Альманах мае быць люстэркам літаратурнага працэсу ў Беларусі ў ХІХ стагоддзі. Альманах - гэта вяртанне ў кантэкст беларускае літаратуры корпуса тэкстаў, створаных беларусамі пераважна ў Беларусі, пра беларусаў ды Беларусь і дзеля беларусаў.
Кніга першая (Менск, БДУ, 1999)
Да чытача
Нараджэнне беларушчыны
Апалогія беларускае польскамоўнае літаратуры
Адам Міцкевіч. Exegi munimentum aere perennius
Ян Баршчэўскі
Burza. Do Almy. Do Julii.
Да Юлі
Тадэвуш Лада-Заблоцкі. Do brzozy w górach Kaukaskich
Уладзіслаў Сыракомля. Sachar-maroz
«Цяпер маскаль пяе мудрагелікі свае»
Гутарка старога дзеда
Крыўда і праўда
У вянок Тадэвушу Касцюшку
Пламеньчык. Беларуская песня пра Касцюшку
Першая кніжка
Кароткі збор хрысціянскае навукі
Пісьменнік з-пад Слоніма
Марцін Асорыя. Нешта тут сабакам смярдзіць
Пясняр ліцьвінскае шляхты
Ігнат Ходзька. Успаміны квестара (фрагменты)
«Ніколі не пераставаў адчуваць, што я ліцьвін»
Генрык Равускі. Князь Радзівіл Пане Каханку («Успаміны Сапліцы»)
«... А калі глянуць з іншага боку?»
Францішак Карпінскі. Падарожжа па зачараваным краі
Новы «Конрад Валенрод»
Юзаф Ігнат Крашэўскі. Кунігас
Беларускія сімпатыі Аляксандра Грозы
Аляксандар Гроза. Нечаканы госць
Карэспандэнцыя «каўказскага» паэта
Тадэвуш Лада-Заблоцкі. Лісты да Юзафа Ігната Крашэўскага
Пра Міцкевіча як пра беларуса
Габрыэль Корбут. Беларушчына ў мове Міцкевіча
Кніга другая (Менск, БДУ, 2000)
Наш Міцкевіч
Адам Міцкевіч
Гістарычны каментар да «Гражыны»
Прадмова і тлумачэнні да «Конрада Валенрода»
На хвалі Асветніцтва
Ян Аношка
Do Boga
Муза з вясковае далі
У роспачы
Пра літасць
Cudzy dom
Чужы дом
Rozpacz czarna
Чорная роспач
Figa za śliwki
Дуля за слівы
Ігнат Ходзька. Успаміны квестара (фрагменты з аповесці)
Маргінальнасць Плацыда Янкоўскага
Плацыд Янкоўскі
Засценак (фрагмент)
Некалькі універсітэцкіх успамінаў (фрагмент)
Тры браты дзедзічы
Філасофскі погляд на паэзію беларусаў
Ігнат Храпавіцкі. Погляд на паэзію беларускага люду
Вераніцын ці Вуль?
«Отрекатца отъ своего роду и племени...»
Разсказы на белорусскомъ наречіи
Кола дзён 2000
Пра ХІХ-е ў 1999 г.
Альманах выходзіць таксама ў друкаваным варыянце. Першыя два выпускі Альманаху былі выдадзеныя ў 1999-2000 гг. коштам яго ўкладальніка і рэдактара – выкладчыка Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэту Міколы Хаўстовіча.
Для справы вяртання беларускай літаратурнай спадчыны XIX стагоддзя вельмі важна друкаваць наступныя кнігі Альманаху (на сёння завяршаецца падрыхтоўка кнігі трэцяй), уводзіць іх змест у навуковы і літаратурны ўжытак не толькі ў Беларусі, але і па-за яе межамі. Дзеля гэтага трэба, каб Альманах выходзіў з друку большым накладам, дасылаўся ў бібліятэкі і ўніверсітэты іншых краін. Ахвотныя інтэлектуальна і фінансава дапамагчы гэтай вартаснай і важнай для нас, беларусаў, справе, калі ласка, звяртайцеся да ўкладальніка і рэдактара Альманаху - Міколы Хаўстовіча ([email protected]).
ХІХ стагоддзе... Яно такое далёкае і таямнічае. Што мы ведаем пра яго? Перадусім, што мы ведаем пра тых людзей, якія нарадзіліся на нашай зямлі ды звязалі свой лёс з літаратураю, з прыгожым пісьменствам? А было такіх людзей шмат. Упершыню так шмат. Нібы які чараўнік праляцеў над нашым краем ды жменямі рассыпаў столькі зорак і зорачак. Відаць, чараўнік ведаў, што нашаму народу патрэбны паэты і пісьменнікі. Тыя, хто зможа пачуць голас народа і выявіць у мастацкай форме спрадвечныя мары ды памкненні яго. Бо ж толькі па Вышэйшаму наканаванню нараджаюцца паэты і пісьменнікі. Сапраўды, ці ж мог тагачасны homo sapiens дабраахвотна абраць прафесію літаратара, калі пісьменніцкая праца не ўзнагароджвалася, а каралася? Філаматы і філарэты - выгнаныя з роднай зямлі; літаратары - а яны, звычайна, удзельнікі нелегальных таварыстваў, змоваў, паўстанняў - караюцца смерцю, высылаюцца ці самі мусяць падавацца на эміграцыю. Такога паняцця як ганарар - не існуе. Тадэвуш Лада-Заблоцкі ўласныя грошы, сабраныя на вяртанне з Каўказу, выдаткоўвае на зборнік паэзіі, бо выдавец не мае сродкаў надрукаваць кнігу, не кажучы, каб плаціць паэту ганарар. Восіп Сянкоўскі, што напачатку пісаў па-польску, надрукаваўшы ў расейскім часопісе свой артыкул, атрымаў ганарар. Ды такі, што па-польску больш не пісаў. Чаму ж бальшыня літаратараў Беларусі не пераходзіць на дзяржаўную мову імперыі, на «общепонятный язык»?
ХІХ стагоддзе - гэта стагоддзе надзей і спадзяванняў. Вера ў тое, што край трапіць на нармальны эўрапейскі шлях. У гэта верыла амаль уся адукаваная частка беларуска-ліцьвінскага грамадства. Дзеля бальшыні гэтага грамадства, асабліва народжаных ў ХІХ стагоддзі, ранейшае жыццё было невядомым, нябачаным. Але яно жыло ў іх апавяданнямі бацькоў і дзядоў. Жыло гутаркаю-гавэндаю пра шляхетных людзей, прыгожыя ўчынкі, пабожныя справы. Складвалася ўражанне, што недзе там, не так ужо й далёка, у мінулым стагоддзі, існавала дзівоснае каралеўства - справядлівае, шчаснае, залатое. Там беларус-ліцьвін быў гаспадаром на сваёй зямлі. Гаспадару не трэба было прасіцца (кажучы словамі Сцяпана Александровіча), каб яму дазволілі пераначаваць ва ўласнай хаце дзе-небудзь у кутку на лаве. А цяпер гаспадарамі ў ліцьвінска-беларускім краі пачуваюцца іншаземцы. Яны - кіруюць. Яны - узнагароджваюць і караюць. Хто здолее выслужыцца - атрымае падзяку, ордэн, а то й пасаду высокую дзе-небудзь у цэнтральнай губерні альбо нават і ў сталіцы імперыі. Толькі служы ды будзь удзячны. Заўсёды кажы «дзякуй», калі ў цябе бяруць тваю працу, твой розум. Ці ж кожны мог згадзіцца з такім жыццём? Ці ж кожны хацеў звінець ланцугамі, якімі чужынец спавіў рукі, ногі, думкі?
Літаратура найлепш падыходзіла на ролю выяўлення пратэсту, нязгоды. І таму ледзь не ўся наша літаратура ХІХ стагоддзя - гэта літаратура супраціву. Гэта літаратура патрыятычная. У той час, як у суседніх народаў на першы план выходзіць «забаўляльны» раман, беларусы-ліцьвіны могуць дазволіць сабе альбо песню-заклік, песню-пракламацыю, альбо алегарычны твор, у якім галоўная думка вельмі добра схаваная. Так схаваная, што сёння часам толькі «пасвечаны ў таямніцу» здольны знайсці гэтую думку.
У ХІХ стагоддзі амаль не існавала такога паняцця як «беларуская літаратура». Не было свае дзяржавы, не было адмысловае ўстановы, дзе б клапатліва ўлічвалі ўсе праявы беларускага літаратурнага жыцця. Але быў беларускі (ці беларуска-ліцьвінскі) народ, меў гэты народ адукаваных людзей (не зважаючы, што вышэйшых навучальных устаноў у краі з ласкі імперыі не было ды і сярэдніх не так шмат), інтэлігенцыю, якая і стварала літаратуру, якая думала не толькі пра акраец хлеба штодзённага, але і выяўляла патаемныя мары народа, якая шукала той адзіны шлях, наканаваны народу Гісторыяй. Шукала, увасабляла з дапамогаю літаратурных твораў у ідэі, абараняла гэтыя ідэі словам і справай.
Але шлях, наканаваны беларусам, праглі паказаць суседзі. Ім падалося, што гэта яны якраз ведаюць. А таму і літаратурныя здабыткі нашага краю пастараліся падрахаваць, раскласці па палічках - гэта вашае, беларусы, гэтым можаце цешыцца, а гэта - ні-ні, лепш не ведайце пра яго; яно не пра вас, яно не вашае. І пераканалі. Беларусам паказалі, што іхняе, а што чужое, і яны, як паслухмяныя авечкі, паўтараюць на працягу ўсяго ХХ стагоддзя: чужое, чужое, чужое...
Ці сапраўды яно такое ўжо й чужое нам?
Давайма прыгледзімся!
У нашым грамадстве пытанне пра нараджэнне і станаўленне беларускае нацыянальнае думкі да нядаўняга часу амаль не закраналася. Адно што рабіліся спробы знайсці ў пісьмовых помніках глыбокае старажытнасці тэрмін «Белая Русь», а таксама вытлумачыць значэнне гэтага тэрміна. Палеміка філолагаў і гісторыкаў урэшце завяршылася выданнем зборніка «Імя тваё Беларусь».
Аднак нельга лічыць слушным імкненне асобных даследчыкаў звязваць станаўленне беларускае нацыянальнае ідэі з першымі згадкамі Alba Russii ў пэўных іншамоўных крыніцах. Аніводзін усходнеславянскі летапіс ХІ-ХVІІ стагоддзяў не ведае тэрміну «Белая Русь», дык зусім неверагодна, каб існаваў ён у мове жыхароў Полаччыны ці Магілеўшчыны як саманазва. Alba Russia з «Апісання земляў» (Дублінскі рукапіс)[1] толькі з вялікімі намаганнямі можна дастасаваць да тэрыторыі сучаснае Беларусі. Даволі дзіўным здаецца той факт, што місіянер Вайслан сустрэўся тут ... з карэлам. Больш праўдападобна, што Alba Russia знаходзілася на поўначы Русі (белая ад снегу?), паблізу ад карэльскіх земляў. Дарэчы, апісваючы землі, аўтар нічога не кажа пра размяшчэнне Alba Russii, хоць даволі дакладна падае становішча Літвы, Русі ды іншых, нават дробных краін.
Не карыстаўся, а значыць не ведаў тэрміну «Белая Русь» Францыск Скарына - палачанін, патрыёт свайго краю. Усё гэта пацвярджае думку, што толькі напрыканцы ХVІІ-ХVІІІ стагоддзяў гэтае найменне замацавалася за жыхарамі Віцебшчыны і Магілеўшчыны. І няма падставаў гаварыць пра «Белую Русь» як пра саманазву: тэрмінам у ХІІІ-ХVІІ стагоддзях карысталіся ці невыключна іншаземцы. Чаму? Пытанне застаецца адкрытым. Саманазва ж нашых продкаў у эпоху Сярэднявечча - «літва», «ліцьвіны» альбо «русь», «русіны». Калі пагадзіцца, што літва - гэта славянскае племя, дык усё стане на сваё месца, стане зразумелым, чаму найменне «русь» за параўнальна кароткі перыяд дастасавалася да аграмаднай прасторы. На нашу думку, звязана гэта з пашырэннем хрысціянства ўсходняга абраду сярод усходніх славян, у большай або меншай ступені залежных ад Кіева. Тыя ліцьвіны, што прынялі хрысціянства, сталі называцца руссю, іншыя - захавалі сваё ранейшае найменне. Утворанае на славянскіх землях у ХІІІ стагоддзі Вялікае Княства Літоўскае толькі тады назвалася Рускім, калі ў ягоны склад увайшлі Кіеўскія землі - першапачатковая Русь. А вось рускім называецца насельніцтва не толькі Кіеўшчыны, але й праваслаўныя іншых частак Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.
Такім чынам, дзякуючы царкве, канфесіёнім «русь» у хуткім часе ператварыўся ў этнонім.
Найменні «Белая Русь», «беларускі», «беларусец» у адносінах да нашых земляў з'яўляюцца толькі напрыканцы ХVІІ стагоддзя ў часе войнаў Маскоўскае дзяржавы з Рэччу Паспалітаю. Відаць, менавіта ад маскоўцаў зыходзіла ініцыятыва назваць насельнікаў сумежнага гаспадарства [тых, хто вызнаваў рускую (праваслаўную) веру] беларусцамі. Пэўныя адрозненьні (мова, лад жыцця ды іншае) не дазвалялі Маскве называць праваслаўных ліцьвінаў гэтак жа як і насельнікаў уласнае дзяржавы. Таму выкарыстанне тэрміну «беларусы» было надзвычай удалым: гэта давала Расеі мажлівасць пераканаўча абгрунтаваць сваю захопніцкую палітыку.
У 1686 годзе Масковія і Рэч Паспалітая падпісалі Грымултоўскі трактат, паводле якога кіеўскі мітрапаліт (Кіеў з 1654 года ў складзе Расеі) станавіўся на чале праваслаўнае царквы Вялікага Княства Літоўскага. Магілеўскі епіскап пачынае афіцыйна называцца беларускім. Суперніцтва цэркваў паспрыяла таму, што ў хуткім часе і каталіцкія іерархі ўсходніх рэгіёнаў называюцца беларускімі. Жорсткая рэлігійная барацьба, ганенні на праваслаўных, каталізацыйная палітыка езуітаў і польскага касцёла - усё гэта прымусіла «беларусцаў» шукаць дапамогі. Праваслаўныя іерархі (Іеранім Ваўчанскі, Мельхісэдэк Яворскі, Феафан Леантовіч) пачынаюць усё часцей і часцей звяртацца да Масковіі. Яны дамагліся, што ў Варшаве пры расейскім паслу знаходзіўся спецыяльны камісар, якому праваслаўныя дасылалі скаргі пра ганенні. Часам гэтыя скаргі накіроўваліся непасрэдна да цара. Найбольш яскравы прыклад - чалабітная Г.Каніскага на імя Кацярыны ІІ, дзе магілеўскі епіскап настойліва раіць імператрыцы даслаць каралю Рэчы Паспалітае ўльтыматыўную грамату, як зрабіў гэта ў 1722 годзе Пётр І.
Яшчэ больш катэгарычнаю была запіска Ф.Леантовіча ад 24 лістапада 1762 года, у якой ён адказваў на запыт «какая политическая польза может последовать Российскому нашему государству па случаю защищения грекороссийских наших в польском государстве исповедников» наступным чынам: «Российскому нашему государству можно будет на 600 верст самой лучшей и плодородной земли, с бесчисленным православным народом, перед всем светом праведно и правильно у поляков отобрать»[2]. (В.Ключэўскі ў «Курсе русской истории» падаў гэты факт, як нібыта сказанае адным з ігуменаў у часе каранацыі Кацярыны ІІ).
