Выбіўся са сну Васіль — каторую ноч кепска спіць. Хоча спаць, намагаецца заснуць,— не можа: усё нейкія думкі ў галаве снуюцца, не даюць змружыць вачэй. Варочаецца з боку на бок, лацвей умошчваецца на цвердаватай канапцы, бярэцца лічыць сам сабе: адзін, два, тры, чатыры, пяць... адзінаццаць... дваццаць шэсць...— і гэта не памагае. Не заўважыць нават, на якой лічбе абарвецца тое няўцямнае лічэнне, а думка ўсё нешта сваё высноўвае, і сну як не было, так і няма. Заўчарашняй ноччу амаль не заснуў, учарашнюю сяк-так пракідаўся і сённяшняй, адчувае, наўрад ці засне.
І чаго б, каб хто спытаўся? Калі б тады, адразу па прыездзе, дык не было б нічога дзіўнага. За суткі пераскочыўшы праз тысячы кіламетраў з усходу на захад, не дзіва і сон згубіць. Іншыя людзі, кажуць, тыдзень і больш прывыкаюць да новага раскладу сутак. І не проста прывыкаюць, а пакутуюць: усё ім спаць хочацца, калі на дварэ дзень, і, наадварот, не могуць заснуць, калі надыходзіць пара спачыну — ноч. А яны ж — і ён, Васіль, і жонка з Цельпуком — не надта і памэнчыліся па прыездзе. Дзень-другі пахадзілі соннымі мухамі, а на трэці, бадай, і перакантаваліся. Прынамсі, ён, Васіль, спаў як пшаніцу прадаўшы. Калі б не назолы-мухі, з якімі бязлітасна ваяваў штовечар сын, аднак вынішчыць якіх дарэшты яму ўсё ж не ўдавалася, спаў бы Васіль і пазней, да добрага сонейка. Зрэшты, на мух больш скардзіліся жонка і Цяльпук, бо сам ён, Васіль, умеў хавацца ад іх пад коўдраю — за доўгія гады шафёрства ці ж адну ноч правёў у кабіне альбо пад кустом на ўзбочыне, схаваўшы галаву ў пінжаку ці ў ватоўцы.
Што ні кажы, а спаў ён напачатку ў матчынай хаце добра. Можа, і не так, як калісьці, як малады быў — бывала, маці не дабудзіцца, але ж і не прачынаўся штохвілінна, не вытрэшчваўся ў столь, як учора і пазаўчора. Яно, вядома, можа, і чарка была прычынаю, што спалася яму напачатку зусім няблага. Напівацца-то ён не напіваўся, няма ў яго такой звычкі, каб, як іншы каторы, меру перабіраць, але, не будзе хлусіць, чарка надаралася. Першы дзень, як прыехалі,— у брата пасядзелі, другі — у сястры, трэці — тут, у матчынай хаце, чацвёрты — сусед, дзядзька Ляксей зазірнуў...
Ліха яго ведае, але ж павялося так, што без чаркі ні спаткацца, ні развітацца. Ён за тыя першыя дні ў Звонічах ажно ці не стаміўся ад чарак. Жонка ўжо казала, што гадавую норму выканаў. Без злосці казала, пасміхаючыся, але, бачыў Васіль, і без радасці. Ён не надта каб і звярнуў увагу на тое, але парашыў усё ж далей абыходзіцца без чаркі, хоць напорваўся на яе не раз. Зазірне ў краму хлеба ці цукру купіць — мужчыны так і закідваюць прынаду, каб скінуцца. Пойдзе да Максіма па малако — брат, а то і братавая памкнуцца наліць чарку. І Веня, левы сусед, гукаў неяк з двара, казаў, што ў яго ёсць пляшачка свянцонай вадзіцы, прыхаваная далекавата і надзейна, каб без пары не мазоліла вачэй і не прасілася ў рукі. Не спакушаўся Васіль. Не кідаўся на мужчынскія закіды ў краме, адмахваўся ад Максіма і братавой, адбрахнуўся жартам — мацнейшая будзе твая свянцоная! — ад Вені. Парашыў: хопіць, годзе, хай будзе па чарках. Трэба ж і агледзецца, падумаць-паразважыць, з сястрою, з братам на цвярозую галаву пагаварыць, сыну паказаць, як абяцаў, мясціны, дзе прайшло яго, Васілёва, маленства і юнацтва...
Ліха з ёй, з той чаркаю, калі і без яе спалася яму тут соладка. Іншы раз, дай веры, не чуў, як чарговыя пастушкі ў поле займалі. А яны не далікатнічаюць, голасна перагукваюцца, на карову-памаўзу ці на гаспадышо-кешкалу так раўнуць, што ў абодвух канцах Звонічаў чуваць, а ён, Васіль, было што і не прачынаўся.
А цяпер во як сурочыў хто. Праз дзень-другі і назад пара ехаць, а ў яго, як па прыездзе, каторую ноч сну няма. Сёння ўжо думаў, што да канапы не дойдзе — так надыбаўся, ажно во — столь у вочы, хоць ужо і апаўночы.
Спачатку, адразу як лёг, быццам і задрамаў. Але неўзабаве дрымота кудысьці ўцякла, а яму як трывогу нейкую пакінула. Ляжаў і, нібы чакаючы нечага, услухоўваўся ў начную цішыню.
У першыя хвіліны цішыня гэтая падалася яму надта ж глухой — не чуваць было нават, як дыхаюць у сне жонка і сын. Ён, здаецца, ці не злякаўся, ажно наструніўся ўвесь, намагаючыся ўчуць іх, і тут жа расслабіўся, абмяк-ацяжэў на засланым прасціной паралоне, пачуўшы, як роўна і глыбока дыхае жонка і як лёгка і смачна пасопвае ў падушку сын.
Потым, прыслухаўшыся, пачуў і іншыя начныя гукі.
Шумеў за акном клён. Пасадзіла яго маці, вырас ён ля веснік ужо без Васіля, аднак жа паспеў падняцца досыць высока, ці не ўпоравень з электрычным слупам, і вось цяпер у ягоным шырокім і густым вецці шумеў нясмелы начны ветрык.
Пачуў, як шуміць клён, і тарганулася нейкая нітачка драмаўшай дасюль памяці, і збудзілася яна, і падказала: калісьці, адразу па вайне і ў наступныя блізкія ад вайны гады, маці нізавошта не дазволіла б Васілю пасадзіць у гародзе нейкае іншае, не садовае дрэўца, а на старасці гадоў сама, уласнымі рукамі пасадзіла і гэты шумлівы клёнік, і ліпку, і бярозку, і нават каштанік — усё ў радок, уздоўж штыкетніку, што пры вуліцы. Клёнік, ліпку, бярозку прынесла з лесу, а каштанік вырасціла сама — з зярняці. І не адзін. У гародчыку, за хатай, у цёплым зацішку расце іх яшчэ пяць ці шэсць — не паспела маці перасадзіць, знайсці ім пастаянны прыстанак.
У куце, недзе за грубкаю, штосьці як драпалася, і Васіль ніяк не мог даўмецца, што гэта можа быць такое, бо не будзе ж у нежылой хаце скрэбціся мыш. А мо ўжо завялася за гэты час, што яны жывуць тут? Пачула, што ў старых сценах зноў атабарыліся людзі, і прыйшла да людзей?
Далёка недзе енчыла малое шчанё, яго жаласны енк даплываў як з-пад зямлі, і Васіль міжволі гадаў-прыкідваў, хто ж гэта са звонінцаў так пакрыўдзіў шчанюка, не пусціў яго ў хату ці ў сенцы, а пакінуў, бы сталага сабаку, начаваць у няўтульнай і, пэўна, усё ж халаднаватай для малога будцы.
Сяды-тады даплываў у хату смех, хлапечая і дзявочая гамана. Нехта недзе заўзята круціў ручкі ўключанага на ўсю моц транзістара, цішыня там узрывалася выбухамі музыкі і чалавечых галасоў, яны дакочваліся сюды толькі ціхімі ўсплёскамі, і Васіль у такт ім думаў ужо пра тое, што гэта, няйначай, гарадскія ўнукі і ўнучкі звоніцкіх дзядоў і бабуль таўкуцца недзе ля клуба ці ў каго на лаўцы. Ведама ж, гарадскія, папрыязджаўшыя папасвіцца лета ў вёсцы. Бо па цяперашнім часе ў Звонічах такіх смаркатых радыёфікаваных і амагнітафоненых кавалераў, як і іхніх сябровак, наўрад ці збярэцца і на дзве пары.
Ляжаў Васіль на мяккім, трошкі як макраватым паралоне — нехта некалі праўду казаў, што спаць на ім хоць і мякка, але няздорава, бо цела не дыхае, потам аблітае,— слухаў гэтыя начныя гукі роднай, аднак жа і прызабытай ужо, прынамсі, нейкай не такой, як раней, вёскі і лавіў сябе на тым, што сну ў яго — ні ў адным воку, што, здаецца, не засне ён сёння да раніцы. Быццам прыкацілася нешта і астудзіла яго ўсярэдзіне, начыста прагнала адусюль — з ног, з жывата, з грудзей, з галавы — млявае соннае цяпло, пакінуўшы пасля сябе, праўда, не азалеласць, а нейкую незразумелую дрыготлівасць, ад якой ні холадна, ні млосна. Чаго б гэта? Ён жа быў прывык ужо праводзіць ночы на гэтым паралоне, пасланым на старой канапцы...
Думкі яго перапыніла нечаканае і надта ж зыркае ў цемені святло. Яно жыхнула па вокнах, матлянулася з кута ў кут па хаце — па вуліцы праімчаўся грузавік. Зрабілася яшчэ цямней, чым было — хоць пальцам у вока. І толькі чуваць было, як ціхенька трымціць у акне шыбка, складзеная, пэўна, з дзвюх палавінак.
Васіль безгалоса паўшчуваў шафёра: хіба ж можна так хутка перціся па вёсцы, мала што на дварэ ноч, і ноччу на вуліцы можа быць чалавек ці якая-небудзь жывёліна! Сам ён ніколі не парушаў зароку, дадзенага сабе ў той дзень, калі ўпершыню сеў за баранку: правілы руху — закон! Знакі на дарогах і вуліцах ставяць недарэмна. Усе — засцерагальныя. Усе — дзеля таго, каб ты, шафёр, прыехаў шчасліва дахаты, да сям’і, да дзяцей. Гэта Васіль запомніў назаўсёды. Як двойчы два. І калі надаралася бачыць, як знаёмы ці незнаёмы шафёр трапляў у аварыю па сваёй легкадумнасці ці дурноце, ён не так з жалем, як з горыччу казаў у думках бедалагу: «Эх, ты!.. Чаму ж табе матка з бацькам мазгоў пашкадавалі? Ці гэта сам ты парастрасаў іх па дарогах, пакінуўшы сабе адзін шчопаць? Былі б у цябе мазгі, дык бы ведаў, што чалавек найперш за іншага ў адказе, а пасля ўжо за сябе. Што з цябе, дурня, возьмеш? А чалавека, якога ты вёз, мог бы ўгробіць...»
У вачах пасля зіхатлівага святла аўтамабільных фар не святлела, і Васіль павярнуў галаву да акна. Ягоны прамавугольнік з крыжавінай рам шарэўся ў цемры, і чым больш звыкаліся вочы, тым усё больш шэрасць пераходзіла ў бялёсасць. Мусіць, збіраецца на дождж, бо ў небе — ніякага прасвету, і вецер быццам пагусцеў — клён зашумеў мацней, і парнасць, пэўна, на дварэ не спадае, бо і ў хаце душна, як пры добра напаленай грубцы. Хай бы прайшоў, хай бы ўліў, падумаў Васіль. І тут жа перасмыкнуў вуснамі, як пасміхнуўся сам з сябе: дождж яму, адпачыванцу, якраз і не патрэбен, але ж за гэтыя дні не адзін раз чуў ад людзей, што даўно не было дажджу, пасмяглі гароды і бульба, і падумаў — хай бы прайшоў.
Думка пра дождж прывяла за сабою чамусьці зноў думку пра маці. І зусім не ў сувязі з дажджом. Хутчэй у сувязі з гэтай цішынёй і цемнатой — можа, пераднавальнічнай? — за акном. Знячэўку падумаў пра тое, што, пэўна ж, вусцішна было маці адной у хаце, асабліва доўгімі восеньскімі і зімовымі начамі.
Паспрабаваў Васіль уявіць сабе, як маці ўкладвалася ў ложак, на якім зараз спіць Валя, яго жонка, ці, скурчыўшыся-скруціўшыся, уладкоўвалася на ноч на цёплай ляжанцы, як гадзінамі, пакуль не адольваў яе канчаткова чуйны старэчы сон, услухоўвалася ў палахлівую восеньскую цемень-цішыню, і ажно сцепануўся ад дрыжыкаў.
Бедныя мацяркі! Чаму такі няўдзячлівы лёс у іх — пагадаваць дзяцей, выправіць у людзі, а самім пры канцы застацца адзінокімі? Гэтак падумалася чамусьці не толькі пра сваю маці. Гэтак жа адзінока, як жыла апошнія гады яго маці, жылі і жывуць і многія іншыя. Жылі і жывуць адным жаданнем. Нават не жаданнем, а чаканнем. Чаканнем дзяцей, якіх жыццёвыя дарогі павялі ў далёкі і блізкі свет.
Цадзілася за вокнамі вільготная шэрасць начы, стаялі там цёмныя, амаль чорныя абрысы дрэў, а ён бачыў цётку Маньку, якая з кійком у руцэ, ледзьве перастаўляючы хворыя, неслухмяныя ногі, нясе з аселіцы ў пасцілцы ахапак сена; цётку Зосю, што пры кожным шуме матора на вуліцы вызірае з хаты — ці не едзе гэта на легкавічку яе зяць з дачкой і дзецьмі; і другую цётку Маньку, Корзікаву, а не Юзікаву,— як яна сядзіць на лаўцы пры вуліцы, паклаўшы бараду на кончык выслізганага, бы адпаліраванага арэхавага кійка, узіраецца выцвілымі блізарукімі вачамі ў кожнага і кожнаму, старому і малому, свайму і чужому, дае «дзень добры» тонкімі, сухімі вуснамі.
Убачыў іх, матак сваіх колішніх сябрукоў-аднагодкаў, а зашчымела сэрца, азвалася болем у грудзях за сваю маці, варухнулася пачуццё нязбытнай віны перад ёю. Ён, малодшанькі, яе пестунок, які павінен быў, па даўняй людской завядзёнцы, быць з ёю, глядзець да смерці, не толькі не здзейсніў наканаванага яму лёсам святога абавязку, а нават не радаваў яе, як іншыя дзеці іншых матак, сваімі прыездамі. За дваццаць з гакам гадоў умудрыўся прыехаць усяго тройчы: адзін раз — з жонкаю, другі раз — з жонкаю і дачкой, трэці раз — адзін, а свайго Цельпука так і не сабраўся паказаць маці. Бабуля ведала ўнука толькі па фотакартцы. Чаму так? Прычына быццам сур’ёзная: няблізкі свет. З другога канца, з самага, можна сказаць, краю свету сапраўды нялёгка прыязджаць. Усё гэта так і не так. Не так, бо вінаваты былі не толькі тысячы кіламетраў, што аддзялялі яго ад Звонічаў.
Аб чым яна думала, гадзінамі — праз тыдні, месяцы і гады — слухаючы жывую хатнюю цішу начэй? Пра што гаварыла з кошкай, якая спявала ёй сваю мурлындзію, скруціўшыся абаранкам на цёплай коўдры ў нагах? Чым дзялілася ўранку з курамі, якія сустракалі яе яшчэ ля ганка? Якія свае сны расказвала кароўцы ў хлеве, пакуль ставала сілы трымаць тую кароўку?
Чаму дзеці цікавяцца ўсім гэтым толькі тады, калі ўжо няма каму даць адказы на гэтыя балючыя пытанні? Чаму толькі тады, а не раней, калі можна было прысесці побач з ёй на зэдлічку перад расчыненай палаючай грубкай, абняць за востранькія дрыготкія плечы і пра ўсё распытаць, пра ўсё пагаварыць і пра ўсё памаўчаць?
І вось што яшчэ дзіўна, ледзь не ўголас прамовіў Васіль. Чаму да той пары, пакуль ёсць у чалавека маці, ён не заўважае сваіх уласных гадоў? Чаму толькі тады, як чалавек пацалуе халодны і дзіўна чысты, без адзінай маршчыны мацерын лоб, як патрымае ў астатні раз у сваіх далонях такія ж халодныя і па-чужому гладкія, быццам зусім і не матчыны, рукі, ён раптам спахопіцца, што яму ўжо — за сорак, за пяцьдзесят, за шэсцьдзесят?
Можа, і не ў той момант якраз прыходзіць да чалавека такое працверазенне, аднак жа — прыходзіць. Гэта Васіль цяпер ведае. Ведае вось ужо чатыры гады.
Чатыры гады назад, якраз такой жа жніўнай парою, ён ляцеў з Хабараўска у Мінск. Ляцеў па тэлеграмме: «Маме блага прыязджай». Ён не паспеў. Маці ён убачыў у труне...
На парозе ў другую палову хаты людзі расступіліся перад ім. Нехта, пэўна, паспеў шапнуць Вольцы, сястры, што ён прыехаў. Волька кінулася да яго аднекуль збоку, павісла на шыі, загаласіла:
— А братачка ты мой, а мой ты Васечка, а няма ж у нас нашай мамачкі!.. А яна ж да апошняй мінутачкі чакала цябе, галоўку сваю сівенькую старалася падняць з падушачкі, каб угледзець, ці не ідзеш ты... А цяпер во Васечка яе прыехаў, а яна і не радуецца, ручкі сашчапіла, губкі злажыла і сыночка свайго меншанькага не прывячае...
Жанчыны адарвалі ад яго Вольку, пасадзілі на ўслон. Ён здранцвелымі нагамі ступіў на хату, насустрач таму, што цьмяна бачылася затуманенымі вачамі, няўмела паклаў — недзе ля мацерынага пляча — купленыя ў Мінску белыя, халодныя і цяжкія, як мармуровыя, кветкі, гэтак жа няўмела схіліўся над труною, прыклаўся вуснамі да халоднага — у такі гарачы жнівеньскі дзень! — мацерынага лба, потым — да рук і апусціўся на крэсла, што стаяла пры труне. Паўсюль наўкруг, уздоўж сцен, у хаце сядзелі і стаялі людзі, але Васіль амаль не бачыў іх. Ягоную ўвагу прыкавала тое, што было бліжэй, вось тут, перад ім. Гэта памерла яго мама? Гэта яна ляжыць перад ім у труне? Розумам ён разумеў, што непапраўная бяда здарылася, уласнымі вачамі бачыў маці ў труне, аднак усё ніяк не рашаўся, не мог паверыць у тое.
Ён не пазнаваў маці. Ён памятаў яе рухавай, жывой, непаседлівай. Яна ні хвіліны не магла пасядзець без работы. Яна была вясёлая, яго маці! Гора ці бяду яна ўмела хаваць і ад людзей, і ад дзяцей, ідучы і да тых і да другіх з добрай усмешкай. Урэшце, яго маці была заўсёды маладой. Мо таму, што яна ніколі не падціскала ў гневе вусны, ніколі не сварылася і не вадзілася з суседкамі, старасць не брала маці. У параўнанні са сваімі равесніцамі яна выглядала маладзейшай на добрых дзесяць гадоў, а то і на ўсе пятнаццаць. Маладзіла яе, пэўна, і тое, што маці нават у самыя цяжкія гады пасляваеннай нястачы ўмела апранацца чысцей і зграбней, чым іншыя вясковыя кабеты,— яна абшывала не толькі Звонічы, але і суседнія вёскі.
А ў труне Васіль бачыў старэнькую, сухенькую бабульку з зусім не матчыным, нейкім выцягнутым носам — у маці нос быў маленькі, кірпаты; з рэдзенькімі, сівенькімі валасамі, зачэсанымі ўгару, без праборчыка,— а ў маці ж заўсёды былі косы... І вусны былі не мацерыны: нейкія капрызлівыя, падціснутыя...
Але чым больш глядзеў Васіль, тым больш працінала яго жахлівая і непапраўная думка: у труне — мама. Мама — памерла! І чым даўжэй глядзеў ён на зменены няўмольнай смерцю мацерын твар, тым больш пазнаваў у ім калісь дарагія і родныя рысачкі. Ён сядзеў, глядзеў на твар, на рукі, складзеныя на грудзях, у галаве круціліся-мільгацелі якіясьці абрыўкі ягоных дачыненняў да маці жывой, калі ён быў дзіцем, падлеткам, юнаком, у вушах звінелі нейкія паўзабытыя мацерыны словы, і ён раптам быццам абмяк унутры, яго быццам пакінуў страх, што скоўваў рукі, ногі, спіну і галаву, яму зрабілася душна,— з вачэй у яго пацяклі слёзы...
Ён не саромеўся, плакаў, выціраў слёзы чамусьці не хусцінкай, а кулакамі, далонямі, а яны не выціраліся, і таму ён бачыў кепска, і нечакана яму падалося, што маці варухнулася, што яна зусім не ў труне, а ў ложку, і сам ён сядзіць не тут, цяпер, а тады, побач з ёю, на краёчку ложка і слухае яе,— гэта тады, як ён другі раз прыехаў дадому з Далёкага Усходу разам з Валяй і дзесяцігадовай Ядвіськай. Яны ў той вечар доўга гаманілі за сталом. А пасля, як пайшлі дадому Максім і Волька, як знемагліся і паснулі Валя і дачушка, як ужо і маці лягла ў пасцель, Васіль нечакана спытаўся:
— А ты, мама, пахудзела. Ці мне здалося?
Замест адказу яна раптам усхліпнула. Ён разгубіўся, працверазеў, прысеў да яе на краёк ложка, дакрануўся да пляча:
— Ты чаго, мама? Пакрыўдзіў хто?
Маці, гладзячы сваёй цёплаю рукою яго руку, скрозь слёзы ўсміхнулася:
— Занудзілася я па кароўцы, сынок. Максім з Волькай угаварылі прадаць — з сенам цяжкавата, радоўка тая абрыдвае за лета, паслухалася я — прадала, а цяпер шкадую. Асірацела я без Малюткі. Ці ў двор, ці ў хлеў, ці ў пуню паткнуся — яе не бачу, не чую, душа баліць, слова няма каму сказаць, цэлы дзень, бывае, так і прамаўчыш...
— Ну, мама, ты як пра чалавека! — ціха, але па-дурному рагатнуў ён.
— А й пра чалавека! А з кім жа я пагавару-параджуся? Кошка і курыца — дурныя, з імі не пагаворыш. А з кароўкай як з чалавекам. Яна ж усё чысцютка разумее. Нават і тое, з якім словам ты да яе падыдзеш — з добрым, ціхім, ласкавым ці з крыкам, лаянкай...
Маці памаўчала. Памаўчаў і ён, памаўчаў так, бадай, дзеля прыліку, не надта пагаджаючыся з тым, што яна гаварыла пра свае ўзаемаадносіны з Малюткай. А маці маўчанне сваё парушыла, зусім пра іншае загаварыўшы:
— А Малютка, сынок, мяне яшчэ і карміла. Я ж не магу ні з чыіх рук малака есці. Нават з даччыных. А без малачка што з’ясі? Сала хіба. Дык жа я за салам ніколі не гналася. З Малюткай у мяне і тваражок быў, і сырок, і малачко кісленькае, і масла, і смятанка. А цяперака... От і пахудзела...
Васіль тады пагаварыў з Волькай і Максімам, Волька была ўзгарэлася:
— Хай не будзе такая гідлівая! Ужо яна чысцей падоіць, чымся я! Няма хіба ў мяне таго самага тваражку ці шкадую, не даю?
А Максім па-мужчынску ўсё зразумеў, перапыніў Вольку:
— Куплю ёй новую Малюту, калі на тое. Грошы ж у яе ёсць.
Паехаў тады Васіль, а неўзабаве Максім напісаў яму, што хадзіў з маці ў Стайкі, апыталі і купілі там кароўку. «Маладая кароўка, першым целем яшчэ,— пісаў Максім,— малака з яе, як з казы, але матка рада, паружавела і пажвавела зноў...»
Уздыхнуў Васіль як з палёгкаю, прыгадаўшы тыя даўнія ўжо Максімавы словы з ліста, і тут жа скаланула яго ўсяго: па матчыным твары спакойна бегала муха, а ніводная жылка на гэтым васковым, чыстым і гладкім твары не здрыганулася, каб сагнаць нахабніцу. Вярнуўся Васіль да рэальнасці. Блага зрабілася Васілю, потам увесь акрыўся. Мо не чапаць яе, хай сядзіць, хай бегае, маці ж усё роўна? Дык жа яму не ўсё роўна!
Цётка Ганна няйначай здагадалася, што ў Васіля на душы, падышла да яго, абняла за плечы, шапнула:
— Ідзі, дзіцятка, досыць, я пасяджу ля сястрыцы сваёй, а ты ідзі, на вуліцу выйдзі, перадыхні...
А пра свае ўласныя гады Васіль успомніў за жалобным сталом. Хтосьці ў яго папытаўся пошапкам, колькі маці было. Адказаў ён, а пасля і падумаў: «Маме — семдзесят шэсць, а мне ідзе сорак другі... Дык гэта ж больш, чым было бацьку, як загінуў ён у сорак першым пад Магілёвам, і больш, чым было маці, як яна ў сорак трэцім уцякала з намі трыма ад карнікаў у лес. Бацька і маці здаваліся мне тады старымі. Гэтак жа, пэўна, думаюць пра мяне і мае Ядвіська з Цельпуком...»
Апякла Васіля гэтая думка. Ляжаў нейкі час нерухліва, утрапёна. А пасля заківаў галавой: старасць, старасць, што ж яшчэ... Тады засоп, бы ў злосці, страпянуўся, здрыгануўся ўсім целам і скурай, быццам атрасаючы з сябе думкі-насланнё, як конь, што пакачаўся на лузе, смецце, і выдыхнуў-вымавіў моўчкі з сябе доўга і смачна: «Ну і ліха з ёй! А мы яшчэ паваюем. А мы яшчэ дужыя і здаровыя. А мы рады, што тут, дома, што во спім у гэтай, пастаўленай бацькам перад самай вайною хаце, што нам тут добра, спакойна і надзейна. Ага, спакойна і надзейна... І гэта ўсё ад... старасці?! Ці ж мы дурні такія, каб паверыць? Цяльпук Цельпуковіч, ці ж мы такія дурні, га?..»
Не, сына Васіль не разбудзіў — гэта сказалася моўчкі. Самому сабе. Сыну яшчэ скажа. Паспее сказаць. А цяпер хай ён спіць, вунь як соладка прычмоквае ў сне, быццам соску смокча. Хай спіць! А от сам ён ужо не засне, гэта як піць даць! Як і ўчарашняй, і пазаўчарашняй ноччу. Зноў ускалыхнулася ў душы тое, што выбіла яго са сну, што яшчэ і назвы не мае — не то пачуццё, не то жаданне, да чаго ён баіцца і адначасова хоча, аднак жа не рашаецца дакранацца, хіба толькі вось так, сам-насам, ноччу, у думках...
Плыла паціху ноч за вокнамі, гушкалася на нябачных у цемры арэлях Зямля, а Васіль не зважаў ні на ноч, ні на зямныя арэлі — ён гушкаўся, то вышэй, то ніжэй, на арэлях уласнае бяссоннае памяці, згадак, уражанняў — колішніх і нядаўніх.
Тады, амаль трыццаць гадоў назад, выпраўляючыся з гэтай хаты ў ваенкамат, не думаў, вядома, Васіль, што выпраўляецца так надоўга. Думалася зусім іншае: адслужыць — і назад. Калі не сюды, у калгас, да сваіх коней, дык у Мінск, на будоўлю ці на трактарны — колькі паспела ўжо атайбавацца там звоніцкіх хлопцаў і дзяўчат! Лёгка выпраўляўся, без смутку. Не ён першы і не ён апошні. Маці абдымае яго — ужо на вуліцы, перад тым, як ён перакуліўся цераз борт у кузаў, да хлопцаў і дзевак,— абдымае і плача, а яму смешна: чаго, падумаўшы? Не на вайну ж! Пашанцуе дзе служыць блізка, як Воўку Маслюку, дык ля дому ацірацца будзе! «Чуеш, мама? Не агледзішся, як на пабыўку прыеду!..» Не чуе маці, у кабіну сядае, каб яшчэ якую гадзіну-другую пабыць з сынком...
А назаўтра ён. Васіль, трохі нос звесіў, калі іх калонай павялі на вакзал, калі яны, можа, больш шумна і мітусліва, чым трэба было б, сядалі ў цягнік, канечны прыпынак якога быў недзе далёка, за Уралам — больш падрабязных звестак ім, навабранцам, не паведамілі. Яшчэ ніжэй апусціўся Васілёў нос, калі Урал застаўся ззаду, а цягнік усё вёз і вёз яго на ўсход.
Ды неўзабаве нос у Васіля зноў выпрастаўся. Прымор’е, дзе яму давялося служыць, нечым нагадвала яго родныя мясціны. Сопкі, вядома, не тыя пагоркі, што з усіх бакоў акружаюць яго родныя Звонічы, аднак жа і не Каўказ са снегавымі шапкамі вяршыняў. І расліннасць выдавала трошкі падобнай на беларускую, і клімат амаль такі ж — мяккі, памяркоўны, акурат беларускі. Нават іхні ваенны гарадок між сопкамі, на беразе чыстай, спакойнай і задуменнай рэчкі, трошкі быў падобны на Міжгорск — іхнюю раённую сталіцу, якая таксама ляжала ў даліне і праз якую цякла флегматычная, паўнаводная і досыць чыстая рэчка Чмялёўка. А галоўнае было ў тым, што служылася яму лёгка, роўна, без падзенняў, хоць і без узлётаў. Служылася, як жылося. Па натуры спакойны, цягавіты і старанны, ён быў на добрай прыкмеце ў камандзіраў, а за шчырасць і справядлівасць яго любілі і шанавалі хлопцы. Сёй-той, пэўна, яму і зайздросціў: у арміі Васіль вывучыўся на шафёра і апошнія месяцы службы «інтэлігентнічаў» — вазіў на «казле» палкавое начальства.
Так, без прыгод адслужыўшы, паехаў бы Васіль праз усю краіну назад, дахаты, калі б не Валя. Паявілася яна ў ваенным гарадку незадоўга перад яго звальненнем. Была яна медсястрой у санчасці. Васіль на здароўе не скардзіўся, і наўрад ці перасекліся-перакрыжаваліся б іхнія лёсы, калі б не выпадак. Здарылася бяда з адным салдатам — апарыўся, паслізнуўшыся ў лазні. Васіль павёз яго ў санчасць. І там убачыў Валю. Убачыў і як прысох да дзяўчыны. Калі б за дзень перад тым хто сказаў яму, што такое можа быць — пасмяяўся б. Ні дома, ні на службе датуль не было ў яго дзяўчыны. Падчапіць пры нагодзе абы-каго ці ўлюбляцца па пошце, як рабіў сёй-той з хлопцаў, было не ў яго натуры. Напаўсілы рабіць што-небудзь ён не ўмеў і не мог. Любіць — таксама. На Валі ж сышоўся для яго клінам свет. І Васіль з упартасцю і зацятасцю, якой яму было не пазычаць, пачаў падступацца да дзяўчыны. Вопыту, як і нахабства, у яго не было, іншы на яго месцы наўрад ці асмеліўся б разлічваць на нешта, усведамляючы свае шанцы і агульную абстаноўку ў гарадку, дзе кожная дзяўчына, незалежна ад яе дзявочых вартасцей, была на строгім хлапечым уліку. Але, мусіць, яго хлапечая нехлямяжасць і шчырасць і дапамаглі яму. Ён не надакучаў Валі. Ён не прыставаў да яе, як іншыя, не пераступаў ёй дарогі, не загаворваў, не лез з дурнаватымі жарцікамі і заляцаннямі. Ён упарта заўсёды аказваўся там, дзе была Валя, і неадступна сачыў за ёю з любоўю і адданасцю, якой нельга было не заўважыць. І скончылася гэта тым, што Валя аднойчы сама падышла да яго.
У клубе былі танцы. Была там і Валя. І быў там, натуральна, Васіль. Як заўсёды, стаяў збоку, падпіраючы сцяну, і не спускаў вачэй з Валі, якую напярэймы вадзілі хлопцы ў круг. Васіль жа не рашаўся нават і на такое — запрасіць яе. Не пускаў яго страх падысці да Валі — а раптам яна адмовіць? А тут нечакана зайгралі дзявочы танец, і Васіль здранцвеў — Валя сама запрашала яго.
Тады яшчэ не было ў модзе сённяшніх танцаў, дзе зусім усё роўна, ёсць у цябе партнёрка ці няма. Тады яшчэ на танцах гучалі вальсы, полькі, факстроты і танга, тады яшчэ партнёр лёгка абдымаў партнёрку ў тым жа вальсе ці факстроце, тады яшчэ партнёр з партнёркай маглі ў танцы аб тым-сім і пагаварыць.
— Ты чаго глядзіш так? — пайшла ў наступ Валя.
— Як? — не мог прыйсці да памяці Васіль.
— Як дурань,— лупянула яна.
Адкуль у яго хапіла сілы пажартаваць, ён і сам не ведае, аднак жа Васіль сапраўды паспрабаваў пажартаваць:
— Усе закаханыя выглядаюць дурнямі.
Валя задзерла галаву, зарагатала:
— Улюбіўся, значыць?
— Ага.
Ён адказаў сур’ёзна, і яна на хвіліну таксама сагнала з твару выраз смяшлівасці, зірнула на яго, але толькі на хвіліну, на нейкае імгненне.
— Ну і за што ты мяне палюбіў? Прызнавайся, калі пачаў.
— За ўсё.
— За што — за ўсё? — гарэзавала яна.— Я тоўстая, лупатая, языкатая, ветраная. Адным словам — стрынадка! За што ж ты мяне пакахаў?
— Ты прыгожая. І добрая.
— Няўжо? І прыгожая, і добрая?
— Ага.
— Чаго ты агакаеш? Ну адкуль ты ведаеш, што я добрая? — Валя па-ранейшаму ўсміхалася, але ў яе голасе паявілася быццам і нейкая іншая нотка — нотка зацікаўленасці, ці што?
— Бачу. У цябе вочы добрыя,— Васіль ачомваўся пакрысе.
— Многа ты бачыш! — крутнула яна галавой і змоўкла.
Танец скончыўся. І тут Валя зноў лупянула яго па галаве, проста па цемені:
— Пайшлі на двор, тут душна.
— Ага,— кіўнуў ён галавой.
Але яна не засмяялася з яго «ага», крутнулася на абцасіку і пайшла да дзвярэй. Васіль таксама крутнуўся, але — не ў той бок. Зразумеўшы гэта, крутнуўся ў другі, кінуўся ўслед за ёю.
Ад прыступак ганка яны адышліся на некалькі крокаў. Прыпыніліся. Валя павярнулася да Васіля, зірнула на яго, спыталася:
— Ну і што?
Было відна — непадалёк гарэў ліхтар. Васіль добра бачыў Валіны вочы, у іх скакалі гарэзлівыя іскрынкі-смяшынкі.
— Нічога,— сказаў ён.
— Як — нічога? — здзівілася яна.— Чаго ты тады пайшоў за мною?
— Я даўно ўжо хаджу за табою.
— Чаго? Я ж і пытаюся: чаго ты ходзіш?
Замест адказу ён раптам спытаўся:
— Адкуль ты ведаеш гэта слова — стрынадка?
— Стрынадка? Бабуля мяне так звала.— Валя быццам збянтэжылася.— Слухай, ты не беларус?
Ён зноў не адказаў, а прамовіў:
— Я хаджу за табой, бо люблю цябе і хачу, каб ты была маёй жонкай.
— Трымайце мяне — я павалюся,— зарагатала Валя.— Паўтары, што ты сказаў?
— І паўтару. Ты будзеш маёй жонкай. Толькі ты. Гэта лёс.
Яна паглядзела на яго доўга і запытальна. Уздыхнула:
— Дык, кажаш, тваёй жонкай? Лёс такі?
— Ага.
