіх баброў там няма.
— Цішэй, не крычы,— шэпча Стась,— гэта ты іх напалохаў. Яны і баяцца вылазіць. Пачакаем яшчэ.
— Пачакаем, пачакаем,— перадражніў я Чыжыка.— Тут акалееш хутчэй, чым дачакаешся.
— А я цябе не трымаю,— адмахнуўся Стась.
Але ісці, не выканаўшы задання, я не мог. У мяне не было іншай дарогі, я застаўся, дрыжучы ад холаду і злосці на двоечніка Стася.
І тут пачуўся яго ўзрушаны голас:
— Ой, ледзь не забыўся! Сёння па тэлевізары «Чатырох танкістаў і сабаку» паказваюць, другую серыю. Ты першую глядзеў?
— Не-е.
— Э-эх, вось гэта дык кіно! Гайда да нас, шкада толькі, што за бабрамі не давялося паназіраць.
Я адразу кінуўся па снегавой цаліне да Чыжыкавага хутара, лыжы неслі мяне як на крылах. Спяшаўся я, вядома, не таму, што мне так захацелася паглядзець кіно.
— Рана прыбеглі,— з той жа хітрай усмешачкай паведаміў Стась, калі мы зайшлі ў хату.— Кіно праз гадзіну пачнецца. Трэба было яшчэ за бабрамі пасачыць.
«Сам ты бабёр»,— я ледзь утрымаўся, каб не выказаць Стасю ўсё, што аб ім думаю. Але і на гэты раз абяцанне перад вучкомам дапамагло мне перасіліць злосць.
І тут я вырашыў пайсці ў рашучы наступ.
— Ты зрабіў урокі? — нібы між іншым пытаюся ў Стася.
— Паспею яшчэ,— абыякава махае рукой Чыжык.
— Давай памагу?
— А-а-а, потым,— ён уключае тэлевізар і гаворыць: — Паглядзі пакуль, а мне трэба пагаспадарыць: мама — на ферме, тата — у майстэрні, дык я дома адзін,— з гэтымі словамі Стась спрытна выслізнуў за дзверы.
«Ну вось, зноў асечка»,— з адчаем падумаў я, разгублена пазіраючы на мігатлівы блакітны экран.
Стась не з’яўляўся. «І куды ён знік?» — я падняўся з крэсла і вырашыў ісці на пошукі. Яго знікненне чамусьці не падабалася мне. Тут штосьці не так...
Я выйшаў на кухню. Маю ўвагу раптам прыцягнулі нейкія падазроныя гукі, якія даляталі з-за шырокага коміна печы. Я асцярожна ступіў яшчэ некалькі крокаў і прыслухаўся.
— Уліплі мы з табой, Васька. Пагуляць няма як,— цяпер сумненне знікла: гэта быў Стасеў голас.— Прыпёрся выдатнік, каб на яго ліха! Мой шэф, Васёк. Гэта табе, Васёк, не жартачкі...
Я адчуў, што твар мой заліўся чырванню, нібы мне нечакана давялося пачуць пра сябе самую горкую праўду...
Больш я не мог слухаць, чакаць, калі Чыжыку надакучыць сядзець на печы. І чаго з ім цацкацца, чаго шукаць падыход да яго гультайства?!
— Злазь з печы, чуеш! І ніякія табе бабры, ніякія танкісты і сабакі не дапамогуць. Злазь, кажу! — злосна выгукнуў я.
За комінам стала ціха-ціха.
— Злазь, кажу! Інакш горш будзе...
Спачатку на падлогу чмякнуўся кот Васька. Потым паказаўся і сам Стась, чырвоны, як рак.
— Хопіць з мяне тваіх хітрыкаў... Ды ты што — для мяне вучышся ці для вучкома? Дурня ўсё строіш! — Я быў сам не свой. А хіба да такіх даходзіць добрае слова? Хіба з імі можна спакойна размаўляць?
— Пра-аба-ач, я пажартаваў,— Стась пераступаў з нагі на нагу і ніякавата глядзеў на шэрага ката Ваську, які цёрся пушыстай спіной ля нізкай табурэткі.
— Можаш сабе забаўляцца з бабрамі і двойкамі, бацька каціны!
Я насунуў на галаву сваю шапку-вушанку і накіраваўся да дзвярэй.
— Андрэй, пачакай... Я пажартаваў...
Дзень быў на зыходзе. Халодныя промні барвовага сонца, якое вісела над самым гарызонтам, рассыпаліся па зямлі бліскучымі крышталікамі зорачак-сняжынак.
На гэты раз я пераправіўся цераз раку Лахву без усялякіх прыгод. Настрой у мяне быў прыўзняты, нечакана парадаваў Стась Чыжык. Мабыць, і ў яго прачнулася сумленне, бо ён, калі злез з печы, адразу ж засеў за алгебру. А праз якія паўгадзіны Стась адужаў задачу, нават мая дапамога не спатрэбілася. Вось вам і няўмека, двоечнік-лайдак!