Праваслаўныя іерархі абаранялі сваю веру і толькі веру. Сцвярджаць, як гэта робяць асобныя публіцысты, што ў ХVІІІ стагоддзі «адзіным ідэйным барацьбітом за беларушчыну быў беларускі праваслаўны епіскап Каніскі» няслушна. Кацярына ІІ (з дапамогаю Г.Каніскага) гуляла беларускаю картаю, вядома не дзеля таго, каб інспірыраваць беларускую думку, беларускае пытанне, беларускую аўтаномію. Як пакажа разгортванне падзей, гэта карта стала часовым інструмантам у руках царызму: лічаныя гады губерні называліся беларускімі, а пасля гэты тэрмін Мікалай I увогуле забараніў.
Але справа была зроблена. Узнікла база дзеля станаўлення беларускае нацыянальнае ідэі.
Тут варта зазначыць, што беларускі, вобразна кажучы, сцяг напрыканцы ХVІІІ стагоддзя перахапілі ў праваслаўных езуіты, каб аддзячыць Кацярыне ІІ за дазвол ордэну працягваць дзейнасць на тэрыторыі Расейскае імперыі. Езуіты пачалі называцца беларускімі, пачалі называць сваіх студэнтаў і шкаляроў беларусамі[3]. А з тае прычыны, што вуніяцкія святары навучаліся ў езуітаў, дык і Вуніяцкая царква спрычынілася да пашырэння беларускае свядомасці сярод насельнікаў былога Вялікага Княства Літоўскага.
У той час на тэрыторыі сучаснае Беларусі існаваў грунт дзеля ўзнікнення шэрагу нацыянальных рухаў. Лепш за ўсё пачуваліся ліцьвіны. Іхная «партыя» была наймацнейшаю. Праўда, рымская легенда, што ляжала ў аснове ліцьвінскага міфа, скіравала іхнюю дзейнасць ў жамойцкі бок: узнікае тэзіс пра жамойцкую мову як родную мову старажытных ліцьвінаў. Ідэолагі ліцьвінскага руху імкнуцца давесці сваё неславянскае паходжанне: гэта, на іх думку, павінна абгрунтаваць беспадстаўнасць русіфікацыі ліцьвінаў. (Нічога супраць русіфікацыі беларусаў яны не мелі.) Дзякуючы Т.Нарбуту, узнікае цэласная канцэпцыя ліцьвінскае гісторыі.
Нешматлікай, але надзвычай моцнай у Беларусі была польская «партыя». Яна мела ўплыў на ліцьвінскцую «партыю», імкнулася давесьці, што ў тагачасных умовах барацьба з Масквою павінна ісці пад рэчыпаспалітаўскім (польскім) сцягам. З тае прычыны, што польская мова і касцёл лучылі ліцьвінаў з палякамі, ліцьвінскі рух не мог адасобіцца ад польскага.
Беларускі рух сваё станаўленне пачаў толькі ў трыццатыя гады ХІХ стагоддзя. Нейкі час ягоная дзейнасць ішла ў рэчышчы агульнага рэчыпаспалітаўскага руху. Яно й нядзіўна! Беларусы - выхаванцы езуітаў - яшчэ добра памяталі пра сувязі, якія лучылі іх з іншымі насельнікамі Вялікага Княства Літоўскага. Крыху пазней, калі «выхаваннем» беларусаў занялася расейская школа, беларускі рух раздзяліўся на дзве плыні: адна з іх па-ранейшаму гарнулася да ліцьвінскага ды рэчыпаспалітаўскага руху, другая стала на прарасейскія пазіцыі.
Зрэшты, у другой палове ХІХ стагоддзя гэтая прарасейская плынь беларускага руху перастае быць беларускаю, гэтая плынь хутка прыйшла да «западнарусізму». Ейныя прадстаўнікі становяцца «истинно русскими людьми», што, трэба сказаць, і было пажаданым ды лагічным завяршэннем гульні царызму з «беларускаю картаю».
Аднак, як мы ўжо казалі, беларускі рух складаўся з двух плыняў. І калі адна з іх, прарасейская плынь, вяла рух да згубы, дык іншая здолела вылучыць са свайго асяроддзя прадстаўнікоў, што сфармавалі беларускую нацыянальную ідэю.
Першыя праявы беларускага руху заўважаюцца ў літатарурнай працы Каятана Касовіча, які ў 1835 годзе ў газеце «Молва» (№№ 21 і 50) пісаў пра беларускія народныя песні.
Больш паспяховай беларускай працай трэба лічыць літаратурную і грамадскую дзейнасць братоў Грымалоўскіх, Валяр'яна, Клемэнса, Юльяна. Менавіта яны ўпершыню ў гісторыі беларускага прыгожага пісьменства ў тытуле выдадзенага ў Пецярбурзе ў 1837 годзе польскамоўнага трохтомніка сказалі пра сваю нацыянальную прыналежнасць: «Вершаваныя творы трох братоў, Валяр'яна, Клемэнса, Юльяна Грымалоўскіх, беларусаў»[4]. Замілаванне да беларускага фальклору, да звычаяў народа прыводзіць Грымалоўскіх да думкі пра неабходнасць творчасці на мове свайго народу. Мажліва, яны не былі першымі, хто разважаў над гэтым пытаннем, але ўпершыню ў пісьмовых крыніцах зафіксавана менавіта іхняе свядомае стаўленне да літаратурнае працы на беларускай мове. Вядомы тагачасны паэт Аляксандр Гроза ў лісце крытыку і пісьменніку Міхалу Грабоўскаму ад 16 чэрвеня 1841 года пісаў: «Браты Грымалоўскія хочуць свой беларускі дыялект вывесці з усеагульнага забыцьця. Яны збіраюць беларускія песні, прыглядаюцца да іхняе прыгажосці ды своеасаблівасці. Заахвочваю - як магу - гэтых найлепшага жадання маладых людзей. Я не так даўно пісаў да аднаго з іх, выказваючы яму, якая яго чакае слава, калі пакладзе кутні камень новае, славянскага роду літаратуры. Дзіўная рэч, але над гэтым дыялектам ніхто не хацеў задумацца. Размаўляе на ім колькі губерняў, і ён - сапраўдная мяжа паміж польскаю ды расейскаю мовамі»[5]. І хоць беларускамоўных твораў братоў Грымалоўскіх мы сёння не ведаем, аднак бяспрэчна тое, што напачатку 40-х гадоў ХІХ стагоддзя Грымалоўскія знаходзіліся ў цэнтры літаратурна-грамадскага жыцця Беларусі, што яны былі ініцыятарамі выдання часопіса «Rubon».
Але найбольш плённай у распрацоўцы беларускай нацыянальнай ідэі была літаратурная і грамадская чыннасць Яна Баршчэўскага. Сучаснікі сведчаць пра палымяны з юначых гадоў беларускі патрыятызм засцянковага шляхціца[6] з Полаччыны. У часе вучобы ў Полацкай езуіцкай Акадэміі і гувярнёрства ў Беларусі ён пісаў літаратурныя творы на беларускай мове. Мова твораў вызначалася асяроддзем, дзеля якога яны пісаліся. Пераезд Я.Баршчэўскага ў Пецярбург, уплыў А.Міцкевіча, польскамоўных рамантыкаў прадвызначылі зварот паэта да творчасці на польскай мове. Але жыццё ў Пецярбурзе пазбавіла яго ад уплыву польскае ідэалогіі. Кола ягоных знаёмых абмяжоўваецца выхадцамі з Беларусі, патрыятызм якіх насіў беларускі характар. Добрае веданне Беларусі, яе народа, традыцый і гісторыі вылучае Я.Баршчэўскага ў асяроддзі пецярбурскіх беларусаў. Ён карыстаецца павагаю землякоў.
Знаёмства з Т.Шаўчэнкам падштурхнула паэта да выкарыстання ў сваёй творчасці (дасюль рэлігійна-сентыментальнай) беларускіх легендаў і паданняў. Так узнікаюць балады «Русалка-спакусніца», «Дзявочая крыніца», «Дзве бярозы», «Зарослае возера». Вядома, і да знаёмства з Кабзаром Я.Баршчэўскі любіў і ведаў свой край (таму ён і зацікавіў Вялікага Ўкраінца), але цяпер узнікае жаданне служыць Бацькаўшчыне, аддаючы ёй свае веды. Менавіта цяпер ён згаджаецца стаць выдаўцом-рэдактарам альманаха «Незабудка», разумеючы, што нават такое малое выданне можа зрабіць шмат дзеля абуджэння літаратурна-грамадскае думкі ў Беларусі.
З'яўленне ў «Незабудцы» балад Я.Баршчэўскага прыцягнула да іх увагу крытыкі: паэту раяць (М.Грабоўскі, Л.Штырмер, Р.Падбярэскі) перадаць змест баладаў прозаю. Так узнікае думка напісаць твор пра Беларусь, каб расказаць пра гэты малавядомы, але самабытны край свету і землякам. Можа, у першую чаргу землякам. Але Я.Баршчэўскі адмовіўся ад простае перадачы сродкамі польскае мовы беларускіх легендаў і паданняў; ён не збіраўся дагаджаць польскай крытыцы, якая чакала ад яго напаўфальклорных зборнікаў. Ягоны «Шляхціц Завальня, або Беларусь ў фантастычных апавяданнях» - гэта гімн роднай Беларусі, гэта сцвярджэнне ейнай самабытнасці, рэгіянальнай адасобленасці. «Шляхціц Завальня», аднак, не публіцыстычны, а мастацкі твор. Зрэшты, у той час, калі нават саму назву «Беларусь» было забаронена ўжываць у афіцыйных паперах (Мікалай І не меў, як ягоная бабка Кацярына ІІ, патрэбы «апраўдвацца» перад Эўропаю за падзелы Рэчы Паспалітае), выступіць у друку з прапагандаю беларускіх (ці нейкіх іншых) незалежніцкіх ідэй не выпадала. Адзінай магчымасцю выказаць ідэі, якія вызнавала невялікая група беларускае інтэлігенцыі, заставалася ўвасабленне іх у мастацкім творы. Гэта дазволіла б пашыраць іх у грамадстве, якое стаяла на парозе нацыянальнага самавызначэння. І Я.Баршчэўскі выдатна справіўся з пастаўленаю жыццём задачаю. У «Шляхціцы Завальні» пісьменнік закранае асобныя пытанні, звязаныя з беларускаю нацыянальнаю думкаю. Ім робіцца спроба геаграфічнага апісання краю, ягонае гісторыі і нават эканамічнага стану. Яшчэ з большаю паўнатою Я.Баршчэўскі падае своеасаблівасці нацыянальнага характару беларуса, ягоны светапогляд, раскрывае ўнутраную прыгажосць ягонае душы. Пры дапамозе сістэмы вобразаў-сімвалаў выказваецца асноўная думка кнігі: Беларусь - гэта край, які мае сваю гісторыю; гэта край, мінулае якога было куды шчаслівейшае, чым сённяшні дзень; гэта край, насельніцтва якога - асобны народ, які можа й павінен жыць без дыктату з боку суседзяў, жыць паводле законаў ды традыцый сваіх продкаў, а не па звычаях ды парадках іншых народаў. Беларусам трэба адно толькі ўспомніць сваё слаўнае мінулае, тых, хто загінуў за волю ды незалежнасць Бацькаўшчыны; каб іхнія сэрцы прасякліся мужнасцю, гонарам за сваіх продкаў, што дасць ім адвагу ісці сваім, а не падказаным суседзямі шляхам. Найбольш яскрава ідэю кнігі Я.Баршчэўскага выяўляе сімвалічны вобраз Плачкі. Пераасэнсаваўшы галоўны вобраз «Трэнасу» М.Сматрыцкага, пісьменнік надае яму значэнне галоўнага ідэйнага стрыжня твора, што звязвае разрозненыя апавяданні-прытчы ў цэласны малюнак нацыянальнага жыцця беларусаў. Толькі згадаўшы пра Яе ў першым томіку (чатыры першыя апавяданні), Я.Баршчэўскі робіць Плачку цэнтральным вобразам ва ўсіх астатніх. Цяпер Яна так ці інакш будзе з'яўляцца ў кожным апавяданні, а адно з іх - шостае - цалкам прысвечана гэтай гераіні. Плачку бачаць толькі ў Беларусі, на месцах знакамітых бітваў, на могілках, дзе пахаваны славутыя героі краю. Яна прыносіць сюды кветкі, плача па сваіх дзецях, якія - трэба думаць - або загінулі, або ім Яна не можа «даверыць таямніцу свайго сэрца». Просты люд з прычыны свае неадукаванасці, а шляхта ды паны з-за свае неразумнасці ды палахлівасці не могуць зразумець Плачку. А гэта з'яўляецца прычынаю Яе слёз. Забытая амаль усімі Плачка-Беларусь мусіць апрануць сялянскі строй, бо вышэйшыя класы беларускага грамадства адвярнуліся ад Яе, ім непатрэбна Яе Жывая вада, што, пэўна, не аднаму б абудзіла ягоную нацыянальную самасвядомасць. Паны і шляхта нічога не хочуць ведаць пра Плачку, пагардліва глядзяць на сялянскую сірату. Наадварот, яны звязваюцца з Чарнакніжнікам, аддаюць свой край пад уладу Белае Сарокі, гаспадыні Паўночнае краіны (выдатны алегарычны вобраз Кацярыны ІІ!), а самі ў вобліку мядзведзяў вартуюць яе багацці; яны наводзяць у Беларусь асташоў, якія нішчаць нашу прыроду ды псуюць норавы люду. Малюнак, створаны Я.Баршчэўскім, адпавядаў рэальнаму стану нацыянальнага жыцця ў Беларусі. Нацыянальна свядомых людзей былі толькі адзінкі. Але яны былі, і пісьменнік верыць ў лепшае будучае свайго краю, свае Беларусі, спадзяецца, што паны і шляхта павернуцца да мясцовых праблемаў, мясцовага жыцця, мясцовых традыцыяй. Дастаткова толькі атрымаць веды пра мінулае краю, што будзе спрыяць узнікненню нацыянальнага светапогляду, пачуцця павагі ды любові да Беларусі. Ужо ёсць людзі (Сын Буры, Пакутны Дух), якія ведаюць, хто такая Плачка, якія сваёй дзейнасцю імкнуцца пашыраць веды пра Яе. Шляхціц Завальня ды асобныя яго госці таксама разумеюць Плачку.
Кніга Я.Баршчэўскага, напісаная на польскай мове, накіравана да адукаваных землякоў, якія не ведаюць роднае мовы, пагарджаюць ды адцураліся ад яе. А выракшыся свайго народа, чалавек не можа ведаць ягоных традыцый, звычаяў, яго душу, не можа зразумець ягоную філасофію. Такія людзі звысока, з пагардаю глядзяць на ўсё сваё; яны не ведаюць свайго ды не прызнаюць за ім аніякае вартасці. Я.Баршчэўскі ж сваім творам імкнуўся пазнаёміць суайчыннікаў з уяўленнямі простага люду, з філасофіяй яго паняццяў. Пісьменнік спрабуе давесці, што народ, які стварыў такую высокамастацкую, паэтычную культуру, заслугоўвае іншых адносінаў да сябе.
Беларускі нацыянальны рух 40-х гадоў ХІХ стагоддзя не здолеў цалкам сфармавацца і адасобіцца, але патрыятычныя памкненні нацыянальна свядомых прадстаўнікоў беларускага грамадства якраз і знайшлі сваё выяўленне ў выказанай Я.Баршчэўскім беларускай нацыянальнай ідэі. Гісторыка, як Т.Нарбут у ліцьвінаў, беларусы ў той час не вылучылі са свайго асяроддзя, дык жывілі нацыянальную ідэю толькі літаратура ды фалькларыстыка. Асабліва значнымі былі працы А.Рыпінскага («Беларусь»), І.Храпавіцкага («Погляд на паэзію беларускага люду»), Р.Падбярэскага («Беларусь і Я.Баршчэўскі» ды «Лісты пра Беларусь»), літаратурныя творы А.Грот-Спасоўскага, Т.Лады-Заблоцкага ды інш. Усё гэта стварала аўру вакол беларускай нацыянальнай ідэі.