Яна страсянула сваімі светлымі, жаўтлява-выгаралымі, каротка астрыжанымі валасамі, яшчэ раз кінула на яго вачамі і, не ўсміхнуўшыся, сказала:
— Ну, ну, чакай... Я думала... А ты і праўда дурань.
І пабегла да ганка, у клуб.
Васіль больш туды не пайшоў. Але толькі ў той вечар. А надалей тактыкі сваёй не змяніў. Па-ранейшаму, дзе толькі мог, пасвіў Валю вачамі. Часам яму ўдавалася на імгненне злавіць яе пагляд, але ў ім ён нічога не прачытваў, акрамя таго, што ён, Васіль, для яе не існаваў. Гэта яго, аднак, не бянтэжыла. Ён сапраўды верыў у тое, што сказаў Валі тым вечарам. Яна будзе яго жонкай! Гэтыя словы ён успрымаў зусім спакойна, як і належыць. Ён зжыўся з імі і паверыў у іх. Асабліва пасля таго, як раптам датумкаў, пачуўшы ад Валі слова «стрынадка», што яна таксама беларуска. Прынамсі, карэнні беларускія ў яе ёсць, калі бабка называла ўнучку стрынадкай. Васіль не памыляецца. Ён таксама чуў гэтае слова. Ці то ад цёткі Ганны — яна, здаецца, называла так сваіх дачок, калі яны былі малыя, а пасля і ўнучак, ці мо яшчэ ад бабкі Альжбеты, якая памерла неўзабаве пасля вайны, але якую ён, Васіль, добра памятае, бо яна не адзін раз частавала яго мёдам з сотамі, калі ён разам з маці прыходзіў да яе ў адведкі. Для яго гэтая акалічнасць не была проста выпадковасцю, збегам выпадковасцей. Ён і думкі не дапускаў, што на яго месцы мог быць іншы хлопец, таксама беларус, якіх было нямала ў гарадку. Для яго гэта сталася знакам, прыкметай лёсу. Ён нават успомніў матчына слова «планіда». Расказваючы пра каго-небудзь, яна часта казала: «Такая ўжо планіда ў чалавека». І вось цяпер ён прымеркаваў гэтае слова да сябе. Такая ўжо яго планіда! Ён так моцна верыў у гэтую сваю планіду, што цалкам, як кажуць, аддаўся на волю лёсу і не рабіў ніякіх захадаў, каб самому як-небудзь і дзе-небудзь загаварыць да Валі, зачапіць яе.
І дзіўна ж — лёс ішоў яму насустрач!
У нядзелю ён пайшоў на пошту — купіць канвертаў і паперы. І там, ля пошты, напаткаў Валю. І яна зноў сама зачапіла яго, загаварыла гэтак жа смяшліва, як і ў мінулы раз:
— Усё спадзяешся?
— Спадзяюся,— адказаў ён.
Яна знячэўку ўзяла яго пад руку, таўханула плячом:
— Які ж ты муж, калі ні разу не загаварыў да жонкі?
— Не хацеў надакучаць. Яшчэ нагаворымся.
Яна зарагатала весела і звонка, не зважаючы на тое, што ля пошты ў нядзельны дзень было людна. Супакоіўшыся, сказала:
— З табой не засумуеш!.. Дык ты ўжо не маўчы, раскажы, адкуль ты ўзяўся такі на маю галаву... Муж!
Пайсці ў гарадку асабліва не было куды. Пааціраўшыся трохі ў цэнтры, на людзях, падаліся да рэчкі. Канчалася лета, дзень быў сухі і цёплы. Селі яны на паваленае, акоранае і выслізганае за гады дрэва, памаўчалі спачатку, але пакрысе разгаварыліся і ўжо без асаблівых посмешкаў расказалі адно аднаму збольшага пра сябе.
Васіль паведаміў Валі, што ў яго ёсць брат Максім і сястра Волька, старэйшыя за яго, жывуць асобнымі сем’ямі, а дома толькі маці, бацька не вярнуўся з вайны. Валін бацька таксама загінуў на фронце, бабуля нядаўна памерла, дома засталіся мама і малодшая сястрычка Тома, яна летась скончыла школу і працуе ў ашчаднай касе касірам.
— А чаму бабуля называла цябе стрынадкай? Яна што, беларуска? — пацікавіўся, не сцярпеў Васіль.
— Як ты здагадаўся? Ты таксама беларус?
— Беларус.
— А ты адкуль? Барысаў ведаеш? — загарэлася Валя.
— Дзіва што ведаю! Ад нашага Міжгорска кіламетраў семдзесят да Барысава,— адказаў Васіль.
— Ой, дык гэта ж зусім блізенька! — пляснула рукамі Валя.— Бабуліны бацькі былі з-пад Барысава. Яны прыехалі сюды яшчэ да рзвалюцыі. Бабуля і вёску нейкую называла, ды я забылася. Як твая вёска завецца? Звонічы? І яна нешта такое называла. Таксама на «ічы» канчалася. Бабуля і ўсё ўспамінала сваю Беларусь і ўсё хацела вярнуцца туды. Казала: «Хоць бы разок зірнуць і тады памерці ўжо...» Маці яе, гаварыла, наказвала ёй, каб не заставалася тут, а ехала на радзіму, да дзедаўскіх магіл. Бабуля збіралася-збіралася ды так і не сабралася.
— Затое ўнучка выправіць бабуліну памылку — паедзе на радзіму продкаў,— заўважыў як бы між іншым Васіль.
— Ты зноў за сваё? — ускінулася Валя.
— А што я — тут жонку пакіну, а сам паеду?
— А калі жонка не захоча? — усміхнулася Валя.
— Усё роўна адзін не паеду,— адрэзаў Васіль.
— Паслухаць цябе яшчэ раз-другі, дык, мусіць, і не выкручуся, згаджуся пайсці за цябе!
— Вядома, пойдзеш! Я ж казаў, ты добрая, пашкадуеш чалавека і згодзішся,— Васіль не адступаўся.
— Я добрая па абавязку службы,— сказала Валя.— У белым халаце чалавек павінен быць добрым.
— А ты і так добрая.
— Не балбачы, бо гэта пачынае ўжо надакучаць,— паднялася Валя.— Калі ты, мужанёк мой, дэмабілізуешся?
— Як толькі загад выйдзе. Можа, праз тыдзень, можа, праз месяц.
— Дык вось што я табе скажу, мужанёк. Будзь здароў і не кашляй! Дэмабілізоўвайся і едзь на радзіму сваіх і маіх продкаў.— Яна абцягнула, паправіла на сабе сукенку, ускінула на руку чорную паўкруглую сумачку.— А каб твая фізіяномія не была такой кіслай, так і быць, пацалуй на развітанне сваю выдуманую жонку.
Валя падставіла для пацалунка шчаку, адкінуўшы вольнай рукою валасы за вуха. Васіль быў ужо наважыўся дакрануцца вуснамі да гэтай чыстай і па-дзявочы пухленькай шчочкі, ды раптам моцна ашчарэпіў Валю, прыгарнуў да сябе і прыпаў вуснамі да яе вуснаў. Яна паспрабавала вырвацца, але рукі яе былі пад яго дужымі рукамі, яна тузанулася раз, другі, трэці, а пасля сцішылася, бязвольна абмякла, у здзіўленні адзначаючы сама сабе: што гэта ён робіць, гэты дужы, рослы, па ўсім відаць, добры і досыць сімпатычны салдацік, яе нязваны-негаданы муж?
Калі Васіль выпусціў яе, нарэшце, са сваіх абдымкаў, яна не заехала яму па твары. Толькі паправіла на сабе сукенку, валасы, сумачку на руцэ і, стрымліваючы дыханне, сказала:
— Дзівак ты! Я жартам, а ён...
Яна не дагаварыла і хуценька пашыбавала па сцяжынцы ўверх. На грэбені крутога рачнога схілу азірнулася. Васіль згледзеў гэта і рвануўся ўверх. Тады яна таксама кінулася бегчы і знікла між дрэў...
Да ад’езду ён больш не гаварыў з Валяй. Адзінае, што зрабіў, дык гэта здабыў пры дапамозе хлопцаў Валін адрас — яе хатні адрас, адкуль яна прыехала ў ваенны гарадок і дзе жыла яе маці з малодшаю сястрою. Сам сабе і Валі тлумачыў пасля так: от нешта карцела мець той адрас.
Праязныя дакументы яму выпісалі да Мінска. Ва Уладзівастоку ён сеў у цягнік і паехаў. Аднак жа добра ведаў, што да пункта, указанага ў ягоных дакументах, ён не даедзе. Мо таму і не браў білета на самалёт, як іншыя. Нават і ў сне ён памятаў, што па дарозе недзе будзе станцыя Мучная — Валіна станцыя. Што там здарыцца, ён не ўяўляў, толькі быў упэўнены, што проста так ён яе не праедзе.
На станцыі Мучной ён апынуўся ноччу. Звычайны, як паўсюль, будынак вакзальчыка. Не дужа шмат людзей. Дзве ці тры мінуты стаянкі. Загадзя ён не рыхтаваўся што-небудзь рабіць на Мучной — сядзеў на краёчку лаўкі і зусім быццам абыякава глядзеў у цёмнае акно. Але калі цягнік крануўся, лапнуў у рукі свой небагаты скарб, у тры скокі апынуўся ў тамбуры і ўжо з паднятай пляцоўкі-прыступкі гэпнуўся на перон.
І калі дагэтуль галава яго была трошачкі як у тумане, дык цяпер, на пероне аднаму богу вядомай станцыі Мучной, яна запрацавала ясна і цвяроза. Зараз ён пойдзе на вакзал, як-небудзь перакантуецца да раніцы — не так і доўга яе чакаць, а раніцай пойдзе да Валінай маці. Але, але, проста так па вывучаным, быццам даўно знаёмым адрасе: прыйдзе, пазвоніць у дзверы, зойдзе ў кватэру і скажа...
Дом, а калі больш дакладна, дык дамок, падобны на ўкраінскую мазанку, прынамсі, звонку пабелены, стаяў пры самым канцы вуліцы, якая ўпіралася ў сопку. Васіль яшчэ раз зірнуў туды, дзе была прымацавана таблічка-нумар — памылкі не было. Тады ён адчыніў весніцы, прайшоў да ганка і, не знайшоўшы кнопкі званка, пастукаў костачкамі пальцаў у дзверы. На стук ніхто не абазваўся. Тады ён пастукаў яшчэ раз, трохі мацней. На гэты раз дзверы расчыніліся. На парозе стаяла яшчэ не старая жанчына, нечым ледзь улоўным падобная на Валю. «Значыць, не памыліўся»,— адзначыў Васіль і спытаўся:
— Можна да вас?
Валіна маці зрабіла нейкі няпэўны жэст — бы памкнулася была спытацца пра нешта, але перадумала, махнула рукой на хату:
— Заходзьце, калі ласка.
Ён ступіў цераз парог, апусціў долу чамадан, перакінуў цераз спінку крэсла шынель, звычна шмаргануў рукамі па рэмені, абцягваючы-папраўляючы гімнасцёрку, сказаў:
— Добры дзень вам у хату!
— Дабрыдзень,— адказала Валіна маці. Яна прычыніла дзверы і запытальна глядзела на яго.
— Вы, канечне, не здагадваецеся, хто я,— пачаў Васіль і раптам запнуўся, змоўк.
— Я й не чула, як вы пастукалі,— сказала жанчына, быццам апраўдваючыся.— Тома на работу пабегла, а мне сёння пазней трэба, дык я на кухні поркалася... А хіба я ведала вас раней?
Валіна маці гаварыла спакойна, як заўсёды гавораць жанчыны з чужым чалавекам, што пастукаўся ў хату; яго, Васілёва, маці гаварыла б, пэўна, гэтак жа; і ён, слухаючы яе, перадыхнуў з палёгкаю.
— Не, раней вы мяне не ведалі,— адказаў ён на яе пытанне.— Не маглі ведаць...
— А вы ж... Здаецца, вы сказалі, што я павінна была здагадацца?
— Не, не тое... Я к таму, што вы і не можаце здагадацца,— выкруціўся Васіль.
— То хто ж вы будзеце?
— Я... Ад Валі я,— як знайшоўся ён.
— Я так і падумала. Даўно яе бачылі? Ды вы не стойце, сядайце, калі ласка. Чаго ж мы ў парозе стаім?.. Праходзьце туды,— паказала яна на расчыненыя дзверы ў другі пакой.— Праходзьце, сядайце, расказвайце.
Ён зноў перадыхнуў, каўтануў сліну, што сабралася ў роце ад хвалявання, прайшоў у пакой і сеў на падсунутае Валінай маці крэсла. Сама яна засталася стаяць.
— Дык як жа там Валя? Чаго ж гэта яна вас...
Васіль не даў ёй дагаварыць:
— Я не зусім ад Валі...
Яна зірнула на яго ў недаўменні, потым перапытала:
— Не зусім? З ёй што, бяда якая?
Ён прыпадняўся, замахаў рукамі:
— Не, не, з ёй усё добра, вы не хвалюйцеся... Я мужык Валін!
Апошнія словы ён амаль выкрыкнуў. Яна ўспляснула рукамі, апусцілася ў крэсла, прашаптала:
— А божачкі! Які мужык? Муж, значыцца?
— Ага,— бы які недапечаны, кіўнуў ён.
Валіна маці ўсхліпнула. Змахнуўшы рукамі слёзы з вачэй і шчок, яна загаварыла спакайней:
— А чаго ж гэта так? Ні слова маці... Ні ў пісьме, ні як прыязджала... Калі ж вы гэта? І чаму ж ты адзін? Яе што, не адпусцілі?
Васіль пабялеў. Тут толькі да яго дайшло, нарэшце, што ён натварыў! Апусціўшы долу вочы, хаваючы-ўцягваючы далоні ў рукавы гімнасцёркі, ён выціснуў з сябе:
— Ну, яшчэ не зусім муж... Я падумаў... Валя яшчэ не рашыла...
Больш ён нічога не змог сказаць, бо ўбачыў, што Валіна маці перамянілася ў твары, устала з крэсла, выцерла вочы насуха. Загаварыла цвярдзей:
— Што ты, хлопец, вярзеш? Зайшоў у хату, дык кажы, чаго зайшоў. А то: муж — не муж, Валя яшчэ не рашыла!.. Дачка ні словам не абмовілася, а ты заявіўся...
— Я люблю Валю,— уставіў Васіль.
— Ну і што? Ёй ты пра гэта гаварыў? Вы што — рашылі пажаніцца? І ты, і Валя?
Васіль паспрабаваў быў тлумачыць, як ён апынуўся ў Мучной, як і навошта знайшоў іхнюю хату, але Валіна маці не стала слухаць:
— Не тлумі ты мне, хлопец, галавы! От прывядзе дачка мне ў хату чалавека, як гэта ў людзей робіцца, і скажа, што гэта яе муж, тады я ведаць буду, што рабіць,— сказала яна.
Васіль падняўся, пайшоў да дзвярэй, узяў у руку чамадан, другой падхапіў шынель. Патыкаючыся задам да дзвярэй, прамармытаў:
— Даруйце... Я не хацеў... Вы некалі прыехалі з Беларусі... Я таксама з Беларусі... Выбачайце, калі ласка...
Валіна маці дагнала яго ўжо на вуліцы і зноў вярнула ў хату:
— Ідзі ды толкам раскажы, што да чаго! А то пасеяў трывогу і ўцякаеш... Калі ўжо зайшоў, дык...
Пакорліва пайшоў Васіль за ёю ў хату і... застаўся там, і ноччу спаў на ложку, на якім, будучы дома, спала Валя.
Пра тое, як гэта яму ўдалося, ён расказваў Валі пасля, як яны пажаніліся ўжо — так:
— Маці твая, аказваецца, не такая недаверлівая, як ты. Як і табе, я ёй не хлусіў. Сказаў праўду: люблю цябе, толькі цябе і нікога больш, будзеш ты за мной, як за каменнай сцяной, з рук не спушчу да старасці. Маці паверыла і згадзілася аддаць за мяне сваю дачку. Сказала: «Жыві ў мяце, усім скажу, што ты зяць, а Валя прыедзе — запішацеся...»
Валя рагатала:
— А калі б я неспадзеўкі замуж выскачыла?
— Ты на сябе не нагаворвай! Я ж сказаў, што ты мая жонка. Дык якая гэта жонка будзе выскокваць замуж за некага, як не за свайго мужа?!
А Валіна маці прызналася неяк Васілю:
— Ліха яго ведае, але тое тваё трызненне перадалося і мне. Мне ж мама мая і паміраючы ўсё наказвала на радзіму вяртацца. Казала: там і сонейка цяплейшае, і вада смачнейшая, і паветра саладзейшае, і травіца мякчэйшая... Дык я і падумала: а мо і праўда лёс, як гэты салдацік кажа? Не бандзюк жа ён, не ўзвей-вецер, здаецца, і не заморак які-небудзь.
Жарты жартамі, а пажаніліся яны сапраўды, як у кіно. Толькі ці так яно і важна? Галоўнае — жылі і жывуць душа ў душу, двух дзетак займелі — дачушку і сына. Праўда, з дзецьмі яны не дужа спяшаліся. Валя настояла, каб Васіль спярша, без лішніх турбот, вячэрнюю школу скончыў, бо ў яго за плячамі была толькі сямігодка. Не паслухацца ён не мог. Калі Валя хоча, дык ён і не тое адолее, хоць, папраўдзе, не бачыў ён асаблівай карысці ад той вячэрняй школы, не разумеў, чым яна можа памагчы ў яго шафёрскай рабоце, якую ён і без школы любіць і ўмее, здаецца, рабіць не горш за іншых.
Дачушка знайшлася ў іх ажно па пятым годзе сямейнага жыцця. Васіль назваў яе Ядвіськай. Гэтак, як звалі коласаўскую палескую красуню. А можа, і не толькі ў гонар гераіні трылогіі «На ростанях» назваў ён так дачушку. Недзе тым часам, калі чытаў ён трылогію, пачуў і песню пра чарнабрывую Ядвісечку, песню, якая таксама запала яму ў душу. І кніжная Ядвіся, і песенная Ядвісечка спалучыліся ў Васілёвай галаве ў адзіны цудоўны вобраз загадкавай і цнатлівай дзяўчыны-красуні.
Жонка была заўпарцілася супраць Ядвісі. Цешча таксама не пагаджалася на такое імя.
— Там, у вас, можа, і звычка так зваць дзяўчынку, а тут? — казала яна.— Гэта ж пакуль прывыкнуць людзі, абцерпяцца, дык дзіця, не дай бог, і гора набярэцца.
Але Васіль усё ж пераканаў іх — і жонку, і цешчу. Дзеля гэтага яму давялося праспяваць ім, і не адзін раз, «Ядвісечку чарнабрыву». Урэшце на яго бок стала Тома, і малая Ядвісечка, хоць і зусім не чарнабрывая — валосікі ў яе былі акурат такога колеру, як ручайка добра вылежалага і старанна вытрапанага лёну, набыла правы грамадзянства.
Не магла Валя папракнуць Васіля, што ён не любіў дачкі. Як кажуць, крый божа! Вяртаўся з рэйсаў, дык Ядвіська ў яго з рук не злазіла. З ягоных рук і ў школу пайшла. Ды і школьніцай доўга яшчэ заставалася бацькавай дачушкай-пястушкай. Але — няёмка Васілю і прызнавацца — толькі да тае пары, пакуль не знайшоўся ў іх праз дзесяць гадоў пасля Ядвіські сынок, Валерык.
Не можа Васіль ні сабе, ні каму іншаму вытлумачыць, што з ім адбылося, а толькі нешта як перавярнулася ў яго душы са з’яўленнем Валерыка. Сорамна было яму і перад Валяй, і перад цешчай, а найперш перад Ядвіськай, а зрабіць з сабой нічога не мог — начыста завалодаў ім Валерык. Гуляў ён, вядома, і з Ядвіськай, і буськаў яе, і па галоўцы гладзіў, і гушкаў на руках ажно пад столь вялікую ўжо, аднак жа зусім не з тым спевам душы, які абуджаўся, калі позірк ягоны лавіў сына. З нейкай утрапёнай замілаванасцю ён мог гадзіну навылёт глядзець на сына, і Валя, заўважаючы гэта, амаль злосна казала:
— Што з табой, апомніся! Гэта ж няможна так! Ты ж і сурочыць яго можаш! Не любоў ужо, а насланнё!
Васіль усміхаўся, але ўжо і праўда ці не палохаўся, верачы і не верачы ў гэтыя жончыны перасцярогі-забабоны.
Тысячы пяшчотных, ласкавых слоў прыдумляў Васіль, гамонячы з сынам, люляючы яго, закалыхваючы ў ложачку на колцах, спяваючы яму, пакуль не засне, песню за песняй, якія толькі ведаў. Найперш, вядома, народныя — беларускія і рускія. Жонка і цешча часам ужо і пацяшаліся з яго спеваў, але ён не зважаў на гэта і штовечар выспеўваў-выводзіў над Валерыкам і «Перапёлачку», і «А ў полі вярба», і «Ой, на дубе, на вяршэчку», і «Янка стаіць на гары», і «В чистом поле, в поле под ракитой», і, вядома ж, «Ядвісечку чарнабрыву».
З усіх тых ласкавых, часта не надта ўцямных слоў засталося надоўга адно — цяльпук. Яно стала як бы другім імем Валерыка. Змірыліся з ім і Валя, і цешча. А спачатку ж нападалі на Васіля страшэнна.
— Навошта ты дзіця абзываеш? Хочаш, каб і на вуліцы цельпуком звалі? І што гэта, каб хто сказаў, за цяльпук? Сам ты хоць ведаеш?
Васіль шчасліва рагатаў і адбрэхваўся:
— Дальбог, не ведаю! Ну, гэта нештачка такое кругленькае, мякенькае, пухнаценькае, цёпленькае, пахучанькае. Адным словам, цяльпук! Цельпучок!
— Сам ты цяльпук! — махала рукою цешча, але і сама смяялася.
Аднойчы ж, купаючы Валерыка і вымаючы яго з пластмасавых начовак, ласкава дала шлепяка ўнуку па попцы і сказала:
— Ах ты, мой цельпучок!
Так Цяльпук прыжыўся канчаткова.
А калі Валерык пачаў хадзіць, перавальваючыся, бы качанё, з ножкі на ножку, Васіль да Цельпука дадаў Цельпуковіча і цяпер інакш сына і не заве.
Згадка пра сына, як і штораз, прыкацілася да грудзей цёплай хваляй любасці і пяшчоты, і Васіль, міжволі павёўшы вачамі туды, дзе спаў Валерык, усміхнуўся. Нібыта неблагое хлапчанё расце, хаця... Маці ўжо некалькі разоў намякала Васілю на тое, што яго празмерная любоў пачынае вылазіць бокам: Цяльпук Цельпуковіч, ёй здаецца, пачынае праяўляць не лепшыя рысы характару — самалюбства, эгаізм, усёдазволенасць. Можа, маці ў чымсьці і праўду кажа — лейцы ён папусціў. Па сутнасці сынок расце пестуном-панічом — ніякіх абавязкаў і ніякай адказнасці. Дзесяць гадоў чалавек пражыў, а яны з маці пакуль што не дамагліся і таго, каб пасля сябе засцілаў ложак. Дзіўна атрымліваецца. Яны самі, Васіль і Валя, раслі зусім у іншых умовах. Нялёгкае ў іх было дзяцінства, пасляваеннае, часта галоднае і халоднае. Усім тады было нялёгка, але ім, бязбацькавічам, асабліва цяжка. І вось яны дараслі да сваіх дзяцей і гадуюць іх, кіруючыся адным: каб хаця ж яны не зведалі таго, што зведалі самі. Яно, вядома, не дай бог ім таго, але ж... Але ж яны, іхнія таты і мамы, хоць бы і ён, Васіль, у гэтай сваёй нібы добрай заклапочанасці даходзяць да таго, што і праўда ашчаджаюць дзяцей увогуле ад усялякіх цяжкасцей і турбот. А чалавек жа павінен, каб вырасці чалавекам, які будзе здольны паспачуваць і памагчы іншаму чалавеку, пераадольваць пэўныя цяжкасці, зведваць горыч паражэнняў і слодыч перамог. Інакш...
Мо і праўда ён лішне апякае Валерыка? Мо недарэмна маці непакоілася? Пра што гэта яна гаварыла апошні раз? Пра нешта такое, што ўразіла і здзівіла Васіля. Нейкага такога коніка выкінуў Валерык, што пакідаць гэта без увагі нельга было б. Нешта сказаў пра іх — пра бацьку і маці, пра яго, Васіля, і Валю. Ага, во. Маці за штосьці насварылася на яго і пакарала — у кут паставіла. Дык ён ёй заявіў: «А тата лепшы, чым ты. Я цябе не люблю...»
І яшчэ: «Калі вы развядзецеся, дык я з татам застануся, а ты будзеш адна». Адкуль пра развод — вядома. Тады якраз разводзіліся бацькі аднаго яго аднакласніка, хлопчыка выклікалі ў суд, пыталіся, з кім ён хоча жыць. А вось яго заява, што тата лепшы за маму, для бацькі кепскае суцяшэнне, як бы ні цешыла гэта ягонае самалюбства. Трэба сур’ёзна з ім пагаварыць. А ён усё збіраецца, ды так і не сабраўся, усё не датумкаў, як пачаць гаворку пра гэта, усё часу на гэта не дабраў...
Ціха было ў хаце і па-за хатай. Сцішылася недзе і, пэўна, заснула шчанё, не стала чуваць хлапечай гаманы і дзявочага смеху — пэўна, гарадскія ўнукі і ўнучкі таксама пайшлі спаць, нават клён за акном перастаў шумець — на дождж зноў не сабралася. Адзінае, што ўдалося пачуць Васілю ў начной глушэчы, дык гэта ціхенькае — бы крохкі волас пераломваецца — патрэскванне ў электралічыльніку. Пачуў гэтае патрэскванне і ўспомніў, што недзе чытаў, быццам сам электралічыльнік спажывае на свае ўласныя патрэбы, каб лічыць, колькі кілават скарыстаў-спажыў гаспадар, адзін ці толькі адну дзесятую кілавата электраэнергіі...
...Памяць паклікала яго ў маленства...
Кладучыся спаць, Васіль папрасіў маці:
— Мама, разбудзі мяне заўтра рана, добра?
— Калі ж гэта — рана? — падзівілася маці.
— Ну, як сама ўстанеш.
— Што ты, сынок! Я ж у пяць падымаюся, як толькі світаць пачынае. Дык жа мне трэба Рабую падаіць, бо дзядзька Юзік чакаць не будзе. А табе нашто так рана? Ці ж сёння ў полі не набегаўся?
— Набегаўся,— пазяхнуў Васіль.— Але мне трэба, мама. Пабудзі, добра?
— Што гэта табе так прыспічыла ні свет ні зара падымацца? — ужо ці не зацікавілася маці.
— Мамачка, потым скажу, толькі пабудзі! Адразу ж, як сама ўстанеш!
— Ну, добра, добра! Спі ўжо!..
Васіль супакоіўся, перавярнуўся на другі бок — лёг тварам да сцяны, але заснуў не адразу. Усё думаў пра тое, што будзе заўтра. Вось усе здзівяцца!
І зайздросціць будуць! Асабліва гэты задавака Толік! Хай пакусае сябе за локаць! Так яму і трэба!..
Толік — Васілёў аднагодак і сусед. Гароды іхнія мяжуюць. Васілёвы вішні, што растуць на ўзмежку, пусцілі атожылкі і па другі бок паркана, і Толік лічыць іх сваімі. Затое сукі старой расахатай ранетаўкі, што расла ў куце каля Толікавай пуні, амаль да зямлі звісалі на Васілёў бок, і Васіль, у сваю чаргу, абіраў іх з поўным правам.
— А што,— казаў ён Толіку,— яшчэ трэба разабрацца, чыя гэта ранетаўка. Што, твой дзед садзіў? Так я табе і паверыў! А чаму ж яна тады сядзіць на самым раўчуку? Бачыш, камель пад самым капяжом?
Зрэшты, спрачаліся яны проста так, абы спрачацца. Спрачаліся тады, калі сустракаліся на гародах: Васіль па адзін бок моцнага яловага паркана, Толік — па другі. Не гаварыць нічога адзін да аднаго — як ты сцерпіш? Дзе ж ты тут будзеш маўчаць, калі бачыш, што нехта латошыць «нашы» ранетаўкі, а, з другога боку, нехта лоўка пстрыкае костачкамі «нашых» вішань?! І хлопцы бурчалі проста так, без злосці, каб праз пяць хвілін мірна і лагодна сядзець побач на цёплым валуне, што ляжыць на ўзбочыне вуліцы ля веснікаў у Толікаў двор. Валун замяняў лаўку. Яны сядзелі і памяркоўна гаварылі, быццам ніколі і не было між імі нічога, быццам ніколі і ні за што не сварыліся,— як самыя заўзятыя, вадой не разліць, сябрукі. А на гаворкі ў іх хапала і часу, і ахвоты, і фантазіі...
Добра было б на Краснай горцы зямлянку выкапаць. Такую, як у вайну капалі ў Барку. Меншую, вядома, але каб і грубачку там скласці, і каб комін вывесці наверх, куды-небудзь пад куст, і каб палаці земляныя парабіць, а дах дзёрнам выкласці, каб чужое вока зямлянкі той і не ўгледзела. Пагоняць кароў пасвіць, дык можна было б не толькі ад дажджу схавацца, але і ў вайну згуляць...
А няблага было б сплесці ракітавую каробачку — ментузоў цягаць з перасохлай за лета Бачылаўкі. Вядром не так упраўна, а ракітавым кашом здорава было б...
А то — змайстраваць бы самакат, ды такі, што круціў бы за ручку, а ён цябе вёз бы. У дзядзькі Антося такі ёсць? Не, у дзядзькі Антося кепскі, трэба ручку туды-сюды тузаць, тузаеш-тузаеш, а самакат усё роўна памалу коціцца. От каб ручкай круціць, а на вось ланцужок ад старога веласіпеда перакінуць! І лягчэй было б везці сябе, і хутчэй бы ехаў такі самакат...
А назаўтра хлопцаў як падмянялі. Не тое што на камені разам не ўбачыш — на вуліцу адначасова не пакажуцца. Цікуюць з-за платоў адзін за адным: не памірыліся. І пэўна ж! Толік дужа хвацкую стрэлянку зрабіў. З трубчастага гонкага маркоўніку, што парос за пуняй. Заціснеш у адзін канец затычку, з другога боку квачом саўганеш — і страляе гулка, і затычка ляціць далёка. На ўсе дваццаць метраў! Паклаў на слупок шапку і стараецца пацэліць — збіць яе долу. А Васілю ні разу не даў стрэліць. Скнара! Няхай! Папомніць, прыйдзе коза да воза! От прыедзе Максім, тады будзе відаць што ён заспявае са сваёй стрэлянкай!..
Максім, Васілёў старэйшы брат, робіць слесарам у эмтээсаўскай майстэрні ў Янавічах, да якіх ад іхніх Звонічаў кіламетраў восем. Улетку Максім ездзіць на работу на веласіпедзе, а ўзімку кватаруе ў Янавічах. Надакучаў маці з тым веласіпедам усю зіму і выклянчыў — купіў вясною ў Мінску на барахолцы. Стары веласіпед, яшчэ даваенны, камеры ў ім латаныя-пералатаныя, шчыткі пагнутыя, абады паржавелыя, але ездзіць на ім Максім і не нарадуецца, бо як сядзе на веласіпед, дык тады і не бачыць ніхто, што кульгавы ён — Максім яшчэ зусім малым зламаў нагу, коўзаючыся на драўляным каньку, косці зрасліся, але няправільна, і таму ён досыць прыкметна накульгвае. Максім веласіпед свой вельмі шануе, Васілю не заўсёды дасць пакатацца. Часцей тады, калі Васіль чым-небудзь дагаджае яму — папярос з крамы прынясе, квасу кубак падасць. Тады Максім дазваляе яму праехацца. Толік глытаў слінкі, калі бачыў Васіля на веласіпедзе, не вытрымліваў, прасіў:
— Васіль, дай мне, га? Я недалёка. Да Міхалкі і назад. На тваіх вачах, га?
— Табе? А яшчэ чаго ты хочаш?
Васіль і не глядзеў тады на Толіка. Закідваў за раму нагу, круціў педалі. Толік трос яму ўслед кулаком.
Назаўтра камень ля яго хаты пуставаў...
Цяпер жа Васіль смакаваў, што будзе заўтра. «Не будзеш тады задавакаю! Стрэлянкі шкадуе! Шчасця такога! Захачу — дзесяць зраблю!..»
Сёння Васіль быў у полі — адбываў радоўку за Рабую. Кароў пасе дзядзька Юзік, а падпаскаў яму па чарзе даюць з кожнага двара. Сёння была Васілёва чарга. Васіль з ахвотаю ідзе ў падпаскі да дзядзькі Юзіка. Праўда, часам здавалася яму, што дзядзька Юзік вельмі часта пасылае яго, Васіля, адагнаць ад шкоды чыю-небудзь карову, але Васіль за гэта не крыўдуе: на тое ж ён і падпасак, каб пабегаць. Урэшце, дзядзька Юзік — старэйшы, каму ж, як не яму, камандаваць? Затое як дзядзька Юзік умее расказваць! І столькі цікавага! Кожную сцяжынку, кожнае дрэва, нават купіну ведае наўкол дзядзька Юзік, і пра ўсё ў яго ёсць цікавыя байкі. Васіль ажно здзіўляецца: адкуль толькі і ведае ўсё тое дзядзька!
Але найбольш прыемна Васілю ад таго, што дзядзька Юзік размаўляе з ім, як з дарослым, як з раўнёю. Вось і сёння. Выгналі кароў на выган. Счакалі крыху, пакуль збяруцца ў гурт усе вясковыя рагулі, кветкі, букеткі ды падласкі, а пасля дзядзька Юзік і кажа:
— Ну, то што, сынку, будзем рабіць? Мо пад Красную горку падамося? Я ўжо там дзён пяць не быў, траўка павінна добра адскочыць...
Васіль разумее, што ўсё роўна, пярэч ён ці не пярэч, дзядзька Юзік пагоніць статак туды, куды надумаўся. І таму ён маўчыць, быццам згаджаецца. Што з таго, што яму, Васілю, не хочацца сноўдацца за каровамі па кустах па той Краснай горцы? Але, што ні кажы, усё-такі прыемна, што дзядзька Юзік «раіцца» з ім.
— То так, сынку. Паціху паперадзе пойдзем, глядзіш — у часе і да Краснай горкі дойдзем. Там кароўкі паляжаць, жвачку перажуюць, і мы адпачнём. Мо і малінай паласуемся. Сёлета ад яе ўся Красная горка чырвонай будзе. Дужа ўрадзіла! Мабыць, паспела за гэтыя дні.
Красная горка — невялікі грудок, за кіламетра паўтара ад Звонічаў. Некалі, Васіль чуў ці не ад таго ж дзядзькі Юзіка, на Красную горку ездзіў слухаць салаўёў пан з паненкамі. Ад тае пары засталася, бадай, толькі назва — Красная горка. Старэйшыя людзі казалі яшчэ, што некалі на Краснай горцы быў прыгожы сад-гай. Раслі грушы, яблыні, слівы, парэчкі, агрэст і смароднік. Быццам былі там і роўныя акуратныя алейкі. Цяпер ад усяго таго нічога, бадай, не засталося. І грушы і яблыні, казалі, павымярзалі перад вайною. Толькі зрэдку, дзе-нідзе, трапляюцца горкія — ажно Масква відаць! — дзічкі-гарчэча і грушы-самасейкі. Альшэўнік, лазоўнік і акацыі заглушылі парэчкі, агрэст, алеі пазарасталі. Замест іх цяпер тут ледзь пралазныя сцежкі ў гушчары. Затое разбушавалася тут крапіва і маліна. Маліны кожнае лета — процьма. Усе суседнія вёскі цягаюць адсюль маліну вёдрамі і кашамі. Возяць прадаваць у Мінск. Дзецям ёсць занятак і заробак. Калі пастарацца, дык можна назбіраць не толькі на сшыткі і алоўкі, але і на якую-небудзь адзежыну.