На развітанне Стась папрасіў не расказваць у класе пра бабра і кіно, ён абяцаў больш не падводзіць клас. Гэта для мяне вунь якая навіна! Нарэшце і ў нашым 6 «А» двоечнікі перавядуцца!
Я ўявіў сабе ўрачыстую хвіліну, як нам уручаюць пераходны вымпел «Лепшаму класу» і ў гонар пераможцаў школьны баяніст дзевяцікласнік Сашка Наварай іграе песню пра юнага барабаншчыка. Потым Люська Савіцкая падыдзе да мяне і скажа:
«Ты, Андрэй, малайчына! Дарма я на цябе бочку каціла...»
Мае лыжы лёгка беглі па пульхным марозным снезе. Я ўзяў бадзёры тэмп, быццам здаваў нарматыў ГПА на залаты значок. Лыжня павярнула да Замкавай гары, і я, збавіўшы хуткасць, накіраваўся да яе.
Замкавая гара ўзвышаецца над нашай вёскай — над нашымі Мілавідамі,— быццам магутны былінны волат. А яшчэ яна падобна на велізарны стог сена, які зладзілі казачныя Гуліверы на самым беразе Лахвы. Вяршыню гэтага стога здзьмула ветрам, і на нешырокай роўнай пляцоўцы выраслі купчастыя каржакаватыя бярозы.
Расказваюць, што гадоў дзвесце-трыста назад тут стаяў панскі палац, што гару насыпалі прыгонныя людзі. Палац разам з панам даўным-даўно знік у нябыт, а вось гара засталася...
З поўдня гара аб’ехала, схіл яе зрабіўся пакаты, адхоністы, і тут можна катацца на лыжах без усялякай рызыкі. Зусім іншы выгляд гары з супрацьлеглага боку, дзе яна крута абрываецца ўніз. Гэты абрыў хтосьці празваў Каўказам...
Я ўжо быў недалёка ад Замкавай гары, як пачуў за спіной вясёлы воклік. Маё сэрца ёкнула — гэта была Люська Савіцкая!
Кінуцца наўцёкі, прытварыцца глухім,— ды хіба выратуешся? Яна ж вунь як шпарка на лыжах бегае, чэмпіёнка школы, уладальніца залатога значка ГПА. А ў мяне толькі на сярэбраны значок спрыту хапіла...
Я спыняюся і азіраюся. Люська ўжо зусім блізка, насы яе лыжаў наступаюць на пяткі маіх целяханскіх. Яна ў чырвоным світэры, такога ж колеру шапачцы і рукавічках. На яе шчоках палымнее яркая чырвань, а ў сініх вачах успыхваюць іскрынкі-смяшынкі.
«Жар-птушка прыляцела»,— нявесела падумалася мне.
— Ледзьве дагнала цябе,— гаворыць Люська і смяецца.— Трэніруешся?
— Ага, трэніруюся.
Яна ідзе побач, я міжволі сустракаюся з уважлівым позіркам Люські, і мне яшчэ больш робіцца не па сабе.
— Ну, як твой Чыжык?
Кожнае новае пытанне Савіцкай я лаўлю з перасцярогай, быццам гэта не словы, а пякучыя вугалькі, якіх голай рукой не возьмеш.
— Нічога, абяцаў развітацца з двойкамі.
— Вось дык навіна! — здзіўляецца Люська.— Няўжо расквітаецца?
— Чаму і не? Ляноту з Чыжыка мы абавязкова выб’ем.
— Выбівайце, выбівайце, толькі Стася ў жывых пакіньце... Без яго ваш клас на лыжных спаборніцтвах вышэй апошняга месца не падымецца.
— Гэта яшчэ трэба паглядзець,— не здаюся я.
— Што глядзець,— Люська адчувае сябе на вышыні.— Ды ў вашым жа класе, акрамя Стася, ніхто не з’язджае з Каўказа. Слабакі ўсе і баязліўцы.
Падначка Савіцкай мяне асабліва не закранула. Тут не трэба быць вялікім разумнікам, каб не ўбачыць, што хаваецца за яе словамі. Яна ж самая рызыкоўная лыжніца ў нашай вёсцы і заўсёды катаецца толькі з Каўказа. Так карціць ёй павыхваляцца сваёй храбрасцю.
Ля падножжа Замкавай гары я спыніўся, спынілася і Люська.
— Можа, паспрабуеш? — лагодна спытала яна, паказваючы бліскучай лыжнай палкай на Каўказ.
— Няма чаго і спрабаваць,— самаўпэўнена сказаў я.— Проста... у мяне сёння не той настрой, каб лезці на верхатуру.
— Глядзі ты! Шкада, што ў цябе настрою няма,— гаворыць, а сама, здаецца, вось-вось лопне ад найвялікшай радасці.
І тут да мяне дайшло: я трапіў у новую пастку, выратавацца з якой мне можа дапамагчы толькі цуд.