Магутны зарад нацыянальнай энэргіі, што несла кніга Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня», так ці інакш уздзейнічаў на беларусаў, абуджаючы іхную нацыянальную свядомасць. Непасрэдным прадаўжальнікам працы Я.Баршчэўскага ў 50-60-я гады ХІХ стагоддзя стаў Арцём Вярыга-Дарэўскі. Ягоная літаратурна-грамадская праца прывабіла да беларускай справы нават асобных прадстаўнікоў ліцьвінскага руху (В.Дунін-Марцінкевіч, У.Сыракомля, В.Каратынскі).
У сярэдзіне ХІХ стагоддзя беларуская нацыянальная ідэя спакваля працягвала сваё станаўленне. Яна ўцягвала ў арбіту свайго ўздзеяння ўсё больш шырокія грамадскія колы з заходніх правінцый Расейскае імперыі. Вынішчэнне М.Мураўёвым ў 1863-1864 гадах літаральна ўсяе апазіцыі да царызму на нейкі час запаволіла развіццё беларушчыны, але ўжо напрыканцы 80-х гадоў ХІХ стагоддзя ідэі Я.Баршчэўскага і ягоных наступнікаў знаходзяць сваіх новых прыхільнікаў. Паказальна, што сярод першых быў Карусь Каганец, сын высланага (мажліва, разам з А.Вярыгам-Дарэўскім) у Сібір паўстанца 1863 года.
Такім нам бачыцца шлях станаўлення й развіцця беларускае нацыянальнае ідэі ў ХVІІІ-ХІХ стагоддзях. Менавіта ў 30-40-я гады ХІХ стагоддзя ўзнік міф пра крывіцка-полацкія карані беларускае нацыі. А літаратурна-мастацкае адлюстраванне гэты міф знайшоў у зборніку Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях». І зусім неістотна, што літаратар звяртаўся да адукаванага чытача на польскай мове: «зашыфраваная» ў мастацкую алегорыю нацыянальная ідэя знаходзіла водгук у сэрцах беларусаў. «Шляхціц Завальня», з'явіўшыся ў той час па-беларуску, быў бы ўсяго толькі фальклорным зборнікам накшталт пазнейшых выданняў А.Сержпутоўскага.
Звернем увагу, што перад літаратарамі сярэдзіны ХІХ стагоддзя існавала дастаткова сур'ёзная праблема, сур'ёзнае пытанне: хто я - ліцьвін ці беларус? Уся гісторыя нібыта сведчыла на карысць ліцьвінскага паходжання, аднак сёй-той з ліцьвінаў падсвядома цягнуўся да шматмільённага вясковага люду. Створаная палітыкамі блытаніна ў найменнях падзяліла адзіны народ на беларусаў і ліцьвінаў ды штурхала яго ў розныя бакі. І толькі напрыканцы ХІХ стагоддзя, калі бар'ер паміж беларусамі ды ліцьвінамі стаў непераадольным (бо зьніклі ў віхуры 1863 году тыя, хто спалучаў у сабе два гэтыя пачаткі), ліцьвін пачаў канчаткова атаясамлівацца з жамойтам. Гэтаму спрыяла і афіцыйная палітыка царызму.
Але да 1864 года ліцьвінская ідэя была ў больш блізкіх дачыненнях з беларускаю ідэяю, чым з жамойцкаю. Прадстаўнікі ліцьвінскага руху не вялі ідэалагічнае вайны з беларускім нацыянальным рухам. Як найлепшае сведчанне гэтаму - «Альбом» А.Вярыгі-Дарэўскага.
Пэўнае значэнне ў развіцці беларускае нацыянальнае ідэі мела й рэвалюцыйна-публіцыстычная дзейнасць К.Каліноўскага. Гераічны чын гэтага чалавека не даў знікнуць у беларускім народзе духу волі. У выніку беларуска-ліцьвінская нацыянальная ідэя ўвабрала ў сабе думку пра дзяржаўную незалежнасць краю. Менавіта з гэтага часу ідэя самастойнага існавання дзяржавы на нашых землях атрымала беларускае гучанне. Неспрыяльныя палітычныя ўмовы апошняе трэці ХІХ - пачатку ХХ стагоддзя прымусілі гоманаўцаў (1884) і нашаніўцаў (1906-1915) высунць на першы план ідэю аўтаноміі Беларусі ў складзе Расейскай імперыі, але калі сітуацыя змянілася, беларускія дзеячы вярнуліся да ідэі К.Каліноўскага.
Таму сёння слушна будзе казаць пра беларуска-ліцьвінскую ідэю. Бо і першая, і другая нацыянальныя ідэі грунтаваліся на адным менталітэце, на адных і тых жа нацыянальна-культурных і духоўных каштоўнасцях.
Заўвагі
1. Гл.: Спадчына. 1993. № 6. С.63-65.
2. Цыт. па: Щебальский П. Русская политика и русская партия в Польше // Русский вестник. 1864. Т.53. С.343-372.
3. Гл.: Воспоминания К.С.Сербиновича // Русская старина. 1874. Сентябрь. С.46.
4. Poezye trzech braci, Waleryana, Klemensa, Juliana Grzymałowskich, Białorusinów. W trzech tomach. Petersburg, 1837.
5. Гл.: Korrespondenija literacka M.Gr...skiego. Wilno, 1842. S.25-26.
6. Вуніяцкі, а пазней праваслаўны епіскап Антоні Зубко ў часопісе «Русский вестник» т.53 за 1864 год гаворыць, што Я.Баршчэўскі, яго далёкі сваяк, быў сынам вуніяцкага святара з вёскі Мурагі, аднак хаваў сваё паходжанне.
Тэарэтыкі літаратуры сцвярджаюць, што толькі нацыянальная мова найбольш адэкватна перадае адпаведны менталітэт. Прызнана, што перадача нацыянальных вобразаў у чужую слоўную абалонку адбываецца абавязкова са скажэннямі, што амаль немагчыма даць у перакладзе эквівалентны тэкст. Нават калі не проста перакладаюцца словы, але й адэкватна перадаецца вобразнасць думкі.
Менталітэт і мова. Ці абавязкова толькі праз беларускую мову можна выявіць беларускі менталітэт? На першы погляд бясспрэчна тое, што ў нацыянальнай мове сфармавана пэўная вобразная структура. Мова і вобраз - гэта, здаецца, адзінае цэлае. Кожнае слова мовы пэўным чынам суадносіцца, звязана з правобразам; кожнае слова асацыятыўнай сувяззю злучана з вобразнай структураю менталітэту.
Калі ж і менталітэт, і вобразнасць, і слова - розныя бакі «калектыўнага несвядомага», дык зусім зразумела, што калі беларус піша на латыні, то адбываецца накладанне аднаго «калектыўнага несвядомага» на другое. Калі згадзіцца з гэтым, дык трэба будзе прызнаць, што ў выніку гэтага сімбіёзу нараджаецца нешта новае - не беларускае, але й не лацінскае. Зусім заканамерна ўзнікае пытанне: а чаго больш у гэтым навастварэнні, што дамінуе, што пераважае - мова ці вобраз? Пытанне, пастаўленае такім чынам, заўсёды мае адназначны адказ: калі дадзены тэкст нам уяўляецца як мастацкі, а не нейкі іншы, дык вобразы для нас маюць найбольшую вартасць, дык вядома ж у вобразах больш «калектыўнага несвядомага». Архетыпы нацыянальнага менталітэту ў першую чаргу перадаюцца праз вобразную сістэму. Бо слова не можа быць «будаўнічым матэрыялам» сутнасці архетыпу. Слова не можа ўплываць на код архетыпу. Архетып - гэта пэўная матрыца, набор найбольш агульных схемаў, змена якіх не вядзе да змены сутнасці архетыпу.
Зрэшты, асобныя тэарэтыкі літаратуры прызнаюць, што нацыянальны менталітэт можна адлюстраваць на розных мовах, бо менталітэт і вобразы, аказваецца, могуць адслойвацца ад мовы, дэманструючы тым самым адносную самастойнасць. Але гэта толькі чамусьці ў адносінах да ангельскамоўнае, гішпанамоўнае, нямецкамоўнае, франкамоўнае літаратураў. Такім чынам, прызнаецца мажлівасць існавання літаратуры аднаго народа на розных мовах. Прычым, гаворка часам ідзе нават пра літаратурныя тэксты, у якіх амаль цалкам адсутнічае нацыянальная ідэалогія; тэксты, якія немагчыма ідэнтыфікаваць з пункту гледжання нацыянальнага.
Калі ж расейскія, польскія, а часам і беларускія літаратуразнаўцы звяртаюцца да беларускіх рэалій, дык у дзеянне прыводзяцца ўжо іншыя механізмы. Цяпер яны ўжо адназначна сцвярджаюць, што нацыянальная мова найбольш адэкватна перадае менталітэт беларуса. Цяпер ужо сцвярджаецца, што мова й вобразная тканіна знаходзяцца ў такіх блізкіх адносінах, што адно без другога існаваць не могуць. Абраўшы польскую за сваю літаратурную мову, паэт ці пісьменнік выкарыстоўвае не проста лексічны запас дадзенае мовы дзеля выяўлення беларускага менталітэту, але й польскія нацыянальныя архетыпы (праз асацыятыўную сувязь слова-вобраз). У выніку тэксты дадзенага літаратара належаць польскай літаратуры. І хоць ніхто не давядзе сувязь вобразнае тканкі твора з польскімі нацыянальнымі архетыпамі, але мова вырашыць усё. Мова польская - тэкст польскі. Беларускія гісторыкі літаратуры могуць лічыць творчасць дадзенага паэта ці пісьменніка адно «фактарам» свае літаратуры. Гэта дасць мажлівасць найбольш поўна разумець творчасць уласна беларускіх літаратараў.
Чаму ж так атрымліваецца? У адносінах да далёкіх іншамоўных сітуацый - адно стаўленне, да беларускіх - іншае. Палярнае. У першым выпадку - прызнанне, што нацыянальны менталітэт можна выявіць на ненацыянальнай мове, у другім - адмаўленне ў існаванні беларускае польскамоўнае літаратуры. Сакрэт разгадваецца проста: эўрапейскія літаратуразнаўцы даўно вызначыліся ў гэтым пытанні, для іх зусім нармальна казаць пра гішпанамоўную літаратуру Паўднёвай Амерыкі, нямецкамоўную - Аўстрыі, ангельскамоўную - Паўночнай Ірландыі і г.д.
У нас жа склаліся пэўныя стэрэатыпы на дадзеную праблему. Вытокі іх у мінуўшчыне, калі яшчэ не існавала такога паняцця як «беларуская літаратура», калі нашы суседзі актыўна стваралі канцэпцыі сваіх літаратуразнаўстваў. Менавіта тады дзеля ўласных канцэпцый яны імкнуліся «падгрэбці пад сябе» ўсё, што толькі было можна (у першую чаргу паводле мовы). У выніку з'явіліся гэтак званыя «школы»: творчасць асобных літаратараў не ўпісвалася ў кантэкст польскае літаратуры, дык у 10-20-я гг. ХІХ стагоддзя ўзнікла літоўская ці ліцьвінская школа, пасля - польска-ўкраінская, а пазней і польска-беларуская школы. Самае галоўнае - не пярэчылі самі творцы, якія з-за салідарнасці з нацыянальна-вызваленчым рухам, а таксама з-за незавершанасці працэсаў нацыянальнага самаўсведамлення не адмаўляліся ад апекі «старэйшага брата». Больш за тое, ідэі адраджэння Рэчы Паспалітае (ці то Польшчы) у яе ранейшых межах, ідэі адраджэння адзінае дзяржавы трансфармаваліся й у канцэпцыю адзінае літаратуры. Невыпадкова тагачасныя гісторыкі літаратуры пісалі пра ўсю мастацкую літаратуру на тэрыторыі былое Рэчы Паспалітае незалежна ад мовы гэтае літаратура. Для іх - уся яна нацыянальная, адно што нешматлікія іншамоўныя тэксты падпадалі пад найменне «простанародных». Апрача таго зручнай аказалася схема тэрытарыяльнага падзелу літаратурнага працэсу. Так было і ў М.Вішнеўскага, і ў Ю.Барташэвіча, і ў А.Здановіча, і ў П.Хмялёўскага, і ў іншых. (Дарэчы, сучаснае польскае літаратуразнаўства вярнулася да старое схемы. Гл.: «Obraz Literatury Polskiej XIX i XX wieku».) Праўда, напрыканцы ХІХ стагоддзя польскія гісторыкі літаратуры мусілі пад «націскам» расейскіх і асабліва ўкраінскіх калегаў, а таксама нацыянальных рухаў асобных народаў абмежаваць свой кругагляд адно польскамоўнымі тэкстамі.
Польска-расейская ідэалагічная барацьба ўносіла свае карэктывы ў літаратуразнаўчы працэс. Літаратар, у якога заўважаліся антырасейскія тэндэнцыі, адназначна адносіўся да палякаў. Такі падзел падтрымліваўся й тагачаснымі расейскімі этнографамі, фалькларыстамі. Перадусім, А.Пыпіным, які зыходзіць з таго, што на тэрыторыі Беларусі жыў «рускі народ», але асобныя яго прадстаўнікі, выхаваныя польскай культураю, лічылі гэты край польскім, яны любілі гэты край, любілі народныя звычаі, любілі беларускую мову. Іх патрыятызм, лічыць вучоны, хоць і быў беларускі, але сутнасць яго - польская. Дык не зважаючы на тое, што самі «мясцовыя патрыёты» і казалі пра беларускую літаратуру, але гэта не беларуская літаратура, гэта - польская правінцыйная літаратура.
Акадэмік А.Пыпін здолеў пераканаць шмат каго. Нават асобных беларускіх адраджэнцаў пачатку ХХ стагоддзя. Тым больш, што й Я.Карскі выказваўся гэтак жа катэгарычна. І трэба сказаць, дадзеная ўстаноўка аказвала ўплыў на канцэпцыі амаль усіх пазнейшых беларускіх гісторыкаў літаратуры. (Маем надзею, што новая, якая рыхтуецца, будзе мець іншую канцэпцыю).
Такімі нам бачацца прычыны, па якіх значная частка культуры нашага народа не мае права лічыцца беларускаю. Старыя стэрэатыпы, старыя канцэпцыі - літаратуразнаўчыя ды ідэалагічныя - суседзяў да сённяшняга дня фармуюць беларускую літаратуразнаўчую навуку, канцэпцыю гісторыі беларускае літаратуры. Больш за тое, маюцца спробы тэарэтычна абгрунтаваць старыя падыходы. Літаратуру прапануюць разглядаць як «феномен мовы», не заўважаючы ў дадзеным тэзісе шэрагу супярэчнасцяў.
І сапраўды, за агульнымі тэарэтычнымі разважаннямі згубілася канкрэтыка. З-за «навуковае інтэрпрэтацыі» праблемы застаецца збоку, па-сутнасці, галоўнае пытанне: а якая яна, мова беларускіх польскамоўных літаратараў мінулага? Магчыма, тэарэтык не мусіць аналізаваць дадзены ўзровень іншамоўнага тэксту, але калі б ён хоць адным вокам зірнуў на больш-менш паважнае выданне твораў, скажам, А.Міцкевіча, дык заўважыў бы колькі месца ў кнізе займае каментар, займае тлумачэнне мовы паэта. Ды калі б яшчэ ведаў, пра ўплыў мовы А.Нарушэвіча, Ф.Князьніна, Ф.Багамольца, Ю.Нямцэвіча ды іншых ліцьвінаў на фармаванне літаратурнае мовы палякаў, дык, відаць, згадзіўся б з тым жа А.Міцкевічам, які часам называў сваю мову ліцьвінскаю, а не польскаю. Тэарэтыку літаратуры някепска было б пазнаёміцца й з моваю іншых польскамоўных літаратараў, якіх мы называем беларускімі. Можа б тады ён свае «навуковыя высновы» пэўным чынам звязваў з канкрэтнымі фактамі, а не састарэлымі поглядамі.