Тым жа летам Васіль неяк зусім забыўся на маліну. Думаў — яшчэ не пара. Аж бач, дзядзька Юзік кажа, што паспела ўжо...
Ён ледзь дачакаўся, пакуль палягуць каровы, і сігануў у кусты. І адразу ж натрапіў на маліну. Ад яе чырвана было наўкол! Каўтануў некалькі ягадзін — быццам мёд! Ягады віселі цэлымі гронкамі, буйныя, як слівы ці касцянкі. Спачатку разгубіўся. Хацеў зрабіць карэц, набраць маліны ды занесці дадому, маці пачаставаць, але перадумаў. «Яшчэ ўбачаць! Не! Я першы іх знайшоў, заўтра ж першым і пайду. Вазьму кошык і раненька-рана. Нічога, што росна. Крапіва не так будзе пстрыкаць. Ото будуць усе зайздросціць! А найбольш гэты Толік! Я заўтра мо і два разы спраўлюся...»
З гэтымі думкамі Васіль і заснуў.
Назаўтра маці разбудзіла яго на самым золку. Васіль хуценька выслізнуў з пасцелі, пачаў апранацца. Пакуль маці даіла Рабую, ён скокнуў на гарышча — зняў чыстую, з сасновага карэння кашолку, якую маці берагла пад ягады і вішні, нацягнуў на ногі парваныя боты-гумовікі, кінуў у кашолку мацерыну старую хустку — павязаць на шыю і галаву, каб крапіва не кусалася, і пашыбаваў загуменнем. Спусціўшыся да Яўхімавай крыніцы, задаволена адзначыў, што ніхто яго не бачыў. Адсюль дарога прадзіралася праз кусты, і Васіль, не баючыся, борздка пашыбаваў да Краснай горкі. «Першы ці не?» — трывожыла думка.
Маліна была не кранута. Крамяны маліннік, нікім не патрушчаны, не паламаны, тапыршчыўся. пырскаўся расою. Ад сэрца адлягло. Прывязаў да кашолкі вочапку, павесіў яе на шыю і пачаў спрытна збіраць абедзвюма рукамі буйныя сакавітыя ягады. Усе ў кашолку: у рот пакуль што нельга — хай закрыецца дно...
Колькі часу мінула, Васіль не ведаў. Адчуў толькі, што кашолка пацяжэла — вочапка пачала муляць-рэзаць шыю. Рабілася душна. Сонца паднялося досыць высока. Цяпер Васіль не спяшаўся. Кашолка была амаль поўная, можна было дазволіць сабе кідаць пяць-шэсць ягадзін у пасудзіну, а сёмую — у рот.
Кашолка ўсё цяжэла. Васіль асцярожна, каб не патрушчыць, разгроб ягады, падгарнуў іх пад берагі. Пасярод утварылася ямка. Зрываў маліну жменямі і сыпаў туды, у гэтую ямку. Так, здавалася, кашолка напаўнялася хутчэй. І праўда — ужо амаль з берагамі. Яшчэ прыгаршчы — і ямкі не стала.
Васіль апусціўся на калені, перакінуў цераз галаву вочапку, паставіў кашолку на зямлю. Дастаў з кішэні ножык-складанчык, зроблены Максімам у майстэрні, акуратна выразаў і акарыў два тонкія, але нягнуткія пруткі-распоркі — уставіў у кашолку, каб не таўкліся ягады.
«Вешаць на шыю не буду. Набяру і так. Закрыць пруткі і насыпаць коптур...»
Васіль разагнуўся і... пачуў галасы. Прыслухаўся. Не, мусіць, падалося. Але калі шмаргануў некалькі разоў ягады, зноў пачулася гамонка. Галасы сталі быццам бліжэй. Васіль сцішыўся, зашыўся, шморгаў ягады і. не гледзячы, кідаў іх у кашолку: прыслухоўваўся. Ён не заўважаў, што кашолка даўно ўжо поўная, нават з коптурам, што ягады скочваюцца на зямлю. Галасы былі зусім блізка, Васіль іх пазнаваў. «Гэта Зінка Аленіна, гэта Воўка Маслюкоў... А гэта — Воўка Дрозд... Толіка няма...» І раптам пачуў: «Хлопцы, а чаму гэта Васіля Міхалінінага няма?» Гэта гаварыў Толік, пытаўся пра яго, Васіля.
Ён бязвольна апусціўся на калені. Стала блага — ці то ад духаты і спякоты, ці то ад з’едзеных нашча малінін, ці то ад пякучай крыўды, што душыла яго. На вочы нагортваліся слёзы. «Гэта ж трэба! Так спяшаўся, так хацеў быць першым, каб ніхто не ведаў, каб усе пазайздросцілі...»
Чаму раптам прыпомніўся той дзень, тая яго дзіцячая крыўда ад таго, што не першы прынёс у вёску паўнюткую кашолку маліны? Не такі і прагавіты быў ён, Васіль. Крыўда — не ад прагавітасці. Ад таго, што не яму выпаў гонар быць першым. А яшчэ ад таго было крыўдна, што сорам грыз душу. Вунь, усе сабраліся гуртам і пайшлі на Красную горку, а ён, як злодзей, краўся цішком, каб хаця ніхто не ўгледзеў. Ісці дахаты яму давялося таксама крадком, пасля ўсіх — каб зрабіць выгляд, што гэта яны яго не пазвалі, а не ён іх. Было такое, было! І дзень той памятае Васіль вельмі добра. Але ж ці толькі з-за таго выпадку? І ці таму так яскрава высвяціўся ён цяпер, праз столькі гадоў? Мо ў звязку з Цельпуком Цельпуковічам? Маўляў, бацька і падпаскам быў, і маліну збіраў, каб зарабіць на кніжкі ды на чаравікі да школы, а сынка адно ведае буськаць ды на галоўцы гладзіць? Можа, і ў звязку з гэтым. Аднак жа мроіцца і яшчэ штосьці. Але, але, было і яшчэ нешта ў той дзень, і куды больш важнае, чым кашолка маліны з Краснай горкі. Што?
Ды вядома, што! Як ён мог забыцца! Як ён мог помніць пра тую кашолку маліны, а пра гэта забыцца?
Маці пераняла яго на гумне, узяла з рук кашолку, пахваліла:
— Ну як жа на цябе не сварыцца! Хоць бы сказаў што. А то зайшла ў хату, Рабую падаіўшы, а яго нямашака. І следу ніякага! Куды, дзе прапаў — паспрабуй здагадайся! А ён во што надумаўся! Гэта ўчора ў полі нагледзеў? Ну, малайчына! Ідзі, мыйся ды снедай хутчэй, бо і па абедзе хутка будзе. Вунь дзе сонца ўжо.
Ён памыўся, высербаў міску булёну з ячным праснаком, выпіў конаўку малака і выбег на вуліцу. Зірнуў на Толікаў камень — там было пуста. Зірнуў у другі бок вуліцы — таксама нікога. Крыўды ці сораму ў душы ўжо не было. Ужо былі на языку на ўсялякі выпадак словы пра тое, што заўтра яны ўсе разам, з усходам сонца, не пазней, пойдуць на Красную горку, бо ён, Васіль, сёння пасля ўчарашняй радоўкі праспаў і не змог пайсці, а заўтра абавязкова пойдзе, толькі ж — каму гэта сказаць? Дзе ж той самы Толік? З маліны яшчэ не вярнуўся ці так доўга за сталом апратаецца?
І тут Васіль убачыў на ўзбочыне чысценькі, жоўценькі, з карычневатымі наскамі сям-там пакінутай кары сасновы кругляк. Навошта яго тут, насупраць іхняй хаты, скінулі? І хто гэта зрабіў?
Падышоў Васіль бліжэй і пабачыў, што танейшы канец кругляка быў абчасаны, як завостраны. Зірнуў уздоўж вуліцы — жаўцеюць такія ж круглякі і ля Міхалкі, і далей, насупраць Любаччынай хаты. Значыць, не звычайныя гэта круглякі-бярвенні, а слупы? Тэлефонныя? Не, не тэлефонныя, а электрычныя! Значыць, і праўда будзе ў Звонічах электрыка?!
Трэці год гавораць у вёсцы пра электрыку. З той самай пары, як першы раз прыехаў у Звонічы з Масквы дацэнт. Прыезд яго быў для ўсіх звонінцаў не абы-якой падзеяй, асабліва пасля таго, як пайшла пагалоска, што дацэнт намерыўся пабудаваць на іхняй плыткай Бачылаўцы... гэс!
Пра дацэнта Васілю расказала маці. Аказваецца, ён родам са Звонічаў. Брат Тэклі Муравіцкай, што жыве праз чатыры хаты ад іх. У маткі яго, Прузыны, было ажно дванаццаць дзяцей, але ўсе памерлі малымі. Засталіся толькі старэйшая Тэкля і апошні Аляксей, гэты самы цяперашні дацэнт. Малым, яшчэ і года не было, ён выкуліўся з падвешаных да бэлькі начовак-калыскі і пашкодзіў хрыбетнік, ад чаго займеў на спіне невялікі горб. Але рос Аляксей галавастым. Мусіць, па гэтай прычыне пасля таго, як памёр яго бацька, Прузынчын брат, што рабіў у Мінску на чыгунцы, забраў пляменніка да сябе. Прузына, казала маці, была і рада, бо на гаспадарцы з яго, калекі, была невялікая помач. Аляксей у Мінску скончыў школу, а пасля тэхнікум, потым ці не сам вучыў у тым тэхнікуме іншых. Перад вайной ён не адзін раз прыязджаў у Звонічы. Прузына надта ж ганарылася сынам, паказвала ўсім яго падарункі, але людзі казалі між сабою, што Аляксей прыязджае не так дзеля маткі і сястры, як дзеля Альбіны Жызнеўскай. Ды, пэўна, Альбіна не вельмі гарнулася да яго і неўзабаве выйшла замуж за Рыгора Бладыку, які рабіў сакратаром у сельсавеце. Аляксей моцна перажываў і, паехаўшы са Звонічаў, як забыўся на іх — не прыязджаў і не пісаў. Прузына цішком, казалі людзі, праклінала Альбіну, што гэта праз яе сын выракся і вёскі, і маткі. Год не пісаў, другі, трэці, а там і вайна навалілася, не да пісьмаў стала.
У вайну Прузына загінула. На пачатку першай блакады. Ішлі тады карнікі і абстрэльвалі кожны лясок і нават асобныя грудкі лясістыя. Нават могілкі на пагорку, парослыя старасвецкімі соснамі, абстралялі з мінамётаў. А Прузына за могілкамі, у кар’еры, адкуль пясок да вайны бралі, з канём сядзела. Пераляцела міна цераз могілкі і шпокнула ў кар’ер. Каня і не параніла нават, а Прузыну — насмерць. Васіль памятае, як тое здарылася. Цьмяна, але памятае. Сам ён, вядома, туды, у кар’ер, не бегаў, смаркач яшчэ быў, але, памятае, людзі гаварылі, быццам яна і мёртвая трымала ў руцэ павадок ад аброці.
Не азваўся Аляксей Муравіцкі і пасля таго, як вайна з Беларусі пакацілася на захад. Не шукала яго і Тэкля. Па-першае, не ведала, куды і як пісаць. А па-другое, разважыла: калі жывы, дык адзавецца, не забыўся ж, пэўна, у якім баку іхнія Звонічы.
Прыехаў ён нечакана восенню сорак пятага. І прыехаў ужо не Ігнасёвым Аляксеем, а дацэнтам Муравіцкім. А самае галоўнае — прыехаў з Масквы. І як калісьці Прузына пераймала ўсіх, каб пахваліцца сынам і сынавымі падарункамі-гасцінцамі, дык цяпер Тэкля ўзахап расказвала кожнаму, пытаўся хто ці не пытаўся, што брат яе жыве ў Маскве ў самым цэнтры, робіць дацэнтам у інстытуце, мае жонку і дзвюх дачок, а ёй, Тэклі, прывёз дзве шарсцяныя хусткі, чатыры бляшанкі тушонкі і цэлага кіло цукру. Жанчынам яна абавязкова паказвала тыя хусткі — зусім аднолькавыя — вялікія, клятчастыя, з кутасамі.
Некалькі дзён прабыў тады дацэнт у Звонічах. І толькі першы вечар правёў у роднай хаце з сястрою. Рэшту ж дзён прападаў то ў лесе, то ў полі, то на беразе Бачылаўкі, а вечарамі сядзеў ці ў старшыні калгаса Барэйкі, ці ў старшыні сельсавета Шалака. Вось з адной з гэтых хат — Барэйкавай ці Шалаковай — і папаўзла па Звонічах чутка, што Ігнасёў дацэнт прапануе пабудаваць на Бачылаўцы электрастанцыю. Маўляў, і Шалаку, і Барэйку прадудзеў вушы: наглядзеўся я на нашу беднасць-галоту, дужа мяне ўразіла, што тут у вас фашысты натварылі, дык вось хоць памагу тым, чым магу — спраектую невялічкую гідраэлектрастанцыю на Бачылаўцы, каб, нягледзячы на ўсё гора, засвяціліся ў сяле хаты, каб крычалі зыркімі вокнамі на ўвесь свет, што жывём мы, насуперак усім злыдням — жывём, дзяцей гадуем-вучым, старых шануем — іхнія вочы беражэм, не маркоцімся лішне, верым у лепшую будучыню...
Васіль дык чуў усё гэта на свае вушы. Чуў ад самога дацэнта. Іхняя настаўніца Наталля Міхайлаўна запрасіла госця з Масквы ў школу. І ён прыйшоў, выступіў перад вучнямі. І Васіль разам з усімі слухаў дацэнтаў расказ: пра тое, як абаранялася Масква ў сорак першым і як папёрлі-патурылі ад яе варот фашыстаў, як прагналі пэўна сто тысяч палонных немцаў па маскоўскіх вуліцах, каб увесь свет пабачыў, што Чырвоная Армія ўмее ваяваць і абавязкова разаб’е фашыстаў; пра тое, як жыве і працуе сённяшняя, пасляваенная Масква, пра Красную плошчу і Маўзалей на ёй. А пад канец свайго расказу дацэнт загаварыў пра Бачылаўку, пра тое, што яна плыткая і кволая, але ўсё ж, пры добрым гаспадару, можа набрацца сілы, каб вечарамі круціць турбіну і асвятляць звоніцкія хаты, а мо зрабіць і яшчэ сёе-тое.
Чутку пра гэта людзі ўспрынялі па-рознаму. Адны проста адмахнуліся:
— Ат, пустое! ІІІтаны во звальваюцца — духі падцягнула, як тут на электрыку замахвацца?
— Ага, праўду кажаш! Толькі гэтага гэсу нам і не хапала! Лыжку да рота і ўпоцемку данясеш, абы ў лыжцы было!
Іншыя пярэчылі:
— А чаму б і не? Дацэнт жа кажа, што паможа. У Маскве жыве, дык мо і праўда паможа. А электрыка ў хаце — гэта ж любата. Я вунь у Міжгорску была, да Веркі Цюні заходзіла, дык жа — рай! Кожны куточак высветлены!
— А нашто табе куточак той высвечваць? Прусакі і без электрычнасці дарогу да стала ведаюць!
— Не брашы! Мы пры лучыне слепімся, дык хай бы хоць дзеці вачэй не псавалі і копаці тае не глыталі! ,
— Праўду кажаш! Хай бы Барэйка адразу не адбрэхваўся, а падумаў бы добранька, у раён бы з’ездзіў, параіўся, мо і там памогуць чым-небудзь...
Васіль, вядома, быў за гэс усёю душою. Што значыць ужо само гэтае слова — гэс! Гідраэлектрастанцыя! Ён чытаў кніжку пра Днепрагэс. Бачылаўка, на жаль, не Дняпро, рачулка дробная, улетку ў ёй папялёхацца можна толькі ў вірку, што на балоце, а ў іншым месцы яе курыца ў брод пяройдзе, але ўсё ж адно — гэс! І якая ўрэшце розніца, маленькая гэс ці вялікая? Іхнім Звонічам хопіць і маленькай. Абы свяціла ў хатах! Шкада вось толькі, што назва іхняй будучай гэс не падбіраецца, каб так гучала, як Днепрагэс. Скараціць і назваць Бачгэс — незразумела. Бачылагэс — гучыць, як тачылагэс. Бачылаўкагэс — доўга, вымаўляць цяжка. Хай будзе проста гэс. Альбо: гэс калгаса «Чырвоная Беларусь». Чым блага?!
Як і ўсе звоніцкія хлопцы і хлапчукі, Васіль быў за гэс. Ды толькі пакрысе гаворкі пра яе аціхлі. Паехаў дацэнт, і нікому, здавалася, зноў, як і раней, не патрэбна была Бачылаўка. Інтарэсу да яе — ніякага. Струменіць сабе паціхеньку ў абсадзе альховых ды лазовых кустоў, ёсць куды гусям ды качкам выйсці, ёсць дзе спаласнуць памытыя транты — вось і добра. А гэс? Ат, добра таму дацэнту, седзячы ў Маскве, фантазіраваць!
Ды, наўздзіў, праз колькі тыдняў, якраз на Кастрычніцкія святы, Муравіцкі прыехаў зноў. І зноў па сяле папаўзлі чуткі. Ды ўжо, бадай, і не чуткі. Пачутае кімсьці ад хаты да хаты абрастала ўсё новымі і новымі дэталямі, канкрэтнымі, зусім праўдзівымі, і ўрэшце кожны вясковы падшыванец ведаў усе падрабязнасці.
Васіль таксама ведае. Ведае, што Муравіцкі прыехаў не з пустымі рукамі, што ён прывёз вымаляваны-вычарчаны на тоўстай гладкай паперы план ці, як нехта казаў, чарцёж гэс. План той дакладна, па правілах навукі, вывераны і вылічаны. Дацэнт мяркуе будаваць гэс там, дзе калісьці, яшчэ пры панах, на Бачылаўцы быў млын. Старыя людзі памятаюць і млын, і млынара, які немаведама адкуль паявіўся тут і паставіў, пэўна ж, з дазволу пана, на Бачылаўцы млын. Ездзілі ў той млын сяляне з усяго наваколля, ездзілі, хоць і пракліналі млынара, які браў за памол не так, як спрадвеку бралі ўсе млынары, а перасыпаў у свае бяздонныя мяхі ці не трэць сялянскага мліва. Мусіць, гэта было прычынай таго, што цёмнай восеньскай ноччу млын разам з прыбудоўкай, у якой жыў млынар, згарэў да тла. Сам млынар ацалеў, але, пэўна, нешта зразумеў, бо аднаўляць млын не стаў і кудысьці знік — гэтак жа нечакана, як і паявіўся. А не стала млына, дык не стала і стаўка пры ім: дно зарасло аерам і лотаццю, невысокі насып, які збіраў ваду, абсунуўся, парос кустоўем.
Вось там, на месцы колішняга млына, і думае дацэнт будаваць гэс. Кажа, што лепшага месца няма, што там палова работы ўжо зроблена — ёсць падрыхтаванае дно і насып. Дно пачысціць, насып паправіць і надсыпаць — вось табе і гатовае месца для збору вады. І не бяда, што месца тое далекавата ад вёскі — недзе з кіламетр. Лягчэй жа будзе ўкапаць паўтара дзесятка слупоў, чым пачынаць земляныя работы на зусім непадрыхтаваным месцы.
Васіль таксама лічыць, што месца выбрана правільна. А вось жа кажуць, што Барэйка не хацеў пагаджацца. Там, якраз па Бачылаўцы, праходзіць мяжа між палеткамі «Чырвонай Беларусі» і калгаса «Энергія». Запруджваць Бачылаўку там — значыць ствараць возера на землях двух калгасаў. А пойдзе на гэта Супрун, старшыня з «Энергіі»? А як упрэцца? Не, круціў галавой Барэйка, шукай, Аляксей Ігнатавіч, іншае месца, каб ужо — наша гэс дык наша!
Муравіцкага, аднак, рашуча падтрымаў Шалак, старшыня сельсавета і сакратар партыйнай арганізацыі. Ён ухапіўся за праект абедзвюма рукамі. Дзякуй трэба сказаць Аляксею Ігнатавічу, крычаў Шалак Барэйку, што ён далей і глыбей за нас з табой бачыць! Ты ж падумай толькі, што выходзіць. Выходзіць, што гэс будзеш будаваць не ты адзін, а з Супруном! А гэта значыць — што? А тое, што мо і праўда будзе гэс на нашай Бачылаўцы. Аднаму, я ўжо табе казаў, было б не над сілу, а разам з «Энергіяй» мо і асіліце. Я адпаведна і райвыканком настрою: маўляў, калектыўная будоўля, трэба ім памагчы... А ты... Няма ў цябе шырыні погляду, індывідуаліст ты, Барэйка, казаў і кажу!.. І Барэйка здаўся.
Васіля гэтая апошняя акалічнасць засмуціла: вось табе і гэс калгаса «Чырвоная Беларусь»! Аднак ненадоўга. Хай далучаецца да Звонічаў і Буда. Вуньжа яна, відаць са Звонічаў. Буданскія хлопцы ў Звонічы ў школу ходзяць, яны, можна лічыць, свае, не тое што міхалкаўцы ці чэрнеўцы. Галоўнае, што будзе гэс! Муравіцкі, аказваецца, не толькі план прывёз, а і нейкія металічныя цацкі. Дзве скрынкі, казалі. Па іх падводу пасылалі ў Міжгорск...
На гэты раз пасля ад’езду Муравіцкага гаворкі пра гэс не аціхлі ў Звонічах. Добрую спажыву гэтым гаворкам дала неспадзяваная знаходка ў Будзе.
Перад ад’ездам Муравіцкага яго паклікаў у госці старшыня «Энергіі» Супрун. Пайшоў Муравіцкі ў Буду. І там ля кузні, у кучы жалезнага ламачча, пасцягванага адусюль, знайшоў вадзяную турбіну. Якім чынам і адкуль яна трапіла ў Буду? Аказалася, прывезлі яе ў сорак другім акупанты, калі яшчэ мелі ў Будзе свой гарнізон. Пэўна, меркавалі «запрэгчы» ў яе Бачылаўку, няйначай. Але ў тым жа сорак другім партызаны разграмілі буданскі гарнізон, больш немцы ў Буду не патыкаліся. А турбіна засталася. І ёй Муравіцкі абрадаваўся страшэнна, дармо што ўся была пабіта ржою, што на вале не было падшыпнікаў і сам вал быў скарэжаны. Ён тут жа папрасіў вызваліць турбіну з кучы ламачча, схаваць пад павець, ачысціць ад іржы.
Пасля высветлілася, што ад турбіны засталіся прыгоднымі, бадай, адны лопасці, рэшту недастаючых дэталяў трэба было недзе даставаць. А дзе? Абяцаў выручыць з бяды дацэнт: думаецца, маўляў, яму, што ў Маскве ўдасца ўкамплектаваць турбіну, мо нават родны інстытут выручыць за кошт свайго лабараторнага абсталявання.
У Звонічах і Будзе не толькі гаварылі пра будучую гэс, але і сёе-тое рабілі. Прынамсі, Васіль памятае, што і зімой, і вясной, пакуль стаяла санная дарога, звонінцы і буданцы некалькі разоў ездзілі ў Зацэнне па цэглу, а з Міжгорска прывозілі цэмент і кавалкі рэек.
А ўлетку зноў прыехаў Муравіцкі, і на Бачылаўцы закіпела работа. За некалькі тыдняў пракапалі дадатковае рэчышча, каб на галоўным вада не перашкаджала мураваць турбінную камеру і шлюз, на добры метр паднялі колішні насып, на новым рэчышчы зрабілі бетонны масток з пад’ёмнымі застаўкамі, каб у паводку ці ў вялікі дождж спускаць лішнюю ваду. На работу выходзілі і старыя, і малыя, зранку і ўвечары.
Нямала пашчыраваў там і Васіль у кампаніі такіх, як і сам, падшыванцаў. З іх Муравіцкі арганізаваў спецыяльную брыгаду. Яны выразалі на лузе дзярніны, насілі іх на насып і абкладвалі адхоны, старанна замацоўваючы палоскі дзярнін драўлянымі калочкамі. Муравіцкі раз-пораз пахвальваў хлопцаў, і яны стараліся з усіх сіл, вяртаючыся дадому стомленыя і запэцканыя з ног да галавы.
Восенню і зімою будоўля на Бачылаўцы замёрла ў чаканні наступнага лета, калі ў дацэнта зноў будуць канікулы. Дацэнт абяцаўся прывезці з сабой і студэнтаў — ім, будучым электрыфікатарам, будзе тут, маўляў, добрая практыка...
Цяпер, угледзеўшы на ўзбочыне вуліцы свежыя сасновыя круглякі, Васіль ажно сцепануўся ўвесь: як жа ён забыўся? Казалі ж на сяле, што з дня на дзень павінен прыехаць дацэнт са студэнтамі!
Надвячоркам па ўсіх Звонічах капаліся пад слупы ямы. Па адным баку вуліцы ўжо стаялі слупы тэлефоннай лініі, і ямкі людзі капалі па другі бок. Перад гэтым уздоўж вуліцы прайшоўся рахункавод Косця Братачка, пазначыў, дзе капаць ямкі, і наказаў, якой глыбіні. Капалі іх гуртам, мужчыны і хлопцы рознага ўзросту з трох-чатырох, бліжэйшых да таго ці іншага слупа, хат. Ямку насупраць Васілёвай хаты капалі дзядзька Рыгор, Васіль, Толік і аднарукі Сцяпан Думанскі. Зрэшты, дзядзька Сцяпан не капаў, а, тупаючы вакол, пакрыкваў:
— Грыша, рабі ўступ! Без уступу ў метр не выкапаеш! А трэба ж і глыбей! І слупа без уступу дыба не паставіш! А вы, вераб’і, чаго кешкаецеся? Цыркаеце па напарстку! Тут жа мякка, сырая гліна!..
За адзін вечар па ўсім сяле роўным шнурочкам пасталі жоўценькія слупы, востра пахла на вуліцы смалою. Радасці было хлопцам — цераз край!
А назаўтра недзе па абедзе пачалося такое, што і Васіль, і Толік, і іншыя падшыванцы-гарэзы не стыкаліся дома да ночы, забыўшыся і на яду, і на ўсе свае хатнія клопаты і абавязкі.
Зранку Стэпка Фэлькава развозіла па вёсцы скруткі тоўстага, сплеценага з сямі столак серабрыстага алюмініевага дроту. Васіль датуль наогул не бачыў такога цудоўнага дроту і кавалачка, а тут, дай веры, яго былі цэлыя скруткі, па метраў сто, пэўна, а можа, і па паўкіламетра. Хлопцы гойсалі ад скрутка да скрутка, мацалі дрот, спрабавалі, ці мяккі, ці не ломкі, і ў душы спадзяваліся займець хоць па невялікім кавалачку.
А пасля абеду на вуліцы паявіліся хлопцы і дзяўчаты (дзяўчат было ці не больш) у чорных картовых камбінезонах. З кішэняў у іх вытыркаліся пласкагубцы, кусачкі, у многіх у руках былі свярдзёлкі, а на плячах жалезныя крывулі з шынамі. Васіля найперш здзівіла тое, што дзеўкі былі таксама ў штанах, як і хлопцы. Гэта былі маскоўскія студэнты, прывезеныя дацэнтам. Хлопцы і дзеўкі гучна перагаворваліся між сабою, смяяліся.
Услед за імі ехала Фэлькава Стэпка. Хлопцы бралі з калёс жалезныя крукі і фарфоравыя ізалятары, раскладвалі іх кучкамі ля слупоў. Пасля, пачапіўшы жалезныя крывулі на ногі, палезлі на пастаўленыя ўчора слупы. Там, наверсе, гэтак жа сама весела перагукваючыся, яны свідравалі ў слупах дзіркі, укручвалі-ўвінчвалі ў іх жалезныя крукі, намотвалі на крукі пасмачкі пянькі, навінчвалі на іх фарфоравыя ізалятары — такія ж, як і на тэлефонных слупах, толькі трошку большыя.
На другі дзень звоніцкія хлапчукі таксама да ночы прападалі на вуліцы. Яны былі найпершымі памочнікамі ў маскоўскіх студэнтаў-электрыкаў, як іх адразу ж ахрысцілі ў вёсцы. Паслугі хлопцаў электрыкі прымалі ахвотна. Ледзь што трэба было, так і крычалі:
— Пацан, падай!
— Мальчык, прыдзяржы!
— Дружок, памагі!
І «пацан», і «мальчык», і «дружок» кідаліся выконваць гэтыя просьбы напярэймы.
Электрыкі раскруцілі скруткі серабрыстага дроту, расцягнулі яго ўздоўж слупоў з канца ў канец вёскі ў тры столкі, потым зноў палезлі на слупы, і ўслед за імі паўзлі, звіваліся, зіхацелі на сонцы алюмініевыя ніткі, каб, нацягнуўшыся, тут жа зазвінець пад лёгкім летнім ветрыкам звонкімі струнамі.
А пасля электрыкі разышліся па хатах. У Васілёву хату завіталі дзве дзяўчыны. Яны паставілі свае сумкі-торбы на канапу, паклалі на стол інструменты, спыталіся ў маці:
— Мамаша, гдзе вам паставіць выключацель і разетку?
Маці разгублена азірнулася на хату, знайшла вачамі Васіля, бы просячы яго дапамогі, сказала:
— Вы ўжо самі, дачушкі, глядзіце, дзе што. А то ж хіба я разумею? Мо ўжо ў сына во пытайцеся?
Ці зразумелі што дзяўчаты з мацерынага адказу — наўрад, адно ўлавілі, пэўна, наконт сына, бо пасля ўвесь час загаворвалі да Васіля:
— Ну так што, здзесь разетку паставім? Ты гдзе ўрокі дзелаеш? Здзесь? Вот і харашо, лампу сібе настольную паставіш і будзеш дзелаць.
Яны спрытна прыбівалі да сцен ролікі, нацягвалі на іх ізаляваны, скручаны ўдвая, быццам вяровачка, белы провад, свідравалі дзіркі ў перагародках, устаўлялі ў тыя дзіркі фарфоравыя трубачкі, падвешвалі да столі чорныя патроны і тут жа ўвінчвалі ў іх лямпачкі. Шрубы, малаток, кусачкі, тыя ж самыя патроны, трубачкі, выключальнікі падаваў ім Васіль. Пад канец ён ужо ўгадваў, што ім спатрэбіцца ў наступную хвіліну, і стаяў напагатове, трымаючы ў руцэ той ці іншы інструмент ці дэталь. Студэнткі жартавалі:
— Вот відзіш, ты ўжэ ўсё панімаеш! Мог бы і без нас усё здзелаць? Змог бы, да? Не сцесняйся! Падрасцёш і будзеш электрыкам...
Васіль чырванеў яшчэ больш, губляўся, упускаў з рук шрубу ці якую-небудзь пракладку і хутчэй кідаўся на падлогу падымаць, старанна поўзаў там на каленях, шукаючы тую вёрткую шрубу пад сталом, пад канапай, пад ложкам...
Колькі гадоў з тае пары мінавала, а Васіль і сёння памятае тое незвычайнае ўзрушэнне, калі ў іхняй хаце дзве маскоўскія студэнткі ў чорных картовых камбінезонах і ў велікаватых для іх кірзавых ботах ладзілі электраправодку. Сын часта просіць расказаць, як яны жылі ў вайну і пасля вайны. Васіль не адмахваецца, расказвае. Сын слухае, перапытвае, не верыць. Ён ужо не можа ўявіць, як гэта так, каб не было радыё, электрасвятла, тэлевізара.
«Не было, Цяльпук, ні таго, ні другога, ні трэцяга. У вайну пры лучыне сядзелі. Ведаеш, што гэта такое — лучына? Доўгая і тонкая сасновая трэсачка. Запаліш яе, уставіш у шчылінку ў сцяне, лучына гарыць і асвятляе хату...»
«Дык жа цёмна! Гэта ж як ад запалкі?»
«Ага, як ад запалкі. Цёмна, а што зробіш? Другога нічога не было. І пасля вайны яшчэ доўга пры лучыне сядзелі».
«І ты ўрокі пры лучыне рабіў?»
«Рабіў, Цяльпук, рабіў. А пасля пры газнічцы. Таксама не ведаеш, што гэта такое? А гэта бутэлечка з газай, у бутэлечку ўстаўлены кноцік, ён гарыць, як свечка навагодняя. Толькі свечка пахне, а газнічка смярдзіць і куродыміць».
Колькі Васіль пасядзеў начэй з кніжкамі пры такой газнічцы — хіба лічыў? Маці ляжа спаць, а ён ціхенька ўстане, за газнічку і на печ. Запаліць, паставіць у куточак, каб на хату і водбліску не было, і чытае.
Таму і радасць была такая вялікая, калі ў хаце завіхаліся тыя маскоўскія студэнткі. І маці радавалася. Усё ім то малачка прынясе — наце, дачушкі, папіце халодненькага; то вішань ці парэчак місачку — прысядзьце, дачушкі, хай рукі адыдуць, а то ўсё задзёртымі ўгору іх трымаеце, пасядзіце хвілінку і паешце; то па акрайцу праснака гарачага — падсілкуйцеся, дзевачкі, пакуль цёплы, то, здэцца, і есці можна...
Даўно тое было, нават вельмі даўно, ужо і маці няма чатыры гады, і ён сам, можна сказаць, састарэў, а чаму ж не забываецца, чаму трывожыць? Ды не, бадай, не трывожыць, а салодзіць душу ўспамін гэты. Быццам яму і сёння не сорак сем, а ўсяго толькі адзінаццаць, як і тады, калі ўсе ў Звонічах чакалі і не маглі дачакацца святла Бачылаўскай гэс.
Студэнты тады зрабілі праводку ў хатах, нацягнулі драты на слупах па вёсцы і ад вёскі да гэс і паехалі. А Муравіцкі застаўся — яшчэ шмат было работы на станцыі. Тады Васіль быў малы і многага не разумеў. Яму тады здавалася, што дацэнт корпаецца там з мужчынамі, абы корпацца, замест таго каб усё хуценька зрабіць і «пусціць святло». Гэта ж трэба — стрэшку над турбіннай камерай рабілі ці не два тыдні! А стрэшка тая — два на два метры, на чатырох цагляных слупках. А колькі правалаводзіліся з паветачкай, каб схаваць ад непагадзі генератар? А колькі таўкліся з драўляным махавіком, а пасля з тым, каб насадзіць яго на вал турбіны? Тады Васілю здавалася, што ўсё гэта рабілася вельмі марудна. Лета скончылася, восень канчалася, а святла абяцанага ўсё не было.
Цяпер жа, на сталы, цвярозы розум думае Васіль зусім інакш. Наадварот, здзіўляецца, як умудрыўся Муравіцкі разам з Барэйкам і Супруном за такі кароткі час пабудаваць тую электрастанцыйку на Бачылаўцы, дзе і якім чынам здабывалі тую самую цэглу, цэмент, дрот, ролікі, патроны і іншыя матэрыялы.. Не было ж за што, як кажуць, рук зачапіць, хамут новы агораць было праблемай, а тут — замахнуцца на электрастанцыю! Памаглі, вядома, у раёне, сакратар райкома партыі, Васіль памятае, прыязджаў не адзін раз — значыць, пэўна, таксама спрыяў, каб што-небудзь перапала будоўлі на Бачылаўцы. Але ж і Муравіцкаму варта было б помнік паставіць. Гэта ж ужо і тады легенды пра яго хадзілі. Пра тое, напрыклад, як з самой Масквы на ўласным, можна сказаць, гарбе прыпёр у Звонічы вал ад турбіны. Пра тое, як праўдамі і няпраўдамі, стукаючыся ў розныя дзверы і па шмат разоў у адны і тыя ж, здабыў у Мінску генератар...
Муравіцкі тады затрымаўся ў Звонічах надоўга. Прыехаў у канцы чэрвеня ці ў пачатку ліпеня, а паехаў ці не ў снежні. Ды ці паехаў бы, калі б не...
Тады гаварылі ў вёсцы пра гэта шмат, гаварылі па-рознаму, Васіль з таго мала што разумеў. Пасля дайшло да яго, што здарылася, чаму было тады ў Звонічах крыку і бабскай шапатні-балбатні.