— Не верыш? — адступаць не было куды.
— Веру, веру... Калі ты з Чыжыкам справіўся, дык што для цябе нейкі там Каўказ. Я вельмі рада, Андрэйка!
— Насміхаешся?!
— Дзівак ты! — яшчэ цішэй кажа яна і азіраецца на сонца, якое барвовым шарам вісіць на самым краі неба.
Тут бы мне махнуць рукой і пайсці да паўднёвага схілу або зусім павярнуць да вёскі, але я насуперак самому сабе раптам сказаў:
— Думаеш, не з’еду, так?
— Нічога я не думаю,— неяк спалохана адказала Люська.
— Тады глядзі, я зараз! — Цяпер мяне нішто не магло стрымаць.
— Андрэйка, не трэба,— за маёй спіной пачуўся ўмольны голас, але я ўжо лез на гару, моцна сціскаючы пластмасавыя рукаяткі лыжных палак.
Пакуль забраўся на вяршыню Замкавай гары, добра-такі запарыўся. Спяшаўся, можна было падумаць, што я перад Люськай так стараюся. Але ж на самай справе зусім іншае патройвала маю рашучасць і адвагу...
Бярозы, настылыя і заінелыя, стаялі ў засяроджанай маўклівасці. Я абмінуў некалькі тоўстых вузлаватых камлёў і апынуўся над крутым абрывам. З дрыготкай перасцярогай асмеліўся зірнуць перад сабой і зразумеў: ніякая сіла не прымусіць мяне адважыцца з’ехаць уніз. Ад маёй рашучасці застаўся адзін успамін. Я ўбачыў маленькую, асветленую залатымі промнямі, постаць Люські, якая размахвала рукамі, і з усёй яскравасцю ўявіў, што чакае мяне заўтра ў школе. Вось калі Савіцкая дасць волю сваёй фантазіі і красамоўству...
Мае лыжы быццам прымерзлі да заледзянелага пасля адлігі снегавога шарану. Мароз пачынаў прабірацца пад вопратку, мне зрабілася зябка, няўтульна, нібы я раптам апынуўся на бязлюднай невядомай планеце. Я стаяў над абрывам і не мог скрануцца з месца, падуладны незразумеламу здранцвенню...
Калі я нарэшце наважыўся павярнуць назад, са мной сталася штосьці неверагоднае. Гэта было падобна на цуд, незразумелы і дзівосны. Нейкая нябачная сіла, нібы раптоўны віхор, падхапіла мяне, і мае лыжы сарваліся ўніз. Я стаяў на нагах толькі першыя два імгненні, набіраючы хуткасць, быццам снежны ком у каламутную непагадзь.
Цяпер нішто не магло спыніць маю нечаканую пагоню за ветрам, прадухіліць маё бясслаўнае паражэнне. І тут якраз трапіўся трамплін,— круталобы, заснежаны гурбяк, які прыляпіўся да схілу вялізнай бародаўкай. У адзін момант мае лыжы адарваліся ад зямлі, а я, апісаўшы ў паветры акрабатычнае сальта, паляцеў потырч носам у калючы снег. Потым перакуліўся яшчэ і яшчэ, пакуль сіла інерцыі не растала ля самага падножжа Замкавай гары.
Ляжаў я і не варушыўся, стараючыся ўцяміць: што са мной здарылася? Марозны снег, які трапіў за каўнер спартыўнай курткі, дапамог без лішніх ваганняў зразумець: цяпер мяне нішто не выратуе ад пасмешышча. Нават пякучы боль у левай назе (моцна выцяўся каленам, калі прызямліўся пасля акрабатычнага сальта) не змог заглушыць пачуццё едкага, быццам палыновы чад, сораму.
— Андрэйка, што з табой? Ты жывы?!
Але я маўчу, не адказваю. І што тут будзеш казаць, чым пахвалішся? Фокус-мокус паказаў... Вось цяпер ляжы і снег нюхай!
Нарэшце я знаходжу сілы падняцца і пачынаю аббіваць снег, які абляпіў мяне з ног да галавы.
— Во-ой, так напалохалася! Думала, што ты забіўся. Так напалохалася...
— Калі б не трамплін,— апраўдваюся з няўцямлівай ніякаватасцю.
— Я сама заўсёды той трамплін абмінаю, а ты адразу адважыўся... жах адзін.
Упершыню Люська, здаецца, гаворыць без жартачак, і я асмельваюся паглядзець на яе. Нашы позіркі сустракаюцца: яе вочы глядзяць на мяне прыязна і адабральна.
— Варта адзін раз адважыцца, потым будзе не страшна,— гаворыць Люська.— А ты, Андрэй, здорава куляўся! І як толькі твае лыжы засталіся цэлыя?
Раптам мы пачынаем смяяцца, смяёмся не стрымліваючыся, на ўвесь голас. І я ніколечкі не злуюся на Люську, нават забываюся, што нашы класы заўсёды сапернічаюць паміж сабой. А чаго злавацца?