Мова літаратараў Беларусі ХІХ стагоддзя не можа быць крытэрыем вызначэння нацыянальнае прыналежнасці, а г.зн. нельга прылічаць іх да літаратуры іншага народа. Іхні зварот да польскае мовы нельга лічыць свядомым. Тагачасны літаратар быў амаль пазбаўлены выбару. У першай палове ХІХ стагоддзя толькі польская мова магла стаць ягонаю літаратурнаю: гэтая мова з'яўлялася моваю школы, справаводства й (разам з латынню) моваю касцёла. Беларуская моўная стыхія, уплываючы на літаратурную польскую (альбо лепш: ліцьвінска-беларускі варыянт польскае) мову, заставалася моваю ніжэйшых слаёў насельніцтва. Узвесці гэтую мову ў ранг літаратурных мог толькі прарок, вяшчун, геній (як Т.Шаўчэнка ва ўкраінцаў).
Былі ў нас адно спробы ў дадзеным накірунку. Гісторыя захавала сведчанне сучаснікаў пра імкненне братоў Грымалоўскіх да творчасці па-беларуску. Аднак беларускамоўных твораў братоў Грымалоўскіх сёння мы не ведаем і не высветлілі, чаму не змаглі яны захавацца (ці з'явіцца). Мы не маем (ці амаль не маем) тлумачэнняў, чаму той ці іншы літаратар не пісаў па-беларуску. Адзінае выключэнне словы Я.Баршчэўскага напачатку першага апавядання ў «Шляхціцы Завальні»: «Не кожны чытач зразумее беларускую мову, дык гэтыя народныя апавяданні, якія пачуў я з вуснаў простага люду, вырашыў (наколькі змагу) у даслоўным перакладзе напісаць па-польску». Як, скажыце, разумець іх? Як тое, што ў грамадстве пагарджаюць, «не разумеюць» беларускую мову? Ці што кніга па-беларуску не можа ў тагачасных умовах быць надрукаванаю й дадзеныя словы вымаўляў Я.Баршчэўскі з іроніяй - глядзіце, маўляў, розныя там Шафарыкі і К° - мова ёсць, апавяданні аўтар пачуў з вуснаў народа, а кніжнага ўвасаблення мова гэтая не мае? А можа, Я.Баршчэўскі хацеў згладзіць недахопы (калі выявяцца) свае працы: маўляў, роля мая тут нязначная, я толькі «даслоўна» перакладаў. Тым больш, што й цэнзуру такім чынам можна ўвесці ў зман. Не маючы аніякіх матэрыялаў адносна генезісу «Шляхціца Завальні», немагчыма дакладна вытлумачыць дадзеную праблему. Але перад намі яскравы выпадак не свядомага выбару мовы, а вымушаны зварот да польскае. Перадусім, чытач зразумее. Польскамоўны, адукаваны чытач. Бо менавіта ідэйны характар, прытчавы характар кнігі малаадукаваны чытач (той, які валодае толькі беларускаю моваю) яўна не зразумее. У іншых польскамоўных тэкстах мы не сустракаем аніякіх згадак, якія б вытлумачвалі прычыну звароту да польскае мовы.
Зрэшты, увесь польскамоўны корпус тэкстаў беларускае літаратуры сведчыць пра тое, што польская мова не з'яўляецца роднаю моваю іх аўтараў. Яны адно толькі валодалі (у большай альбо меншай ступені) польскаю моваю.
Нельга казаць, што яны (пісьменнікі, паэты, шляхта ўвогуле) былі выхаваны на польскай культуры. Польскай культуры беларуская шляхта не ведала. Калі не лічыць польскаю культураю некалькі застольных песняў, прынесеных з карэннай Польшчы яшчэ да падзелаў Рэчы Паспалітае. (Кантакты жыхароў Расейскае імперыі з насельнікамі Царства Польскага былі дастаткова абмежаваныя). Вось як А.Рыпінскі характарызуе мову тагачаснае шляхты: «А хочаце ведаць, на якой мове размаўляе пан шляхціц? Гэтага ён і сам не ведае! Чытаць не ўмее, друкаванага не церпіць, падпісваецца не па-шляхецку, бо толькі крыжыкам альбо, што ўжо па вучонаму, якімсьці кручком, якога і сам не пазнае; размаўляе на дыялекце, прынятым у ваколіцы: казацкім, жыдоўскім, татарскім, маскоўскім, рускім, яму ўсё роўна! - бо заўсёды да яго прымешвае пару польскіх словаў, якія яму ў спадчыну ад прадзедаў яшчэ засталіся. Яны - лепшы довад шляхецтва, як і збуцвелы дыплом пад страхою». Вядома, лучылі тутэйшае насельніцтва з польскаю культураю кнігі - мастацкая літаратура (арыгінальная ды перакладная), дзе ўсё ж галоўную ролю адыгрывала не творчасць «koroniarzów», а ліцьвінаў, навуковая (праўда, не настолькі шматлікая й папулярная, каб уплываць на масавага чытача), а таксама канфесійная, ці то кірмашова-«odpustowa». Якраз апошняя, дзякуючы аграмадным накладам, спрыяла станаўленню пэўнага светапогляду. Але, улічваючы тое, што мясцовыя «вытваральнікі» падобнае літаратуры (напрыклад, полацкія езуіты ці віленскія «акадэмікі») нягорш варшаўскіх, кракаўскіх і львоўскіх спецыялістаў ганьбілі д'ябла ды ягоных памагатых, даводзіцца прызнаць зусім нязначны ўплыў польскае культуры на духоўнае жыццё тагачасных беларусаў. Польскія нацыянальныя архетыпы не сталіся арганічнаю часткаю свядомасці нашых продкаў. Ды й «польская» мова беларускае шляхты няшмат мела дачыненняў з польскімі нацыянальнымі архетыпамі, бо наскрозь была прасякнута беларускім духам. Якраз гэта давала падставы сучаснікам сцвярджаць, што мова тагачаснае літаратуры ў Беларусі «зусім простая, не польская, а беларуская - у кожным слове быццам чуеш беларуса».
Якія ж яшчэ патрэбны крэтэрыі, каб польскамоўную літаратуру Беларусі лічыць беларускаю?
У паўстанні Тадэвуша Касцюшкі бралі чынны ўдзел беларусы. Ды й не толькі шляхта, але й сяляне. Пра гэта сведчыць цэлы шэраг напаўфальклорных тэкстаў – песняў, прысвечаных нашаму славутаму земляку. Гэтыя песні (больш дакладна – урыўкі з песняў) запісалі даследчыкі беларускага фальклору і гісторыкі ў другой палове ХІХ стагоддзя. Праўда, апублікаваныя шмат гадоў таму, яны загубіліся ў моры друкаванае прадукцыі. Сёння даволі складана знайсці выданні Міхала Федароўскага, Паўла Шэйна, не кажучы ўжо пра газету «Dziennik Poznański», у № 68 за 1882 год якога быў змешчаны невялікі артыкул Пламеньчыка «Беларуская песня пра Касцюшку».
Хто схаваўся за псеўданімам Пламеньчык, мы яшчэ не ведаем. Магчыма, гэта быў В.Савіч-Заблоцкі; магчыма, нехта іншы, замілаваны ў беларускую гісторыю ды беларускі фальклор. Адно бясспрэчна: публікатар паходзіў з паўночнай Беларусі (Лепельшчына) і меў сувязі з эміграцыяй.
У першай палове ХІХ стагоддзя мова шматмільённага беларускага народа заставалася па-за ўвагай як людзей навукі, так і літаратараў. Мовазнаўцы ж давалі дастаткова супярэчлівыя характарыстыкі гэтае мовы. Напрыклад, у С.Ліндэ альбо ў расейскім «Энциклопедическом лексиконе» А.Плюшара (СПб., 1836. Т.7. С.569). Літаратары выкарыстоўвалі беларускую мову толькі пры пэўных умовах і з пэўнымі мэтамі. Нават філаматы не здолелі шырока ўвесці яе ў літаратурны ўжытак, хоць прыклад заходнеэўрапейскіх рамантыкаў, здавалася б, павінен быў падштурхоўваць да гэтага. Зрэшты, разгром царызмам віленскіх студэнцкіх таварыстваў перапыніў развіццё беларускага рамантызму, а г.зн., што перапыніўся працэс засваення культурнае архаікі свайго народа. Захапленне народнаю песняю, легендаю й паданнем урэшце мусіла перарасці ў захапленне беларускаю моваю, у імкненне надаць гэтай мове літаратурны статус. Станаўленне рамантызму абавязкова вымагала гэтага.
Як не дзіўна, але й рэлігійныя ідэолагі не лічылі патрэбным на пачатку ХІХ стагоддзя звяртацца да шматмільённага народа на ягонай мове. Латынь і польская мова касцёла, а таксама царкоўнаславяншчына вуніяцкае царквы здаваліся ім дастатковымі дзеля патрэб вернікаў. Але актыўнае ўмяшанне царызму ў рэлігійныя справы, а менавіта ўзяты курс на ліквідацыю Вуніі, падштурхнуў і праціўнікаў імперыі да пошуку шляхоў уздзеяння на просты люд. Сказалася, відаць, і тое, што прымусовы перавод вуніятаў у праваслаўе стымуляваў і рост колькасці католікаў за кошт усё тых жа вуніятаў. Усё гэта прывяло да таго, што ў 1835 годзе ў Вільні была выдадзена невялічкая кніжка – катэхізіс «Krótkie zebranie nauki chrześciańskiej dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania rzymsko-katolickiego. Wilno, w drukarni dyecezalnej, 1835». Дазвол на выданне быў дадзены біскупам Віленскай дыяцэзіі Энджэем Бенедыктам Клангевічам, які 5 чэрвеня 1835 года пазначыў, што «ten krótki Katechizm, zawiera w sobie naukę zdrowa i dla prostaczków pożyteczną». Відаць, усё гэта схіліла асобных даследчыкаў да думкі, што сам біскуп Клангевіч з'яўляецца аўтарам дадзенае кніжкі. Аднак дазвол названага біскупа на публікацыю разам з дазволам цэнзара П.Кукальніка – гэта варункі, неабходныя дзеля выхаду ў свет «Krótkiego zebrania...» (Гл.: Беларускі сцяг. 1922. № 4; Карский Е. Белорусы. Т.ІІІ. Вып.3. Петроград, 1922. С.71). Не адпавядае сапраўднасці і сцверджанне, што аўтарам катэхізіса быў святар Шарашэўскае царквы на Пружаншчыне, былы прафесар Віленскага ўніверсітэта Міхал Баброўскі (1784-1848). Бо, відаць, не толькі М.Баброўскі валодаў у той час беларускаю моваю ў дастаковым дзеля напісання беларускага тэкста аб'ёме. Хутчэй за ўсё аўтар – каталіцкі, а былы вуніяцкі святар, што дастасаваў свой вопыт працы з неадукаваным вуніяцкім людам да новых умоваў. Перадусім, пра гэта сведчыць пададзены аўтарам шырокавядомы вуніяцкі гімн «О, мой Божа! Веру Табе». Менавіта для новакатолікаў з вуніятаў і прызначаецца гэты катэхізіс. Дзеля гэтых новакатолікаў і прызначаецца выданне на беларускай, новай для каталіцкага касцёла мове. Выхад катэхізіса абумоўлены новымі рэаліямі ў грамадска-палітычным жыцці таго часу.
Нявысветленым застаецца пытанне: беларускамоўны катэхізіс – гэта арыгінальны тэкст ці пераклад пэўнага польскамоўнага выдання. Звернем увагу толькі на тое, што мова катэхізісу дастаткова блізкая да сённяшняе беларускае мовы з нязначнай колькасцю паланізмаў. У адрозненне ад А.Рыпінскага, Я.Чачота ды іншых літаратараў, што шукалі пэўныя знакі дзеля перадачы гукаў беларускае мовы, аўтар катэхізіса выкарыстоўвае адно толькі польскі шрыфт.
Апрача катэхізіса аўтар уключыў у кніжку дзве польскамоўныя малітвы («Modlitwa Pańska» і «Pozdrowienie Panny Maryi»), сімвал веры («Wyznanie Wiary»), дзесяць Божых прыказанняў («Dziesięcioro Bożego przykazania»), пяць касцельных прыказанняў («Pięć przykazań Kościelnych») (адсутнічае прыказанне не чытаць забароненых кнігаў), а таксама г.зв. «Akty» (ці то адвольны беларускамоўны сімвал веры) і ахвяраванне Святой Імшы («Ofiarowanie Mszy światoy»). А напрыканцы выдання была змешчана ўжо прыгаданая песня «О, мой Божа!»
Звяртае на сябе яшчэ адна акалічнасць: аўтар прызначае сваю кніжку дзеля «сялян рымска-каталіцкага веравызнання, што гавораць на польска-рускай мове». (У арыгінале «mówiących językiem polsko-ruskim», менавіта рускай мовай, а не расейскай, як павінна было быць). Тут адно з двух: альбо цэнзар не прапусціў тэрмін «беларуская мова», альбо – што больш верагодней – аўтар не ведаў адпаведнага наймення тае мовы, на якой звяртаўся да чытача. Дарэчы, можна прыгадаць, што нават выхаванец Віленскага ўніверсітэта Адам Міцкевіч называў беларускую мову «русінскай альбо літоўска-русінскай», а Ян Чачот – «славяна-крывіцкай».
Вось якраз на гэтую акалічнасць звяртаў увагу аўтар допісу «Беларуская гаворка» ў «Журнале Министерства Народного Просвещения» (1835. Ч.VIII). (Літаральна праз некалькі дзён пасля выхаду ў свет расейскамоўнага часопіса «Tygodnik Petersburski» (1835. N 95) перадрукаваў гэты допіс у перакладзе на польскую мову). Ужо на самым пачатку ён падкрэслівае, што больш правільна гэтую мову называць беларускаю. Праўда, мову гэтую ён лічыць малавядомаю галіною – як ён кажа – «нашае роднае мовы». Толькі вось незразумела, якая мова з'яўляецца для аўтара роднаю – польская ці расейская? Не выратоўвае сітуацыю й тое, што аўтар допісу гаворыць пра рускае (зноў жа – не пра расейскае) паходжанне беларусаў. Справа ў тым, што шматлікія вучоныя нашага краю (перадусім, гісторыкі), а таксама вучоныя з Польшчы няраз падкрэслівалі рускае паходжанне ліцьвінаў (ці то больш правільна – рускія карані ліцьвінаў). Дык хутчэй за ўсё аўтарам допісу быў не расеец. Тым больш, што цэлы шэраг фактаў пацвярджае гэтую думку: аніводзін расейскі вучоны ці публіцыст таго часу не валодаў у дастатковым аб'ёме матэрыялам, які аналізуецца ў допісе.
Усё сказанае вышэй схіляе да думкі, што аўтарам рэцэнзіі «Krótkiego zebrania...» ў «Журнале Министерства Народного Просвещения» быў наш суайчыннік – беларус. Адсутнасць подпісу ці хоць крыптаніма пад нататкаю ўскладняе нашу задачу вызначэння ейнага аўтарства. Бо гэтая нататка нават не фіксуецца «Указателем к неофициальной части повременных изданий Министерства народного просвещения» (СПб., 1856). Здавалася б, знайсці беларуса сярод дастаткова вялікае колькасці нашых землякоў, што супрацоўнічалі з расейскамоўнымі выданнямі, не ўяўляецца магчымым. Але праглядаючы прыгаданы ўжо «Указатель», мы звяртаем увагу на тое, што ў 30-я – пачатку 40-х гадоў ХІХ стагоддзя актыўна супрацоўнічаў з «Журналом Министерства Народного Просвещения» Ігнат Даніловіч, у той час сябра камісіі М.М.Спяранскага па падрыхтоўцы збору мясцовых законаў для заходніх губерняў, а пазней прафесар права Кіеўскага й Маскоўскага ўніверсітэтаў. Напрыклад, ён надрукаваў у гэтым выданні наступныя адмысловыя працы: «Училища и воспитание в средние века» (Ч.Х), «О ходе уголовного законоведения вообще и преимущественно в Германии» (Ч.ХIV), «О Литовских летописях» (Ч.ХХVIII).