Наязджаючы ў Звонічы, Муравіцкі не мог не спаткацца з Альбінай. Рыгор яе загінуў у партызанах, і жыла яна ўдваіх з сынам. Убачыў яе Муравіцкі раз, другі, і вярнулася ў яго колішняя закаханасць. Мо і не вярнулася, мо і жыла ў ім яна заўсёды, воляй прыспаная. А тут тая воля паслабла, жонка з дачушкамі была далёка, ды, казалі людзі, нібы не надта каб і лад быў у іх у сям’і, у Муравіцкіх. Вось і павярнулася ўсё на ранейшае. Альбіна напачатку нібы, як і раней, адварочвалася ад яго, а пасля ці то звыклася, ці то і душою пагарнулася, але пусціла ў хату. Першыя разы як прыязджаў, Муравіцкі жыў у сястры. І апошні раз таксама адразу ў Тэклі спыніўся, але праз некалькі дзён перайшоў да Альбіны. Людзі яму роспытамі не назалялі — ёсць свая галава на плячах, тым больш што з Масквы яму ні благога, ні добрага. Дык калі жыве чалавек, хай жыве. Ужо і электрычнае святло ў Звонічах і ў Будзе загарэлася, ужо людзі пакрысе і прывыкаць да святла пачалі, пакідаючы работу на вечар з прыкідкай, каб зрабіць яе да дванаццаці, бо ў дванаццаць святло выключалі, а Муравіцкі нікуды не ехаў. Бабы, вядома, пасміхаліся з Альбіны — маўляў, у Маскву паедзеш, масквічкай задзелаешся, але ўрэшце папрыхоўвалі языкі за зубамі, перасталі імі мянціць.
І тут, як гром на голае голле, прыкаціла з Масквы жонка Муравіцкага з дачушкамі. Прывёз яе ў Звонічы сам Барэйка на сваім вазку. Быў ён у Міжгорску на нарадзе і, вяртаючыся дадому, напаткаў іх. Пакінула жонка дачок у Тэклі, а сама — да Альбіны. І дармо што масквічка, што вучоная, а дзейнічала так, як і іншая звоніцкая баба дзейнічала б. Пахвастала-пабіла ў Альбінінай хаце два вакны, што ў двор выходзілі, і саму Альбіну трохі за валасы патузала, а дацэнта свайго кухталямі ў спіну выперла з хаты і прыгнала да Тэклі, забрала там дзяцей і, не пераначаваўшы нават, паехала назад. Само сабой, з дацэнтам...
Не ведае Васіль, ці прыязджаў ён зноў калі-небудзь у Звонічы. Пры выпадку трэба будзе папытацца ў каго. Цікава ўсё ж, ці прыязджаў, ці быў хоць на пахаванні Тэклі, ці жыве сам яшчэ. Як бы там ні было, а ў Васілёвай памяці, у памяці многіх звонінцаў пакінуў Муравіцкі, дацэнт з Масквы, добры след, добрую памяць.
А святло загарэлася ў Звонічах вечарам сёмага лістапада 1947 года — у дзень 30-й гадавіны Кастрычніка. У клуб, які месціўся пад адным дахам з сельсаветам, народу набілася бітком — чакалі пачатку ўрачыстага вечара і канцэрта. А галоўнае — чакалі электрасвятла. Ды хоць ужо даўно ацямнела, па-ранейшаму на сцэне, злева і справа, ля партрэтаў Леніна і Сталіна, гарэлі звычайныя лямпы. У клубе шумелі, час ад часу пляскалі ў ладкі — падганялі-напаміналі, што час пачынаць.
Нарэшце на сцэну, за стол, засланы чырвоным паркалём, падняліся старшыня сельсавета Шалак, старшыня калгаса Барэйка, Муравіцкі, некалькі чалавек праўленцаў. У зале пакрысе пачало цішэць, адно яшчэ перад сцэнай, кешкаючыся на падлозе, ля ног дарослых, таўкліся і перашэптваліся дзеці. Але і яны заціхлі, калі Шалак падняў руку і сказаў:
— Таварышы!
І нечакана ўсміхнуўся:
— Сёння ў нас даклада не будзе! Сёння ў нас...
Людзі ў зале пляснулі ў далоні. Шалак махнуў рукою, абрываючы недарэчныя воплескі, і працягваў:
— Сёння ў нас незвычайны дзень. Усе мы чакаем радаснай і ўрачыстай падзеі. І яна зараз будзе, дарагія таварышы! З мінуту на мінуту.— Ён выняў з нагруднай кішэні вайсковага кіцеля гадзіннік, пстрыкнуў вечкам, паглядзеў на яго, зноў пстрыкнуў вечкам і схаваў у кішэню. Счакаўшы хвіліну, падняў руку і нечакана рэзка махнуў ёю, бы секануў каго пугай:— Давай, Ваня!
Усе ў зале павярнулі галовы туды, куды махаў рукой Шалак. Там ля дзвярэй, амаль упоцемку, стаяў сакратар сельсавета Іван Мурашка. Людзі, пэўна, не паспелі згледзець яго. Бо ў тое ж імгненне, як Шалак крыкнуў: «Давай, Ваня!», Іван пстрыкнуў выключальнікам. Пад столлю зырка, нібы маланка ўначы, успыхнулі ажно тры лямпачкі — дзве ў зале і адна на сцэне. Усе — ад старога да малога — паўскоквалі з месц, замахалі рукамі, закрычалі «ўра». Асабліва віравалі перад сцэнай дзеці. Шалак доўга тупаў па сцэне, то заходзіў за стол, то выходзіў з-за яго на край сцэны, падымаў то адну, то другую руку, прасіў цішыні, а пасля і сам запляскаў у далоні, і ў зале з новай сілай успыхнулі воплескі.
— Вось, дарагія таварышы, тая галоўная падзея, пра якую я гаварыў,— пачаў зноў са сцэны Шалак, калі крыху пацішэла.— І гэта здорава, таварышы! — раптам закрычаў ён.— Здорава, што іменна ў гэты дзень у нас успыхнула электрычнае святло. Вялікі Кастрычнік у векапомным семнаццатым прынёс у нашы хаты святло волі і шчасця. І яго святло непагаснае. Непагаснае, таварышы! Колькі ворагаў намагаліся яго пагасіць — не ўдалося! Савецкія людзі паўставалі як адзін, не шкадавалі ні крыві, ні жыцця, але святло Кастрычніка абаранілі. Абаранілі, таварышы! І вось сёння, у дзень гадавіны Вялікага Кастрычніка, у нас засвяціліся лямпачкі Ільіча. Ура, таварышы!
У зале зноў закрычалі, запляскалі ў ладкі.
— І што я хачу сказаць, таварышы,— перасільваючы шум, гаварыў Шалак.— Святло Кастрычніка прыходзіла да нас заўсёды з Усходу, з Масквы. І гэтае, сённяшняе святло таксама прыйшло да нас з Усходу, з Масквы. Хіба няпраўда, таварышы? З Масквы, бо наш паважаны Аляксей Ігнатавіч — з Масквы. Калі б не ён, не яго галава і рукі, не круціла б сёння наша Бачылаўка турбіну і не было б у нашым клубе так светла. Ура яму, таварышы!
І зала зноў выбухнула апладысментамі.
— Мы пакуль што бедныя, таварышы,— сцішыў голас Шалак.— Такія бедныя, што хоць ты нікому ў тым не прызнавайся.— Ён замоўк на хвіліну, і зала таксама раптоўна аціхла.— Вайна была, гора, пажары: смерцяў было многа... Вельмі многа... Але мы жывём. І будзем жыць. І добра будзем жыць. Як да вайны жылі і нават лепей. Будзем! Назло Гітлеру — будзем! І гэтыя лямпачкі асвецяць нам шлях. Відней нам будзе з імі, весялей. Бачыце, якая ў нас відната сёння? Во, лямпы патушыце, таварышы, хай не куродымяць. Іх і не відаць, што гараць. Яны гараць, а пры гэтым святле і не відаць. А прыйдзеце дадому — і дома ў вас будзе відна. Відна будзе, таварышы! Дык няхай жыве 30-я гадавіна Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі!
Пасля быў канцэрт. Спачатку старэйшыя школьнікі паказалі ўрывак з «Партызанаў» Кандрата Крапівы, пасля разам з малодшымі спявалі песні, танцавалі, чыталі вершы і байкі. Васіль таксама спяваў у хоры і танцаваў з Нінкай, Толікавай сястрой.
А потым у клубе пачаліся танцы. Іншым разам Васіль, пэўна, патоўкся б трохі пад вокнамі ці на сцэне, за спінамі старэйшых хлопцаў, што звычайна акружалі музыку, але сёння яму было не да вечарынкі. Адразу ж пасля канцэрта ён паджгаў дадому. Дома нікога не было. Максім не прыязджаў з Янавіч, Волька засталася на вечарынцы, а маці, пэўна, яшчэ ідзе з клуба. Васіль намацаў у першай хаце на сцяне выключальнік і пстрыкнуў язычком. Успыхнула святло. У куце, над сталом, шуснулі па сценах тараканы і забегалі-замітусіліся, не знаходзячы прывычнага цёмнага кута. Васіль зарагатаў і кінуўся цераз парог у другую палавіну хаты, таксама піхнуў усёй даланёй язычок выключальніка ўверх. Святло быццам рассунула сцены, і хата падалася куды большай, чым выдавала заўсёды. Зыркае святло збудзіла, падняло з бэлек і з цёплай грубкі мух, і яны зазвінелі-затумкалі вакол лямпачкі-грушы.
Васіль не ведаў, што рабіць далей. Скінуў з плячэй ватоўку, шпурнуў яе на ляжанку, услед за ёю шапку. Крутнуўся па хаце сюд-туд, пасля схапіў з этажэркі нейкую кніжку, разгарнуў, уткнуўся ў старонку — літары былі відаць, як і днём. Ён адставіў кніжку на даўжыню выцягнутай рукі — і гэтак таксама можна было чытаць. Васіль ажно прысвіснуў ад радасці і задавальнення.
Прыйшла маці. Зачыніла за сабою дзверы і зажмурылася. Доўга стаяла ля парога, быццам не ў сваю хату прыйшла, а ў чужую, не рашаючыся загаварыць з незнаёмымі гаспадарамі. Пасля ўздыхнула, распранулася, села на нізенькім зэдліку, прываліўшыся спіною да грубкі — у другой палавіне, дзе Васіль усё прымерваўся, як добра будзе пры такім святле рабіць урокі. Доўга сядзела маці, моўчкі водзячы вачамі па хаце — па сценах, па столі, па падлозе. Потым загаварыла да Васіля, як да сталага:
— А хай жа яго ліха, сынок, нашу беднасць! Як пры газнічцы, дык хавалася яна, не так лезла на белы свет. А то ж зірні! — усё відаць. Столь учарнела — ці здолею адшараваць, сцены голыя, у клаповых крапінках, ложкі трантамі захінутыя... Трэба нешта думаць, сынок...
За хату маці ўзялася ці не назаўтра. Схадзіла на ямішча, прынесла вядро жарсцвяку і некалькі вечароў запар старанна шаравала і мыла столь. Думала абклеіць сцены хоць бы газетамі, але і газет дастаць не змагла — калі каму і ішла якая газеціна, дык мужчыны і меншыя курцы пасля чытання ўжывалі на самакруткі. Парашыла, што абклеіць вясною, да вясны пастараецца назбіраць газет, а пакуль што выскрабла сцены нажом і памыла. Знайшла недзе кавалак квяцістага, хоць і вылінялага паркалю і завесіла печ, каб не было відаць кучы рызманоў на яе чарэні. Схадзіла ў Альхоўку і прынесла ад цёткі Ганны дзве пасцілкі — рызаўку і танейшую, ільняную, тканую ў чатыры ніты, каб захінуць ложкі, на адным з якіх спала Волька, а на другім Максім, як прыязджаў з Янавіч дадому. Васілёвага ложка з-за шырокай драўлянай шафы амаль не было відаць, а сама маці спала на канапцы ў запечку ці, часцей, на печы.
Прывыклі людзі да электрычнага святла вельмі хутка. Ужо ці не праз тыдні два, калі на станцыі што-небудзь здаралася і ўвечары ў хаце, як ні пстрыкай уключальнікам, не запальвалася ніводная лямпачка, каторая кабета ўжо і бурчала: «Напартачылі нешта, што не запальваецца. Каб ім так сляпіла, як тут во слепішся...» Васілёва маці таксама сердавала, хоць і спакайней, прынамсі, нікога не кляла, адно бедавала, што зноў забылася наліць у газнічку газы, а цяпер давядзецца поркацца ўсляпую. Васіль дык злаваўся, мусіць, больш за маці, бо рабіць урокі пры смаркачцы-капцілцы — пасля электралямпы — было проста пакутліва: як ні падсоўвай газнічку, нават пад самы нос, усё адно хоць ты вочы абувай. Васіль у такі вечар ёрзае за сталом, злосна тыцкае пяром у чарніліцу, а пасадзіўшы кляксу, бурчыць на ўсю хату. Маці слухае-слухае ды і не стрывае, абзавецца:
— Ну, чаго ты, сынок? Ці ж забыўся, ці ж даўно тое было? Нашто ж бурчэць? Гэта ж машына, не чалавек. Ці зламалася што, ці пас парваўся, казалі ж — гнілы зусім, трэба новага старацца... Супакойся ты! Можа, яшчэ і ўключаць, пазней трошкі...
— Ага, уключаць! Вады няма! Нехта падняў застаўкі і спусціў! — агрызаўся Васіль.
— Хто табе казаў?
— На вуліцы чуў.
— Дык жа за гэта вушы адкруціць блазну таму! — пачынала ўжо сварыцца і маці.— Я ж думала — няспраўнае што!
— Вартаўніка трэба ставіць,— кажа па-даросламу Васіль.
— Таксама казалі пра гэта?
— Я кажу. Трэба вартаўнік. Дурню катораму не закажаш!
Маці нейкі час глядзіць на яго, быццам думае, разумна гэта ці дурната адна, і, не прыйшоўшы да пэўнай думкі, кажа:
— Можа ж... Але ж хіба без цябе да гэтага не дадумаюцца? Трэба будзе, дык і паставяць... Рабі ўжо ўрокі! Як ёсць, так і рабі сёння, не выдумляй абы-чаго!..
— Я і раблю,— кажа Васіль.
Маці таксама робіць сваё, доўга маўчыць, Васіль ужо і забыўся за ўрокамі, пра што яны гаварылі, а яна нечакана абзываецца:
— Пэўна ж, да добрага чалавек прывыкае хутчэй, чым да благога. А благое пасля добрага яшчэ горшым робіцца, сынок.
Васіль не чуе, што маці кажа, таму перапытвае:
— Што ты сказала?
— Нічога, сынок, нічога, гэта я так, сама сабе. Каторы вечар святла няма, дык мы ўжо і злуемся. А нам жа вунь як зайздросцяць і ў Альхоўцы, і ў Міхалкавічах, і ў Чэрневе...
Васіль згаджаецца — вядома, зайздросцяць! Зайздросцяць, што ў Звонічах ёсць святло, што вечарамі ў іх відна не толькі ў хатах, але і на вуліцы. Яшчэ як зайздросцяць!
Вунь нядаўна цётка Ганна да іх прыходзіла. Дык ажно перахрысцілася — так здзіўлялася. Колькі сядзела, столькі і войкала: ой, як відненька, ой, якія ж вы шчаслівыя, ой, як жа ў вас добранька, ой, да якога ж вы жыццейка дажыліся, ой, ці дажывём жа мы калі-небудзь да такога!..
Васіль любіць цётку Ганну, любіць ужо за адно тое, што яна вельмі падобна на маці, не кажучы пра тое, што цётчына душа — сама дабрыня, і яму хочацца сказаць ёй нешта добрае, неяк суцешыць, але што скажаш? Што скажаш, калі ў Звонічах святло ёсць, а ў Альхоўцы — няма і невядома, калі яшчэ будзе? Ён не дадумваецца ні да чаго лепшага, як сказаць:
— У нас відна, вядома, але ад электрычнага святла, цётка, і хата можа згарэць, як замыканне будзе.
Цётка Ганна глядзіць па яго і палохаецца:
— Праўда, можа такое быць?
— Ну, не ў кожнай хаце, але можа. Хлопцы казалі, каторыя старэйшыя,— кажа Васіль.
— Ай, ты ўжо, мусіць, хочаш сказаць, каб я дужа не перажывала, што ў поцемках сядзім,— не то пытаецца, не то сцвярджае Ганна.
Васіль бянтэжыцца, але ўсё ж бароніцца:
— Не, праўда, замыканне можа быць, калі правады злучацца. Гэта мне электрыкі гаварылі, ну, тыя маскоўскія дзеўкі, што праводку ў нас рабілі.
Маці таксама кажа:
— Нешта гаварылі такое, праўда, Ганначка. Але яны ўсё па-свойму шчабяталі, дык я не ўсё шалопала. Але, здаецца, пра нейкае замыканне казалі, дальбог.— Маці паварочваецца да Васіля.— Толькі ты ўжо цётку не палохай, а заадно і мяне. Ні разу не казаў ні пра якое замыканне, а то во...
Цётка Ганна знячэўку смяецца, падыходзіць да Васіля і чмокае яго ў галаву, потым паварочваецца да маці і кажа:
— Гэта ж ён сказаў, каб я дужа не перажывала. Пашкадаваў цётку. Праўда ж, Васіль?
Маці таксама заўсміхалася. Заўсміхаўся і Васіль.
Васіль, здаецца, усміхнуўся і цяпер, на не мулкай. але і не мяккай канапе. Ён ужо ў такім узросце, калі мо і праўда ўспаміны пра маленства робяцца ўсё больш ружовыя, калі чалавек праводзіць усё больш рэзкую мяжу паміж тым, што было калісьці, і тым, што робіцца, чым жыве сёння, пахвальваючы мінулае і ганячы сённяшняе. Усё гэта так. Аднак жа вялікая чалавечая радасць, якая прыйшла ў пасляваенныя Звонічы позняй восенню сорак сёмага, была вялікай чалавечай радасцю, і рабіць яе большай, чым яна была, наўрад ці ёсць патрэба, а галоўнае — немагчыма. Дрэвы ў дзяцінстве былі вышэйшыя, рэчкі — шырэйшыя і глыбейшыя, дарогі і дні — даўжэйшыя,— гэта праўда, а чалавечая бяда і чалавечая радасць былі такія, якія былі. Ён жа мае на ўвазе не сваю ўласную радасць, а радасць усіх звонінцаў і буданцаў. І яму, Васілю, цяпер, гэтай бяссоннай ноччу, цёпла на душы менавіта ад той людской радасці. Найперш — ад людской. Ад радасці маці, цёткі Ганны, Толікавай маці, Шалака, Барэйкі, ад радасці ўсіх-усіх звонінцаў. А пасля ўжо — ад яго, Васілёвай, уласнай радасці, на якую ён таксама не забыўся, хоць і прайшлі, мінавалі гады. А сёй-той, здаецца, і забыўся...
Недзе праз тыдзень пасля прыезду ў Звонічы Васіль пайшоў з сынам пахадзіць па сваіх дзіцячых сцежках. Пайшлі перш-наперш на Красную горку, куды бегаў у маліну і вязаць венікі, дзе капаў з хлопцамі зямлянку і ставіў буданы. Потым спусціліся ў Глінішча і ў Паповы раўкі, дзе не адзін раз пастушком сустракаў узыход сонца і адкуль бегаў напрасткі, паўз могілкі, дахаты на снеданне, адпушчаны іншымі пастушкамі. З Паповых раўкоў падняліся ў Гай, адтуль зноў спусціліся ўніз, у мокрыя Прылукі, потым уздоўж канавы, пракапанай немаведама дзеля чаго, выйшлі да лесу і яго краем рушылі да Бачылаўкі.
Хадзіў, паказваў Васіль свайму Цельпуку, дзе калісьці знаходзіў ён качыныя гнёзды, дзе спаймаў у шапку маладога вожыка (вожык той доўга жыў у іх у хаце, а пасля ў гародзе), дзе адзіны, першы і апошні, раз пабачыў белага ваўка, дзе стаяў да вайны і пасля вайны маяк — высачэзная драўляная трынгуаляцыйная вышка з пляцоўкай наверсе, куды яны, пастушкі, узлазілі па дрогкіх круглых прыступках-драбінах і адкуль адкрывалася наваколле далёка-далёка; расказваў пра колішнія свае хлапечыя забавы і гульні ў гэтых раўках і гаях, на гэтых лужках і палявых сценках, а самому было чамусьці сумна і тужліва. Усё, што бачыла вока, па чым ступалі яго ногі, неяк змізарнела, здрабнела, паблякла.
Ну вось хоць бы Красная горка. Зусім не тая яна, якой была ў пару яго дзяцінства. Дарога, што праставала праз яе з Альхоўкі у Звонічы, была тады надта ж крутая — старчаком. Памятае, вазілі з-пад Краснай горкі снапы, і Васіль ускараскаўся на воз да цёткі Стэпкі. Ускараскаўся, а пасля быў не рады. Як з’язджалі з Краснай горкі, яго апанаваў такі жах, што сядзеў на тым возе ні жывы ні мёртвы. Здавалася, воз коціцца проста ў прорву і паратунку няма і не чакай. Ён учарэпіўся абедзвюма рукамі ў парубень і, пакуль калёсы не скаціліся з гары і пакуль коні не пайшлі крокам, а воз, ціха парыпваючы, спакойна пакалываўся з боку на бок, Васіль, мусіць, не дыхаў.
А цяпер ні дарогі тае не стала — ездзяць зусім у іншым месцы, і сама гара бы асела.
А Паповы раўкі? Некалі ж выбрацца з іх было цяжка, калі даводзілася спускацца ўніз, каб падагнаць чыё-небудзь цялё,— такія крутыя і высокія былі адхоны. Ледзь успаўзеш, бывала, наверх, грабучыся нагамі і рукамі. А цяпер ужо быццам і не роў гэта, а невялікі равок, спрэс густа парослы выносістым, гонкім альшэўнікам і бярэзнікам.
У Прылуках яны, вясковыя пастушкі, звычайна спынялі кароў на лежку — тут была вада. Каровы пілі з растаптанай, здратаванай, скапычанай канавы-рачулкі, а яны, пастушкі, бегалі ўверх, туды, дзе з-пад карчэўя, ля самага падножжа крутога пагорка, біла крынічка. Калі часам у крынічку падала сонца, тады было добра відаць, як з дна пульсуюць пясчаныя колцы — як быццам дыхаў там чысты пясочак-жарсцвяк. Пульсавала там не дужа моцна, аднак жа пульсавала, выбівалася з-пад зямлі напаверх заўсёды, шмат гадоў запар, і заўсёды можна было, апусціўшыся на калені, зачэрпнуць з крынічкі прыгаршчы чысцюткай, халоднай і смачнай вады, якая праганяла смагу лепш, чым каторае цяперашняе самае мудронае пітво. А цяпер ён з Цельпуком тупаў-тупаў там, у Прылуках, і ніяк не мог натупаць на тую крынічку, аж пакуль не зразумеў, што знікла яна, прапала, зацягнула яе ілам і тванню.
У лес Васіль не зварочваў, прайшоўся толькі краем яго, узлессем. Тады, у дзяцінстве, ён бегаў сюды ўлетку амаль штодня — у грыбы і ў ягады. Грыбоў было процьма. Падымецца разам з маці, за кошык і сюды. Не паспее маці снядання зрабіць, а ён ужо дома, і кошык яго паўнюткі калі не баравікоў, дык падасінавікаў, рыжыкаў, груздоў, лісічак, сыраежак. Вёдрамі насілі адсюль звонінцы і чарніцы. А цяпер, кажуць, не знойдзеш ні грыба, ні чорнай ягадзіны, сям-там на санцапёку зрэдку надараюцца толькі суніцы.
Але больш за ўсё засмуціўся Васіль, калі дадыбаў з Цельпуком да Бачылаўкі, да таго месца, дзе некалі было возера-ставок, дзе звонінцы і буданцы з асаблівым настроем аптымізму і веры, што пасяліліся ў душах людзей пасля вайны, пасля вызвалення і перамогі, будавалі свой гонар, сваю гэс. Возера не было.
Пабочны чалавек, бадай, і не падумаў бы, што яно і было тут калісьці: дно колішняга возера, па самыя берагі Бачылаўкі, было засеяна цімафееўкай. Бачылаўка пакрысе сачылася-цякла, яе звілістае рэчышча было шчыльна атулена вербалозам. Васіль патупаў берагам далей, туды, дзе ўгадваліся рэшткі насыпу, які перагароджваў рэчку і стрымліваў ваду, адхоны якога ён з хлопцамі абкладваў дзёрнам. Датупаў і яшчэ больш засмуціўся. Насып быў размыты і знесены няйначай паводкаю. Там, дзе быў бетанаваны масток з пад’ёмнымі застаўкамі, усё зарасло хмызняком. А на месцы турбіннай камеры і бетанаванага шлюза, па якім вада кіравалася да камеры і падала ўніз, на рабочыя лопасці турбіны, у глыбокай і шырокай вымоіне ляжалі кучы сцэментаванай цэглы і шэрага бетону. Праз гэтыя рукатворныя, парослыя мохам камяні пераліваліся, журчалі, падаючы ўніз, чыстыя, серабрыстыя струменьчыкі.
Васіль не стрымаўся, уздыхнуў:
— Вось, брат, што засталося ад колішняй нашай радасці і гонару з гучнай і магутнай назвай гэс.
Сын не зразумеў, перапытаў:
— Што ты сказаў?
Васіль прытуліў сына да грудзей:
— Тут, кажу, была наша калгасная гідраэлектрастанцыя.
— Тая, пра якую ты расказваў?
— Тая, брат, тая.
Сын павёў галавою паўкруг і нічога не сказаў. Васіль бачыў, адчуваў, што Цяльпук не паверыў яму. Што ж, яму самому таксама цяжка паверыць. Было, ды сплыло. Але, але, менавіта сплыло. Няйначай вясною. Не дадумаліся своечасова падняць застаўкі, вада, набіраючы сілу, і пайшла верхам — пачала сваю разбуральную работу. Астатняе было справай часу.
Васіль не сумняваўся, што менавіта так, а не іначай загінула і возера, і гэс. Але чаму? Чаму не дагледзелі? Саўгас, які зрабілі з колішніх навакольных калгасікаў, даўно падключаны да дзяржаўнай электрасеткі. Дык і што з таго? Ужо хай і прападае гэтая малюсенькая, нікому не патрэбная, слабасільная гэс? Хто ж так распарадзіўся яе лёсам?
Неяк ён чытаў у «Правде» артыкул пра лёс малых рэчак. Ішла там гаворка і пра маламоцныя гідраэлектрастанцыі, пабудаваныя на малых рэках і рэчках да вайны і пасля вайны для ўласных патрэб калгасаў, саўгасаў, прадпрыемстваў. Аўтар артыкула з гаркотаю пісаў аб тым, што многія з іх сёння занядбаны, паціху ржавеюць і разбураюцца. А ці ж былі б, пытаўся ён, лішнія тыя сотні і тысячы кілават энергіі, якія яны маглі б выпрацаваць? А ці не маглі б яны, выкарыстоўваючы бясплатную сілу падаючай вады, круціць жорны млыноў, пілаваць дошкі, рабіць іншую карысную работу?
Васіль тады, вядома, успомніў і іхнюю гэс на Бачылаўцы. Падумаў быў, што, як будзе пісаць у Звонічы, папытаецца, ці працуе яна. Але, здаецца, забыўся, не папытаўся. Не папытаўся і тады, як прыязджаў чатыры гады назад хаваць маці. Не да таго было ў тыя дні. А яе, аказваецца, і зусім няма. І няма, па ўсім відаць, даўно, мо ўжо дзесяць, а то і больш гадоў, бо — як і не было.
Ішоў Васіль да вёскі маркотны. Як быццам пахаваў каго роднага. А як жа інакш! Немудрагелісты будыначак гэс паўставаў перад вачамі. Які там і будыначак — паднавесік, аднак жа — гэс! На зашчытку, які быў забіты не дошкамі, а закладзены цэглай і атынкаваны, было так і напісана буйнымі літарамі ГЭС. Цагляныя слупкі, як і зашчытак, таксама былі атынкаваны і пабелены, і гэс была відаць здалёк — і са Звонічаў, і з Буды. Адтуль праз поплаў беглі да вёсак, праўда, трохі ўлукаткі, бо пахіліліся, слупы, аплеценыя дратамі, па Звонічах і Будзе ад тых дратоў адгаліноўваліся кароткія ніткі да зашчыткаў хат, і кожная хата, а разам з ёю і тыя, што жылі ў ёй, былі злучаны і з гэс, і адно з адным. Але, але, сэрцы людскія паяднаны былі тым сціпленькім, без сцен нават будыначкам. Пасылаў ён вечарамі пад стрэхі чароўную сваю сілу, успыхвалі пад тымі стрэхамі зыркія лямпачкі, асвятлялі і заадно падвясельвалі жытло і жыццё людское, і на сэрцах у людзей цяплела, адтайвалі яны, мякчэлі, рабіліся больш здатнымі на дабро, спагаду, чуласць, ласку. Дарагі, самы што ні ёсць родны быў той будыначак на беразе Бачылаўкі.
Як выйшаў на крыжавыя ля школы і клуба, убачыў Васіль на лаўцы пры сваім гародчыку дзядзьку Валодзю, па-вулічнаму Цвыркуна. Не стрымаўся, спытаў:
— Уладзімір Іванавіч, каму яна замінала? Я ж і не ведаў, што ад яе нічога не засталося.
— Ты пра што, Васіль?
— Пра гэс. Пра возера.
— Ты як з неба зваліўся, хлопец! Ці цеперся нічога там няма! Ужо гадоў дзесяць, а мо і ўсе пятнаццаць. Сядай, калі прыпыніўся,— Цвыркун ляпнуў далонню па лаўцы побач з сабою.— Вясной прарвала застаўкі і так паразварочвала — каб ты бачыў! Так і згібела ўсё.
— А чаму? Нікому хіба непатрэбна?
— А нікому й непатрэбна.
— І возера нікому не трэба?
— От, ты ў мяне пытаешся! Папытайся ў дырэктара. У таго, што быў, у Хадасевіча. Яму нічога не трэба было. Хату толькі сабе паставіў, каб пасля прадаць. Прадаў і паехаў, адкуль прыехаў.
Васіль, так і не прысеўшы, стоячы пабедаваў:
— Шкада... Няўжо ў гаспадарцы пашкодзіла б? Там жа, памятаю, пры калгасе і млын быў, і дашкарэзны станок, і гонту рабілі. Як вада збіралася, так і работа знаходзілася.
— А няўжо ж! Я ж і сам там трохі камандаваў. Як ужо святло пастаяннае далі. Дык пасік перакінеш з генератара на камень ці на цыркулярку — і круціш. Дармовая, можна сказаць, сіла, ні піць, ні есці не прасіла,— пусціўся ва ўспаміны Цвыркун.
— А я во пайшоў з сынам, дык гляджу — размыта ўсё, разварочана,— уздыхнуў Васіль.— Хоць бы хай возера было...
Цвыркун перапыніў яго:
— Дык жа Пятровіч, наш новы дырэктар, думае новае будаваць. Быў тут у нас, у Звонічах, збіраў людзей. Дык так і казаў — плануецца пабудаваць возера... Вялікае, не тое, што было. Не саматугам будзе рабіцца, як калісьці. Меліяратары павінны, казаў, узяцца, ужо ці не сёлетняй восенню.
— Кажуць, гаспадарлівы чалавек?
— Бярэцца памаленьку. П’яніц прыціснуў, праходу не дае, вольна жылі, а цяпер застагналі.
— То і добра, п’яніц шкадаваць мы не будзем.— усміхнуўся Васіль.— Пойдзем мы, Уладзімір Іванавіч. Яшчэ ж без абеду — так забавіліся.
— Ну, то вядома. Я ж выйшаў глянуць, ці не займаюць у поле, каб не праміргаць.
— Глядзіце, пільнуйце,— крануўся Васіль сам і падштурхнуў сына.
«Колькі ж гэта цяпер часу, цікава?»
Васіль падняў руку, пакруціў ёю і так, і гэтак, каб у цьмяным водбліску акна адбіўся цыферблат. Гадзіннік у яго быў стары, куплены яшчэ недзе адразу пасля дэмабілізацыі з першых палучак. Колькі гадоў назад хацеў быў памяняць, але от так проста выкінуць стары і купіць новы не рашыўся, на ўсялякі выпадак зайшоў у майстэрню. Стары, з дрыжачымі рукамі майстар, пакорпаўшыся ў гадзінніку, падняў да акенца вочы і сказаў:
— Дык а чаго вы, малады чалавек, раскідваецеся? Выкідаць такі механізм грэх. Паставім вам новы корпус і цыферблат, і будзе ў вас машына — не раўня новай. Ну, адно, што каштаваць гэта будзе рублёў сем-восем. Што скажаце?
Васіль як абрадавана кіўнуў у знак згоды, заплаціў шэсць рублёў з капейкамі і праз паўгадзіны пачапіў на руку зусім новы, быццам і не свой гадзіннік. Па дарозе, каб паінтрыгаваць Валю, купіў новы раменьчык. Валя, вядома, здзівілася, спытала, за што ён купіў новы гадзіннік; Васіль сказаў, што пазычыў; Валя папракнула — няўжо гарэла? Васіль агрызнуўся — добрыя жонкі самі пойдуць, і выберуць, і купяць; Валя на тое — ты мне ні разу не заікаўся пра гадзіннік; Васіль — сама не бачыла хіба, што перад людзьмі сорамна; Валя — а пазычаць у людзей не сорамна? Аж пакуль Васіль не зарагатаў і не паднёс гадзіннік Валі пад нос: прыгледзься, маўляў, не кажы абы-чаго. Ну, Валя яго спачатку лупянула па спіне, добра лупянула, аж запякло між лапаткамі, а пасля пахваліла: і правільна зрабіў, нічым не горшы на выгляд за новы...
Ага, дык майстар цыферблат паставіў новы, з фосфарнымі кропачкамі замест лічбаў, кропачкі тыя ў цемнаце свецяцца, а стрэлак люмінесцэнтных не знайшоў, стрэлкі старыя пакінуў — чорненькія, фігурныя. І цяпер ноччу захочаш паглядзець, колькі націкала, дык кружок кропачак-лічбаў відаць, а супраць якой кропачкі стрэлкі — не відаць. Трэба добра прыгледзецца, так павярнуць гадзіннік, каб святло трохі збоку падала на цыферблат, тады толькі можна ўгледзець, ды і то не так угледзець, як здагадацца.
Вось і цяпер круціў Васіль, выварочваў руку ўсяляк, пакуль злаўчыўся пабачыць, што ўжо больш, чым палова другой. Не агледзішся, як світаць пачне, а ён так і не заснуў. І не засне ўжо! Чуе, што не засне. Але ж і ўставаць не будзеш.
Паварушыўся Васіль, крануў плячамі, павёў сюд-туд, лепш уладкоўваючыся, споўз з падушкі трошкі ўніз. Як спіць чалавек, дык не заўважае, зручна яму ляжаць ці нязручна. Гэта, пэўна, таму, што ў сне чалавек расслабляецца і цела лягчэй, можна сказаць, само знаходзіць найлепшую для сябе позу і месца. А як не спіцца, дык усё табе не так: і мулка, і вузка, і рукі пад галавой дранцвеюць, і ног няма як выпрастаць.
Здагадваецца Васіль аб прычыне сваёй бяссонніцы. Здагадваецца, але не толькі каму іншаму баіцца пакуль прызнавацца ў гэтым, а і сабе самому. Пачалося гэта ці не тады, як прыязджаў хаваць маці. Ды пэўна ж тады! Нечакана неяк поруч з адчуваннем віны перад маці ўзнікла ў ім і пачуццё віны перад роднай вёскай, перад людзьмі, сярод якіх рос, гадаваўся.