Апрача таго, Ігнат Даніловіч быў першым і адным з нешматлікіх у той час даследчыкаў беларуска-ліцьвінскага летапісання, а якраз гэты момант з'яўляецца самым істотным пры вызначэнні аўтарства рэцэнзіі, бо цэнтральнае месца артыкула займае праблема высвятлення адрозненняў беларускае мовы (ці то гаворкі – як называе яе аўтар), мовы катэхізіса, ад мовы Літоўскага Статута «і ад даўніх літоўскіх публічных актаў, якія няслушна завуцца беларускімі». Звернем увагу, аўтар рэцэнзіі не згаджаецца называць мову нашых старажытных помнікаў беларускаю. (Сёння мы лічым яе старабеларускаю). Ігнат Даніловіч у сваёй працы «О Литовскох летаписях» прысвяціў асобны параграф мове летапісаў («О литовском языке русских летописей») і аніводнага разу не выкарыстаў у дачыненні да летапісаў тэрміну «беларускія», аніводнага разу не назваў мову летапісаў беларускаю, што дало падставы такому аўтарытэтнаму даследчыку нашае гісторыі як М.Улашчык сказаць, што І.Даніловіч «заблытаўся» («Введение в изучение белорусско-литовского летописания.» М., 1985. С.14), што ягоныя «выказванні пра мову летапісаў супярэчлівыя» (С.9).
Дзеля пацвярджэння сваіх развагаў аўтар рэцэнзіі нават складае адмысловую табліцу, у якой даводзіць адрознасць беларускае мовы ад расейскае, польскае моваў, а таксама й ад мовы Літоўскага Статуту.
Не мог аўтар не падкрэсліць важнае значэнне для гістарычнае навукі параўнальнага даследавання беларускае мовы з іншымі славянскімі мовамі. Аўтар-гісторык, пэўна, адчуваючы нераспрацаванасць дадзенага пытання, заклікае філолагаў заняцца дадзенаю праблемаю.
А на заканчэнне рэцэнзіі ён падае «колькі строф набожнае песні, вельмі папулярнае сярод тамтэйшага простага люду. Па іх можна мець паняцце пра мову, на якой той люд размаўляе». Той факт, што аўтар ведае вуніяцкі гімн, яшчэ раз сведчыць – Ігнат Даніловіч, выхаванец вуніятаў, меў самае непасрэднае дачыненне да напісання гэтае рэцэнзіі.
Выхад у свет у 1835 годзе «Krótkiego zebrania...» – гэта выхад у свет першае беларускамоўнае кніжкі. І хоць у тытуле гэтая мова называецца польска-рускаю, аднак ужо ў тым жа годзе з'яўляецца публікацыя ў «Журнале Министерства Народного Просвещения» (паўтораная ў «Tygodniku Petersburskim»), якая самім тытулам і зместам сцвярджае – у грамадстве ўзмацняецца тэндэнцыя называць мову шматмільённага народа былога Вялікага Княства Літоўскага беларускаю.
Таленавіты паэт, пісьменнік і перакладчык Марцін Цяплінскі, які звычайна падпісваў свае творы псеўданімам Марцін Асорыя, яшчэ не заняў належнага яму месца ў гісторыі нашае літаратуры. За свой кароткі век ён мала што выдаў. Дык апрача некалькіх згадак у польскіх бібліяграфічных выданнях мы больш амаль нідзе не сустрэнем ягонае імя. Адно што параўнаўча нядаўна Ўладзімір Мархель у артыкуле «Рэзервы даследавання» (ЛіМ, 1987, № 19) пазнаёміў беларускую літаратурную грамадскасць з асобнымі момантамі жыцця і творчасці гэтага пісьменніка.
На думку нашага вядомага даследчыка літаратуры ХІХ стагоддзя, нарадзіўся Марцін Асорыя-Цяплінскі прыкладна ў 1810 годзе. Дату гэтую на падставе аўтабіяграфічнае аповесці «Кадэт» (Варшава, 1844, 13 сакавіка) можна назваць больш дакладна – 1802 год. І яна, пэўна, не будзе пярэчыць таму, што ў 1842 годзе Андрэй Падбярэскі, брат славутага крытыка і выдаўца Рамуальда Падбярэскага, называе пісьменніка маладым чалавекам, які ніяк не можа вылечыцца ад ран, атрыманых на Каўказе. Тадэвуш Туркоўскі, што працаваў з архівам кнігавыдаўцоў Завадскіх у Вільні ды выдаў у 1935-1937 гадах трохтомныя «Materjały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi: Z archiwum drukarni i księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805-1865», на падставе невядомых крыніцаў сцвярджаў у «Polskim Słówniku Biograficznym», што Марцін Асорыя-Цяплінскі ў 1831-1833 гадах адбываў ссылку на Каўказе. У выгнанне будучы паэт, відаць, трапіў за ўдзел у Лістападаўскім паўстанні 1830-1831 гадоў. Аднак, паранены ў баях з горцамі, ён быў адпраўлены на Бацькаўшчыну. Паводле Т.Туркоўскага, жыў паэт у бацькоў у маёнтку Крупава, а паводле А.Падбярэскага, – у Цяшэйкаве на Слонімшчыне. (Вершы паэта першае паловы 30-х гадоў пазначаны, што напісаны яны ў Крупаве, а другое паловы – у Цяшэйкаве).
У другой палове 30-х гадоў Марцін Асорыя-Цяплінскі пачаў супрацоўнічаць з віленскімі польскамоўнымі выданнямі. Перш-наперш з альманахам Юзафа Крачкоўскага «Biruta»: у томіку на 1837 год ён змяшчае пераклады чэшскіх і ўкраінскіх народных песняў, а на 1838 – «Сербскую баладу» і верш «Украінец», да якога абраў наступны эпіграф: «Слава наша козацкая нех не загубае!»
Niech nie ginie
W Ukrainie
Dawnych ojców sława!
Że od szklanki
I hulanki
Kozak nie odstawa!
I że wszędzie
W każdym względzie
Pośród innej młodzi
W śpiewie, w tanie
I przy dzbanie
Zawsze rej on wodzi!
Że on z dziewą
Czarnobrewą
Zarówno jest zwinnym,
Jak z pohańcem
Krzywym tańcem
Na stepie rodzinnym!
Zdrów, wesoły
I nie goły,
Brzęczy grosz w kiszeni.
Захапленне паэта напачатку ўкраінскаю тэматыкаю пазней перарасце ў працу над фальклорам і іншых славянскіх народаў. Ён будзе змяшчаць свае пераклады і ў мясцовых, і ў варшаўскіх выданнях: у альманаху «Bojan», часопісах «Ondyna Druskiennickich źródeł», «Biblioteka Warszawska» ды іншых.
Зусім натуральна, што М.Асорыя-Цяплінскі ў хуткім часе прыйшоў і да працы над беларускім фальклорам. На жаль, відаць, усё гэта не захавалася. Дык застаецца адно толькі яшчэ раз нагадаць радкі пра М.Асорыя-Цяплінскага з ліста Андрэя Падбярэскага да брата Рамуальда, змешчаныя ў газеце «Tygodnik Petersburski» за 1842 год № 20: «ён цалкам паглыбіўся ў грамадскія справы, падзяляючы час між гістарычнымі і філалагічнымі працамі, пераплятаючы крапатлівыя даследаванні частым сяганнем у краіну ўяўлення ды пачуцця. У выніку гэтага двайнога занятку былі падрыхтаваны да друку тры томікі «Poezij», у большай частцы арыгінальнай. Першы з іх уключае балады, аповесці, легенды-прыказкі і г.д., у большай частцы з народных вясковых паданняў; у другім будуць песні, узоры якіх былі надрукаваны ў альманахах, а трэці пад назваю «Памінкі» («Pominek») (што значыць народны абрад у нашых сялян, падобны на Дзяды) завершыць рыфмаваную гісторыю пачуццяў самотніка-паэта, зык сэрца, кранутага ўспамінамі мінулага. Але значна важнейшай працай з'яўляецца збор народных песняў на ўсіх гаворках, якія гучалі колісь у межах даўнейшае Польшчы. У яго бачыў я да 300 песняў, нідзе дагэтуль неапублікаваных, у большай частцы з арыгінальнымі мелодыямі. Праца гэтая заслугоўвае тым большае ўвагі, што п.Цяплінскі, лепш зразумеўшы мэту падобных збораў, пакідае іх у першаснай форме і постаці, без прыстасавання да пакаёвага ўжытку пры фартэп'яна, як зрабіў Ян Чачот: п.Цяплінскі занатоўвае паэзію нашага люду ва ўсёй яе наіўнасці, а мелодыю песні пазначае музычнымі знакамі, як гэта зрабіў ты са сваім зборам «Беларускіх песняў» паводле парады Караля Ліпінскага. Але самы важны намер п.Цяплінскага – укладанне поўнага «Слоўніка прыказак», перадусім, тых, што існуюць толькі ў мове нашага часу; іх ён сабраў ужо блізу 6000».
У сярэдзіне 40-х гадоў М.Асорыя-Цяплінскі наладзіў сувязі з літаратурнаю групаю, якая ўвайшла ў гісторыю літаратуры як «варшаўская багема» («cyganierija warszawska»). Разам з імі ён выдаў альманах «Snopek Nadwiślański» (1844), дзе змешчана і ягоная аповесць «Кадэт», ды ў гэты ж час ліставаўся з віленскім выдаўцом Адамам Завадскім наконт выдання «Snopka Nadniemeńskiego», а таксама збору сваіх твораў. Планы пісьменніка не ажыццявіліся. 3 жніўня 1847 года ён памёр.
Гумарыстычнае апавяданне М.Асорыя-Цяплінскага «Нешта тут сабакам смярдзіць» хоць і напісана ў Варшаве, але ў аснову пакладзены беларускі матэрыял, хутчэй за ўсё пэўная жыццёвая гісторыя з родных мясцін пісьменніка – Зэльвеншчыны, ці то – як раней казалі – Слонімшчыны. Калі яшчэ прыгадаць той рукапісны «Слоўнік прыказак», пра які піша А.Падбярэскі, дык высвятляецца яшчэ адна крыніца гэтага па-сутнасці двухмоўнага твора нашае літаратуры першае паловы ХІХ стагоддзя. Твора, у якім выдатна абмаляваны характары прадстаўнікоў тагачаснае беларускае шляхты і панства; твора, які і сёння чытаецца з цікавасцю.
Ігната Ходзьку (1794-1861) выхавала шляхецкая гавэнда – вусныя гутаркі, апавяданні, якія так любілі колісь у Беларусі. Гавэнда, якая сталася школай жыцця – ці то «акадэміяй» (К.В.Вуйціцкі) – для сярэдняга класа тагачаснага грамадства. «Гавэндарам» быў Мацей Відмант, дзед з боку маці, у маёнтку Заблочыне на Вілейшчыне якога й прыйшоў будучы літаратар на свет; «гавэдарам» быў і Міхал Ходзька, дзед з боку бацькі, што жыў у маёнтку Дзявентня. Тым маёнтку, дзе пройдзе большая частка жыцця І.Ходзькі. Але калі ад дзеда Мацея ён вучыўся «сармацкай рэлігійнасці», вучыўся «жыць у рытме літургічнага календара», то дзед Міхал апавядаў пра старашляхецкія традыцыі, пра мінулае свайго краю.
Своеасаблівым працягам хатняе «акадэміі» сталася вучоба ў базыльянскай школе, у Барунах. Характэрна, што менавіта досвед, атрыманы ў барунскай школе, будзе вельмі часта выяўляцца ў пазнейшай літаратурнай творчасці пісьменніка. А вось вучоба ў Віленскім універсітэце (1810-1814), уплыў Яна Снядэцкага, ідэолага віленскіх класіцыстаў, спрыяў захапленню асветніцкімі ідэямі. Масонскія ложы Менска й Вільні, прэзідэнтам якіх быў родны дзядзька і апякун пасля смерці бацькоў Ян Ходзька, славуты ў той час літаратар, а таксама таварыства шубраўцаў, у якім І.Ходзька меў мянушку Віршайтаса (бог старалітоўскае міфалогіі), зноў жа схілялі яго да пазіцый аўтарытэтных яшчэ тады класіцыстаў. І.Ходзька піша оды, анэкрэонтыкі, сатыры, артыкулы ў «Wiadomości Brukowe», вядзе палеміку з рамантыкамі (паэтычны ліст да А.Э.Адынца, свайго сябра). Асветніцкім духам прасякнуты і першы значны твор літаратара – аповесць «Падданы» (1829), якою захапляўся А.Міцкевіч ды раіў развіваць свой талент у гэтым кірунку.
Геніяльны А.Міцкевіч здолеў убачыць у гэтым яшчэ цалкам класічным творы патэнцыял будучых гавэндаў пісьменніка. Мажліва, адмовіцца ад старых літаратурных традыцый «дапамог» дзядзька, Ян Ходзька, сваімі гісторыка-мемуарнымі творамі, што стаяць ля вытокаў шляхецкае гавэнды ў літаратуры. Хоць агульнапрызнана, што аграмадную ролю тут адыграў А.Міцкевіч і ягоны «Пан Тадэвуш». (Дарэчы, у альбом Людвікі Мацкевіч, будучай жонкі І.Ходзькі, паэт-прарок запісаў верш «Незнаёмай, далёкай, незнаёмы, далёкі...» за некалікі дзён да высылкі ў Расію ў 1824 г.). Менавіта ліцьвінскі патрыятызм «Пана Тадэвуша» падахвоціў іншых ліцьвінаў заняцца працаю дзеля сакралізацыі свае Бацькаўшчыны. А вось структуру «Ліцьвінскіх малюнкаў» «падказаў» І.Ходзьку Генрык Равускі, які «сабраў» пад адным тытулам («Успаміны Сапліцы») шэраг шляхецкіх гавэндаў. І.Ходзька ўключыў у свой твор, які ён выдаў у шасці серыях (1840-1850, 1862), дваццаць шэсць гавэндаў. Жаданнне закрануць у сваіх творах больш далёкія часы (у «Ліцьвінскіх малюнках» – гэта канец XVIII - пачатак XIX стст.), вывесці на сцэну «гавэндара» больш далёкага мінулага падказала ідэю «Ліцьвінскіх паданняў», што выйшлі ў Вільні чатырма серыямі (пяць гавэндаў) у 1852-1860 гг.
Дваццацігадовая літаратурная праца І.Ходзькі была належна ацэнена яго сучаснікамі. Ён карыстаўся заслужанаю славаю. А найбольш захаплялі чытача «Ўспаміны квестара» (квестарам манахі-бернардыны называлі брата, які збіраў ахвяраванні на кляштар). Дзесяць разоў у ХІХ стагоддзі (з іх тройчы пры жыцці аўтара) гэты твор перавыдаваўся ў Вільні. Пісьменнік, адмовіўшыся ад літаратурнае вытанчанасці, абраў дзеля свайго твора проста-прымітыўную манеру апавядання. Ягоная аповесць – стылізацыя пад няхітры дзённік-успаміны ўяўнага квестара, былога маршалка двара полацкага ваяводы Міхала Лаўрыновіча, што ратуючыся ад гневу гаспадара, знаходзіць прытулак за кляштарнымі сценамі. Спецыфіка «працы» квестара дае мажлівасць аўтару пазнаёміць чытача з традыцыйным шляхецкім жыццём не такога ўжо й далёкага, але часткова забытага мінулага; ды мінулага шчаслівейшага. Пазнаёміць з тым часам, калі ў краі панавалі іншыя законы і парадкі, калі ісціна, што дабро перамагае зло, была святою.