Не памятае, з чаго тое пачалося. Мо з прыемнага здзіўлення, што развітацца з маці прыйшлі ўсе, хто толькі мог прыйсці. Гэтак жа дружна праводзілі маці і на могілкі, і гэтак жа дружна прыйшлі ў хату за жалобны стол. Галоўныя турботы тут выпалі на долю Волькі. Яна хацела і стол рабіць у сваёй хаце, але і Максім, і Васіль пераканалі яе, што так рабіць не трэба. Хай ужо будзе так, як вядзецца ў людзей: у якой хаце памёр чалавек, дзе правёў апошнюю ноч у труне, там павінен быць і стол жалобны. І вось тут, у матчынай хаце, сабраліся звонінцы памянуць яе апошнім словам. Васіль разы са два быў у жалобным застоллі — разам з жонкаю, калі паміралі іхнія знаёмыя ці суседзі, і ў яго засталося гнятлівае, цяжкае ўражанне: людзі сядзяць моўчкі, штосьці жуюць, штосьці п’юць, чакаючы, як збавення, той хвіліны, калі можна будзе падняцца з-за стала і пайсці адсюль.
За мацерыным жалобным сталом было інакш. Максім, як старэйшы сын, запрасіў людзей наліць чаркі і выпіць за добрую памяць «нашай мамы». І людзі не прымушалі сябе ўгаворваць. А пасля без напамінку, без прымусу падымаліся і гаварылі пра маці, пра іх, Максіма, Васіля і Вольку, яе дзяцей, добрыя словы. І стары, ужо нядужы Барэйка (памёр ён неўзабаве пасля маці) гаварыў пра яе добра, і Стэпка Фэлькава, і дзядзька Міхалка, іх звоніцкі каваль, і суседка цётка Манька.
Сядзелі доўга, не надта п’ючы, а больш гамонячы— ціха, памяркоўна, амаль па-сямейнаму. Гамонка тая круцілася ўжо не толькі вакол маці, вакол іх, яе дзяцей, а шырылася, захоплівала іншыя, хоць і блізкія, вясковыя беды, трывогі, клопаты. І часцей за ўсё вярталіся людзі да аднаго: вось і яшчэ не стала ў Звонічах аднаго звонінца, вось і яшчэ апусцела ў сяле адна хата, далучылася да іншых такіх, асірацелых за апошнія гады. І з нейкім незвычайным спакоем, які напачатку надта ж уразіў Васіля, гаварылі людзі пра тое, чыя цяпер будзе чарга, хто каго апярэдзіць, хто каму саступіць, прапусціць паперадзе сябе туды, адкуль не вяртаюцца, а сам яшчэ паспрабуе дачакацца новай вясны ці лецейка.
— Я дык ужо баюся, хто мне дол выкапае,— казаў, быццам пытаўся, дзядзька Міхалка.— Крыўдна ж будзе: я столькіх звонінцаў пахаваў, а самому здарыцца паехаць туды, дык ці знойдзецца хто?
— Не бядуй, Міхалка, загадзя,— казаў яму Цвыркун.— Калі ўжо, не дай бог, давядзецца, дык я выкапаю. Не сумнявайся, зраблю як след.
— Не, браце, не будзь такі мондры, як католік даўгінаўскі! Чаму ж гэта ты мне, а не я табе? Ці ты мне сваю чаргу саступаеш?
— Саступаю, Міхалачка, саступаю. На ўсе чатыры гады, на якія я старэйшы. А магу і на больш.
— Не зубаскаль,— сказала Цвыркуну Стэпка.— Не на вяселлі!
— Нічога, Стэпачка, нябожчыца не пакрыўдзіцца,— не збянтэжыўся Цвыркун.— Яна і сама любіла пасмяяцца.
— Хай сабе, але — памаўчы!
Васіль не ўвесь час сядзеў за сталом. Ён то прысаджваўся на колькі хвілін, то зноў падымаўся, каб памагчы Вольцы і Максімавай Надзі падаць на стол, прыбраць брудны посуд. Калі ён прысеў у чарговы раз да стала, суседка, цётка Манька, раптам спытала:
— А пра хату, Вася, не гаварылі? Што будзеце з ёю рабіць?
Васіль не адразу і дацяміў, пра што цётка Манька.
— Пра якую хату? — перапытаў ён.
— Пра гэтую, Вася, у якой сядзім. Не гаварылі між сабою, што рабіць з ёю будзеце?
— Не, не гаварылі,— дайшло да яго.— Хай стаіць, што з ёю рабіць?
— Прадаць каму. Чаго ж яна будзе стаяць? Максіму не трэба і Вольцы не трэба, а ты ж сюды не вернешся?
Васіля паклікала Волька — папытацца, ці трэба яшчэ што-небудзь на сталы падаваць, і ён так і не адказаў цётцы Маньцы. Зрэшты, ён і адказаць нічога не змог бы. Ні пра хату, ні пра сябе. Пра хату яны ні словам не абмовіліся, не да таго было, а пра сябе... Пра сябе таксама паціснуў бы плячамі: куды ж ужо яму варочацца! Адразу не вярнуўся, дык куды цяпер...
На тое Маньчына пытанне забыўся ён неўзабаве. А вось адчуванне віны перад роднай вёскай не праходзіла. Наадварот нават: гэтае пачуццё расло ў ім, асядала ў душы ўсё больш важка, выцясняючы адтуль колішнюю лёгкую, у многім дзіцячую, а калі і не дзіцячую, дык юначую замілаванасць і любоў да мясцін, дзе нарадзіўся і рос. Быццам ніякавата стала яму глядзець людзям у вочы. Не абы-якім людзям, а звонінцам, вядома. Быццам боязь нейкая пасялілася ў ім. А раптам хто-небудзь з іх возьме ды спытаецца ў яго: чаго ён з’ехаў з сяла, што лепшае знайшоў недзе ў свеце, няўжо спакайнейшая яго душа там?
Адказаў на гэтыя пытанні ён не знаходзіў, ды, бадай, не надта і шукаў, але, тым не менш, пад грудзі ўсё больш і больш падкочвалася гарчэча ягонай надуманай ці сапраўднай віны. Але, але, і ён вінаваты, што ад гэтага дня ў яго родных Звонічах будзе глядзець пустымі, цёмнымі вачніцамі на вуліцу і яшчэ адна хата, ягоная хата. У якой ён нарадзіўся, рос. У якой некалі яму было так добра. Лепей, чым дзе-небудзь у іншым месцы.
На змену гэтым хвілінам чуллівасці прыходзілі хвіліны цвярозасці, хвіліны одуму. І тады Васіль супакойваў сябе. Ягонай віны ў тым, што здарылася, няма. Ён быў не першы і не апошні. Ці падлічваў хто калі-небудзь, колькі звонінцаў разбрылося па свеце? Уга колькі! Сярод іх і ён, Міхалінін Васіль. Нікуды ён адсюль не ўцякаў. Пасля сямігодкі ўзяў коней і рабіў у калгасе. Сумленна рабіў. Хай цётка Стэпка скажа. Яны ж разам і аралі, і баранавалі, і снапы, і гной вазілі. А потым была служба ў арміі. І хто ведае, калі б не закінуў яго лёс так далёка, калі б не напаткала яго маладосць там Валю, дык мо і вярнуўся б ён у Звонічы, і працаваў бы тут, і жыў бы ў гэтай матчынай хаце. Хутчэй за ўсё — вярнуўся б. Бо не рваўся ж ён пасля сямігодкі нікуды, не спакусіўся, як іншыя яго аднагодкі, лёгкім хлебам у горадзе.
Пра хату ён усё ж пагаварыў перад ад’ездам з братам і сястрою. І Волька, і Максім паціснулі плячамі: а што з ёй рабіць, хай стаіць, пакуль стаіць. І Васіль таксама пагадзіўся: хай стаіць. Прынамсі, спяшацца з рашэннем яе лёсу не трэба. З цягам часу будзе відаць. Нейкіх намераў у яго тады не было і ў паміне.
Тады, як памерла маці, ён прабыў у Звонічах нядоўга — усяго пяць дзён. Мог бы пабыць і больш, вядома, але замінала тая самая вінаватасць — на гэты раз перад сястрой і братам. Мо і смешна казаць, аднак жа яму было ніякавата бадзяцца госцем, калі бачыў, што і Максім з Надзяй, і Волька са сваім Мікалаем завіхаюцца, бы заведзеныя, ад цямна да цямна — маці памерла ў жніўні, гарачай парою, у разгар жніва і ўсё яшчэ няскончанага сенакосу. Каб ён, Васіль, прыехаў па сваёй волі ў водпуск, мог бы тады памагчы сёе-тое зрабіць — скасіць выдзеленыя соткі на балоце ці яшчэ што, а так ён ні госць, ні работнік. Таму і парашыў асабліва не затрымлівацца, не тунькацца і не перашкаджаць, не адрываць сваякоў ад работы. Пабылі от разам у хвіліны гора, пасядзелі, паплакалі, пагаварылі — пара і дадому ехаць.
Апошні вечар, перад ад’ездам, пасядзелі ў Максіма. Чужога нікога не было, адно Веня самохаць прыблукаў. Веня — сусед, той яшчэ сусед, па мацерынай хаце. Злева — цётка Манька, а справа — Веня, ні хлапец, ні мужчына, ні дзед, адзінокая, непрыкаянная душа, добрая і расхрыстаная, усявед і баечнік, а яшчэ трохі і аматар дармовай чаркі.
Каб не Веня, дык яны, пэўна б, і павячэралі без чаркі. А калі ўжо зайшоў у хату чалавек, дык, хоцькі-няхоцькі, і яго да стала трэба запрасіць, а як запрасіць, дык і пляшку паставіць. А пасля самай малой кроплі тае празрыстае пякучкі язык ходзіць жвавей. У іх за сталом гаворка таксама ажывілася. Гаварылі пра лета тагачаснае, што даўно такога лета не было — другі месяц ні кроплі дажджу і цеплыня, як на поўдні. Васіль вазьмі ды скажы, што дні такія пагодлівыя, а на работу ў саўгасе ці не ў дзесяць гадзін выходзяць. А Максіму тое быццам толькі і трэба было. Паклаў відэлец, у гаворку пусціўся.
— А таму, што людзям балець перастала,— заартачыўся ён.— Не на чорта ж лысага мы робім, а — не баліць! І зарабляем цяпер — не раўня таму, што некалі. Памятаю, у эмтээсе рабіў, пасля вайны адразу. Ну, праўда, зараблялі, нам плацілі, калгаснікам як выпадала, а нам плацілі. Але ж і рабілі, як чэрці! Гэта ж ноччу аралі. Навылёт усю ноч на трактары гоцаешся...
— Ну дык жа пэўна, рабілі, а як жа,— заківаў галавой Мікалай.
— Ну, дык а я пра што? — перапыніў яго Максім.— Пра тое, што мы нейкія нераўнадушныя былі. Да душы ўсё прымалі, за работу сваю перажывалі. Я, калі перападала ад механіка, плакаў, бывала. А цяпер як усё роўна — мая хата з краю. Загадаеце — зраблю, перарабіць трэба — перараблю, але адчапіцеся, не лезьце ў душу...
— Не лезьце ў душу, бо задушу,— мармытнуў Веня.
— Не, ты пачакай, я сур’ёзна,— махнуў на яго Максім.— На сходзе ў гаражы я аднаго разу не сцярпеў. Хто мы такія, кажу, дзе мы, на чым робім? На зямлі, кажу, робім. А хто калі так рабіў на зямлі? Хто і калі ехаў у поле араць у дзевяць гадзін раніцы? Хто і калі ехаў з поля, калі сонца яшчэ вуньдзека — качаргой не дастаць? Ды ніхто і ніколі. Дык чаму ж мы, ведаючы гэта, пасля нараду поркаемся, нешта шукаем, нешта падцягваем, курым, марудзім, у дзевяць раз’язджаемся адсюль на работу, едзем да работы паўгадзіны, а то і больш, зрабіўшы там ці не зрабіўшы што-небудзь, не забываемся раней часу на абед прыперціся, а пасля абеду вечара ў полі дачакацца не можам? Чаму, пытаюся? Чаму нават тыя кароткія гадзіны робім не так, як след было б рабіць? Чаму не азірнёмся назад і не парупімся, каб перарабіць зробленае дрэнна? Чаму ў нас душа не баліць, калі мы плугам вывернем напаверх пясок-плывун ці на развароце ўздзяром нарогамі дзярніну на лузе? Чаму мы не шкадуем ні зямлі, па якой ходзім і ездзім, якая нас поіць і корміць, ні дрэва, якое не задумаўшыся скалечым ці зломім машынаю, ні той самай машыны, за рулём якой сядзім? Чаму мы баімся сказаць таму, хто дрэнна робіць, што ён дрэнна робіць, і пахваліць ад душы таго, хто робіць добра?
— Ну, а чаму, чаму? — уткнуўся Мікалай.
— Ведаў бы, не пытаўся б,— уздыхнуў Максім.— Адно ведаю, што гнаць нас усіх трэба к чортавай матары, такіх работнічкаў!
— Таксама скажаш — гнаць! — усміхнуўся Мікалай.— А кім замяніць? Дзе знайсці лепшых?
— От, от! Лепшых няма, гэта мы разумеем. Таму і супакойваемся, і робім абы-як...
— Ты, Максім, не крычы,— пачаў Веня.— Ты падумай і паразважай. Гэта ж не аб адным дні зрабілася ўсё. Вунь як даўно пачалося. Ты ж успомні. Калгасікі былі маленькія і слабенькія. Іх аб’ядналі ў вялікія, але таксама слабыя. На месцы іх зрабілі саўгас — яшчэ большы, але таксама слабы. А хлопцы і дзеўкі як ехалі ў горад з малых калгасаў, так і цяпер едуць з вялікага саўгаса. І дай жа веры, лепшыя едуць. Ну, калі не лепшыя, дык граматнейшыя.
— А чаго едуць, каб хто спытаў? — ускінуўся зноў Мікалай.— Раней ехалі, каб хлеба кавалак мець. А цяпер? Што, тут хлеба не хапае?
— Чакай, чакай,— браў па звычцы лейцы ў свае рукі Веня.— Чаго едуць — гэта няцяжка зразумець. Жыцця лягчэйшага шукаюць. Часам нават і не самі шукаюць. Тата з мамай штурхаюць у плечы — едзь, дзіцятка, ці ж ты горшае, чым каторае... І едуць... Але ж, кажуць, і ў газетах пішуць, што так і павінна быць, што вёска павінна аддаваць гораду лішкі.
— Лішкі, а не пагалоўна ўсіх! — не стрываў Максім.
— От пра гэта я і хацеў,— Веня крутнуўся на крэсле, ладкуючыся ямчэй.— Ці ведаеце вы, колькі з нашых Звонічаў паўцякала ў горад, калі ўзяць ад вайны і па сёння? Не ведаеце, не лічылі? А я неяк палічыў. Палічыў і за галаву хапіўся! Нейкіх шэсцьдзесят хат у нас, а яны, гэтыя хаты, выправілі ў Мінск і іншыя гарады больш чым паўтары сотні чалавек. І ўсе ж гэтыя чалавекі маладыя былі, здаровыя, рабацяшчыя.
— Паўтары сотні? — не паверыў Васіль.
— А можа, і ўсе дзве,— кіўнуў Веня.
— Не можа быць!
— Не верыш? Давай лічыць. З якога канца пачнём? З гаранскага ці канчанскага? — Веня паставіў локцем на стол руку і загнуў палец.— З канчанскага дык з канчанскага. Першыя — Ліцвіны, колькі ў іх было дзетак? Тома, Воўка, Валерык — трое. Усе трое — у Мінску. Усе на камвольным. За Ліцвінамі — Волька Рулькевіч. У яе чацвёра, адзін дома, значыць, трое ў Мінску. Гэтыя на трактарным.
— Дык жа ўжо і Коля там, Пеця забраў яго на трактарны,— падказала Надзя.— Яны ж так адно аднаго і перацягвалі, як толькі падрасталі.
— Ну, дык чацвёра,— загнуў пальцы Веня.— Далей — Алёшка Базылёў. У гэтага колькі гаўрыкаў было? Двое. Адзін у Мінску, другі — у Міжгорску, а тут — хай дзядзька робіць. За Алёшкам — Фунцік, ну гэты — Паўлюк Жырбуль. У яго адны дочкі. Чатыры ці пяць? Чатыры, добра. Дзе яны? Дзве ў Мінску, адна быццам у Маладзечне, а чацвёртая ў Данбасе... За Фунцікам — Фенька Сымонава...
— Ну, у гэтай усе дзеці дома,— заўважыў Максім.
— Усе, ды не ўсе,— Веня загнуў палец.— Ты забыўся на старэйшага яе, Федзю, што пасля вайны ў леспрамгас пайшоў, а пасля ўжо ў Мінск перабраўся. Пойдзем далей. Хто наступны? Правільна, Надзя Яўхімава. У яе пасля вайны трое трымалася за падол. А цяпер — нікога, адна, як сыч.
— Ну, не кажы, Коля яе далёка не ўцёк, у Янавічах робіць, Волька за вайскоўца выскачыла, дык з’ехала некуды, адна Зіна ў Мінску ў швейнай робіць,— запярэчыла Волька.
— Далёка — не далёка, а дома нікога. Значыць, прыплюсуем яшчэ трох,— зазначыў Веня.— За Надзяй — Анэта. Хто ў яе быў? Шурка, Вася, Валя і апошні...
— Пеця,— падказала Волька.
— О, точна, Пеця,— падхапіў Веня.— Шурка і Вася ў Мінску, на шарыках, Валя, кажуць, у Салігорску, а Пеця гэты самы на Алтаі недзе ці ў Карагандзе...
— Мо хопіць? — азваўся Максім.
— Стой, не перабівай! — Веня ціскаў то адзін палец, то другі.— Калі ўжо ўзяліся, дык палічым... Але ж от збіў, здаецца. Колькі мы налічылі?
— Дык жа і так ясна,— зноў запярэчыў Максім.
— А можа, палічым? Цікава ўсё ж,— Васіль паклаў яму руку на плячо.
— Лічыце,— Максім махнуў рукой.
— Веня, хто наступны? — падагнаў яго Васіль.
— Ну, пасля Юліка ідзе Смаляк. Яго абедзве дзеўкі ў Мінску, на галантарэйнай фабрыцы, здаецца. Пеця Тонькі Шыхавай шафёрам у саўгасе, а дзяўчынкі-блізняткі ў Барысаве на мастакоў вучацца. У Ганны Барысікавай толькі Маня дома, а Зіна ў Мінску, Сяргей у Наваполацку, а Галя афіцыянткай у Міжгорску. За Ганнінай хатай — Папок. У Папка шасцёра было ці сямёра? Га, Волька?
— Я ж і сама думаю,— нахмурыла лоб Волька.— Зараз палічу. Старэйшая — Валя, пасля яе Таццяна, за ёй Ваня, пасля Вані была Наташа, за Натай Алёшка і самы меншы Валерык.
— Шэсць, значыць? От, а Папок адзін веку дажывае,— заўважыў Максім.
— Ці ж толькі Папок?
— Дык як баба адна, неяк звычней, на тое яна і баба, а мужчына адзін — не дай бог,— пакруціў галавой Максім.
— Не кажы,— азваўся і Мікалай.— Чулі ж, пэўна, пра Курашчупа з Буды? Палез юшку закладаць, табурэтка пад ім кульнулася, ён і загрымеў. Ударыўся бокам аб рог ложка так, што і падняцца не мог — прытомнасць страціў. Так і ляжаў без памяці амаль суткі. Можа, і больш бы ляжаў, але карова пачала ў хлеве дужа рыкаць, дык суседка пачула, зайшла і ўбачыла.
— Гэтак і акалець мог адзін, без паратунку,— уздыхнула Волька.
— Як піць даць,— кіўнула галавой Надзя.
— Ну, от зноў мяне збілі,— як пакрыўдзіўся Веня.— Ты, Вася, хоць лічыш?
— Лічу, лічу,— усміхнуўся Васіль.— Калі я таксама не збіўся.
— Калі трохі і збіўся, дык ліха з ім, нам матэматычная дакладнасць ні для чэга,— сказаў Веня.— Пайшлі далей. За Папкамі ідуць... Хто за Папкамі? Цьфу ты! Мая ж хата пасля Папковай. А пасля — ваша хата. Ну, тут мы цябе, Вася, палічым. Загні палец. Так...
Лічылі яны доўга і старанна, ажно пакуль Волька не падала нарэшце голас: — Ну дык і ўсё ж, можна сказаць.
— Ды ўжо ж! Тры хаты засталіся, каторыя за рэчкай пастаўлены пасля вайны ўжо,— адказаў Веня.— Ну, там каго мы палічым? Алега Аркадзевага, двух хлапцоў Шыкуновіча і трох Мантуровых — хлапца і дзвюх дзевак. От і гамон! Колькі ў цябе атрымалася, га, Васіль? У меня дык роўненька сто сорак дзевяць.
— У мяне дык усе сто пяцьдзесят,— усміхнуўся Васіль.
— Ну, для роўнага ліку хай будзе сто пяцьдзесят.
— Хто б мог падумаць! — ажывіўся Максім.— Гэта ж такая сіла! Усе маладыя, дужыя.
— А ўжо, браце, і не ўсе,— запярэчыў Веня.— Ужо некаторыя з тых, што адразу пасля вайны падаліся ў горад, на пенсію выходзяць. Во, Курашчупава Зінка — пенсіянерка ўжо.
— Дык жа яна ў пяцьдзесят пайшла на пенсію, па ўрэднасці,— сказала Волька.
— Ліха з ёй, з Зінкай Курашчупавай,— сказаў на тое Максім.— Я ж ніколі не задумваўся, што такая армія збярэцца толькі з адной вёскі, з нашых Звонічаў. А яны ж усе пажаніўшыся ўжо, і дзяцей маюць, хай сабе па цяперашняй модзе па адным — па двое. Гэта ж каб хоць палова іх тут жыла — грымела б сяло!
— Дык жа некалі і грымела,— Веня пазіраў на ўсіх так, быццам цяпер ён быў тут галоўны.— Ты ж, Максім, успомні, што рабілася вечарамі на вуліцы? Аж кішэла ад жэўжыкаў і падшыванцаў. А канцэрт які ў клубе ці вечарынка? Носу ж было туды не ўткнуць!
— А цяпер я вечарам прайшоў па сяле, дык рэдка дзе акно свеціцца,— заўважыў Васіль.
— А ў каго яно будзе свяціцца? Дзе яшчэ хоць якая сям’я ёсць, там свеціцца. А дзе баба адна ці як Папок той, дык чаго яно будзе свяціцца? Сшарэла — дык яны, як і куры, на куросадню,— з усмешкай сказала Волька.
Веня, усё яшчэ трымаючы локці на стале, загаварыў гучней:
— А мы яшчэ не ўсіх палічылі, мы ж забыліся на пустую Юстынаву хату, на Рыгорышыну хату, якую купілі ў Альхоўку, на Еўчыну і на Васіля Крайняга хату... Яшчэ б больш было! Во, мы ж і вашых не палічылі. І тваіх, Максім, і тваіх, Мікалай. Шмат набіраецца.
Максім, таўхануты Волькай, наліў у чаркі, сказаў:
— От цяпер і ясна, чаму ў нас у саўгасе не ўсё добра, чаму мы ўсё ніяк не можам на ногі стаць.
— Чаму нас каторы год шэфы выручаюць — едуць і будаваць, і бульбу выбіраць, і касіць, і тэхніку рамантаваць,— дадаў Мікалай.
— Праўда, праўда,— заківаў галавой Максім.— Каб гэта вярнуць у сяло такую сілу... Ды трасцу вернеш! — Ён памаўчаў, дадаў: — Бярыце чаркі, вып’ем, а то лічылі-лічылі...
Мужчыны выпілі, пачалі закусваць. Выпіў і Васіль, узяў нешта жаваць. Жаваў, а з галавы не выходзіла лічба: сто пяцьдзесят чалавек! З адных невялікіх іхніх Звонічаў!..
Яны тады яшчэ даўгавата сядзелі ў Максіма і не раз вярталіся да тых Веневых падлікаў, а што толку? Хто тое чуў, каму тое ў галаву ўдарыла? А нікому! От і ён, Васіль, тады здзівіўся, вушам сваім не паверыў. Паехаў назаўтра, і зусім іншыя клопаты выціснулі тое з галавы.
Было і сплыло...
Толькі ж, мусіць, не забыўся ўсё ж. Бо вось жа — чатыры гады прайшло, а раптам згадалася, вярнулася ў памяць. Значыць, недзе жыло ў душы, цеплілася, каб ад чагосьці прачнуцца, ускалыхнуцца, усплысці з дна. Ад чаго ж?
За акном, здаецца, пачало шарэць...
Заварочаўся, закруціўся, а потым раптам сеў на ложку сын.
— Што? — шапнуў Васіль.
— На двор хачу,— гэтак жа прашаптаў сын.
Васіль скінуў ногі з канапы, намацаў тэпці, ціха падышоў да сынавага ложка:
— Ну, пайшлі.
Ён ішоў паперадзе сына, ціхенька, каб не рыпнуць, адчыніў дзверы ў першую палавіну хаты, а пасля і ў сенцы. У сенцах хацеў уключыць святло, а пасля перадумаў — можа разбудзіць жонку. Намацаў пальцамі кручок, скінуў яго з прабойчыка, прытрымліваючы, расчыніў дзверы ў двор.
Сын шмыгнуў з ганка пад навісь вішанніку, а Васіль так і застаўся стаяць у праёме дзвярэй. На дварэ, аказваецца, было не так і цёмна, як у хаце выдавала. Хату атулялі і дрэвы, і кусты бэзу, язміну, акацыі, у гародчыку ад вуліцы раскашаваліся здзічэлыя, пасаджаныя яшчэ маткаю кветкі, і таму, пэўна, у ёй было так цёмна — як восеньскай ноччу. А ноч была самая што ні ёсць жнівеньская — ціхая, зорная, халаднаватая і досыць светлая, хоць і бязмесячная. Аднак жа і з бязмесячнага неба долу струменілася святло, і яго хапала, каб вока ўлавіла край небасхілу і чарнату могілкавых соснаў на гэтым самым небакраі.
Васіль сцепануўся, не разумеючы, ад холаду ці ад гэтай улоўленай вокам купы старых, разгалістых соснаў. Прапусціў сына наперад, шапнуўшы, каб ён ціхенька нырнуў у пасцель, сам жа зачыніў дзверы, ужо не беручы іх на кручок, чамусьці таксама хуценька прашмыгнуў у хату і лёг, спадзеючыся нарэшце заснуць.
«Цяльпук зараз скруціцца і зноў засне, як быццам і не прачынаўся. Хай бы і мне так...»
Сапраўды, сын неўзабаве задыхаў роўна, ціха і спакойна — заснуў, а Васіль па-ранейшаму лавіў начныя гукі і ў каторы раз акунаўся ў думкі-згадкі, што набягалі і набягалі на яго, нібы рачныя ці азёрныя хвалі...
Тады, пасля пахавання маці, з Мінска да Масквы ён ехаў цягніком, а з Масквы да Уладзівастока ляцеў самалётам. Побач з ім сядзеў вайсковец — чамусьці Васілю падалося так, хоць чалавек недзе яго гадоў быў не ў форме, а, як і ён сам, у штанах і тэнісцы. Дарога, нават і ў самалёце, няблізкая, і яны, вядома, разгаманіліся. Перагаварылі ці не пра ўсё на свеце, пра што толькі можна было перагаварыць, пра што звычайна і гавораць людзі ў дарозе — пра надвор’е, пра футбол, пра парадкі на вакзалах і ў аэрапортах, пра знаёмства і блат у магазінах, пра дзяцей — чужых і сваіх, пра тое, што дзеецца ў свеце — блізкім і далёкім.
А пачалося, што сусед — ён сапраўды аказаўся вайскоўцам, афіцэрам, лятаў на поўдзень у санаторый — спытаўся ў Васіля:
— Дадому ляцім?
— Ага, дамоў,— згодна кіўнуўшы галавой, адказаў Васіль.
Ды нечакана злавіў сябе на думцы, што падумаў не пра Мучную і не пра цешчыну хату ля падножжа сопкі, а пра Звонічы і пра апусцелую матчыну хату. Сусед пытаўся ў яго пра нешта яшчэ, а Васіль ад гэтае думкі быццам зніякавеў ці нават спалохаўся: хоць бы не на бяду якую падумалася так? А мо і не падумалася? Мо гэта пасля, як мільганула ў памяці Мучная і хата ля сопкі, згадалася і мясціна, адкуль едзе?
Ляціць ён, вядома, дадому, аднак жа, аказваецца, нягледзячы на гады і нават дзесяцігоддзі, жыве ў чалавечай памяці поруч з іншымі мясцінамі і дамамі, дзе і ў якіх даводзіцца яму жыць, і той першы куток, дзе нарадзіўся, і той першы дом, у якім рабіў першыя крокі і праз вокны якога ўпершыню зірнуў на свет. І, пэўна, не проста поруч, сярод іншых мясцін і дамоў, а нязменна першым у гэтым, незалежна, кароткім ці доўгім, шэрагу. Мусіць, гэта вельмі важна, дзе чалавек першы раз пабачыў узыход і заход сонца, дзе ўпершыню, свядома ці несвядома, сарыентаваўся ў гэтым свеце. Адчуванне радзімы, якую цяпер чамусьці ўсе пачалі зваць малою, а якая на самой справе завецца бацькоўскім кутам ці проста бацькаўшчынай, мусіць, і пачынаецца вось з гэтага — з разумення, дзе ўстае і сядае сонца. Смешна каму сказаць, але ў Мучной, пражыўшы і год, і другі, і трэці, ён усё круціў галавой і круціўся сам, асабліва будучы ў хаце ці ў якой-небудзь іншай будыніне, пакуль сарыентоўваўся нарэшце па сонцы.
Доўгі час, ціха гамонячы з суседам, ён зноў і зноў думаў пра гэта. Ну, добра, казаў ён сам сабе, усё гэта ў чалавеку, пэўна, і праўда жыве ў душы, жыве да самага канца, да смерці. І, значыць, у тым, што ў адказ на словы суседа ён падумаў быў пра Звонічы і пра матчыну хату, няма нічога дзіўнага. Але ж чаму тады ў Мучной ён як забыўся на гэта і праз усе пражытыя там гады не надта часта ўспамінаў бацькоўскі куток? А калі і ўспамінаў, дык так, амаль раўнадушна, без цяперашняга болю, хай нават і не болю — без цяперашняй шчымлівасці, неспакою, нейкай трывогі.
Хутчэй за ўсё прычына ў ягонай маладосці. У маладыя гады — дзіўна, чаму? — чалавек вельмі лёгка развітваецца з усім родным і блізкім. Куды больш прывабныя яму чужыя далі і чужая краса. Хіба тут, сярод гэтых пясчаных, парослых сасоннікам ды бярэзнікам пагоркаў і лазняковых балацявін, ёсць што вартае ўвагі?
І сапраўдная прырода, поўная красы, велічы і спрадвечнай нечапанасці, недзе там, за сіняй смугой небакраяў, і людзі, поруч з якімі і сябе адчуеш сапраўдным чалавекам, таксама недзе там, куды бягуць блішчастыя і бясконцыя рэйкі, далёка-далёка, куды далей таго месца, дзе тыя дзве рэйкі збягаюцца-зліваюцца ў адну, там, дзе яны прыбягаюць у вялікія-вялізныя гарады...
І трэба гады і гады, каб чалавек пачаў сумнявацца ў гэтым, пачаў думаць аб тым, што і там, дзе былі тыя пясчаныя пагоркі і лазняковыя аселіцы-балацявіны, дзе бралі пачатак ягоныя жыццёвыя рэйкі, было не горш, а можа, нават і лепш, чым дзе-небудзь пасля. А кажуць жа, што прыходзіць і такі час, калі ўсё тое пачынае цягнуць да сябе магнітам, і чалавек песціць у душы ўжо адну-адзіную думку-спадзяванне — каб хоць апошні свой прыстанак знайсці ў роднай зямельцы, у родным куце.
Васіль верыць, што так яно і ёсць. Валя, а найбольш цешча не адзін раз расказвалі яму, як хацела перад смерцю трапіць на родную Барысаўшчыну і спачыць там Валіна бабуля, а цешчына маці. А ён слухаў, стараўся слухаць, а сам не надта і ўнікаў у іхнія словы, і не надта верыў у тое, што бабулі сапраўды перад смерцю таго жадалася.
А чаго, каб хто спытаў, было яму ўнікаць і верыць? Ён быў малады, дужы, здаровы, усё ў яго было яшчэ наперадзе, а галоўнае — у яго была Валя. Валя — гэта ўсё. Пляваць ён хацеў на тое, што сёй-той з суседзяў і на рабоце калі-нікалі пакеплівалі: у жонкі пад абцасам! Ён не адбрэхваўся, ён пасміхваўся: самі вы ў сваіх сварлівых супружніц пад абцасамі, каму што баліць, той пра тое і пішчыць. А ён з Валяй жыў і жыве душа ў душу. З першага дня. Ён прыйшоў у цешчыну хату, а не наадварот. І Васіль парашыў: у цешчы былі дзве дачкі, ён будзе сынам. У адной хаце дзве сям’і рэдка калі жывуць мірна і дружна, значыць, хай будзе, як і была, адна сям’я. І ў іх была адна сям’я. Чацвёра душ — маці, дочкі Валя і Тома, ён, сын Васіль. Цешча іначай яго і не звала — сынок. Ён таксама зваў яе мамай. Ад пачатку да смерці. Потым Тома выйшла замуж, з’ехала са сваім мужам-вайскоўцам далёка, і сям’я іхняя паменшала: іх стала трое. Але ўрэшце знайшлася ў Валі Ядвіська, і іх зноў стала чацвёра...
Недзе Васіль ці то чуў, ці то вычытаў упадабаныя ім словы пра шчасце. Нешта накшталт: шчасце — гэта калі чалавек раніцаю ахвотна ідзе на работу, а ўвечары з радасцю спяшаецца дахаты. Ён пагадзіўся з гэтымі словамі адразу і цалкам: маўляў, ён, Васіль, сказаў бы тое самае, калі б у яго спыталі, што такое шчасце, і калі б ён змог сказаць так гладка, коратка і трапна.
Сваю шафёрскую работу ён любіць. Васіль наўрад ці вытлумачыў бы гэтую любоў, аднак жа ніколі і думкі ў яго не было аб тым, што ён мог бы рабіць нешта іншае, акрамя як шафёрыць. Свой колішні «газон», а цяперашні ЗІЛ ён — смейцеся, калі ахвота! — лічыць і ўспрымае жывой істотай. Сваёй раўнёю. У дарозе ён і пагаворыць з машынай, і паспачувае ёй, і папросіць, калі трэба, а часам і прыкрыкне — ці мала што бывае ў дарозе! Гэта толькі для чэрствага чалавека, а яшчэ для такога, які ні разу не сядзеў за рулём, здаецца, што машына, грузавік той жа, скажам, нямое стварэнне. А ён, Васіль, ведае, што машына колькі едзе, столькі і размаўляе, вядзе гамонку са сваім гаспадаром і сябрам-шафёрам. Голас машыны — яе матор. Лёгка ёй бегчы-імчаць па добрай дарозе — значыць, і голас матора мажорны, бадзёры. Недарэмна ж кажуць: спявае матор! А калі даводзіцца калывацца па калдобінах-рытвінах, паўзці, як чарапасе, па разбітай, гразкай і глыбокай каляіне, дык тут ужо не да песень — ные матор, енчыць, плача. І тады Васілю таксама не весела, таксама як усё адно ў яго сэрца баліць. Кідае машыну то туды, то сюды, выкіроўваючы яе на лягчэйшы, сушэйшы, раўнейшы шлях, і сяды-тады нават уголас прыгаворвае: «Ну, даражэнькая, патрывай, не падвядзі, разумею, што цяжка табе, а што ж зробіш? Трэба выбрацца адсюль, яшчэ трошкі, вунь за той сопкай будзе лягчэй — там добрая насыпанка, пакоцімся-пабяжым мы з табой — ажно ветрык зашуміць...»
Трэці дзесятак гадоў круціць баранку Васіль, а не захварэў на распаўсюджаную шафёрскую хваробу — ліхацтва. Не, ён, вядома, не які-небудзь недарэка, што не едзе, а пхнецца. Дзе дарога добрая, дзе можна, ён, Васіль, дае машыне разгон — трэба ж і ёй парадавацца-пацешыцца хуткім бегам, трэба ж і матору даць магчымасць перайсці з басу на альт, а то і зазвінець высокай звонкай струной. Але і тут ён на злом галавы не папрэцца, не! Каму не трэба гарачкі пароць, дык гэта шафёру — пра іншых ён не кажа, іншыя самі павінны ведаць. Заплюшчыць вочы і куляю ў белы свет — толькі дурань на такое здатны. А машына? А ты сам? Не апошні ж раз у дарозе. Значыць, трэба шчасліва з гэтай дарогі дахаты вярнуцца. Бо дома цябе чакаюць, шафёр!
Яго дома чакала Валя. Васіль ведаў і ведае гэта. Яна чакала заўсёды і верна. Калі ён казаў, што вернецца сёння, хоць позна ноччу, але сёння,— яна чакала. У бальніцы натупаецца-натоміцца, а ўсё адно не засне, пакуль не дачакаецца, пакуль не падасць яму познюю вячэру і не пасядзіць, акрыўшыся халатам, насупраць, гледзячы, як ён есць; пакуль не прымусіць яго легчы, каб пасля ўжо, прыбраўшы са стала і выключыўшы святло, юркнуць да яго пад коўдру, туды, да сцяны, на сваё ўлюбёнае месца. І ён, Васіль, ведаючы гэта, не мог не вярнуцца з любой, нават самай цяжкай дарогі сюды, дзе яго чакалі,— каб пачуць з-за дзвярэй лёгкае і дробнае тупаценне Валіных ног з глыбіні пакоя да яго, да дзвярэй, каб дакрануцца тут жа, ля адчыненых яму дзвярэй, сваімі халоднымі вуснамі да яе цёплых, мяккіх вуснаў, каб пасля сядзець за сталом у майцы, уплятаць за абедзве шчакі крыху прысохлую, але ўсё адно смачную вячэру і бачыць перад сабою яе рукі, прыпаднятыя пад халатам плечы, лавіць пагляд яе добрых шэрых вачэй, а яшчэ пасля адчуваць яе побач з сабой усю, цёплую, родную і адзіную.
Ці пасварыліся яны калі-небудзь з Валяй усур’ёз? Здаецца, не. Такога не здаралася. І вялікая заслуга тут, Васіль лічыў і лічыць, цешчына. Яна вяла гаспадарку, яна была галавою ў хаце, а яшчэ, апроч гэтага,— кухарам, пекарам, прачкай, нянькай і ўсім, чым толькі можа быць добрая, працавітая, шчырая, увішная жанчына. Васілю з Валяй лацвей было пры ёй і гадаваць Ядвіську з Цельпуком і жыць наогул. Пакуль цешча была здаровая, яны не ведалі многіх і многіх клопатаў. Ім, быццам нядаўнім маладым, яшчэ не абцяжараным дзецьмі і іншымі сямейнымі турботамі, былі даступны і кіно, і танцы, летам — рэчка, зімою — лыжы, дамы адпачынку і санаторыі. Але, але, за цешчай ён, Васіль, быў з Валяй як у бога за пазухай.
Што ж дзіўнага ў тым, што не так часта згадваўся яму там, у Мучной, пакінуты бацькоўскі кут? Згадваўся ён, бадай, у тыя дні, калі прыходзілі рэдкія пісьмы ад Максіма ці Волькі, а яшчэ тады, калі пасылаў маці пераводы. Тут Васілю трошкі сорамна і па сёння. І ні маці, ні Максіму з Волькай не прызнаўся, што тыя рэгулярныя штомесячныя пераводы, якія прыходзілі ўвесь час з Мучной у Звонічы, ажно пакуль маці не памерла, падказала яму, Васілю, пасылаць цешча. «Жывеш, сынок, далёка,— казала яна,— з’ездзіць адведаць не можаш, а матку забываць няможна, пасылай ёй штомесяц хоць рублёў пятнаццаць, хай ведае, што сын у яе ёсць, хоць і далёка, перад суседкамі будзе ёй лацвей, брахаць лішне не будуць. Пражыве маці без гэтых рублёў, вядома, але ты — пасылай...»
Лёгка, весела, нават мо трошкі і бесклапотна жыў Васіль у Мучной. Зрэшты, можа, і не тыя ўсё гэта словы. Можа, прасцей было б сказаць — добра жыў. У ахвоту, з душою, сумленна працаваў — акрамя шматлікіх грамат і падарункаў мае і медаль, кахаў і не даваў у крыўду жонку, шанаваў цешчу, любіў і вучыў расці добрымі і чэснымі людзьмі дачку і сына. Пра высокія матэрыі не надта задумваўся? Не ўсім жа быць філосафамі. Ён робіць сваю справу, а філосафы — сваю, і не трэба прымервацца, чый хлеб лягчэйшы ці смачнейшы. Галоўнае — каб ён быў сумленны. А калі сумленны, дык і смачны.
Аднак жа і прасцячком, гэтакім Іванкам дурнаватым ён не прыкідваўся таксама. Сёе-тое ён разумеў, хоць і не мог, як іншыя маладыя мужчыны, праводзіць лішнія гадзіны ля тэлевізара ці прыёмніка. Васіль кампенсаваў не ўбачанае па тэлебачанні і не пачутае па радыё праз газету. З газетай не расставаўся. Спачатку выпісваў «Правду», пасля — «Труд», а потым неяк прызвычаіўся да «Известий» і ўжо не здраджвае ім добрых пятнаццаць гадоў. І як бы ні быў заняты, а выкройваў хвіліну, каб прачытаць кожны нумар ад апошняй старонкі да першай, а яшчэ часта і на тое, каб выразаць і пакласці ў папку ці ўпадабаны артыкул, цікавую заметку, ці хоць бы некалькі радкоў, якія чымсьці ўразілі яго — невядомымі раней лічбамі, думкамі, фактамі.
І найчасцей «Известия» давалі штуршкі і спажыву ягоным доўгім, хоць і бязладным дарожным думкам. Рукі і ногі машынальна робяць сваю звычную шафёрскую работу, падпарадкоўваючыся галаве, найперш пільным і ўсёбачным вачам, а недзе ў той частцы галавы, якая не занята дарогай і машынай, снуюцца і снуюцца думкі. Само сабой, знаходзілася ў гэтых думках месца жонцы і дзецям, але, прывык Васіль, з імі было ўсё заўсёды добра, і таму думкі пра іх былі лёгкія, светлыя і непрыкметна саступалі месца іншым, якія хвалявалі, дзіўна сказаць, больш, чым думкі пра цёплага, мяккага і надта ж роднага нават па паху Цельпука.
Пра што толькі не думаў ён у дарозе!
Ну, скажам, думаў пра тое, як гэта англічане мыюцца і палошчуцца пасля мыцця ў адной і той жа вадзе, налітай у ванну па лічыльніку; і абураўся той капіталістычнай эканомнасцю, якая, аказваецца, абарочваецца плюшкінскай скнарлівасцю: гэта ж нібыта ў ванных пакоях у іх і душа няма, бо лічыльнікі не могуць падлічыць, колькі той вады ўцячэ праз душавое рэшатца.
А то знячэўку пачне думаць пра касманаўтаў, пра тое, як цяжка, пэўна, даводзіцца ім, сустракаючы на працягу сутак пятнаццаць разоў узыход і заход сонца, і ці можа гэта чалавек прывыкнуць да такіх дзевяностамінутных сутак, і якая сіла прымушае іх, касманаўтаў, там спаць у строга вызначаныя гадзіны, і як гэта наогул можна спаць, калі ты не адчуваеш, ці ты ляжыш, ці сядзіш, ці вісіш уніз галавой, і як паляцяць касманаўты да Марса ці да Венеры, калі на іхняй паверхні такая высокая тэмпература?..
Часцей жа за ўсё думкі яго круцяцца вакол падзей, што адбываюцца ў свеце. Гэта ж так неспакойна на зямлі! Як сёння, так і дзесяць, і дваццаць год назад. Як падумае часам Васіль, дык ажно боязь нейкая падкочваецца.
І расчуліцца Васіль, і пачне думаць пра весялейшае — пра невядомую жывёліну, якую ловяць і ніяк злавіць не могуць, нават не тое што злавіць, а і проста пабачыць у тым загадкавым возеры Лох-Нес, пра тайны Бермудскага трохкутніка, страхі якога наколькі рэальныя, настолькі ж і выдуманыя, пра парад планет, пра камету Галея, якая імчыцца са страшэннай хуткасцю да Зямлі...
А потым знянацку ўкоціцца ў галаву думка пра тое, што надта ж шмат развялося розных хціўцаў, якія без спросу-дазволу шныраць па тайзе, нішчаць жэнь-шэнь, лімоннік, элеўтэракок, валяць дзеля шышак стогадовыя кедры, страляюць дзеля пантаў аленяў...
Вось так і здаралася чамусьці, што сярод ягоных касмічна-зямных глабальных думак не часта знаходзілася месца думкам пра матчыну хату і маці ў ёй, пра Максіма і Вольку, пра канчанскіх і гаранскіх звонінцаў. Нават і пасля таго, як двойчы з’ездзіў да іх у адведкі — спачатку ўдваіх з Валяй, а пасля з Валяй і Ядвіськай. Маці, пабачыў і адзін раз, і другі, пачувалася няблага, усё было добра і ў Максіма з Волькай, і таму не было нейкіх асаблівых прычын думаць-турбавацца пра іх. Уяўлялася, мо нават не ўяўлялася, а недзе падсвядома мроілася, што так будзе заўсёды — прынамсі, яшчэ доўга-доўга.
І раптам — тэлеграма ад Максіма. У той дзень ён быў у рэйсе. Праўда, у недалёкім, але ўсё ж у рэйсе. Вярнуўся надвячоркам, а тут тэлеграма: з маці блага, прыязджай. Рукі, твар спаласнуў, касцюм лепшы на плечы — і на станцыю. Пашанцавала ўплішчыцца на цягнік, дабраўся да Хабараўска — туды прасцей, хоць і далей, чым да Уладзівастока. А там — білетаў на Маскву няма. Тэлеграма такая, што не надта бралі яе пад увагу. Але неяк усё ж выпрасіў білет, паляцеў. Ды, як ні спяшаўся, не паспеў, убачыў маці ў труне. У просценькай, нефарбаванай, збітай дзядзькам Міхалкам з танкаватых, але затое, казаў, сухенькіх дошак...
Пасля тае неспадзяванае паездкі ў Звонічы нешта як зварухнулася ў Васілёвай душы. Не, не тое, каб яму раптам захацелася-закарцела махнуць на сваё — ужо лічыў сваім! — Прымор’е і вярнуцца ў бацькоўскі кут. Такога жадання не было ў яго, не будзе прыкідвацца, але думкі пра Звонічы пачалі прыбягаць да яго чамусьці ўсё часцей і часцей. Думае пра тое, што робіцца ў свеце, пра тое, чаму амерыканцы ўсюды на ражон лезуць, напоруцца ж некалі — і тут жа пра Звонічы, пра нешта нейкае, што было з ім калісьці там, на радзіме.
І сны пачалі сніцца пра тое ж, даўняе: бачыў сябе ў сне малым — свіным (успомнілася неўспадзеўкі, што калісьці была ў іх вялікая рабая свіння з парасятамі і ён, Васіль, катаўся на ёй верхам) і каровіным пастушком; бачыў сябе школьнікам (аднойчы ўсплыў у сне Бздыка, загадчык іхняй сямігодкі, які любіў зацягнуць якога-небудзь падшыванца ў настаўніцкую, балюча ўперці свой тоўсты і сухі палец гэтаму самаму падшыванцу ў падбароддзе, там, дзе гарляк, і шыпець: «Чаго зубы скаліш? Ты ў мяне давыскаляешся. Ой, давыскаляешся...»); бачыў сябе падлеткам, ужо трошкі вусатым кавалерам, той парою, калі пасля сямігодкі рабіў на конях — часцей за ўсё снілася, што ідзе, угнуўшыся, за плугам, з-пад лемяха паўзе-выварочваецца бясконцая чорная і быццам тлустая скіба, і, прачынаючыся пасля такога сну, быццам напраўду балелі ў яго рукі, ныла спіна і мільгацела ўваччу.
Мінуў год, другі, сны і думкі пра Звонічы не пакідалі яго. А тут яшчэ ні з таго ні з сяго пачало балець у яго сэрца. Не вострым пякучым болем, а от быццам ные ўсё і ные. Найчасцей тады, калі надаралася вольная хвіліна, час адхлання ад работы, а яшчэ — ноччу. Ляжа спаць, а яно раптам заные і быццам задрыжыць-затрапечацца! Не можа тады заснуць Васіль, ляжыць ціхенька, каб не турбаваць, не трывожыць Валю, а думкі ў галаву благія плывуць, хоць урачы навыперадкі адзін перад другім супакойвалі: нічога, маўляў, страшнага, хутчэй за ўсё на нервовай глебе гэтыя непрыемныя адчуванні ў вобласці сэрца, што гэта не само сэрца ные, не таму, што яно хворае, а штосьці правакуе яго на гэтае ныццё.
І адной такой ноччу, калі ён доўга не мог заснуць, прыслухоўваючыся да тужлівага і, нягледзячы на ўсе заспакойваючыя словы ўрачоў, трывожнага ныцця ў левым баку грудзіны, прыйшло да яго нечаканае рашэнне: трэба з’ездзіць у Звонічы.
І з’ездзіць не ў адведкі, не на адзін-другі дзень, а на тры, а то і на ўсе чатыры тыдні — правесці там адпачынак. А што? А чаму б і не? На поўдні яны былі, і не адзін раз, у доме адпачынку на беразе Ціхага акіяна таксама былі, ездзілі турыстамі на Камчатку і Сахалін, дык чаму не выправіцца летам на захад, на яго і жончыну, калі на тое пайшло, радзіму? Цяльпук во не быў там ні разу, а ці ж гэта добра? Які ж ён пасля гэтага бацька, калі ні разу не звазіў сына — а ён паспеў пражыць ужо дзесяць гадоў! — у краіну свайго маленства? Гэта проста грэх, а то і злачынства з яго, Васілёвага, боку. Цяльпук, чаго добрага, і пакрыўдзіцца можа. Не, трэба рашыцца. З жытлом клопату не будзе — матчына хата, пэўна ж, стаіць, бо каб што — Максім ці Волька напісалі б; крама ў Звонічах ёсць, так што хлеба, цукру, мукі, круп, кансервіну якую можна купіць; малако, яйкі, бульбу можна ўзяць у Максіма ці ў Волькі, а то і ў той жа Манькі, па суседству; а да ўсяго і ягадзіна нейкая павінна быць, і грыб, калі пашчасціць, знойдзецца. Дальбог жа, трэба паехаць!
Валя, калі ён, трохі як пабойваючыся, а мо проста адчуваючы нейкую ніякаватасць, загаварыў з ёй пра гэта, нечакана не ўспрыняла ягонай прапановы ў штыкі. «Калі табе так хочацца, дык паедзем. Мама, шкада, не дажыла, паехала б з радасцю. Бабуля ёй усё наказвала з’ездзіць у Беларусь, на яе Барысаўшчыну»,— Валя гаварыла зусім памяркоўна.
Ядвіся таксама была загарэлася ехаць разам з імі, але пасля перадумала: маўляў, ёй няможна, трэба абавязкова ехаць са студэнцкім будатрадам на БАМ. Васіль з Валяй паразумела пераглянуліся і не сталі яе ні ўпрошваць, ні адгаворваць: дайшло да іх, што ў тым будатрадзе і хлапец яе, дык бегала ў камітэт камсамола, прасіла, даказвала, плакала, каб і яе ўключылі. Студэнтка ж яна не з апошніх, троек за тры гады не мела, дык прыслухаліся да ўпрошванняў, уключылі ў той атрад. Неўзабаве Ядвіся паехала ў Хабараўск, у свой інстытут, каб адтуль выправіцца на БАМ.
А яны, Васіль, Валя і сын, пачалі рыхтавацца ў далёкую дарогу. Хацелі тады ж, у пачатку ліпеня, як Ядвіся паехала, і выправіцца, але Валю не адпусцілі з бальніцы — папрасілі трошкі пачакаць, пакуль вернецца з адпачынку дзяжурная сястра. Давялося адкласці ад’езд на канец ліпеня. Васіль дык, зрэшты, быў і рады гэтаму. Як ні даўно адтуль, з бацькоўскага кута, а памятаў, што канец ліпеня — пачатак жніўня — самая лепшая пара на Беларусі: і цёплая, і грыбная, і вішнёвая, а самае галоўнае — пара маладой бульбы і маласольных гуркоў.
Прыехалі яны з Мінска рэйсавым аўтобусам, выйшлі ў Звонічах і перш-наперш падаліся да Максіма. Брата дома не было, жаў жыта недзе за Цагельняй, але Надзя сустрэла іх радасна, кінулася на шыю і Васілю, і Валі, адразу ж завінулася збіраць на стол, бегаючы раз-пораз у склеп і носячы адтуль то адно, то другое, гаварыла, што гэта хай яны перакусяць з дарогі, а пасля ўжо, вечарам, як вернецца з поля Максім, тады па-людску пасядзяць, Вольку з Мікалаем паклічуць,— так мітусілася, што Васіль ледзьве спыніў яе, змусіўшы і самую яе прысесці да стала і разам з імі хоць што-кольвечы ўкусіць. Усё было надзвычай смачнае — можа быць, сказвалася тое, што хоць і самалётам ляцелі, з Масквы да Мінска таксама самалётам, але прабылі ў дарозе, можна сказаць, двое сутак і амаль сухама. Валя найбольш упадабала мясную тушонку — Надзя сама гатавала яе і закатвала ў шкляныя літровыя слоікі, Васіль смакаваў сыр з маслам і з жытнім хлебам, а сын дарваўся да малака і, мусіць, перабраў меру, бо пасля, ноччу, не даў усім спаць — разбалеўся жывот.
Васіль тады ж, за тым абедам-перакусам, сказаў Надзі, што жыць яны будуць у матчынай хаце. Надзя на тое замахала рукамі:
— Не выдумляйце! Чатыры гады пустуе хата, як там жыць? Даўно не была, не бачыла, але, можа, там і шпалеры ўсе паабвальваліся, і грубка раз’ехалася... Жывіце во! Месца мала, ці што?!
Але Васіль, падзякаваўшы, адмовіўся: ён жа, можна сказаць, і ехаў сюды, каб пажыць у матчынай хаце, у сваёй хаце, успомніць маленства і ўвогуле развеяцца, акрыяць душой, бо нешта як пазбавіла яе ранейшага спакою і раўнавагі.
— Добра, добра,— заўсміхалася Надзя, невядома, зразумеўшы яго ці не зразумеўшы,— як сабе хочаце. Але ж сёння вы там, каб і хацелі, начаваць не будзеце, і ў мяне месца хопіць. Ты ж схадзі туды, паглядзі, а пасля ўжо гаварыць будзеш...
Ён, Васіль, таксама заўсміхаўся:
— От і пайду...— І спытаў: — Там жа, пэўна, замкнёна? А ключ у вас ці ў Волькі?
Надзя матлянулася на веранду:
— У нас ключ, у нас, на цвічку вісіць...
Яна прынесла ключ на скураным раменьчыку, падала Васілю, і яны ўтраіх выправіліся на сярэдзіну сяла, дзе стаяла замкнёная вось ужо чатыры гады матчына хата.
Васіль ішоў і думаў, што там, мусіць, як казала Надзя, сапраўды будзе так, што не да жыцця. Праўда, Надзя гаварыла, што сяды-тады Максім заходзіў у хату, нават нібы колькі разоў за зіму і грубку прапальваў, але ўсё роўна пастаянна ў хаце ніхто не жыў, і таму маглі там і шпалеры паадклейвацца-паадвальвацца, магла і грубка патрэскацца, цячы дымам, і печ на драўляных яшчэ апечках у першай палове хаты асунуцца, і электрычная праводка збуцвець, не кажучы пра тое, што паўсюль можа быць плесень і затхласць.
Ключ у замочку-самаскоку, які вісеў на прабойчыку сенечных дзвярэй хутчэй дзеля прыліку, чым для аховы, пракруціўся з натугай і з рыпам. I дзверы ў сенцы таксама адчыніліся з цяжкасцю, бо аселі і скасабочыліся. Злева ў сенцах была кладовачка, дзверцы туды былі на кручку; справа на зэдліку стаяла пацямнелае, пабітае ржою вядро, таз з пабітай эмаллю, аплеценая шкляная бутля і кубак, а на акаваным іржаваю бляхаю крэсле стаяў такі ж іржавы керагаз. Вялікае сенечнае акно, падзеленае на маленькія квадратныя шыбкі, было завешана зрудзелай і, пэўна ж, сатлелай ад часу марляй.
Злева ад дзвярэй у хату чарнеў на сцяне выключальнік, а над дзвярамі ў чорным патроне тырчала пакрытая тоўстым пластам пылу і павуціння лямпачка. Васіль машынальна пстрыкнуў тым выключальнікам, і лямпачка над дзвярамі цьмяна загарэлася. Ага, значыць, праводка цэлая, не паспела сатлець! І Васіль, як абрадаваны гэтым, смялей тузануў за клямку і адчыніў дзверы ў хату.
Пераступіўшы парог і апынуўшыся — усе трое — у хаце, яны, праўда, трошкі сумеліся — было тут і праўда непаглядна. Парудзелыя шпалеры ў куце абвіслі — там, пэўна, недзе трошкі працякаў дах, маснічыны пад нагамі ледзьве ліпелі — згнілі амаль ушчэнт, печ пагрозліва чарнела незаслоненым чэравам, гатовая вось-вось абрынуцца на хату.
Затое ў другой палове хаты было куды лепей. Падлога не зыбалася і не прагіналася, нават калі Васіль тупнуў па ёй, яна азвалася зусім яшчэ моцным, драўняным гудам; толькі ля паўночнай сцяны, пад ложкамі, захінутымі старэнькімі, выцвілымі пакрываламі, дзве ці тры маснічыны, няйначай, былі з’едзены грыбам, бо пакарабаціліся, а сям-там і паправальваліся. Шпалеры тут, хоць і відно было, што паклеены даўно, аднак жа былі цэлыя і трымаліся надзейна. На сценах над ложкамі і над канапкай, побач з пацямнелым люстэркам, віселі ў драўляных рамачках пад шклом пажаўцелыя не так ад часу, як ад клею фотакарткі. Пры дзвярах, справа, прысунутая шчыльна да сцяны, стаяла шафа; між акон, што былі абапал кута, стаяў круглы стол, засланы даматканым абрусам. Калісьці стол гэты быў у акаймаванні вазонаў — маці любіла разводзіць іх, адусюль прыносіла і садзіла ў бляшанкі і дзіравыя гаршчочкі флянцы і атожылкі. Цяпер стол быў дзіўна голы, адзінокі, адно на ім у шкляной не то вазачцы, не то падстаўцы для алоўкаў тырчала некалькі штучных, пластмасавых жоўтых кветак з такімі ж пластмасавымі зялёнымі да непраўдападобнасці лісточкамі. Злева ад дзвярэй была грубачка-стаячок, ад яе да сцяны былі зроблены нядоўгія — наколькі можна было — палаці, з іх звісала амаль да падлогі старая, няпэўнага колеру пасцілка, і можна было падумаць, што гэта не палаці пры грубачцы-стаяку, а грубачка-ляжанка.
Васіль і ў гэтай хаце пстрыкнуў уключальнікам — святло гарэла і тут. Ён заадно праверыў і радыёкропку — уткнуў штэпсель рэпрадуктара ў разетку, і рэпрадуктар глуха, як з-пад зямлі, з нейкім далёкім папіскваннем загаварыў.
У шафе віселі мацерына балоневая куртачка, нейкая шарсцяная старэнькая хустка, кофта, фартух, унізе ляжалі складзеныя чыесьці вялізныя, няйначай Максімавы, ватовыя штаны, валяліся розныя анучы-рызы, стаялі гумовыя боты і суконныя фабрычныя бурачкі.
Да вечара яшчэ было далёка, і яны тут жа ўзяліся за работу. Перш-наперш пазнімалі з вокнаў занавескі і парасчынялі рамы. Павыносілі з хаты ў двор, на сонца, пакрывалы з ложкаў і пасцілку з грубкі, выцягнулі і матрацы — хай прасыхаюць-праветрываюцца, тады ўжо будзе відаць, што з імі рабіць, ці можна будзе на іх спаць. Акрамя вядра ў сенцах Васіль знайшоў у кладовачцы пластмасавае вядро, некалькі разоў разам з сынам збегаў да калодзежа, нанасіў вады ў таз, у бачок над рукамыйнікам — ён, дзіўна, таксама не цёк, у вялізны малочны бітон без накрыўкі, які таксама знайшоўся ў кладоўцы. Веніка, колькі ні шукаў, не знайшоў, давялося зрабіць з дуддзяў маркоўніку, які ў гародзе цераз вуліцу разросся так, што не ўлезці.
Бачыў Васіль, што Валя без асаблівай зацікаўленасці пазірала на ўсё гэта, у тым ліку і на яго крыху лішнюю мітусню-завіханне, энтузіязм яе падупаў, але яна заўсёды была малайцом, умела стрымліваць эмоцыі, таму з заўсёднай між імі паразумеласцю скінула кофту, павязала мацерын фартух і ўзялася мыць, скрэбці, выціраць, падмятаць. Ён, Васіль, з палёгкай уздыхнуў і заняўся грубкаю. Паспрабаваў быў запаліць напхнутыя ў яе паперы і іншае смецце, але зрабіць гэта не ўдалося — дым вярнуў на хату. Палез хутчэй адчыніць юшку — якая ж яшчэ можа быць прычына, што дым пакаціўся на хату? — а там усё забіта якімсьці смеццем-галлём. Ледзь здагадаўся, што гэта галкі замуравалі комін ажно па юшку. Давялося лезці на гарышча, вымаць колькі цаглін з лежака, выкідваць галчыныя кватэры-гнёзды. Прыгадаў Васіль, што незадоўга да смерці маці Максім пісаў яму, што перарабляў у матчынай хаце грубку. Дык мо дзе кропля гліны засталася? Агледзеў надворак і такі знайшоў — пад плотам ад вуліцы, трошкі наўзбоч ад варот: пэўна, там і скідаў гліну з калёс Максім. Гліна была ўсярэдзіне нават сырая, перапрэлая, яе і размешваць асабліва не трэба было, і Васіль абмазаў не толькі парушаны ляжак, але і пазамазваў усе трэшчыны і шчыліны на грубцы, і неўзабаве ў ёй весела гуло полымя, ад чаго, нягледзячы на тое, што на дварэ стаяла спякотнае і сухое лета, неяк палягчэла на душы — як усё адно пацяплела ад таго вясёлага і — самае галоўнае, мабыць,— роднага полымя.
У той жа дзень Васіль яшчэ паспеў збегаць у краму — зачынялася яна тут не строга па гадзінах, як у горадзе — і купіць новае вядро, керагаз, электраплітку, каністру і газы ў яе, патэльню, тры алюмініевыя кубачкі і каструлю. Валя, угледзеўшы яго, абвешанага ўсім гэтым, ці не ўзлавалася: навошта купляў? Ці не мог у сястры ўзяць на час сёе-тое? Каму ўсё гэта застанецца? Іржавець тут, у гэтай гнілой разваліне? Ён не азмрочыўся, спакойна сказаў, што ўсё гэта каштуе капейкі, а калі яны ўжо наважыліся пажыць тут тыдзень-другі, дык як ні круці, а без усяго гэтага — ён страсянуўся, і вядро, керагаз, каструля, кубкі забразгалі-зазвінелі — не абыдзешся. Цяльпук, гледзячы на бацьку, засмяяўся, засмяялася і Валя, і на тым усё скончылася.
А ў Максіма і ў Волькі яны ўзялі падушкі, прасціны, ватовы матрац, каб паслаць паверх спружыннага, які ўжо даслужыў сваю службу, ватовую коўдру, каб падаслаць пад бок Цельпуку, ды от гэты кавалак паралону, на якім ён, Васіль, ляжыць во і ніяк не можа змружыць вачэй, хоць ужо, дзякаваць богу, як кажуць, і ноч праходзіць — вунь як пасвятлела ў вокнах,— глядзі, што неўзабаве і сонца з-за Сялібнай выкаціцца.
Тады яны і праўда толькі адну ноч пераначавалі ў Максімавай хаце, а ўжо на другі дзень пасля прыезду перабраліся ў матчыну, і ўладкаваліся няблага, здаецца. Зважаючы на тое, што прыехалі яны ненадоўга, Васіль не надта каб турбаваўся за хату. Як ёсць, так і добра, жыць можна. Адно — папрымацоўваў маленькімі цвічкамі абвіслыя шпалеры — яны калісьці клаліся адны на адны і тапоршчыліся тоўстай непадатлівай карою, ды злёгку падлатаў дзіркі ў падлозе ў першай палове хаты, каб хоць ступаць можна было, каб нагі не звіхнуць. Для гэтай работы спатрэбіліся яму сякера, нажоўка, малаток. Да Максіма ісці было далекавата, і ён, Васіль, пайшоў па гэтае начынне да дзядзькі Міхалкі.
Толькі цяпер, на спадзе ночы ці на пачатку новага дня, дзядзька Міхалка згадаўся яму, здаецца, не толькі таму, што пазычаў у яго тады сякеру ды нажоўку...
Адчыніўшы веснікі і ўзышоўшы на падворак да дзядзькі Міхалкі, папярэдне пужнуўшы ад сябе малога, калматага, няйначай гарадскога пакаёвага сабачку, Васіль пачуў за хатай цюканне сякеры і падумаў быў, што дарэмна зайшоў, што гаспадар, відаць па ўсім, сам штосьці такое робіць і яму самому патрэбна начынне, па якое ён, Васіль, прыйшоў сюды. Але не паспеў зрабіць кроку ні ўперад, ні назад, як з-за вугла хаты паказаўся сам дзядзька Міхалка і загаманіў:
— Дык чаго стаў? Звера нашага збаяўся? Гэта ж Мішка прывёз. Абрыдзеў у горадзе, дык мне падкінуў гэтага малога звягалу... Праходзь, Вася, сюды.
— Ды не, я на хвілінку. Хацеў дзірку у падлозе залатаць — мусіць, грыб з’еў, а ні сякеры, ні нажоўкі, дык, думаю, падыду да вас,— таптаўся на месцы, ля весніц, Васіль.
— Дам, дам табе і сякеру, і нажоўку, і яшчэ калі што трэба,— гаварыў дзядзька Міхалка,— але не спяшайся, сёння ўжо ўсё адно мала што зробіш, бо вечарэе. Лепш прайдзі далей, прысядзь вунь на бярвенца ды раскажы, што ў свеце робіцца.
Васіль без вялікай ахвоты прайшоў у глыбіню двара, прысеў на нядаўна акораныя, але ўжо добра падсохлыя нятоўстыя бярвенцы, дзядзька Міхалка апусціўся побач.
— Гэта ж мы з Лёнькам хляўчук новы надумаліся паставіць, а то ў старым і карове, і свінні з парасятамі, і курам тым самым цесна... Ты ж Лёньку майго хоць ведаеш, самага меншага, га? Старэйшых дык, пэўна, памятаеш, а Лёньку наўрад. Ты ўжо ў арміі служыў, як ён, пазнюрок, у нас знайшоўся. Не ведаеш жа, мусіць, што ён і інстытут скончыў, і во — дамоў вярнуўся, ажаніўся, настаўніцу ўзяў, а сяголета яго галоўным інжынерам у саўгасе прызначылі,— ахвотна і хутка, бы выстрэльваў слова за словам, хваліўся-расказваў дзядзька Міхалка.
Васіль і праўда не ведаў ягонага Лёнькі, як не ведаў ужо многіх і многіх маладых і маладзейшых звонінцаў. Што ўжо гаварыць пра таго ж Лёньку, калі сваіх родных пляменнікаў, Максімавых Валерыка і Сяргея і Вольчыных Анюту і Толю, каб раптам прыехалі са свайго Мінска, дык наўрад ці пазнаў бы.
А дзядзьку Міхалку хлебам не кармі, а дай пагаварыць:
— Я другімі сынамі хваліцца не буду надта. Ну, хлопцы як хлопцы, не крадуць, як кажуць, робяць, дык і хлеб ядуць, але галовы пуставатыя маюць. От Лёнька — не раўня ім, хоць і малодшанькі. Дваццаць шосты гадок, а — галоўны інжынер. І не здурнеў, не папёрся, куды вочы глядзяць, у бацькаву хату вярнуўся, да сваіх людзей. Леанід Міхайлавіч ужо, не абы-хто...
З-за старога хлява, поруч з якім узвышаўся ўжо на сем ці на восем вянкоў новы хляўчук-прыбудоўка, выйшаў хлопец — высокі, танклявы, у джынсах і ў расшпіленай ледзь не да пояса тэнісцы, паздароўкаўся з Васілём, сказаў дзядзьку Міхалку:
— Не адвучышся ты, бацька, так і цягне цябе штосьці за язык!
— От гэта і ёсць мой Лёнька,— Міхалка нібы не пачуў сынавых слоў.— Ты з ім, Вася, пагавары, пагавары!
Лёнька, дастаўшы з нагруднай кішэнькі цыгарэту і апускаючыся таксама на бярвенца, матлянуў галавой:
— Ты б усё ж памаўчаў.
Васіль не думаў, што заседзіцца ў дзядзькі Міхалкі. Але выйшла з хаты маладзіца з малым на руках — жонка, аказалася, гэтага самага Лёнькі, настаўніца, нешта спытала ў дзядзькі Міхалкі, той падняўся і пайшоў услед за ёю ў хату, яны засталіся — ён, Васіль, і Лёнька — удвух, прасіць у яго той сякеры і нажоўкі Васіль не рашыўся, аднак жа і сядзець моўчкі таксама не выпадала, і яны пра штосьці загаварылі. Ці не пра мох? Здаецца, праўда, пра мох. Васіль, кіўнуўшы галавой на кучу доўгага светлаватага моху, добра падвяленага на сонцы, спытаўся, адкуль цяпер возяць звонінцы мох.
— З Дамашоўскага лесу,— адказаў Лёнька.
— Усё адтуль? — шчыра здзівіўся Васіль, бо, памятаў, і тады, як жыў дома, да арміі, звонінцы ездзілі дзерці мох за Дамашы.
— Дык а больш нідзе не засталося,— улавіўшы гэтае Васілёва здзіўленне, растлумачыў Лёнька.— Надараўся раней латкамі ў Ганцавіцкім лесе, за Лішчыцамі, яшчэ пад Альхоўкай, а цяпер прапаў. Як прайшліся меліяратары, дык грунтовыя воды паніжэлі, балоты і балотцы перасохлі, вось і моху не стала.
— А ў Дамашоўскім лесе во ёсць яшчэ. Там, мусіць, і журавіны ёсць?
— Ёсць. Жанчыны ходзяць, збіраюць. Нават у Мінск возяць, цяпер жа яны ў модзе, ад ціску, кажуць, памагаюць,— усміхнуўся Лёнька.
Пасля гэтага яны зноў памаўчалі, пакуль Васіль зноў-такі не папытаўся:
— Дык вы інжынерам у саўгасе?
— Нядаўна. Году няма.— Было не зразумець, ахвотна хлопец адгукнуўся на гэтае пытанне ці без жадання.
— Ну, і як... прыжываецеся? — папытаў Васіль, хоць хацеў, здаецца, спытацца пра іншае: ці атрымліваецца ў яго.
Лёнька зірнуў на яго і — а мо тое падалося? — усміхнуўся:
— Прыжывацца мне няма патрэбы. Я ўсіх ведаю, і мяне ўсе ведаюць. Я ж тут і практыку праходзіў. Толькі які я к чорту інжынер?
— Чаму? — не зразумеў Васіль.
— Даставала я, а не інжынер. На заводах хоць штурхачы ці выбівалы, а нам тут часцей даводзіцца выпрошваць, выклянчваць, слёзна вымольваць любую дробязь, каб тэхніка была на хаду.
— А «Сельгастэхніка»? Яна ж павінна вас забяспечваць, рамантаваць...
Лёнька скептычна махнуў рукой:
— Абдзіралы! На іх спадзявацца, дык ці мелі б мы з чым у поле выйсці!