Зрэшты, тагачасным крытыкам (асабліва эмігранцкім) гэтага было недастаткова. Яны адшуквалі ў творах І.Ходзькі «лаяльнасць» да расейскіх уладаў, абвінавачвалі ў мімікрыі; сцвярджалі, што гістарызм пісьменніка ўяўны, павярхоўны. Асабліва жорстккімі ў адносінах да І.Ходзькі былі артыкулы Ю.Клячкі і К.Уейскага пасля вядомае акцыі віленскіх літаратараў ушанавання Аляксандра ІІ «Альбомам» у верасні 1858 года. Гэтую акцыю А.Э.Адынца, І.Ходзькі, М.Маліноўскага і А.Кіркора патрыёты-радыкалы палічылі за нацыянальную здраду. А І.Ходзьку дасталося яшчэ й за іншыя «грахі»; напрыклад, зусім некарэктна вытлумачваліся дзеянні пісьменніка ў г.зв. справе «вызвалення сялян». Больш за тое, К.Уейскі імкнуўся ахарактарызаваць І.Ходзьку як пана-прыгнятальніка, які цешыцца, бачачы, як катуюць бізунамі мужыка. А вось У.Сыракомля сцвярджаў зусім адваротнае: «довад даверу да яго народа – абранне 1861 годзе міравым пасярэднікам у Свянцянскім павеце». Аўтарытэт Ходзькі-пісьменніка сярод шматлікіх чытачоў, сярод адукаванага класа грамадства падмацоўваўся, такім чынам, аўтарытэтам сярод простага люду.
«Маё разумовае жыццё абудзілася ў Літве, і калі б хто не лічыў мяне ліцьвінам, той мяне пакрыўдзіў бы. Калі ў творах, апублікаваных у мае сталыя гады ёсць нешта такое, што наступныя пакаленні хацелі б захаваць, няхай яны прымуць маю творчасць як плод той любові, якой я не перастану палаць дзеля дарагое Літвы. Большая частка сцэнаў у маіх раманах адбываецца ў Літве, мае героі часцей за ўсё ліцьвіны. Ведаю пра тое, што нашчадкі не заўважаць мяне або хутка забудуць, але калі б я быў другім Гамерам, калі б прадчуваў, што калісьці гарады пачнуць з сабой спрачацца, жадаючы мець мяне сваім грамадзянінам, тады я смялей адазваўся б да ліцьвінаў, просячы іх не дазволіць, каб па маёй смерці нейкая іншая зямля пераканала іх, што я не з'яўляюся дзіцём Літвы». (Цытую па кнізе: А.Мальдзіс. Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя. Мн., 1982. С.95).
Так пісаў ва «Ўспамінах з XVIII стагоддзя» ў 1851 годзе вядомы ў ХІХ стагоддзі ў Беларусі, Украіне і Польшчы пісьменнік Генрык Равускі (Rzewuski) (1791-1866), які паходзіў з старадаўняга магнацкага роду, прадстаўнікі якога займалі высокія дзяржаўныя пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім. Вызначаліся Равускія кансерватыўнасцю поглядаў, упартым супраціўленнем партыі Чартарыскіх і рэформам апошняга караля Рэчы Паспалітае Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Не стаў у шыхты барацьбітоў за волю ды незалежнасць Бацькаўшчыны і Генрык. Вучоба за мяжою ды падарожжы аддалялі яго ў маладыя гады ад палітычнага ды грамадскага жыцця ў краі.
У 1830 годзе ў часе побыту ў Рыме прыйшла яму думка паказаць суайчыннікам, нібыта вынятку з старога рукапісу, свой уласны твор. Адукаваныя калегі адразу зразумелі, што гэта падробка, але захопленыя таленавіта напісаным, падахвоцілі працягваць працу. Так узніклі «Ўспаміны Сапліцы», пад уплывам якіх Адам Міцкевіч піша свайго «Пана Тадэвуша».
Раман уяўляе сабою шэраг малюнкаў з жыцця беларускае шляхты другое паловы XVIII стагоддзя, злучаных асобаю апавядальніка – Севярына Сапліцы. Твор паклаў пачатак цэламу напрамку ў польскамоўнай літаратуры ХІХ стагоддзя – рамантычнай гавэндзе, у якой адлюстраваўся «сармацкі» светапогляд тагачаснае шляхты – шляхецкая роўнасць («шляхціц на загродзе, роўны ваяводзе»), рэлігійнасць, патрыятызм. У цэнтры «Ўспамінаў» – падзеі Барскай канфедэрацыі і асоба Караля Радзівіла Пане Каханку, пададзеныя праз успрыняцце «сярэдняга» шляхціца, а менавіта праз светапогляд уяўнага аўтара рукапісу – парнаўскага чашніка Севярына Сапліцы. Хоць аўтар і поўны любові да свайго героя, аднак далёкі ад таго, каб ідэалізаваць і яго, і час, у якім ён жыве.
Пасля смерці Генрыка Равускага «нейкая іншая зямля пераканала» свет, што ён «не дзіця Літвы», што ён прадстаўнік іншага народа, а г.зн. і прадстаўнік іншае літаратуры.
А можа, нам лепш паслухаць самога пісьменніка, чым давяраць ягоным інтэрпрэтатарам?
Францішак Карпінскі (1740-1825) – адзін з самых славутых паэтаў Рэчы Паспалітае апошняе чвэрці XVIII стагоддзя. Ягоныя творы шмат разоў перавыдаваліся, іх чыталі, перапісвалі ў беларускіх маёнтках і шляхецкіх засценках. Асаблівай папулярнасцю карысталіся ягоныя «Набожныя песні» – рэлігійныя вершы для простага люду. (Дастаткова згадаць, што «Ранішнюю песню» выкарысталі ў сваіх творах Я.Баршчэўскі ды В.Дунін-Марцінкевіч.) І хоць пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітае Ф.Карпінскі амаль нічога не пісаў, ягоная паэтычная слава пашыралася і ў ХІХ стагоддзі.
Больш за трыццаць гадоў жыцця паэт правёў у Беларусі: спачатку арандаваў маёнтак Сухадоліна (Гарадзеншчына), пасля Краснік (Пружанскі павет) і, урэшце, купіў Хораўшчыну (Ваўкавыскі павет). Ён добра ведаў жыццё, быт і мову беларусаў, любіў беларускі фальклор. І, пэўна, толькі прынцыповае нежаданне займацца літаратураю (няма Рэчы Паспалітае, акупаваная Бацькаўшчына – непатрэбна й паэзія) пазбавіла нас твораў з беларускімі матывамі. Зрэшты, Ф.Карпінскі яшчэ раней выкарыстоўваў беларускі фальклор. Польскія даследчыкі адназначна сцвярджаюць, што фрывольныя вершы паэта «Пайшла маладая Марыся па ракі», «Да мяне, да мяне, хлопцы», «Песня Марысі да Янкі» напісаны паводле беларускіх народных песняў інтымнага зместу.
З беларускім фальклорам звязаны й адзін з апошніх твораў Ф.Карпінскага «Падарожжа па зачараваным краі». Беларуская загадка «Прыехалі камісары і забралі гаспадары, а дом акном уцёк» (Рыбакі, рыба, вада і невад) у крыху змененым выглядзе сталася складковаю часткаю гэтага маленькага празаічнага шэдэўра Ф.Карпінскага.
Дыханне фальклору адчуваецца ў кожным радку «Падарожжа...». Гэта і мост, па якім ідуць на той свет, і закамянелыя героі, і соннае каралеўства ды іншае. Праўда, паэт выкарыстоўваў фальклор з пэўнымі мэтамі: ён прагнуў паказаць, як аднабаковы погляд на свет можа прывесці да памылковага разумення з'яў і прадметаў рэальнасці. Можна разглядаць «Падарожжа па зачараваным краі» і як рэакцыю на раманы жаху мадам Радкліф, і як непрыняцце чалавекам Асветніцтва ідэй рамантычнае школы, што ўжо заявіла пра сябе ў Эўропе.
Зыходным пунктам «Падарожжа па зачараваным краі» стала сапраўднае падарожжа Ф.Карпінскага ў 1801 годзе з Пулаў на Валынь у маёнтак Тэафільполь крайчае Тэафілі Сапегі, якой паэт яшчэ ў 1794 годзе пазычыў на два гады 2000 дукатаў, а цяпер, марачы «купіць сабе вёску», імкнуўся вярнуць доўг. Падарожжа было безвыніковым. Грошай паэт не атрымаў, дык, мусіць, невыпадковыя ў творы такія злосныя выпады супраць княгіні.
Невыпадковая, думаецца, і назва твора. Паэт, які за сваё жыццё паспеў пабываць у розных краінах, відаць, меў падставы лічыць Расейскую імперыю «зачараваным краем»: непрадказальнасць, страх і дзікунства, што неслі расейскія парадкі на землі былога Вялікага Княства Літоўскага як нельга лепш супастаўляліся з раманамі жаху мадам Радкліф.
У 1834 годзе расейскія ўлады забаранілі на тэрыторыі імперыі распаўсюджванне твораў Адама Міцкевіча. Але, нягледзячы на гэта, паэзіія Адама была надзвычай папулярная ў краі. З'явілася цэлая школа паэтаў, якія наследавалі – вельмі часта проста эпігонскі – творчасць Вялікага Майстра. Найбольш значным прадстаўніком гэтае школы, «адаптаваным» да ўмоваў мікалаеўскае рэакцыі, трэба лічыць Юзафа Ігната Крашэўскага (1812-1887), пісьменніка, які здолеў стаць на чале польскамоўнае літаратуры ў заходніх губернях імперыі. Ягоныя творы былі тэматычна блізкія чытачам, да ягонае думкі прыслухоўваліся. Ю.І.Крашэўскі «перамагаў» колькасцю. Сто кніжак, надрукаваныя ім за трыццаць гадоў працы ў краі, больш за тры сотні артыкулаў (не лічачы дробных нататак, паведамленняў), – а г.зн., што чытацкая публіка ледзь не штодня сутыкалася з творамі пісьменніка. А самае важнае – гэта сотні карэспандэнтаў з гарадоў, мястэчак і вёсак краю, што пісалі да яго і якім пісаў ён. Фактычна, кожны пачатковец звярнуўся да яго за падтрымкаю, парадаю, дапамогаю. Адзін час Ю.І.Крашэўскі сам трапіў пад уплыў Тэадора Нарбута, ягонае ліцьвінскае ідэалогіі, а таму ў сваіх творах прапагандаваў жамойцкае паходжанне ліцьвінаў ды іхняе дзяржаўнасці. Ужо ў паэме «Anafelas», «песні з паданняў Літвы», ён імкнуўся адлюстраваць гэтыя ідэі. Падобнае бачым і ў рамане «Кунігас», сюжэт якога – трэба прызнаць – моцна залежыць ад «Конрада Валенрода». Крыжакі захапілі ў палон сына кунігаса. Яны выхавалі маленькага ліцьвіна ў нямецкім духу і ўскладваюць на яго вялікі надзеі: калі хлапчук вырасце, то, вядома, зразумее перавагі хрысціянскае культуры й веры над ліцьвінскаю ды прыкладзе ўсе намаганні, каб ахрысціць свой народ і падпарадкаваць яго крыжакам. Але... але, як кажа адзін з герояў твора: «Гадуй, як хочаш, дзікую птушку, а ледзь акно адчыніш і яна пачуе галасы сваіх, – уцячэ». Маргер (ці, як завуць яго крыжакі, Юрась) пачуў голас сваіх.
У ХІХ стагоддзі беларускі фальклор моцна прыцягваў да сябе ўвагу мясцовых літаратараў. Адшукаць перлы «пад страхою», перадаць іх сродкамі польскае мовы й гэтым самым увесці іх у літаратурны ўжытак – такія мэты ставіла перад сабою пераважная большасць тагачасных паэтаў і пісьменнікаў. Розная ступень таленту прадвызначала від выкарыстання фальклору. Найбольш просты – пераклад на польскую мову – быў і найбольш распаўсюджаным. Паэтаў, якія творча выкарыстоўвалі вусную народную творчасць, пісалі свае творы на аснове песняў і паданняў, было значна менш.
Добрае веданне беларускага фальклору было неабходнаю ўмоваю працы над ім, бо аніводнага надрукаванага збору ў той час не існавала. І хоць Аляксандар Гроза (1807–1875) няшмат гадоў жыў у Беларусі (маёнтак Гламбочна Себежскага павету), аднак, захоплены беларускімі песнямі, паданнямі ды звычаямі здолеў напісаць шэраг, як ён сам пісаў «беларускіх твораў». Перш-наперш, «паэму-казку» (Ю.І.Крашэўскі) «Марына». Пра пачатак яе можна ўпэўнена казаць, што гэта літаральны пераклад вясельных беларускіх песняў: у трэцім томе «Rubonu» Казімір Буйніцкі падаў арыгінальныя тэксты, а побач змясціў адпаведныя выняткі з «Марыны».
Сіроцкія вясельныя песні паслужылі паэту дзеля далейшага развіцця сюжэта. Аўтарская фантазія неабходна была толькі на тое, каб дастасоўваць іх адна да аднае: кепскага мужа далі сіраціне людзі, ён, люты й жорсткі, урэшце, прывозіць новую жонку, а Марыну, разлучыўшы з сынам Васільком, загадвае кінуць у возера. Далей паэт выкарыстоўвае шэраг казак пра гусей: Марына цудам трапляе ў край, дзе «як людзі, жывуць птушкі», і пачынае служыць гусям. Разумныя птушкі дапамагаюць маркотнай маці ў бядзе: вяртаюць ёй сына. Уся трэцяя частка паэмы пабудаваная на аснове паданняў пра барацьбу і перамогу волата-героя (сына Марыны – Васілька) над чараўніком, сілай якога валодае злая мачыха.
На цэлы шэраг недахопаў у паэме крытыка не звяртала ўвагі, бо наватарскім быў падыход А.Грозы да выкарыстання фальклору. Міхал Грабоўскі паставіў «Марыну» поруч з казкамі А.С.Пушкіна. Яму імпанаваў сам метад апрацоўкі матэрыялу, бо крытык у сваіх артыкулах сцвярджаў: «форма казак гатовая, іх не варта пераіначваць» («Rubon». 1845. T.VI. S.213). Магчыма, гэтым М.Грабоўскі пазбаўляў мастака права творча асэнсоўваць народную паэзію, але ў час, калі адсутнічалі зборы народнае творчасці, калі незапісанае сёння заўтра магло знікнуць, патрабаванні крытыка, вызначаліся клопатам пра будучае, клопатам пра зберажэнне духу мінуўшчыны: «Я пажадаў бы, каб пан пісаў казкі ў духу «Марыны» безадносна ці то з беларускага, ці то з вялікарасейскага, ці то з польскага, ці то з украінскага зместу. Складай, пан, першую лепшую, якую загадаеш, каб расказаў табе лёкай, сялянка, жабрак альбо якую сустрэнеш у «Klechdach» Вуйціцкага, у друкаваных вялікарасейскіх казках ды інш. За рэдагаванне пачутае альбо ўжо адрэдагаванае будзеш, пан, мець аднолькавую заслугу, бо, бясспрэчна, ва ўсякім разе першы дасі ёй месца ў мастацтве».