— А з кадрамі ў вас як?
— Ай, не пытайцеся! Усіх пад восемдзесят чалавек, але тых, хто па-сапраўднаму працуе, на пальцах пералічыць можна. А з астатніх вока спусціць нельга. Многіх, каб мог, і блізка да машыны не падпусціў бы. Тэхніка ж догляду патрабуе, правільнай эксплуатацыі. А ў нас каторы за год новы трактар да ручкі даб’е. Ну, я не скажу, малады, але ж бацька расказвае, як даўней жылі. Гаспадар кожны дзень, калі не вечарам, дык ранічкай вупраж агледзіць, калёсы дзёгцем змажа, на рассохлыя калодкі новыя рэхвы наб’е, стальвагу з бярэзіны выража... А сёння каторы трактарыст ні разу ў маторы не папоркаецца, нават і не загляне ў яго, пакуль трактар у баразне ці па дарозе не стане. Адбуксуем на машынны двор, у майстэрню, тады ўжо будзе калупацца...
— Дысцыпліны малавата,— зазначыў, бы падтрымаў гаворку, Васіль.
— Якая можа быць дысцыпліна, калі п’юць? Былі выпадкі, што ссаджваў з машыны — за рулём выпіўшы. Вытурыў двух, самых апівох. Да дырэктара бегалі, скардзіліся. А я Пятровічу так і сказаў: з п’яніцамі ў мяне дружбы не будзе. На першы раз — вымова, другі раз папаўся — прагрэсіўка і трынаццатая далоў, а за трэцім разам — матай на ўсе чатыры... Ну, Пятровіч мяне падтрымлівае, а п’янчугі ўжо і рэбры палічыць гразіліся...
Нечым Васілю пачаў падабацца гэты малодшы Міхалкаў сын. Дваццаць пяць гадоў усяго, а ўжо — галоўны інжынер саўгаса, а саўгас — не раўня колішняму, кіламетраў, пэўна, дваццаць з канца ў канец, пятнаццаць дык факт. І разважлівы, цвярозы. І смелы. Не пабаяўся, бач, узяцца кіраваць такой гаспадаркай. Гэта ж калі чалавек восемдзесят механізатараў, дык можна думаць, колькі пад яго рукой трактароў, камбайнаў, машын і іншай тэхнікі. І па-хлапечы смелы. З усмешачкай сказаў, што гразіліся рэбры палічыць. Ён, Васіль, у такім узросце не такі быў. Дурнейшы дык мо і не дурнейшы, не пра грамаць кажучы, але ж нейкі як сарамлівы, да жыцця не надта падрыхтаваны. А чаму так атрымлівалася, дык і не зразумець. Кажуць жа, хто гора зведаў, дык лепш жыццё разумее. Мо яно і так, а мо і не так. Бо — гора не толькі вучыць, але і мучыць.
— Чарнільшчыкі гэтыя во дзе ў мяне сядзяць,— Лёнька ляпнуў сябе па патыліцы.— Каб улада мая...
Выйшаў з хаты дзядзька Міхалка, падышоў да іх. Пачуў, пэўна, апошнія Лёнькавы словы, бо зазначыў:
— Ён жа ў мяне ў рот не бярэ. Прынцыпова. Нічога ні кроплі. Нават пасля лазні.
Лёнька, згледзеў Васіль, паморшчыўся, і дзядзька Міхалка таксама тое згледзеў, бо паспяшаўся апраўдацца:
— Гэта я так, хоць і люблю яго за гэта. Я і сам ніколі не перабаршчваў. П’яніца — горш, чым дурань. Ад дурня хоць ведаеш, чаго чакаць, а што п’яны выкіне?.. Ёсць у нас тут адзін, Чомбам завуць. Дык роднаму бацьку нічога не зробіць без чарніла. Так і кажа: будзе, бацька, на стале пляшка, дык дровы парэжу, а не — можаш рэзаць сам.
— А хто гэта — Чомба?
— Не ведаеш хіба? Гэта ж Мантуровага Валодзю так ахрысцілі.
— А чаму Чомба?
— Дык жа ўчарнеў увесь ад таго чарніла і язык вечна заплятаецца, не разабраць, што гамзае,— растлумачыў дзядзька Міхалка.— А як ты там жывеш, Вася? Як людзі там?
Васіль паціснуў плячамі:
— Жыву. І людзі жывуць, як і тут.
— Можа ж, п’юць не так? Ці совесці болей? — дзядзька Міхалка зноў апусціўся на бярвенца.
— А ліха яго ведае! Хто п’е, а хто і не п’е. І робяць таксама па-рознаму. Што, хіба тут усе лайдакі ды абібокі?
— Хто кажа, Вася! Але ж каторы яшчэ нічога не зрабіў, а ўжо думае, колькі яму заплоцяць. Тут другая бяда. Многія і ў вёсцы па-гарадскому захацелі жыць. Схадзіць на работу і на бок заваліцца, газетку пачытаць ці тэлевізар паглядзець. Ты надоўга прыехаў? На ўвесь водпуск? Ну, дык паглядзіш, колькі каровак цяпер у Звонічах. Як сам пасвіў, колькі было ў статку, помніш ці не? Больш чым сто! А яшчэ ж і авечкі былі, Вася. А цяпер усяго каровак трыццаць. Ну, старым каторым цяжка трымаць, а маладыя, дай веры, не хочуць, лянуюцца. У Мінск, у Міжгорск на аўтобусе падскочыць, смятаны, тварагу купіць, а то і кішку малака. Ну, гэты белы цэлафанавы трыбушок, у ім малако перакіпячонае, дык не кісне доўга...
Васіль, счакаўшы, пакуль выгаварыцца дзядзька Міхалка, сказаў раптам пра тое, што яго заўсёды здзіўляла там, на Далёкім Усходзе:
— Ведаеце, там, у Прымор’і, нямала людзей адчуваюць сябе часовымі. Жывуць, працуюць, нават, бывае, і дом ставяць, а настрой у іх такі, што не сёння-заўтра могуць зняцца з месца і паехаць. Я дык...
На гэта адгукнуўся, ці не перапыніўшы Васіля, не дзядзька Міхалка, а Лёнька, адгукнуўся з той жа сваёй гарачлівасцю:
— Бяда гэтая і да нас прыйшла. Колькі ў нас перабывала і дырэктараў, і спецыялістаў розных, і ўсё часовыя. Усе ж бачылі, што яны часовыя. Асабліва спецыялісты — заатэхнікі, аграномы, інжынеры. Адпрацаваць абавязковы тэрмін! А з часовых які спрос? І колькі гадоў так было? Толькі цяпер во пачынаюць разумець, што зямлі патрэбен гаспадар. Пастаянны работнік.
— Чуеш, Вася, як чэша мой Лёнька? Ай праўду ж гаворыць, рыштант! — Дзядзька Міхалка тузануў Васіля за рукаў.— Правільна, гаспадар трэба. Правільна, пастаянны работнік. Бо на зямлі робячы, за адзін гадок разбагацець няможна, зямлю трэба паступова да сябе прыручыць, як і сябе да зямелькі. Яна сілу набірае не адразу. Толькі гаспадарова вока ўбачыць, што і як трэба пасеяць на ёй сёлета, а што налета, а калі і адпачыць даць, каб сілу сваю вярнуць.
Васіль спахапіўся, паказаў рукою на новы зруб хлеўчука:
— Адарваў вас ад работы. Вянок бы, другі паклалі, а то...
Але дзядзька Міхалка і Лёнька закруцілі галовамі:
— Зробіцца, нідзе не дзенецца. Вечарамі два-тры кіно прапусцім па тэлевізары, дык і хлеў будзе пад дахам стаяць. Пасядзі, пагамані, калі сам не спяшаешся,— дадаў дзядзька Міхалка.
Васіль, быццам адгукаючыся на гэтае запрашэнне-просьбу, сказаў:
— Вы, дзядзька Міхалка, гаварылі, што кароў паменела... Не ведаю, я рэдка прыязджаў дамоў, можа, памыляюся, але здаецца мне, што... Ну, гляджу, а вёска быццам пабагацела, але быццам і пабяднела. Авечак тых жа ўспомніў. Некалі ў кожным двары былі, а цяпер, мусіць, ні ў кога няма, я нешта не бачыў, каб з поля разам з каровамі ішлі...
— У нас, у Звонічах, ніхто не трымае, праўда, а ў іншых вёсках памалу заводзяць. Але рэдка хто,— адказаў дзядзька Міхалка.
— А гусей колькі было некалі? — зноў загаварыў Васіль.— Я ж малы яшчэ і пасвіў іх. На аселіцы, бывала, бела ад гусей, а цяпер пуста. Індыкоў толькі ў некага бачыў.
— Гэта ў Цвыркуна!
— Ага, у яго. У краму ішоў, дык у яго па двары хадзіла індычка і малых вадзіла,— кіўнуў Васіль.
Дзядзька Міхалка ўздыхнуў:
— Дык, Вася, тут адно на другое заходзіць. Надта ж і трымаць жыўнасць няма каму. Адной бабе старой не пад сілу, а каторы маладзейшы ды здаравейшы, дык не хоча, казаў ужо, а яшчэ ж — на чым трымаць? На хлебе? Калі толькі за малако камбікорму таго палучыш...
— Дык жа гусей... Што там ім трэба? Аселіца ды рэчка!
— Ага, аселіца і рэчка! А дзе яны? Перасыхае рэчка. Толькі як дождж пройдзе, тады сочыцца па аселіцы...
Нечакана ўмяшаўся ў гаворку Лёнька.
— Што вы ўсё ўспамінаеце тое, што некалі было? Якую кнігу ні вазьму пачытаць, дык там таксама — усё ўспамінаюць, і ўспамінаюць, і ўздыхаюць, што даўней лепей было,— загаварыў ён.— Не ведаю, можа, і лепей...
— А і лепей,— сказаў дзядзька Міхалка.— Хляўчук во — глупства, не работа, але мы з табой удвух таўчомся, а раней гукнулі б людзей і за дзень-другі скідалі б.
— Талакой? — перапытаў Лёнька.
— Але, сынку, талакой. І той талакой, якая без грошай абыходзілася, калі толькі дык пачастункам.
— Дык няма цяпер такой талакі, адмерла,— запярэчыў Лёнька. — Раней вунь і калгас звалі арцеллю!
— І блага, думаеш? У арцелі заўсёды згода была, гуртам усё рашалі. І што перш-наперш зрабіць, і што і дзе пасеяць-пасадзіць,— гарачыўся дзядзька Міхалка.
— Па-рознаму, бацька, было,— гнуў сваё Лёнька.— Ты ж сам расказваў. І сам трохі нашу звоніцкую арцель узначальваў.
— Я пра што, Лёня? Пра тое, што гаспадара зямелька страціла. Раней, скажам, рабіў я на конях. Дык жа я ведаў, што калі ўзару лепей, забараную, пасею, сажну чысцей той жа жняяркай, дык і палучу болей,— не здаваўся дзядзька Міхалка.— А цяпер аб чым твой трактарыст думае, га?
— У гэтым і бяда ўся, што ні аб чым ён не думае. Узараў, пасеяў па-людску ці проста папоркаўся на полі, напартачыў — яму ўсё роўна, ён сваё атрымае,— Лёнька як злаваўся на некага.— Жыў не буду, а зраблю ў трактарнай брыгадзе звенні. Дайце час, падбяру чэсных хлопцаў і... І каб па тым налічалі зарплату, што вырасце пасля іхняй работы.
— От гэта, сынку, будзе правільна! — падхапіў дзядзька Міхалка.— А то ж смешна. Трактарысты саўгасныя, а робяць як даўнейшыя, эмтээсаўскія. Як наёмныя работнікі. Як тыя парабкі колішнія.
Лёнька з Васілём засмяяліся. Дзядзька Міхалка быццам пакрыўдзіўся:
— Вы не смейцеся, вы хоць і разумнейшыя, а не ўсё петрыце. От ты, сынку, гаворыш правільна. А ці думаў, чаму той трактарыст ці камбайнер так робіць? Ну, абы-як? Старых жа, даваенных трактарыстаў, не пазаставалася, ужо і тыя, каторыя пасля вайны на трактар селі, на пенсію просяцца, а то ўжо і на печы сядзяць. А машынамі кіруюць усё больш маладыя. А скажы ты мне, галоўны інжынер, хто іх вучыў тую зямлю любіць? Раней бацька з маткай вучылі, дзед з бабай, усё сяло вучыла дзяцей з самых малых гадоў быць на зямлі гаспадарамі. А цяпер? Не вучаць, а адвучваюць. Мы ж навыперадкі адзін перад адным праганяем дзяцей сваіх з сяла ў горад.
Лёнька сказаў:
— Не ўсе ж такія.
— Не ўсе, вядома, але ж надта многія. Выпіхаюць дзяцей самі, а тады крычаць: рабіць няма каму!
— Ты ж, бацька, таксама выпхнуў,— падкалоў дзядзьку Міхалку.
Той неспадзявана зноў пакрыўдзіўся:
— Не брашы, сынку! Нікога я не выганяў, не выпіхваў з хаты. Наадварот! І Мішку казаў, што і тут шафёрам рабіць можна, і Коля мог бы ў майстэрні слясарнічаць, і Ваня быў бы не лішні — электрыкі не валяюцца. Адзін хіба Саша... Ён жа ў нас, Вася, майстар пагоды. Гэта з яго браты так смяюцца, як збяруцца разам. Робіць ён у тым цэнтры, дзе пагоду ўгадваюць, лабарантам ці тэхнікам, я дык добра і не ведаю.
Лёнька сказаў мякка, лагодна:
— Ты не сярдуй, гэта я так, хоць, як ні круці, дома я ўсё ж адзін застаўся з пяцёх.
— А ў многіх ніводнага ці ніводнай.— Дзядзька Міхалка ўсё яшчэ быццам злаваўся.
Васіль, не жадаючы, каб яны яшчэ, чаго добрага, напраўду пасварыліся, загаварыў пра іншае:
— Паглядзіш тэлевізар, газеты пачытаеш, дык, здаецца, павінна ў нас усё пайсці лепей у сяле. Гэта ж столькі грошай кінута на гэты самы аграпрамысловы комплекс! Я ж чытаў Харчовую праграму, дык — мільярды рублёў! Недзе ж адгукнецца...
Лёнька хмыкнуў:
— Ага, адгукнецца! Калі сядзець і чакаць, дык трасцу адгукнецца! Трэба ўсім брацца. Усім чыста. Ад трактарыста да міністра. Ці наадварот. Я таксама чытаў, і не адзін раз, удоўж і ўпоперак. І колькі ні думаў пасля, да аднаго і таго ж вяртаўся: кожнаму з нас трэба пачынаць з сябе. Колькі ў нас такіх, што думаюць: гэта для некага прымаюць пастановы і рашэнні, гэта нехта павінен іх выконваць і рашаць, а яны... А яны альбо нічога не будуць рабіць, альбо правяраць, як гэтыя нехта будуць выконваць і рашаць.
Лёнька дастаў з кішэні другую цыгарэтку, смачна, відочна хвалюючыся, зацягнуўся, зноў загаварыў:
— Кажам: людзей не хапае, машын не хапае, угнаенняў не хапае, запчастак не хапае... Праўда, не хапае. Але каб і тое, што ёсць, выкарыстоўвалася як след, зусім іначай усё было б. З чалавека трэба пачынаць. З кожнага канкрэтнага чалавека. Я пра гэта на кожнай нарадзе кажу. Не паказвай пальцам на другога, а працуй сам так, каб на цябе не паказвалі. Есці дык усе мастакі, і выпіць нават, а як рабіць...
Васілю, чэснае слова, пачынаў усё больш падабацца Міхалкаў Лёнька. Калі так разважае, дык, пэўна ж, і робіць так, стараецца рабіць. А калі стараецца, дык мо і даможацца чаго. Якія б людзі ні былі, але як бачаць, што начальства не лянуецца, выкладваецца, дык хоць-няхоцькі, і самі патрошку падцягваюцца. Мо і хлопцу гэтаму пашанцуе. Па ўсім відаць, упарты. Па бацьку пайшоў. Міхалка дармо што языком памянціць любіць, часам мо і прыплесці трошкі, але калі што было не па-ягонаму, дык не ўламаць. Васіль змалку гэта ведае. Цяпер дзядзька Міхалка, па ўсім відаць, ужо не той, састарэў, на восьмы дзесятак пайшло, а як быў малады, дык і ўпарты быў, і гонару яму было не пазычаць. Лёнька яго — па ім, няйначай. Малады во, апрануты, як усе цяперашнія маладыя вераб’і, наросхрыст усё, на нагах чаравікі галапятыя, як у дзевак, а прыгледзішся — не абы-які хлопец, сабе цану ведае. Добра будзе, калі хопіць сілы і ўмельства павярнуць механізатарскі цэх к лепшаму, бо, казаў Максім, пакуль што мала ў іх парадку...
— Ну, а ты, Вася, як, надоўга да нас? — абарваў яго думкі дзядзька Міхалка.— Во, дурная галава, я ж і забыўся, што ты па дзелу зайшоў. Лёнька, ты ўжо скокні пад паветку, прынясі сякерку, тую, лягчэйшую, і нажоўку з жоўтай ручкай, яна добра рэжа.— Сказаўшы гэта сыну, дзядзька Міхалка зноў павярнуўся да Васіля.— Дык і пытаюся: надоўга ты да нас ці толькі ў водпуск? Але ж — падлогу во латаць хочаш...
— Даўно не быў, дык от прыехаў... Сын радзімы бацькавай не бачыў.— Васілю чамусьці не надта хацелася шчыраваць.
Дзядзька Міхалка таксама сумеўся:
— Па мне, дык яно, Вася, усё адно... Прыехаў дык прыехаў. Бацькаў куток забываць нельга, няможна. А я к таму гэта папытаў... Бабы з крамы ішлі, дык казалі: Васіль Міхалінін панакупляў усякага гаспадарчага начыння і прычындалаў, як усё роўна нанова ўсім абзаводзіцца, дык ці не назусім ён прыехаў, і жонку з сынам прывёз, бо каб жа ў адведкі, дык і ў Максіма ці ў Волькі перабыў бы, а то панакупляў...
Падышоў Лёнька, падаў Васілю сякеру і нажоўку. Васіль падняўся, але от так адразу пайсці не мог, было такое адчуванне, што дзядзька Міхалка хоча ўсё ж пачуць на тыя пытанні адказ ад яго самога.
— Панакупляў, дзядзька Міхалка, кабеты праўду казалі.
— То, можа, надумаўся, Вася, сюды? Абрыдзела па свеце бадзяцца?
— Не думаў пра гэта, дзядзька. Я ж і не бадзяўся, калі на тое. Як адслужыў армію, дык на адным месцы і асеў. Больш чым дваццаць гадоў на адной і той жа аўтабазе раблю,— адказаў Васіль.
— Але ж матка-нябожчыца казала — далёка надта,— не адпускаў Васіля Міхалка.— Помню, казала: дзе ты хочаш, каб часта прыязджаў Васіль наш, калі адной дарогі ў адзін канец тыдзень, не меней.
— Як поездам, дык і будзе тыдзень,— пасміхнуўся Васіль. І нечакана прызнаўся: — А па дому, дзядзька Міхалка, па Звонічах нашых, дык, праўда, засумаваў. Нешта сніцца ўсё пачалі...
Дзядзька Міхалка жвава падняўся з бярвенца і гэтак жа жвава загаварыў:
— А што ж ты хочаш! Радзіўся тут, рос... І матку тут пахаваў. Ды і гады ўжо не тыя, калі... Во, гляджу, ссівеў увесь, не маладзён ужо. А такім векам чалавека цягне на сваё котлішча...
— От і прыехаў,— трохі бянтэжачыся, пераступаў з нагі на нагу Васіль,— пажыць у матчынай хаце.
Дзядзька Міхалка як падміргнуў раптам яму, узяў за руку:
— І правільна, Вася, зрабіў. Але б ты і не на водпуск... А пакуль во ёсць куды, вяртаўся б зусім. Шчыра табе кажу. Га, Вася? Здаецца мне, што муляецца ў табе нешта, спакою не дае.
Васіль яшчэ больш сумеўся, сказаў:
— Не так гэта і проста. Не адзін жа я — жонка, дзеці. Валя там нарадзілася і вырасла, дачка — тое ж самае, вучыцца ёй яшчэ трэба, не сарвеш.
Дзядзька Міхалка выпусціў яго руку са сваёй, але не змаўчаў:
— Яно вядома, толькі ж... Дома лепей чалавеку, чым дзе. Ці ж табе работы не знойдзецца? Во, Лёнька мой цябе з радасцю возьме. Праўду кажу, сынку?
Лёнька, угнуўшы галаву і пыхкаючы цыгарэтай, прамармытаў:
— Дзве без шафёраў стаяць — бартавая і лятучка. Прыблудаў бяром, а свайго чалавека...
— Ага, чуў? — падхапіў дзядзька Міхалка.— І жонцы работа знойдзецца. Яна ў цябе хто?
— Медсястрой у бальніцы,— адказаў Васіль.
— Ну дык во! У нас жа пункт то зачыняюць, то адчыняюць, бо фельчаркі-акушэркі то няма, то ёсць яна,— зноў тузануў Васіля за рукаў дзядзька Міхалка.— Падумай, Вася, ды рашайся. От не ведаю чаму, а я тваю матку паважаў, і Максіма паважаю, хачу, каб і ты прыблукаў сюды. І ёсць жа куды — хата стаіць, пустуе.
Васіль паморшчыўся:
— Ай, якая там хата! Вецер дзьмухне, дык і паваліцца. Асела, асунулася, вугал адзін заваліўся зусім, ці не зацякае...
Міхалка перабіў яго:
— Не кажы! Пастаіць яшчэ ваша хата — будзь здароў! Я ж помню, як і лес бацька вазіў, і як ставіў яе. Гэта ж незадоўга перад вайной. Подруб даць, шыферам ці во, бляхай, як я, накрыць, дык зносу яшчэ не будзе. Пасля можна будзе і вокны памяняць, на большыя, як сёння ставяць.
Ліха яго ведае чаму, але прыемна было Васілю гаварыць пра ўсё гэта і не надта спяшаўся ён пайсці з падворка Міхалкавага, хоць ужо і звечарэла, і недзе Валя з Цельпуком думаюць ужо, дзе ён прапаў. Каб ведала Валя, пра што ён тут гамоніць, пасмяялася б, пэўна. А можа, і не? Кажа ж во, што падабаецца ёй тут. І Максім з Волькай, і людзі прыветныя, і прырода — аселіца з купамі лазняку і высокімі, калісьці ацярэбленымі альшынамі, і блізкі лес, і пярэстыя пагоркі вакол...
— Гэта лёгка сказаць,— паўтарыў Васіль, быццам і праўда наважыўся даваць той хаце подруб, перакрываць шыферам і мяняць старыя вокны на новыя.— А як да дзела, дык — дзе таго лесу ўзяць, шыферу ці яшчэ чаго?
— А не, Вася, не ведаю, як у вас там, а ў нас жа цяпер няма ніякіх праблем ні з лесам, ні з шыферам, ні з цэглай. Ідзі ў сельсавет, выпісвай лес, гатовы нават, звалены і вытраляваны, калі на тое пайшло. А шыферу таго, цэглы, цэменту — едзь у Плешніцу і купляй, колькі хочаш, ці ў Міжгорску.
Васіль амаль шчыра здзівіўся:
— Няўжо праўда?
На гэта адказаў Лёнька:
— Праўда. Цяпер гэта проста. І з лесам, і з шыферам.
А дзядзька Міхалка засмяяўся:
— Я ж, помню, да вайны Грыпіны Фэлькавай матка прыйшла ў сельсавет лесу прасіць. Хатка ў яе была — у іншага чалавека хляўчук-свінушнік лепшы. А ў сельсавеце ў нас старшынёй яўрэй быў, Гольдзін такі. Прыйшла яна, матка Грыпініна, і кажа: выпішы мне, старшынька, лесу, трэба ж неяк хацёну перасыпаць. А колькі ж табе, баба, лесу трэба, пытаецца Гольдзін. А бо, колькі! Два бярвенцы подрубу, два — нодрубу, два пад вокны, два на вокны, два пад бэлькі і два па бэлькі, от і ўсё, старшынька. Памаўчаў Гольдзін, а пасля зарагатаў. І хто гэта, кажа, баба, так навучыў цябе прасіць? Гэта ж, не лыпнуўшы вокам, на ўсю хату просіш!..
Пасмяяліся разам, утрох. Усё яшчэ смеючыся, Міхалка сказаў:
— От і ты ідзі да нашага Шарэйкі і гэтаксама папрасі!
— Што ж застаецца рабіць? Пайду і папрашу! — жартам на жарт адказаў Васіль.
Развітаўся ён пасля гэтага з Міхалкам і Лёнькам, пайшоў дадому, несучы ў руках сякеру і нажоўку. Заўтра, думаў, падрамантуе разам з сынам падлогу ў першай палавіне хаты, хоць збольшага, ад дзвярэй да дзвярэй, каб прыступней было. Але думаў не толькі пра падлогу. Мо нават не столькі пра падлогу, як пра іншае. Як бы там ні было, як ні далёкі быў Васіль, едучы сюды, у Звонічы, ад усяго таго, пра што неспадзеўкі зайшла гаворка ў двары дзядзькі Міхалкі, а вось жа аказалася, што ўсё тое яму, Васілю, быццам і блізка, і балюча.
Думаў, думаў ён і раней пра Звонічы, сны сніў і ў снах тых бачыў гэтыя звоніцкія пагоркі, лужкі-балотцы, узлескі-пералескі ды сцежкі-дарожкі. Мо і не проста думаў, прыгадваў іх пасля сноў тых,— мо і сумаваў, мо і хацелася яму пабачыць іх, пахадзіць па тых пагорках, лужках-балотцах, па сцежках-дарожках свайго маленства-юнацтва. Аднак жа толькі пасля тае неспадзяванае гаворкі з дзядзькам Міхалкам і ягоным Лёнькам, які, дай веры, ужо галоўны інжынер, пачало смактаць Васіля іншае, куды больш турботлівае і пякуча-пакутлівае, чым ягоны ранейшы сум, шчымліва-салодкі покліч душы пабываць у бацькоўскім куце. Цяпер жа асела ў галаве і ўсё больш адчувальна паколвала — таксама пакуль што не балюча, а салодка-шчымліва — думка пра тое, што мо і праўда рашыцца, адважыцца зрабіць гэты круты паварот у сваім жыццёвым лёсе — вярнуцца сюды назусім?
Менавіта гэта і не дае яму заснуць каторую ноч. Менавіта пра гэта варушацца-свіргочуць у галаве неадступныя думкі і не даюць сплюшчыцца цяжкім, набрынялым павекам, забіраюць у яго сон...
Недзе далёка нясмела, хрыпата кукарэкнуў певень. Потым другі. Трэці азваўся ўжо смялей і званчэй.
Ляжыць Васіль на цвердаватым і трошкі вільготным паралоне і качае-перакочвае, нібы Цяльпук блішчасты металічны шарык па полі настольнага футбола, думкі-згадкі па звівах-баразёнках свайго шэрага рэчыва. Пэўна ж, шэрага, дурнаватага, бо каб было яно не такое шэрае і не такое дурнаватае, дык мо даўно парашыў бы для сябе, што рабіць, як быць, даўно б паставіў кропку ці на тым, ці на гэтым. А то ж ляжыць, і пакутуе, і вагаецца — быццам і праўда гайдаецца на арэлях сваёй бяссоннай памяці.
І дагайдаўся: за акном вунь ужо зусім развіднела. Ночы як не было, а ён так і не змружыў вачэй. Аднак жа і хутка світае ўлетку. Відочна ўцякаюць шэрыя цені з хаты, нават з самага далёкага кута, што за грубкай, там, дзе ляжанка-палаці.
Штосьці рыпнула дзесьці, потым глухавата дзынкнула. Пэўна, цётка Манька ці цётка Зося паднялася і пайшла даіць карову. Зірнуў на гадзіннік — палова пятай. Хутка і ў поле пачнуць займаць.
І сапраўды, неўзабаве гулка, нават прарэзліва зарыкала ў ранішняй цішыні карова: пэўна, рупная гаспадыня, падаіўшы, выпхнула раней часу на вуліцу, і жывёліна, не ўгледзеўшы ні ў тым, ні ў другім канцы сваіх пярэстых рагатых сябровак, зарыкала роспачна і прызыўна...
Ён усё ж задрамаў на світанні, хоць і ненадоўга. Ноч у яго атрымалася, няйначай, касмічная — доўжылася хвілін трыццаць — трыццаць пяць, як на арбіце, пасля якой наступае такі ж кароткі — на хвілін пяцьдзесят — пяцьдзесят пяць — касмічны дзень.
Аднак хоць і драмаў ён сапраўды нядоўга, недзе з паўгадзіны, усё ж паспеў сасніць сон. Дзіўны гэта быў сон. Мо і не сон зусім, а згадка, даўні ўспамін.
Ён адыходзіць у армію. Хлопцы і дзяўчаты, бітком набіўшыся ў кузаў калгаснага — тады яшчэ калгаснага — «газона», гарлапаняць песні, а машына хутка імчыцца па дарозе, і ў твары б’е тугі, пругкі вецер, перахоплівае дыханне, быццам хоча заглушыць, не пусціць з грудзей песню. Ён, Васіль, тут жа, у кузаве, разам з усімі. Яны не сядзяць, а стаяць, абняўшыся, самыя першыя абапершыся на кабіну, і насуперак ветру пяюць песню. Якую — Васіль не ведае, не чуе. Бачыць, што ўсе разяўляюць раты, спяваюць з усіх сіл, намагаючыся адужаць вецер, свіст у вушах, а песні не чуваць, і ён, Васіль, у сне намагаецца пачуць яе, каб разам з усімі падхапіць прыпеў.
Машына злятае з крутога пагорка па вузкай высокай насыпанцы ў Міжгорск — мякка, быццам па асфальце, пракочваецца па разбітым бруку міжгорскай вуліцы і, як укопаная, спыняецца перад зачыненымі, шчыльнымі і высокімі, варотамі ваенкамата. Хлопцы і дзяўчаты выкульваюцца праз барты долу, смяюцца, гучна перамаўляюцца, Яська з Міхалкавіч рэжа на гармоніку польку. Васіль здзіўляецца: чаму ж колькі хвілін назад ён, быццам глухі, нічога не чуў, а цяпер яго аж глушыць і гэтае Яськава гранне, і віскат дзяўчат, і трошкі роблены, бы п’янаваты, рогат хлопцаў? І чаго, каб хто спытаў, яны так рагочуць? Здаецца ж, тады, ля тых шчыльных ваенкамацкіх варот, яны так не рагаталі. Танцаваць дык танцавалі, і Яська, падкурчыўшы пакалечаную нагу, рэзаў польку, рыпаў вальса і кракавяка, але ці было так шмат рогату і ці было наогул там так шмат хлопцаў і дзяўчат? Гэта ж ці не ўся вуліца запруджана! Васіль прабіраецца праз гэты вірлівы і гаманлівы натоўп да кабіны, адчыняе дзверцы і жахаецца: а дзе ж маці? Яна ж сядала ў кабіну да шафёра, Пецькі Яскевіча, ён жа добра памятае, што сядала. Дзе ж яна? Ён кідаецца ў адзін бок, у другі, усюды натыкаецца на людзей, і людзі ўсе ўжо быццам зусім чужыя, не звоніцкія хлопцы і дзяўчаты, якія сядзелі ў яго ў хаце за сталамі і пасля бітком запоўнілі кузаў, а нейкія незнаёмыя, сталыя. Потым ён апыньваецца перад веснічкамі, зробленымі ў тых вялікіх і шчыльных варотах, веснічкі расчыняюцца, там паяўляецца вайсковец, у яго на пагонах блішчаць тры маленькія зорачкі, і той старшы лейтэнант называе яго, Васілёва, прозвішча, нават не называе, а выкрыквае. Васіль ідзе да тых расчыненых веснічак, ужо хоча пераступіць цераз дошку — веснічкі ж выразаны ў варотах, і ўнізе — дошка, як ззаду яго за плечы нечакана ашчарэпвае маці, паварочвае да сябе тварам, бярэ ў свае шурпатыя, цёплыя далоні яго галаву, цалуе ў шчокі, у вочы, у лоб, у валасы, ён адчувае цёплую макрэчу яе слёз і чуе яе шэпт: «Сынок, Васечка, баюся я за цябе, надта ж доўга буду я чакаць цябе... Ці ж дачакаюся, Васечка? Чаму ж ты так надоўга выбіраешся? Чаму, сынок?..» Васілю ад гэтых яе слоў смешна. Ён адымае ад свайго твару яе рукі, сам цалуе маці ў адну шчаку, пасля ў другую, кажа: «Ну што ты, мама? Чаму надоўга? Як усе, на тры гады. Не агледзішся, як буду дома!» Маці зноў моцна ашчарэпвае яго і ўжо не шэпча, а крычыць: «Не, сынок! Не! Чуе маё сэрца — надоўга ты едзеш! Ой надоўга!..» Васіль ужо, здаецца, злуе, рашуча вызваляецца з яе абдымкаў і пераступае тую дошку. Апынуўшыся за варотамі, у двары ваенкамата, ён праз расчыненыя веснічкі бачыць маці. Яна прыціскае рукі да грудзей, нешта крычыць яму, але ён зноў чамусьці не чуе нічога. Не чуе і сябе, хоць, ведае, штосьці таксама крычыць маці і махае ёй рукой. А пасля веснічкі зачыніліся, і ўсё знікла...
Прачнуўся Васіль і доўга не мог дайсці да памяці. Сон гэта быў ці недарэчнае трызненне? Усё было так, як у сапраўднасці. Амаль так. Не было толькі тых дзіўных мацерыных слоў на развітанне. А можа — былі? Можа, ён, Васіль, забыўся? Можа, ён пе пачуў іх тады, у тлуме і гармідары, што панавалі тым адвячоркам ля ваенкамацкіх варот? Але ж каб не пачуў, дык адкуль бы яны ўзяліся ў сне? Значыцца, маці іх гаварыла? Крычала, шаптала яму тыя словы тады, перад расчыненымі насцеж веснічкамі, ля якіх нецярпліва стаяў, вачамі падганяючы іхняе развітанне, той старшы лейтэнант? Былі ці не былі яны, тыя мацерыны словы? Калі былі, дык што гэта — прадчуванне? Але ж калі і праўда былі, дык чаму ніколі раней не прыходзілі да яго — ні ў снах, ні наяве? Чаму? Чакалі свайго часу? Чакалі, пакуль ён не апынецца тут, у матчынай хаце? А можа, іх усё ж не было, тых слоў? Можа, пачуў ён іх у сне таму, што хацеў пачуць? І такое ж, кажуць, бывае. Ну, што чалавек сніць не толькі тое, што калісьці чуў, бачыў, перажыў, а і тое, што яму хацелася б пачуць, пабачыць, зведаць...
Памалу адыходзіў Васіль ад ачмурэння, якое прынёс з сабой нечакана дзіўны сон. Не адразу ўразумеў, што ўзышло сонца, аж пакуль не спаймаў на шафе, на самым верхнім ражку, малюсенькі і трапяткі залаты зайчык, што неяк прабіўся праз густую лістоту за акном. Уразумеў, што прачнуўся, што ўзышло сонца, але ўсё адно нейкі час ляжаў не то ў дрымоце, у тым сне, не то на гэтым ужо свеце. Канчаткова прачнуўся ад мух — іх было дзве ці тры на ўсю хату, але лезлі сляпіцаю. Мухі, няйначай, яго і разбудзілі.
Падымацца, аднак, не спяшаўся. Зноў і зноў вяртаўся да сну. Але ўжо думаў не так пра тыя мацерыны словы, што вярнуліся да яго праз столькі гадоў, як пра самую маці. Яна і цяпер, наяве, стаяла ў вачах — як жывая, памятаў пасля сну яе твар да кожнай драбнюткай рыскі, косы з заплеценымі ў канцы пярэстымі, чырвона-сіненькімі каснікамі, кофту ў дробную, як на рэшаце, клетачку — сама кофтачка была белая, а палоскі, што гусценька перасякаліся па белым, былі блакітныя, трошкі выгаралыя ці то ад сонца, ці то ад таго, што кофта тая не адзін раз мылася ў лузе і перылася пранікам на кладцы; бачыў мацерыны рукі, мо не так бачыў, як адчуваў іх шурпатасць і мяккую цеплыню на сваіх вушах і шчоках; і слёзы яе, тыя гарачыя слёзы, што вымачылі яго твар перад расчыненымі насцеж веснічкамі, быццам яшчэ і цяпер высыхалі на ягоным твары...