Параду аўтарытэтнага тагачаснага крытыка А.Гроза выкарыстаў, хоць у лісце да яго й прызнаваўся, як цяжка апяваць не сваю мясцовасць. У дзесятым томе «Rubonu» ён надрукаваў яшчэ адну вершаваную беларускую аповесць, заснаваную на паданнях з ваколіцаў Глухога возера, што ў маёнтку Арэхаўна Себежскага павету. Калі ў паэме «Марына» выкарыстаны паганскія песні ды паданні беларусаў, дык у «Глухім возеры» – паданні пазнейшага часу, эпохі перамогі хрысціянскае рэлігіі над сваёю папярэдніцаю. Характэрна, што паэт (магчыма, ідучы ўслед за паданем) адмовіўся ад асуджэння паганства, ад маралізатарства. Наадварот, ягоныя (праўда, ледзь улоўныя) сімпатыі на баку Князя-рыцара й дзяўчыны Юстыні, галоўных герояў твора. Просты люд, збіраючы ў лесе грыбы і ягады, зайзросціць Юстыні, якая прыносіць дахаты лясных дароў больш за ўсіх. Цікаўныя кумы высочваюць, што Юстыню прываблівае не «грыб, не ягада», а малады рыцар. І сапраўды, Юстыня ходзіць да Князя-рыцара на спатканні ды просіць даць людзям грыбоў і ягадаў, якія выратуюць іх у галодную часіну. Рыцар нагадвае пра людскую няўдзячнасць, пра небяспеку, якая чакае дзячыну, але яна адно просіць за людзей, і вясёлка рассыпае па лесе грыбы й ягады. Але Юстыня не збірае іх, яна «збірае мілага словы». Князь-рыцар апавядае, як колісь ён жыў у гэтым краі, як старых багоў шанаваў акалічны люд. Аднак прыйшоў аднойчы вандроўнік «posępnej twarzy»; ён высек лясы ды знішчыў Багоў, «хоць сам пры зброі, як да разбою, а прамаўляе пра мір і згоду». Ён прывабіў на свой бок, ахрысціў у сваю веру моладзь. Князь-рыцар вырашае, згуртаваўшы ў замку верную дружыну, пусціць усё з дымам у неба. Але «бацькоўскае сэрца» баліць, бачачы на роднай зямлі столькі гора й нэндзы, дык з нябёсаў, з свае вясёлкі ён сее людзям грыбы й ягады. Выручае ён і Юстыну, калі людзі хочуць спаліць яе, нібыта за чараўніцтва, – дождж тушыць вогнішча і затоплівае вёску, замест якое ўтвараецца Глухое возера.
Да беларускае тэматыкі А.Гроза звяртаўся й пазней, калі ўжо жыў на Ўкраіне. Перадусім, на беларускім матэрыяле заснаваная аповесць пісьменніка «Нечаканы госць», напісаная напачатку 50-х гг. ХІХ ст., а надрукаваная ў 1855 г. У аснове твора, як паказваюць факты, – апавяданні Яна Баршчэўскага пра сваё юнацтва, пра вучобу ў езуітаў. Пісьменнікі не маглі не сустракацца: Цуднаў, дзе ў маёнтку графіні Ю.Равускай правёў свае апошнія гады жыцця Ян Баршчэўскі, і маёнтак Салагубаўка ля Бярдзічава, дзе жыў А.Гроза, знаходзяцца побач. (Як, дарэчы, і мястэчка Янушполь – апошні прыстанак Франца Савіча). Зрэшты, А.Гроза і не хаваў, што сюжэт аповесці звязаны з Янам Баршчэўскім ды ягонымі творамі. Пра гэта няраз у «Нечаканым госці» згадвае аўтар. Невыпадкова, думаецца, і шматлікія супадзенні перапетый лёсу галоўнага героя «Нечаканага госця» Севярына й Яна Баршчэўскага. Так, яны абодва паходзяць з беднае шляхты, абодва мусяць зарабляць на жыццё рэпетытарствам, абодва ў калегіі, а пасля акадэміі езуітаў выславіліся як паэты. Ну і вядома, у сувязі з каханнем Севярына згадваецца Максімавічанка Я.Баршчэўскага ды прысвечаны ёй верш «Дзеванька». З іншых невыпадковых супадзенняў адзначым толькі апісанне ў «Шляхціцы Завальні» падзей 1812 г. і апісанне сутычкі пад Клясціцамі ў «Нечаканым госці»: Севярын, як і Я.Баршчэўскі, перачэквае бой расейскіх ды францускіх войскаў у лесе ці то на «пясчаным беразе Дрысы». А фантастыка аповесці А.Грозы сведчыць пра ейную залежнасць ад фантастыкі Я.Баршчэўскага, пра разуменне «ўкраінскім пісьменнікам» алегарычнага й сімвалічнага характару ягонае творчасці.
Тадэвуш Лада-Заблоцкі (1811-1847) за свае менш чым дзесяць гадоў працы ў літаратурным працэсе Беларусі першае паловы ХІХ стагоддзя здолеў заняць ў ім высокае месца. Спецыфічнасць абставін, у якіх адбывалася станаўленне яго таленту (а ён з дваццаці двух гадоў на доўгі час быў адарваны ад краёвае літаратуры), бясспрэчна, не спрыяла як самому беларускаму літаратурнаму працэсу, так і ўдасканаленню майстэрства паэта. Набытыя ў Маскоўскім універсітэце веды, а таксама літаратурная практыка (паэт наведваў паседжанні гуртка «11-го нумера» В.Бялінскага й М.Чысцякова ды ананімна друкаваў свае працы ў расейскай перыёдыцы) Т.Лады-Заблоцкага не былі запатрабаваныя беларускім грамадствам. І творчая энергія паэта самастойна мусіла шукаць выйсце. Справа ішла да таго, што агульнамастацкія ды агульналітаратурныя аспекты творчасці з часам маглі адолець доўга непадмацаваную нічым стыхію краёвага патрыятызму. А гэта для тагачасных беларусаў сталася сапраўднаю трагедыяй: можна прыгадаць шэраг таленавітых маладых людзей, якія аддалі свой талент і працу на карысць суседніх народаў. Найбольш яскравы прыклад – сябра Т.Лады-Заблоцкага па Маскоўскаму ўніверсітэту Каятан Касовіч: шчырая захопленасць беларускаю тэматыкаю не змагла рэалізавацца ў даследаваннях мовы й фальклору свайго народа з-за палітыкі расейскага царызму. На шчасце, лёс абраў для Т.Лады-Заблоцкага іншы шлях. Закінуты на Каўказ, паэт знайшоў у літаратурнай творчасці выратаванне ад пагрозлівай небяспекі згубіцца ў свеце, страціць сваю Бацькаўшчыну. Вершаскладанне, а таксама клопат данесці суайчыннікам набытак свае музы сталіся тым стымулам, які дапамагаў у жорсткіх умовах жаўнерскае службы не страціць чалавечыя пачуцці, патрыятычныя погляды, любоў да краю, Віцебшчыны, да свае Беларусі.
Не маючы сяброў на радзіме, Т.Лада-Заблоцкі наважваецца звярнуцца да незнаёмых яму людзей з просьбаю ў падтрымцы. Надзвычай балюча перажываючы страту сваіх рукапісаў, паэт, накіроўваючыся на вайну з горцамі, каб дабываць Расеі новыя землі, марыць усё ж адшукаць іх, выдаць і будзе шчаслівы, «калі хоць адна мая думка, хоць адно пачуццё ўвойдзе ў сферу паняццяў маіх землякоў».
Цяжкі гэта быў шлях. Доўгіх пяць гадоў (а калі ўлічыць і першую спробу выдаць сваю кніжку паэзіі, дык цэлых дзесяць) чакаў паэт шчаслівага дня 1845 года, калі Рамуальд Падбярэскі даслаў з Пецярбурга важкі томік «Poezji».
Пра асобныя этапы гэтага шляху можна даведацца з лістоў Т.Лады-Заблоцкага да вядомага і папулярнага тагачаснага польскамоўнага літаратара Юзафа Ігната Крашэўскага, які ў той час жыў у маёнтку Губін на Валыні. Відаць, не выпадкова каўказскі выгнанец звярнуўся да Ю.І.Крашэўскага, каб той адшукаў і выдаў ягоныя творы: аўтарытэт апошняга быў проста неабходны ў дадзеным выпадку. Ю.І.Крашэўскі, па-першае, быў адным з самых таленавітых ды пладавітых (ледзь не ў кожным нумары тагачаснае перыёдыкі друкаваўся ягоны ці то твор, ці то допіс) літаратараў; па-другое, ён пачынаў выдаваць часопіс «Athenaeum», праграма якога значна адрознівалася ад усіх іншых выданняў і шмат абяцала. Для Т.Лады-Заблоцкага, польская мова якога, мякка кажучы, жадала быць лепшаю: лексічныя й сінтаксічныя беларусізмы парушалі яе нормы, дастаткова важным з'яўлялася пытанне, хто будзе рэдактарам-выдаўцом ягоных твораў. Вось чаму паэт хацеў, каб менавіта Ю.І.Крашэўскі дапамог яму.
Аднак справа аказалася нялёгкаю. Доўгі час не ўдавалася атрымаць аніякіх звестак з Беларусі; і Т.Лада-Заблоцкі ў 1843 годзе просіць Ю.І.Крашэўскага выдаць хоць тое, што ён ужо даслаў у Губін.
Адсутнасць лістоў паэта за наступныя тры з паловаю гады не дазваляе высветліць усе абставіны выдання зборніка. Мажліва, што Ю.І.Крашэўскі, атрымаўшы ўсё ж творы Т.Лады-Заблоцкага, перадаў іх Рамуальду Падбярэскаму. Але зусім верагодна, што ўсё было інакш. Бо ўжо ў 1842 годзе наладзілася ліставанне між Р.Падбярэскім і каўказскім выгнанцам. Можна дапусціць, што «беларускія рукапісы» паэта не дасылаліся Ю.І.Крашэўскаму, а іх здолеў знайсці ў часе сваіх вандровак па Беларусі Р.Падбярэскі. Перадусім, у лістах апошняга да ўсё таго ж Ю.І.Крашэўскага няма гаворкі пра перадачу рукапісаў. Складваецца ўражанне, што фразаю «Я хачу выдаць даволі вялікі том вершаваных твораў Лады-Заблоцкага» ў лісце ад 22.07.1844 года Р.Падбярэскі адно толькі знаёміць Ю.І.Крашэўскага са сваімі планамі. Відаць, бачачы, што ў Ю.І.Крашэўскага нічога не атрымліваецца, Т.Лада-Заблоцкі даручыў справу пецярбурскаму выдаўцу. Здарылася гэта ў 1843 годзе ды, відаць, якраз і падштурхнула Р.Падбярэскага паехаць у Беларусь ды адшукаць рукапісы паэта. У часе вандровак ён сустракаўся з Вінцэнтам Газдава-Рэвутам і Аляксандарам Абрампольскім, г.зн., з тымі, хто меў значны, хоць і няпоўны збор рукапісаў Т.Лады-Заблоцкага. 15.01.1845 года (як паведаміў у «Tygodniku Petersburskim» Р.Падбярэскі) зборнік «Poezje» быў здадзены ў друк, а ў чэрвені-ліпені трапіў да падпісчыкаў, у кнігарні й да самога аўтара.
Так збылася мара Тадэвуша Лады-Заблоцкага вярнуцца – хоць такім чынам – на Бацькаўшчыну, «на небе родным заблішчаць...»
Лісты Т.Лады-Заблоцкага да Ю.І.Крашэўскага друкуюцца ў перакладзе з польскае мовы паводле арыгіналаў, якія захоўваюцца ў рукапісным аддзеле Ягелонскае бібліятэкі ў Кракаве (Сігнатура 6458 і 6482).
Творчасць Міцкевіча, паэта нашага краю, нашага земляка, мае столькі тутэйшага, столькі беларускага, што аніякія ранейшыя стэрэатыпы не прымушаюць больш навукоўцаў адмаўляцца ад шчасця судакрануцца з энергіяй Ягонага слова, са светапоглядам беларуса ХІХ стагоддзя. Тым больш, што пра беларускае паходжанне А.Міцкевіча вядома ўжо даўно. Адным з першых, хто няраз настойліва сцвярджаў гэта, быў славуты аўтар бібліяграфіі «Польская літаратура ад пачатку да Студзеньскага паўстання» (Т.1-3, першае выданне ў 1917-1921 гг. Т.1-4, другое – у 1929-1933 гг.) Мар'ян Габрыэль Корбут (1862-1936).
Паходзіў Габрыэль Корбут з беларуска-ліцьвінскага роду Карафа-Корбутаў (таго самага, які даў беларускай літаратуры Ялегі Пранцішка Вуля, мажлівага аўтара «Тараса на Парнасе»), нарадзіўся ў Пецярбурзе, дзе ягоны бацька Юзаф, сапраўдны тайны радца, займаў высокую пасаду. Аніякіх звестак пра кантакты будучага гісторыка літаратуры з Беларуссю не захавалася, але бясспрэчна тое, што беларускую мову ён ведаў добра. І пазнаў яе, відаць, не толькі з кніжак, па якіх вучыў славянскую філалогію ў Дэрпцкім універсітэце пад кіраўніцтвам Яна Бадуэн дэ Куртэнэ. Зрэшты, нават і пасля 1895 г., пераехаўшы ў Варшаву, Г.Корбут мог мець пэўныя адносіны з беларускімі ўраджэнцамі ў Польшчы, а то й з прадстаўнікамі роду Карафа-Корбутаў.
Апрача названае бібліяграфічнае працы ён пакінуў пасля сябе сотні невялічкіх артыкулаў гісторыка-літаратурнага характару. Для нас найбольшую цікавасць маюць тыя нататкі Г.Корбута, у якіх ён, улічыўшы ледзь не ўвесь корпус польскамоўных (і не толькі польскамоўных) друкаў, імкнецца да аб'ектыўнасці ў інтэрпрэтацыі перыпетый жыццёвага й творчага шляху літаратараў, што паходзілі з Беларусі. Асабліва жорсткую барацьбу вёў бібліёграф з тымі польскімі літаратуразнаўцамі, якія свядома «не заўважалі» беларушчыны ў творчасці А.Міцкевіча. Дастаткова сказаць, што ў 1925-1927 гг. Г.Корбут некалькі разоў выступаў у друку, абараняючы сваю канцэпцыю беларускага паходжання А.Міцкевіча. Надзвычай абуралі вучонага спробы асобных польскіх каментатараў «падпраўляць» факты. Напрыклад, тое, што беларускую песню пра вайну грыбоў (ці не «Ваенны паход грыбоў» Дамініка Рудніцкага?), пераклаўшы на польскую мову, яны залічылі да польскіх народных песняў.
Што ж, спольшчвалі А.Міцкевіча раней, спольшчваюць яго й зараз. Вось толькі калі мы годна й аргументавана запярэчым усёй гэтай міфатворчасці?
Змешчаны ніжэй артыкул Г.Корбута ўпершыню прагучаў на VI Усеагульным з'ездзе польскіх гісторыкаў у Познані (1925 г.) і быў выдадзены ў «Матэрыялах» з'езда пад тытулам «Пра неабходнасць найхутчэйшага даследавання мовы й маўлення Міцкевіча», а праз дзесяць гадоў вучоны ўключыў яго ў сваю кнігу «Нарысы й дробныя гісторыка-літаратурныя артыкулы».
Мяркуем, што задачы, якія ставіў Г.Корбут перад навукаю ў сваёй працы, актуальныя й сёння. І вырашаць іх варта не толькі польскаму міцкевічазнаўству, але й нашым даследчыкам.
Ігнат Храпавіцкі паходзіў са старажытнага беларускага шляхецкага роду герба Газдава. Прадстаўнікі гэтага роду займалі важныя дзяржаўныя пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім. Высокага становішча дасягнулі яны і ў Расеі, пасля таго як асобныя з іх, трапіўшы ў ХVП стагоддзі ў палон, перайшлі на царскую службу. Але і беларускія, і маскоўскія Храпавіцкія памяталі пра свае карані, падтрымлівалі між сабою пэўныя дачыненні. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітае беларуска-ліцьвінскім галінам гэтага роду стала патрэбнаю падтрымка сваякоў, набліжаных да царскага двара. Так, дзед Ігната – Юзаф (памёр у 1812 годзе), апошні інстрыгатар літоўскі, стаў маршалкам навастворанае Полацкае губерні ды захаваў за сабою права на валоданне маёнткам Каханавічы ў Дрысенскім павеце (сёння Верхнядзвінскі раён). А Яўстах – сын Юзафа і бацька Ігната – атрымаў чын шамбеляна (па-расейску – камергера) двара яго імператарскае вялікасці. Пэўныя абавязкі пры двары вымушалі Яўстаха Храпавіцкага большую частку года жыць у Пецярбурзе. Там, відаць, ён і ажаніўся з Амеліяй Горскаю, там нарадзіліся і ягоныя дзеці – дочкі Марыя і Амелія ды сын Ігнат. Апошні прыйшоў на свет 31 ліпеня 1817 года і выхоўваўся зноў жа ў Пецярбурзе: ці то ў прыватных настаўнікаў-суайчыннікаў, ці то ў сталічнай гімназіі. Магчыма, каб працягваць адукацыю, Ігнат выязджаў у Заходнюю Эўропу, перадусім, ягоны верш «На руінах святыні сонца» (1839) напісаны ў ваколіцах Рыма. Зрэшты, на пачатку 40-х гадоў ён ужо ў родных мясцінах, у Беларусі, служэнню якой сваім талентам ды працаю прысвеціць сваё жыццё.
Пачынаючы з 1843 года, І.Храпавіцкі займае разнастайныя пасады – ад наглядчыка сельскіх ссыпных магазінаў да маршалка шляхты Віцебскае губерні. Як і большасць прадстаўнікоў роду Храпавіцкіх, Ігнат вылучаўся дэмакратычнасцю поглядаў, абвостраным пачуццём справядлівасці. Тут дарэчы будзе заўважыць, што яшчэ на пачатку ХІХ стагоддзя адзін з Храпавіцкіх, Міхал Васільевіч, адпусціў на волю ўсіх сваіх прыгонных. Невядома, ці меў якія звесткі пра гэта Ігнат, але ў другой палове 40-х гадоў, у эпоху, заўважым, мікалаеўскае рэакцыі ён са сваімі аднадумцамі Сяргеем Убры і Юстынам Шчытам падрыхтаваў праект скасавання прыгону ды здолеў правесці яго на шляхецкай зборні Віцебскае губерні. Праўда, не хапіла патрэбнае колькасці галасоў (206 супраць патрэбных 262). За гэтае вальнадумства І.Храпавіцкі трапіў у няміласць і мусіў адысці ад актыўнае грамадскае дзейнасці. Толькі пры ліберальным Аляксандры II у 1858 годзе яго паклікалі ў склад губернскага камітэта дзеля выпрацоўкі прапаноў па паляпшэнні быту прыгонных. А вясною 1859 года шляхта Дрысенскага павета абрала І.Храпавіцкага сваім маршалкам (пра што з задавальненнем пісаў у сваім лісце Адаму Кіркору Арцём Вярыга-Дарэўскі). 3 лістапада 1880 года ён стаў маршалкам шляхты Віцебскае губерні. 25 снежня 1893 года закончыўся ягоны зямны шлях.
Больш за пяцьдзесят гадоў жыцця І.Храпавіцкага звязаны з маёнткам Каханавічы. Пакідаў яго, здаецца, толькі на час шляхецкіх соймікаў у Дрысе і Віцебску ды іншых кароткачасовых выездаў. Пэўна, мілей за ўсё на свеце была яму цудоўная старажытная ліпавая алея, якою не раз любаваўся разам з жонкаю Саламеяю з Чаховічаў (чамусьці згадваецца Зыгмунт Чаховіч, настаўнік Янкі Купалы) ды дзецьмі – Марыянам, Марыяю і Ядвігаю; прыцягвала яго ўвагу і царква, пабудаваная ім дзеля яго ўлюбёных сялян.
Грунтоўнае знаёмства з народнаю культураю скіравала І.Храпавіцкага на шлях навукова-літаратурнае працы дзеля Бацькаўшчыны, дзеля пераадолення тае пагарды, якую меў адукаваны клас да цёмнага, забітага старымі ды новымі парадкамі сялянства, адзінага ў ХІХ стагоддзі захавальніка спрадвечных духоўных каштоўнасцяў гэтае зямлі, Беларусі.
Актывізацыя літаратурна-грамадскага руху на пачатку 40-х гадоў ХІX стагоддзя закранула і Беларусь. Дыскусія пра ролю фальклору ў літаратуры, што пачалася ў «Tygodniku Petersburskim» (адзінай дазволенай польскамоўнай газеце, якая выдавалася ў Пецярбурзе для заходніх губерняў імперыі), паспрыяла звароту мясцовых літаратараў да народных скарбаў. У асяроддзі маладых паэтаў выспела думка пра неабходнасць друкаванага органа дзеля вырашэння тых праблемаў, якія нарадзіў час. Браты – Валяр'ян, Клеменс, Юльян – Грымалоўскія ды Ігнат Храпавіцкі (пэўна, знаёмыя яшчэ па Пецярбурзе), зважаючы на літаратурны вопыт і пэўную папулярнасць, угаварылі Казіміра Буйніцкага, інфлянцкага памешчыка, стаць рэдактарам-выдаўцом альманаха «Rubon». У чэрвені 1841 года ў Асвеі на імянінах графа Шадурскага гэты праект ажыўлена абмяркоўваўся з удзелам Яна Баршчэўскага: «Мы шмат размаўлялі пра літаратуру, і гэтыя паны-літаратары казалі мне, што маюць намер выдаваць беларускі альманах» (Ліст Я.Баршчэўскага да Ю.Корсак). Аднак, сам Я.Баршчэўскі, выдаючы ў Пецярбурзе «Niezabudku», не прымаў удзелу ў рэдагаванні альманаха, не з'яўляўся ягоным аўтарам. І толькі аднойчы, калі перастаў выходзіць уласны альманах, Я.Баршчэўскі даслаў свой твор (другую частку аповесці «Драўляны Дзядок і кабета Інсекта») у «Rubon».
Матэрыялы для альманаха рыхтавала невялічкая група людзей. Напачатку галоўную ролю адыгрывалі браты Грымалоўскія ды І.Храпавіцкі. Менавіта ён, І.Храпавіцкі, у вершы «Дзвіна» выказаў канцэпцыю (ці то праграму) выдання: альманах павінен зрабіць усё, каб беларусы абудзіліся.
Дзвіна
Месяц, як прывід пачварны, брыдзе цераз хмары,
Вісне туман апаўночы жалобным убраннем.
Носіць заклёны віхор цераз пушчы, імшары,
А на ўзбярэжжы струмень мільгане і растане.
Доўга рака спачывала, спавіта імглою,
Зараз раптоўна на ёй усхадзіліся хвалі.
Сон свой прагнаўшы, Рубон над усёй стараною
Голас падаў, быццам бура пагрозная ў далі.
– Дзеці! Паможа вам хто са змартвеласці выйсці?
Колькі чакаю: мінаюць гады і сталецці.
Нашая ж мэта далёка й цяпер, як калісьці...
Ах, каб вы ведалі, як гэта сумна ўсё, дзеці!..
Па-над Віллёю, над Нёмнам спяваюць паэты,
А па-над Віслай красуюць паселішчы пышна.
Толькі сыны мае ўсе пасхадзілі адгэтуль,
Пуста ў ваколлі маіх берагоў і зацішна.
Толькі мне вецер пяе-напявае няспынна,
Толькі ратай гарацешны жыве на ўзбярэжжы.
П'е мой крышталь урадлівая глеба краіны,
Шата святочная, што распасцерта без межаў.
Далей! – Да ветразяў, плуга, да светлае долі!
Пійце натхненне і моц з маіх нетраў узнятых!
Вам адамкнёна-адчынена ўсё ў наваколлі,
Тысячы мар дам паэтам з прадонняў заклятых.
Войны былі тут, крывёй берагі аплывалі,
Замкі і вёскі знікалі ў пажарах і дыме.
Месяц лагодна цяпер пазірае на хвалі,
А задумёныя зоркі купаюцца ў іх і над імі.
Каб толькі ведаць маглі вы, якія тут шумы
Ў часе тых проклятых войнаў бывалі навокал.
Каб толькі ведаць маглі вы, якія задумы
Промень ад зорак праносіць да нетраў глыбокіх...
Змоўк, уздыхнуўшы, Рубон, і ягоныя воды,
Што на ўзбярэжныя скалы ўзбягалі імкліва.
Зноў, як раней, ён вярнуўся да соннай лагоды,
А па-над ім развіліся туманы ляніва...
Чаc пераходзіць. Людская прыкметна ўжо праца,
Хор, з галасоў розных зліты, спявае ўсё ж песні.
Доўга хмызняк на палетках яшчэ узрастацьме,
Вецер сіберны зглушаць будзе спевы Прадвесні.
(Пераклад Ул. Дубоўкі)
Бясспрэчна, гэта лепшы з тых дзесяці вядомых сёння польскамоўных вершаў І.Храпавіцкага. Аднак асветніцкая ды сентыментальная паэзія прываблівала яго нядоўга. Асноўным полем дзейнасці І.Храпавіцкага стаўся беларускі фальклор. Перш-наперш ён запісвае народныя песні. Перакладчыцкая дзейнасць Я.Чачота падштурхоўвае яго да аналагічнае працы. Ён рыхтуе пераклады на польскую мову вясковых песняў і мяркуе надрукаваць іх разам з арыгіналамі ў «Rubonie». Але выдавец альманаха К.Буйніцкі, якому беларуская мова, як ён пісаў, «няміла кранала вуха», лічыў, што беларускі фальклор – гэта толькі матэрыял дзеля польскамоўнае паэзіі («як мяса і мука дзеля адмысловых страваў»), і не захацеў змяшчаць дасланыя І.Храпавіцкім і Г.Марцінкевічам народныя песні. І толькі пад націскам тых, хто дапамагаў выдаваць яму альманах, К.Буйніцкі мусіў уключыць іх (пераважна пераклады) у напісаны ім самім артыкул «Беларускія народныя песні» («Rubon». 1843. Т.3).
Акалічнасці гэтае рэдакцыйнае справы спрычыніліся да таго, што і браты Грымалоўскія, і І.Храпавіцкі – шчыра зацікаўленыя ў адлюстраванні беларускае тэматыкі на старонках альманаха – адмовіліся ад супрацоўніцтва з К.Буйніцкім. Так, К.Грымалоўскі не захацеў друкаваць у «Rubonie» апошняе дзеі свае драмы «Сонцаварот». А вось артыкул І.Храпавіцкага «Погляд на паэзію беларускага люду» ўбачыў свет толькі дзякуючы Рамуальду Падбярэскаму. Правёўшы ў 1843 годзе колькі месяцаў у Беларусі і пазнаёміўшыся з гэтаю працаю ў рукапісе, пецярбургскі выдавец настойліва прасіў К.Буйніцкага дзеля поступу навукі і літаратуры надрукаваць артыкул. Сваю просьбу Р.Падбярэскі паўтарыў у нарысе-аглядзе беларускае літаратуры «Беларусь і Ян Баршчэўскі» (прадмова да «Шляхціца Завальні» Я.Баршчэўскага), дзе палічыў неабходным расказаць пра І.Храпавіцкага, пра ягонае даследаванне «філасофскіх паняццяў» у беларукай літаратуры. Ён справядліва адзначае, што «гэта першы самастойны філасофскі погляд на паэзію беларускага народа, першая адзнака набліжэння нацыі да самапазнання ў сутнасці свае паэзіі. Праца гэтая ўяўляе сабою поўны ахоп тэмы, пранікненне ў глыбіню і высвятленне паэзіі песні, экстракт глыбокіх даследаванняў і самых смелых высноваў пра паэзію простага народа. Самыя разнародныя элементы народнай паэзіі набліжаны, раскладзены і падведзены пад шырокі погляд самастойнага розуму. Да моцы думкі, адшліфаванае шматбаковай адукацыяй, далучае пан Храпавіцкі гэтую прамяністасць стылю, якая надае яго працы пэўную прывабнасць. Першы раз бачу, каб думка беларускага пісьменніка звярталася да прадмета, які кожнаму кідаецца ў вочы і пра які рэдка хто можа сказаць некалькі разумных слоў. Звычайна мы ведаем пра ўсё, апрача таго, што нас больш за ўсё павінна цікавіць. Ведаем, што гавораць у ангельскім парламенце або ў палаце дэпутатаў, у салонах мудрагелім з міс Тралоп або панам Таквілем пра звычкі амерыканцаў, а з панам Шэвалье пра чыгункі, але не ўмеем сказаць трох слоў пра край, які нас нарадзіў і ўзгадаваў. Гэта праца – агульны вынік таго інтэлектуальнага руху, які ўжо некалькі гадоў праяўляецца ў наддзвінскай правінцыі».
І.Храпавіцкі дасканала ведаў прадмет, пра які вёў гаворку. Таксама ён меў магчымасць пазнаёміцца з паэтычнымі маніфестамі эўрапейскіх рамантыкаў, нямецкіх філосафаў, што звярталі пільную ўвагу на вусную народную творчасць. Перад ім у першую чаргу стаяла задача абгрунтаваць несправядлівасць пагардлівых адносін адукаваных беларусаў да народнае песні. Гэта, на яго думку, можна зрабіць «пры больш блізкім знаёмстве з нашым людам (калі пры гэтым здолеем адарвацца ад сферы ўяўленняў, пасеяных чужою культураю)». Ён перакананы, што тады «мы адкрыем у амаль кожным з тых цёмных ды грубых на выгляд твораў ці то вартасць сапраўднага пачуцця, ці то глыбокае сімвалічнае значэнне, ці то гістарычную каштоўнасць». Беларускі паэт-рамантык павінен звярнуць увагу на набытак уласнага народа, а не наследаваць замежныя літаратурныя творы. І толькі тады, калі з'явяцца працы, што пазнаёмяць чытача з уяўленнямі простага люду, што здабудуць «з-пад пылу забыцця» рэшткі «духоўнага жыцця» продкаў, – уваскрэсне дух нацыі. Адсутнасць пэўных гістарычных ведаў не дазваляе «адукаванаму класу» зразумець народную паэзію. Так узніклі думкі пра ейную грубасць ды наіўнасць. А І.Храпавіцкі гаворыць пра прыгажосць фальклорных твораў і, каб пераканаць апанентаў, падае іх у арыгінале.
Цікавымі з'яўляюцца развагі даследчыка пра сімвалізм у беларускай народнай песні, пра таямніцы паходжання беларусаў-крывічоў, пра прычыны адсутнасці ў беларускім фальклоры гістарычных песняў.
Разумеючы, што ягоных ведаў, каб асэнсаваць такую складаную з'яву, як паэзія беларускага народа, недастаткова, І.Храпавіцкі заклікае больш абазнаных суайчыннікаў пачаць навуковае даследаванне беларускага фальклору. Сам жа ён працягвае сваю працу і мае намер выдаць у Пецярбурзе беларускі «Збор песняў». У лісце ад 10 студзеня 1844 года Р.Падбярэскаму І.Храпавіцкі пісаў: «Належнае размеркаванне простанародных песняў пасля адпаведнае іх сістэматызацыі мела б немалую карысць, бо аблегчыла б будучае іх даследаванне. Добра вядомы вынікі гэтага метаду ў гістарычных росшуках, а таксама ў іншых даследаваннях. Аднак зрабіць гэтае размеркаванне даволі цяжка. Класіфікацыя на песні гістарычныя (калі яны выявяцца), абрадавыя, веснавыя, летнія, на думы і прыпеўкі, як прыходзіла мне спачатку ў галаву, нічога не дасць. Толькі адзін падзел быў бы па-сапраўднаму рацыянальны – падзел, які адпавядае тром галоўным палітычным пераменам, што адбыліся ў гісторыі правінцыі. Велізарная з гэтага, напэўна, выйшла б карысць».
Аграмадную задачу ставіў перад сабою даследчык. Аднак нешта не атрымалася. «Погляд на паэзію беларускага люду» («Rubon». 1845. Т.5) стаўся апошняю друкаванаю працаю І.Храпавіцкага. З другое паловы 40-х гадоў ён ужо не будзе займацца ні літаратураю, ні фалькларыстыкаю. І, нягледзячы на тое, што на гэтым полі дзейнасці зроблена Ігнатам Храпавіцкім няшмат, яно мае значную каштоўнасць і вартае нашае ўвагі.