Васіль ляжаў, адмахваўся ад мух і з нейкім незразумелым, утрапёным здзіўленнем думаў, што даўно ўжо, наяве і ў снах, не бачыў маці так блізка і так выразна. У сны, якія частавата прыходзілі да яго апошнім часам, маці сяды-тады прыходзіла, але прыходзіла не так, як сёння. Пасля тых сноў яснай, празрыстай карціны не заставалася ў памяці — было нешта агульнае, невыразнае, як у тумане, усё бачылася неяк так, як бачыцца светлай нямесячнай ноччу — абрысы, трошкі размытыя, нагадваюць штосьці знаёмае, але дэталей, асобных рыс і штрыхоў не відаць. І наяве, калі прыгадваў маці, дык таксама апошнім часам воблік яе нібы ўжо трошкі змазваўся, расплываўся, і Васіль нават палохаўся гэтага: тры-чатыры гады мінавала, як не стала маці, а ён, бач, пачаў быццам забываць яе твар.
А сёння во нечакана ўбачыў. Ды так, быццам вярнулася ўсё на шмат гадоў назад, калі і ён, і маці былі маладыя, быццам не было ні яго службы ў арміі, ні жаніцьбы, ні Валі з Ядвіськай і Валерыкам, быццам ён наогул не жыў гэтыя амаль ужо трыццаць гадоў, быццам і маці не старэла і не памірала.
А галоўнае — словы яе. Прачнуўся во, ужо ці цеперся прачнуўся, а словы: «Чуе маё сэрца — надоўга ты едзеш!» так і стаяць у вушах. Што гэта — знак які? Покліч ці мо загад, каб ён усё-такі вяртаўся сюды, у родны кут, на матчына котлішча?
Матлянуў галавой Васіль: можа, ужо лішне ён тармосіць сябе, калупаецца ў сабе, шукае нейкага прарочага ці патаемнага сэнсу там, дзе яго няма? А можа, прыснілася ўсё таму, што перад тым, як знячэўку на світанні задрамаць, думаў пра тую гаворку з дзядзькам Міхалкам і ягоным Лёнькам, пра сябе і сваё жыццё? Ды пэўна ж, таму!
Пакуль ляжаў і думаў от так, адмахваючыся ад мух, сонца вышэй хаты, пэўна, падскочыла і высвечвала зыркія, хоць і пярэстыя ад лістоты квадраты ўжо не на сцяне і не на старой, яшчэ даваеннай шафе, задняя сценка якой, мусіць, і дасюль зберагае Максімавы і яго, Васілёвы, крэмзы,— квадраты тыя жаўцелі ўжо на падлозе. Ён, павярнуўшы галаву набок, назіраў, быццам малы, як над падлогай, куды падалі праз вокны ўжо зусім крутыя сонечныя праменні, мігцелі-іскрыліся зіхатлівыя пылінкі.
Прачнулася жонка, паднялася, села на ложку, спусціўшы долу белыя, гладкія маладыя ногі. Васіль куточкамі вачэй убачыў іх і чамусьці згадаў Вольчыны, сестрыны ногі — з сінімі вяроўчынамі вузлаватых вен, азызлыя, бы налітыя вадою, спрэс пабітыя старымі падсохлымі і свежымі сіняватымі болькамі-язвамі.
Валя пазяхнула, пацягнулася, азвалася ціха да Васіля:
— Зноў не спаў? А куды гэта ты пільна ўгледзеўся?
— А от гляджу на сонечныя праменні і думаю, чым мы дыхаем — паветрам ці пылам? — адказаў ён, усё яшчэ ўзіраючыся ў мітуслівы танец безлічы пылінак.
— Учора ж перацірала падлогу, адкуль таму пылу ўзяцца?
— Ты як злуешся,— сказаў Васіль, таксама сядаючы на канапе.— Як усё роўна я цябе папракаю... Самае чыстае горнае паветра, каб ты ведала, і тое не без пылу.
— Дык а чаго ты? — голас у Валі і праўда быў як нездаволены.
— Анічога,— нечакана ўсміхнуўся Васіль, падняўся, ступіў колькі крокаў да жонкі, абхапіў яе адной рукой за плечы, другой — пад калені і лёгенька кульнуў на ложак.
Яна не адштурхнула яго, але і не расслабілася, рукі яе спружыніста ўперліся ў яго грудзі.
— Не дзяцінься,— шапнула Васілю ці не ў вуха.— Валерык ужо даўно варушыцца, а табе дурное ў галаве...
Васіль не выняў рукі з-пад жончыных плячэй, наадварот, яшчэ шчыльней прыціснуў Валю да сябе, тыцнуўся губамі ў яе вуха:
— Спіць наш Цяльпук Цельпуковіч!..
Але яе кулакі не памякчэлі, костачкі пальцаў ужо зусім балюча ўпіліся ў Васілёвы грудзі:
— Каму кажу — не дзяцінься! Не маладзён...
Васіль адступіўся. Аднак жа нешта цёплае, лагодна-пяшчотнае засталося ў душы, і ён з гэтай ціхай радасцю нацягнуў на сябе спартыўны касцюм і выйшаў у двор.
Дзень сённяшні пачаўся хораша і абяцаўся быць гэтакім жа сонечным, цёплым, ціхім, як і ўчарашні, і пазаўчарашні — Максім казаў, што такога лета даўно не было: цэлы ліпень і во палова жніўня ўжо, а не ўпала ні кроплі дажджу, усё спякота і сухмень. І сённяшні ранак таксама нічым не гаворыць пра тое, што днём ці надвячоркам можна будзе чакаць нечага іншага.
Васіль пайшоў на гумно. За варывенькай прыпыніўся ля зарасніку разынак. Змалку зваў гэтыя ягады разынкамі, як усе звонінцы, і змалку любіў імі ласавацца. Іх штогод на тонкіх і гонкіх прутах-галінах было процьма, паспявалі яны рана, і калі рабіліся чорнымі, былі салодкія-салодкія, нават прытарныя. Кусты іх раслі настырна, як лаза: досыць было пасадзіць дзе-небудзь адно каліва, як праз год-другі каліва тое пускала дзесяткі атожылак. Маці, памятае Васіль, хоць і не зводзіла іх зусім, аднак жа кожную вясну прарэджвала, высякала маладыя парасткі, бо іначай яны маглі б заглушыць увесь гарод. Разынкамі назваў іх нехта, пэўна, па той прычыне, што нечым, асабліва калі сонца выспельвала іх і нават падсушвала, яны нагадвалі сапраўдныя разынкі. Для Васіля яны ўсё жыццё былі разынкамі. І толькі зусім нядаўна даведаўся з тэлевізійнай перадачы «Ану, дзяўчаты!», што кусты гэтыя ніякія не разынкі, што маюць яны зусім іншую назву — ірга. Цяпер, у жніўні, на кустах ужо амаль не было ягад — што абабралі птушкі, а што сам ён, Васіль, разам з Валерыкам, адразу па прыездзе, але ён усё ж угледзеў на самым версе некалькі ягадзін, пагнуў росную яшчэ галіну, сарваў іх і ўкінуў у рот.
Жуючы іх, пайшоў да маленькай, скіданай яшчэ некалі ім разам з Максімам з вялікага даваеннага гумна пунькі. За ёй маці пасадзіла калісьці сад — восем ці дзесяць яблынь, у два шарочкі. Аднак раслі яны тут блага. Памятае Васіль, што маці скардзілася на гэта, як ён прыязджаў дадому разам з жонкай — першы раз. Казала, што, пэўна, нізкая мясціна там для саду, вада падоўгу застойваецца. Як бы там ні было, а сад выміраў пакрысе, цяпер тут тырчала адна папяроўка — праўда, зялёная і шчодра ўсыпаная драбнаватымі, але ўжо, жнівеньскім часам, досыць смачнымі, салодкімі яблычкамі, і напалову ссохлая, з чорным, ад долу парослым мохам ствалом цыганка.
Бліжэй да хаты, у гародзе, і цяпер расло яшчэ нямала кустоў парэчак, агрэсту, некалькі сліў і вішаннік па ўзмежках. Але і гэта ўсё пакрысе чэзла, дзічэла, зарастала бадыллём, дзядоўнікам, маркоўнікам і крапівой. Максім і Вольга не рупіліся тут ні аб чым пасля смерці маці, адно скошвалі загуменне: і маці калісьці сеяла там канюшыну, і Максім, казаў, падрапакаваў быў, падсыпаў аміячкі і падсеяў той самай канюшыны. А на добры лад трэба было б падняць і паставіць павалены штыкетнік, абрэзаць кусты ягад, высечы ссохлы вішаннік і прапаўшыя па невядомай прычыне сліўкі — хай бы было сёе-тое пры хаце. Ды лёгка пра гэта казаць яму, Васілю, а Максіму ці Вольцы ўсё тое — навошта?
Маладой, крамянай і надта ж роснай атавай Васіль мінуў загуменне, выйшаў на сцежку, пратаптаную да аселіцы цёткай Манькай, паволі дадыбаў да кладкі цераз рачулку. Вада ў ёй сачылася ледзь-ледзь, і з кожным днём усё слабей. Гэта было асабліва відаць па вірку-вымоіне пад кладкай. Васіль часта, амаль штодня, бываў тут — часта раніцою прыходзіў сюды спаласнуцца, а ўвечары амаль заўсёды ўсе разам мылі тут ногі. І з кожным разам трэба было нагінацца ніжэй, каб зачэрпнуць у далоні вады з кладкі — вірок высыхаў.
Цяпер вада пад кладкай яшчэ больш паніжэла. Але Васіль усё ж сцягнуў цераз галаву футболку, шырэй расставіў ногі, каб было льга сагнуцца і зачэрпнуць вады, і з асалодаю папялёхаўся — пасля начы вада была чыстая. Пасля выпрастаўся і, стоячы на кладцы, падстаўляў сонцу спіну і грудзі — хай сушыць.
Добра было яму стаяць так. Зыбалася, трошачкі прагіналася пад ім кладка, дыхалася лёгка і глыбока, ціхуткі ранішні ветрык прыемна абвяваў-абсушваў увачавідкі мокрыя грудзі, спіну, твар, рукі — бы выціраўся Васіль дастаным маці з шафы халаднаватым, але мяккім, добра выкачаным ільняным ручніком.
Дастаным маці з шафы... Што гэта сёння з ім? Зноў пра тое ж самае? Калі, калі тое было? Калі ён выціраўся тым ручніком? Што, гэтая нечаканая згадка — зноў знак таго, што недарэмна ён прыехаў сюды, што яму трэба добранька над чымсьці падумаць?
Над чым яму трэба падумаць, ён ужо ведае. Ведае ўжо даўнавата, а не толькі гэтыя няпоўныя тры тыдні, што прабыў з сям’ёй у Звонічах. Вяртацца ці не вяртацца ў Звонічы — вось яно, гэтае пытанне. Але каб адказаць на яго, яму, Васілю, трэба вырашыць для сябе нешта яшчэ. Што? Здаецца, сёння ноччу ён намацаў гэтае нешта. Яму трэба знайсці адказ на пытанне: што яго кліча, вабіць, цягне сюды? Што?
Найперш, вядома, пачуццё. Пачуццё любві, замілавання да ўсяго вось гэтага, што ён бачыць нават адсюль, з гэтай зыбкай кладкі над рачулкай свайго маленства, што адкрываецца ягоным вачам з роднай аселіцы. Цягне яго сюды ён, маленства кут, які навек уваходзіць у чалавечае сэрца і навек забірае яго ў палон. Васіль гэта ведае. Дзе б ні быў пасля, састарэў во, можна сказаць, а кожны новы куток міжволі параўноўваў з гэтым, родным і блізкім з дзяцінства, і параўнанне гэтае было заўсёды на карысць яго, а не таго, чужога...
Але ж... Але ж, мусіць, кожны чалавек любіць свой родны кут, любіць і памятае, і, можа, яго таксама цягне туды, у маленства, ды толькі ж не кожны вяртаецца туды, правільней будзе сказаць — рэдка хто вяртаецца, амаль ніхто не вяртаецца. Каб вярнуцца, значыцца, трэба, каб яшчэ нешта завалодала душой, акрамя любві і замілавання. Ці не трэба для гэтага, каб нечакана заныла душа ад пачуцця віны перад родным кутам? Каб пасяліўся ў ёй пякучы боль за яго?
Уздыхнуў Васіль глыбока, на ўсе грудзі — як з палёгкаю. Гэта ж, мусіць, так яно і ёсць. Віна і боль. Спачатку — віна, а пасля — і боль. Віна — што паехаў, з’ехаў, уцёк ад таго, што любіў, што ведаў, у што верыў; ад таго, што ў сваю чаргу прызнавала і яго сваім, патрэбным, родным; з’ехаў адтуль, дзе, нягледзячы на ўсё, яму было найлепей, найлягчэй, найшчаслівей. А пачуццё вінаватасці заўсёды спараджае адчуванне болю. Ён пасяляецца ў душы тады, калі ты аднойчы падумаеш: гэта ж і твая віна ёсць у тым, што там, у бацькоўскім куце, у родным краі, на планеце твайго дзяцінства не ўсё добра; гэта ж каб ты быў там, то, можа, зусім іначай усё было б там — і зямля, і дрэвы, і хаты, і людзі, і лад, і парадак на гэтай зямлі, сярод дрэў, хат і людзей. Не, не, ты не ўсямоцны, не чарадзей, але ты быў бы там, і, хто ведае, што мог бы зрабіць, здзейсніць, ажыццявіць, проста паправіць...
Вось так. Мог бы! Абавязкова мог бы! Але ты збег, уцёк, выракся, здрадзіў. І колькі пасля трэба часу, ды і не толькі часу, каб зразумець, усвядоміць сваю віну, каб паклікаў цябе, вярнуў назад боль...
Сарваў Васіль з лазовага куста, што атуляў вірок-вымоіну, футболку, перакінуў яе цераз плячо, паклыпаў назад, туды, дзе чырванеў — відаць было здалёк — бляшаны, пабіты ржою дах пунькі...
А жыццё ёсць жыццё. Яно і абвастрае боль, і прытупляе. Вось што рабіць канкрэтна яму, Васілю? Дваццаць сем гадоў гэтак проста не адкінеш. Ён жа там не лынды біў — працаваў. Сумленна працаваў. Ніхто не папракаў і не папракне. Не бегаў нікуды, не шукаў лепшага месца ці доўгага рубля. Як уладкаваўся на аўтабазу, так і круціў баранку год за годам. З людзьмі зжыўся, з многімі пасябраваў, душою зрадніўся. І ўсё гэта — псу пад хвост? Ну, ды, дапусцім, рашыцца ён, разлічыцца там, прадасць цешчыну хату і перабярэцца сюды. Работа, вядома, знойдзецца, тут сумневу няма. А як на той рабоце будзе? Як з людзьмі сыдзецца? Колькі ягоных равеснікаў, колішніх знаёмых па дзіцячых і юначых гадах, засталося тут? Адзінкі. А ўсе астатнія? Хто — малады, а хто прышлы, як Лёнька казаў. Як яны паглядзяць на яго, Васіля? Ці зразумеюць? Ці не пачнуць кпіць і пасміхвацца? А ён жа сябе ведае. З непарадкамі, з расхлябанасцю, з нядбайствам мірыцца не будзе. Значыць, без таго, каб не счапіцца з кім, не абыдзецца. А нервы ў яго даўно ўжо не тыя, як калісьці, калі малады быў...
Датупаў Васіль да гумна, сагнуўшыся, падлез пад голле папяроўкі, знайшоў у траве некалькі ападкаў. Дармо, што чарвівыя, чарвяк таксама не дурань, смачнейшае, саладзейшае грызе, вось і ён, Васіль, пагрызе. Наклаў з дзесятак паданак у футболку, пайшоў да пунькі, расчыніў насцеж дзверы, прысеў на парожку, шмаргануў яблыкам па штаніне, пачаў хрумстаць...
Пунька за плячамі была пустая, хоць шаром пакаці. Меркаваў, як прыехаў, нацягаць сюды з хлеўчука жэрдак — там яны ляжалі на бэльках густа, намасціць стажар’е, укасіць якую капу-другую травы, высушыць ды хоць адну ноч паспаць з сынам, як калісьці ён спаў у дзяцінстве, на сене. Але так і не сабраўся. Яно, можа б, і сабраўся, і зрабіў бы, ды як убачыў, што дах на пуньцы бляшаны, прапала ахвота. Пад бляхай спаць, хоць і на сене,— лепш ужо ў хаце. Калісьці гумно іхняе было крыта саломай, дык там — і днём на сене паляжаць прыемна, бо прахалодненька, а ноччу, наадварот, цёпла — нават позняй жнівеньскай, расянай, ужо зыркай парою, і паветра, пах пад саламянай страхой зусім не той, што пад бляшанай. Бляха як пастаіць дзень на спякоце, дык пад ёй — як у печы, сена пад ёй не сенам пахне, а той жа нагрэтай іржавай бляхай...
Ну, а жонка як паглядзіць на ягоны выбрык? Выбрыкам палічыць, няйначай! Каб у горад перабірацца, дык другое дзела. Тут бы яна абедзвюма рукамі. А ў вёску — ці рашыцца ж? Так-то яна дык нібы памяркоўна глядзіць на яго беларускасць, не пярэчыць, калі ён Цельпуку вершы, песенькі беларускія чытае і спявае, сама сябе нават трошкі беларускай лічыць. І во сюды ў адпачынак з ахвотай ехала і не шкадуе, што прыехала, падабаецца ёй тут. Ну, але ж гэта — на тыдзень-другі. А калі сказаць — назусім? Яе ж радзіма — там, магілы бабуліна і матчына там, сястра там. Мо і згодзіцца, паедзе за ім, а пасля раптам шкадаваць пачне, сумаваць? А яшчэ ж калі і сэрца забаліць па сваім куце, як у яго во — па сваім?
А з дачкой як быць? Дарослая-то дарослая, але ж яшчэ не адрэзаная, як кажуць, луста. Адно добра, што вучыцца дзеўка на пяцёркі. Калі што, дык можна ж, напэўна, і перавесціся ў Мінск той жа. Але ж ужо і хлопец нейкі завёўся, таксама можа быць прычынай, каб заўпарціцца.
З адным Валерыкам няма клопату. Тры класы — гэта яшчэ не вучоба, пераломіцца. Беларуская мова — гэта не французская якая ці кітайская, што ні бэ ні мэ хлопцу. А тут во пабегае па Звонічах тры месяцы, дык і насабачыцца ўмэнт, ад іншых звоніцкіх хлапчукоў неўзабаве і не адрозніш. Яму, дарэчы, і развітацца з Мучной будзе найлягчэй, яго душа яшчэ не прыкарэла так моцна да ўсяго. Э, ды што гаварыць, дзеці ёсць дзеці. Як дрэва маладое лёгка перасадзіць, так і дзіця. Бывае, што, як і дрэва, на новым месцы яшчэ лепей расце і квітнее...
Задумаўся і не ўгледзеў Васіль, як куснуў чарвівае месца. Праўда, паспеў выплюнуць, але ўсё ж...
Ні з таго ні з сяго падумалася пра тое, як хутка бяжыць час. Саджанцы гэтых яблынь, у тым ліку і папяроўкі, пад якой ён толькі што быў, маці брала ў дзеда, у Васілёвага дзеда, а ў свайго бацькі. Брала, праўда, ужо без яго — дзед памёр тым годам, як ён, Васіль, ішоў у армію. Дзед жыў у Альхоўцы, гэта кіламетраў шэсць ад іхніх Звонічаў, і Васіль не надта часта стыкаўся з ім. Часцей бачыў, як той сам прыходзіў ці прыязджаў да іх у Звонічы. Запомніў дзеда, як ён быў у іх летам пяцьдзесят трэцяга. Яму штосьці нядужылася, але дзед храбрыўся і нават жартаваў: «Эт, не бяды, хаця во і са скрыпам, але йшчэ жыву».
Аднак жа радаваўся дзед дарма, памёр праз два гады, пад восень. Мусіць, той восенню, ужо без яго, Васіля, маці і прынесла з Альхоўкі саджанцы яблынь і пасадзіла. Маці даўно гаспадарыла адна, з Васілём. Максім недзе ў сорак дзевятым ажаніўся і перабраўся ў Янавічы, там і хату паставіў, а ў Звонічы вярнуўся пасля таго, як МТС не стала; Волька перайшла да Мікалая неўзабаве пасля Максімавага вяселля; Васіль той парою яшчэ ў школу бегаў, от маці і вымушана была сама рашаць усё — і ў хаце, і пры хаце. Вось і сад даўмелася пасадзіць сама.
А от ужо і маці няма, і ад саду засталося, можна сказаць, адно дрэва. Бяжыць час, бяжыць, ой, як бяжыць!
Ды што там далёка азірацца! Во, толькі ж, здаецца, прыехалі, а ўжо трэба і назад збірацца. Чакай, чакай, дык жа — ці трэба? А мо і праўда рашыцца? А чаму б і не? Разважыўшы цвяроза, дык гэта не так ужо і страшна, як можа падацца па першы погляд.
Ну, як бы там ні было, а вяртацца трэба будзе не на пустое месца. Хата хай сабе і не новая, але стаіць. А даць ёй подруб і новы дах, дык, як той казаў, яшчэ сто гадоў прастаіць. А можна ж паравое зрабіць, як у Максіма, па цяперашняй модзе, і веранду прыбудаваць, каб кухню вынесці, усё гэта варыва-печыва разам з каструлямі-скавародамі і чапёламі-бразгаўкамі. Варывенька — таксама стаіць, агледзець харашэнька — паслужыць яшчэ. І хляўчук ліпіць. Хай сабе невялікі, але ж маці трымала ў ім і кароўку, і парсючка, і курам месца знаходзілася. Зрэшты, курэй можна будзе трымаць пад паветкаю між хлеўчуком і варывенькай. Калі на тое пайшло, дык дашчаныя сценкі-перагародкі можна будзе перарабіць — закідаць бярвенцы ў шулы. Ну, і пунька стаіць, не развалілася, цяперашнім часам, акрамя сена, у ёй няма чаго складваць, а як на адно сена, дык і досыць такой.
І сядзіба сама, гарод — таксама ж не пустка. Во — дагледзь усё, што ёсць, што расце яшчэ, дык засыпешся і ягадамі, і вішнямі. І яблыні, тыя, што на гародзе ля хаты, хоць старыя, ды яшчэ плодныя. Дзве, ад вуліцы, дык і гатункамі добрыя, познія, але, помніцца, і маці казала, і Максім, што ляжаць добра — ледзь не да вясны.
Яго, Васіля, гэта ўсё пераконвае, а от Валю ці пераканае — невядома. І заікнуцца перад ёю цяпер ці пасля ўжо, як вернуцца на сваю Мучную, пагаварыць, разам з дачкою, у поўным, так сказаць, сямейным складзе?..
Для сябе самога дык ён, Васіль, здаецца, паставіў у душы апошнюю кропку. Трэба вяртацца. Бо чым далей цягнуць, тым горай будзе. Калі ўжо засвярбела, дык з гадамі ўсё больш свярбець будзе, а на пераборы рашыцца — усё цяжэй, ды і сілы тае не прыбудзе, і дачка, сын карэнні там пусцяць...
А захацеўшы, наважыўшыся, усё можна зрабіць. Ён жа во, гуляючы, за гэтыя два-тры тыдні, што прабыў тут, паспеў сёе-тое зрабіць. Штыкетнік ад вуліцы, лічы, нанова паставіў, замяніўшы слупкі і жэрдкі,— раз. Грубку і ляжак хоць збольшага агледзеў — два. Зашчытак падрамантаваў, каб вецер снег на гарышча не заносіў, і адліў бляхай абабіў, каб дождж сцяну не заліваў,— тры. На гэтай самай пуньцы вецер сям-там бляху пазадзіраў, дык ён папрыбіваў і жэрдкамі-апухамі папрыціскаў — чатыры. Тую падлогу ў хаце падлатаў — пяць, шыбкі ў вокнах пазаменьваў — шэсць... Трэба яшчэ па другі бок вуліцы штыкетнік падлатаць, падгнілыя слупкі хоць каламі надзейней падперці. Мо сёння ж і зробіць. Сам дырэктар прасіў...
Усміхнуўся Васіль, падумаўшы так. Якое дачыненне мае дырэктар саўгаса да яго ці ён да дырэктара? Але ж і праўда — прасіў!
Гэта было на чацвёрты ці на пяты дзень, як прыехаў ён у Звонічы. Васіль якраз тады штыкетнік ставіў ад вуліцы. Зрэшты, сам штыкетнік паставіў ужо — разам з Цельпуком збіваў са старых штыкецін новыя вароты і брамку. Кленчыў на панадворку і не ўгледзеў, як насупраць іхняй хаты спыніўся блакітны «козлік». Спахапіўся толькі тады, калі ўбачыў перад сабою, побач з брамкай, якая ляжала на зямлі і да якой ён прыбіваў завескі, чыесьці чаравікі, а пасля пачуў і голас:
— Добры дзень работнікам!
Падняў Васіль галаву — стаіць перад ім хлопец, ну, можа, малады мужчына, гэтак на гадоў трыццаць.
— Добры дзень,— адказаў.
Хлопец ці мужчына гэты самы нечакана спытаў:
— І што вы тут робіце?
Васіль, не пазнаючы чалавека, але думаючы, што гэта нехта з маладых звонінцаў, пачаў тлумачыць:
— Ды во паразвальвалася ўсё. Перад людзьмі няёмка. Плот сяк-так паставіў, навешу брамку і вароты пастаўлю, дык хоць трошкі з вуліцы будзе паглядней.
— Гэта і без спросу відаць. Я іншае меў на ўвазе: чаму вы гэта робіце? Як вы апынуліся ў гэтай хаце?
Васіль не стрымаўся, у сваю чаргу спытаў:
— А вам што да гэтага? Я ў гэтай хаце нарадзіўся і вырас, хацеў бы ведаць, вы хто, што дапытваецеся?
— Я дырэктар саўгаса,— адказаў мужчына.— А вы... Чакайце, чакайце, а вы брат Максіма Мікалаевіча?
— Брат,— кіўнуў галавой Васіль.
— То будзем знаёмы,— мужчына падаў Васілю руку, назваўся: — Мікалай Пятровіч.
Васіль падняўся на ногі, стаяў, не ведаючы, што гаварыць.
— А мне Максім Мікалаевіч нічога не казаў, што вы прыехалі. У водпуск? — дырэктар паглядзеў неяк запытальна.
Васіль зноў моўчкі кіўнуў.
— А я еду, гляджу, нехта корпаецца. Хто, думаю, такі? Хата пустуе каторы год... Падумаў быў — Максім Мікалаевіч, але ж ён на жніве,— дырэктар гаварыў ахвотна і зычліва.— Засумавалі па радзіме?
— Прыехаў от,— паціснуў плячамі Васіль.— Сыну паказаць, дзе рос, жонцы.
— Вы ж недзе далёка, чуў ад Максіма Мікалаевіча. Ажно ў Прымор’і? Тады можна засумаваць, вельмі нават можна. Я блізка быў, пад Мінскам, а таксама засумаваў. Вярнуўся дадому.
— Дадому? А вы адкуль? — асмялеў Васіль.
— З Буды я. Ведалі Равяку Рыгора? Ён брыгадзірам трактарнай брыгады быў пасля вайны, у яго Максім Мікалаевіч рабіў...
— А-а, помню, помню,— ажывіўся Васіль.— Не раз і ў хаце ў нас быў.
— Дык я яго сын. Скончыў сельгасакадэмію, працаваў у інстытуце, у навукова-даследчым, ёсць такі інстытут пад Мінскам, цяпер ужо, можна сказаць, у самім Мінску, але нецікава было. Вось і вярнуўся. Прызначылі дырэктарам.
Васіль слухаў малодшага Равяку з нейкай ніякаватасцю. Узнікла яна з самага пачатку, як ён падышоў да Васіля, прывітаўся і гэтак сурова, падалося, па-начальніцку запытаўся, што ён тут робіць. Потым тая першапачатковая ніякаватасць мінулася, асабліва пасля таго, як дырэктар загаварыў пра Максіма, штораз велічаючы яго Максімам Мікалаевічам, як даведаўся, што дырэктар — сын таго самага Рыгора Равякі, якога Васіль у дзяцінстве добра ведаў. А збянтэжыўся зноў, калі пачуў, што гэты самы малодшы Равяка рабіў у навуковым інстытуце ў Мінску і па ўласнай ахвоце вярнуўся дамоў, стаў дырэктарам саўгаса.
— А я во плот паправіў, бо паваліўся быў,— паўтарыў ён.
— І добра зрабілі,— падхапіў дырэктар.— Я ўжо хацеў прасіць Максіма Мікалаевіча ці брыгадзіру сказаць, каб паставілі новы штыкетнік. Выгляд вуліцы псуе. Вы ўжо мо не палянуйцеся ды і на тым баку падлатайце, га?
Васіль згодна кіўнуў, сказаў:
— Добра, зраблю, пашукаю штыкецін ды падлатаю. У мяне ж во і памочнік ёсць.
Дырэктар паляпаў Валерыка па плячы:
— Памочнік самы раз!
Ён задам адступіў на колькі крокаў да вуліцы, Васіль думаў, што пойдзе наогул да машыны, але нечакана Мікалай Пятровіч ціха спытаў:
— Вяртацца дамоў — не было ў вас такой думкі? Не крыўдуйце, я ўсім дачнікам задаю такое пытанне.
— Якім дачнікам?
— А такім, як вы. Іх шмат у нас. Хто на суботу і нядзелю, а хто і на ўвесь адпачынак, на ўсё лета.
— Якія ж яны дачнікі? — здзівіўся Васіль.— Яны ж радзіліся тут, выраслі, бацькі ў многіх жывуць, сваякі.
— Ну і што? Правільна, Васіль Мікалаевіч, тут нарадзіліся і тут выраслі, а натуры ўжо — дачніцкія. Начхаць на тое, што тут робіцца і як робіцца. Ды каб толькі гэта!
— А што яшчэ?
Дырэктар неяк дзіўна паглядзеў на Васіля, горка ўсміхнуўся:
— Не чулі? Самі яшчэ на промысел не хадзілі?
— На які промысел? — яшчэ больш здзівіўся Васіль.
Замест адказу дырэктар павярнуўся да вуліцы, паказаў рукою за гароды, на Сялібную, дзе ўгадваліся лапушыстыя барозны бульбы ў блакітным цвеце, сказаў:
— Схадзіце, паглядзіце, колькі карчоў «падгледжаны». Тут, ад аселіцы, дзе сырэй, добрая бульбачка ўжо вымахала, дык цішком, вечарам на цямку ці ранічкаю, так і шныраць. Вядро-другое накапае, чысценька абтрасе, у модную сумку з замком — і ў Мінск. На тыдзень сям’і ёсць. А ў наступную пятніцу зноў прыедзе... Схадзіце, паглядзіце — цэлыя гоні пустых барознаў.
Васіль вушам не верыў. Толькі і змог выціснуць:
— І гэта нашы, звонінцы?
— І вашы, звонінцы, і нашы, буданцы.— На дырэктаравым твары ўжо не было ўсмешкі.— А ў гарох з сынам не хадзілі? Не? Даруйце, але ажно не верыцца. За Гаем, пад Роўніцай, пасеялі гарох з аўсом. Папраўдзе, больш гароху, чым аўса. І ўрадзіў надта ж струкаты! Дык хоць ты вартаўніка стаў. Латошаць мяшкамі. Адны так, у стручках, і вязуць у Мінск, каб прадаць слоічкамі на Камароўцы, іншыя ж лушчаць, абварваюць ці што там робяць і закатваюць у слоікі — робяць самі прыправу да салаты. Самы сапраўдны зялёны гарошак. Навучыліся, чэрці!
Васіль развёў рукамі:
— Дзівосы на калёсах!
— Вось вам і дзівосы! Таму і кажу: не люблю дачнікаў!
Мікалай Пятровіч, кіўнуўшы, пайшоў да машыны. Адчыніўшы ўжо дзверцы, зноў спытаў:
— Дык не было такой думкі — вярнуцца?
Васіль толькі моўчкі паціснуў плячамі.
— Ну, добра. За дачніка не крыўдуйце,— сказаў дырэктар ужо з машыны і сарваўся з месца.
Васіль пасля папытаў у Максіма пра Равяку. Нічога пэўнага не пачуў. Мала ён пабыў у нас, сказаў Максім, рана што гаварыць, хлопец, здаецца, не дурны, за п’яніц узяўся, за абібокаў розных, будаваць бярэцца — і майстэрню харошую за кароткі час адгрукалі, і дзве фермы будуюцца, адна амаль гатовая, і дамоў некалькі ставіцца, не абы-якіх, а з выгодамі, з мансардамі; да лазні ў Будзе прыбудоўку зрабіў — пральню, машыны ў ёй паставіў, цяпер бабам клопату няма з бялізнай, з трантамі рознымі...
Дачнікаў ён не любіць, прыгадаў цяпер Васіль. Пэўна ж! А за што іх любіць? Ён, Васіль, на месцы дырэктара таксама іх наўрад ці любіў бы. Не любіць, а пытанне задае. Як гэта ён казаў: няма такой думкі, каб вярнуцца?
Ёсць, ёсць такая думка, таварыш дырэктар! Думка ёсць. Мо ты яе мне найпершы і падкінуў. Толькі не так усё гэта проста, як табе здаецца. Дачнікаў ты не любіш, але дачніку — лягчэй. Прыехаў, пазагараў, папіў сырадойчыку, паеў маладой бульбачкі з маласольным агурочкам і ўкропчыкам, наладаваў торбу ці авоську іншых вясковых прысмакаў — і паехаў, каб у наступную пятніцу ці суботу зноў прыкаціць на той жа сырадойчык, на тую ж маладую бульбачку з салам і ўкропам, каб пазагараць і падыхаць чыстым, не атручаным гарадскім, паветрам, балазе, што зрабіць гэта лёгка нават і тым, у каго няма яшчэ ўласных колаў — аўтобусы ходзяць рэгулярна, білеты прадаюцца загадзя, і можна прыехаць і вярнуцца назад амаль з камфортам. Дык вось, дачніку, таварыш дырэктар, лягчэй. А паспрабуй з дачніка ператварыцца ў таго, каго б ты прыняў з душой і нават палюбіў? Гэта табе не тое, што прыкаціць у пятніцу вечарам, а ў нядзелю вечарам назад пакаціць. Ты прымеш і палюбіш таго, хто прыкоціцца, але ўжо назад не пакоціцца. Застанецца. Абжывецца. І прыжывецца. Як мой брат Максім, якога ты, я не забыўся, называеш Максімам Мікалаевічам. Я таксама хацеў бы вярнуцца. І застацца. І асесці. І прыжыцца. І каб мяне ты таксама называў гэтак жа паважна — Васіль Мікалаевіч. Але скажы ты мне, дырэктар, як гэта зрабіць? А мо не так, як гэта зрабіць, як пра тое, што з гэтага выйдзе? Га, дырэктар?..
— Вася, дзе ты? — гукнула ад хаты Валя.— Дзе ты прапаў?
— Тут я,— адклікнуўся ён.
— Ідзі снедаць!
— Іду!
Ён падняўся, атрос футболку, паляпаў сябе па штанах, там, дзе сядзеў, зачыніў дзверы ў пуньку і падаўся сцежкай — паспелі ўсё-такі за гэты кароткі час пратаптаць!— да хаты. Зрабіў колькі крокаў і неспадзеўкі ажно скалануўся ад думкі: гэта ж некалі, яшчэ да вайны, калі яны — Максім, Волька і ён, Васіль,— былі малыя, маці гэтак жа клікала снедаць бацьку, і ён, гэтак жа, як цяпер Васіль, ішоў сцежкаю да гэтай самай хаты.