Вадзім быў рады, калі яму ўручылі ў райвыканкоме ордэр на кватэру. Гэтая радасць прыйшла да яго нават не тады, калі ўжо трымаў у руках блакітную паперку, а раней, калі пасля пасяджэння мясцкома яму сказалі, што разглядалі яго заяву і што яму вылучылі пакойчык, у старым доме, які, мажліва, праз год-два пойдзе пад знос, і тады Вадзіму можа лёгка перапасці нешта лепшае. Ён не пабег тады глядзець, што там за пакой і што за людзі будуць жыць з ім пад адной страхой, таўчыся на адной кухні. «Чаго я туды пабягу? Якім бы ён ні быў, той пакой, не мне ад яго адмаўляцца». Але калі, нарэшце, атрымаў ордэр, не сцярпеў, пайшоў паглядзець.
На званок адчыніў дзверы мужчына гадоў трыццаці пяці — сарака, у спартыўных сініх шараварах і клятчастай сарочцы-каўбойцы. Ён кінуў на Вадзіма вокам, спытаў:
— Вы да каго?
Вадзім сумеўся. Ён не ведаў, хто жыве цяпер ужо ў ягоным пакоі, і на хвіліну збянтэжыўся. Потым прамовіў:
— У мяне ордэр. Гэта трэцяя кватэра? Я на агледзіны, так сказаць...
— А-а-а... На наша месца, значыць? — Мужчына ўсміхнуўся: — Ну, то заходзьце, глядзіце,— ён шырэй адчыніў дзверы, саступіў з прахода.
Вадзім праз невялікі цемнаваты калідорчык следам за мужчынам зайшоў у пакой. Пераступаючы парог, ён адчуў, што раптам захваляваўся. Не ад таго, што баяўся ўбачыць нешта жахлівае. Не, ён ведаў, што дом гэты неўзабаве пойдзе пад знос, і таму не чакаў, што за гэтымі дзвярыма будуць гранавітыя палаты. Ведаў нават, што ў доме няма паравога ацяплення, не спадзяваўся, што на кухні будзе вада. Хваляванне гэтае было, пэўна, ад таго, што ён упершыню ў сваім жыцці атрымлівае пакой. Які б там ні быў, а свой куток. Што ні зробіш, калі ні прыйдзеш, ніхто табе не будзе шыпець услед, ніхто не папракне, што нібыта моцна ляпнуў дзвярыма альбо дужа позна паліў святло, хоць тое святло — малюсенькая настольная лямпачка ў нейкіх там сорак свячэй.
Апошнія пяць гадоў Вадзім жыў на прыватнай кватэры, у адзінокай бабулькі на ўскраіне горада. Жыццё там так агоркла яму, што перастаў паважаць літаральна ўсіх кватэраздатчыкаў,— маўляў, хапугі ўсе і паразіты, карыстаюцца людскімі бедамі ды часовымі цяжкасцямі з кватэрамі.
Праўда, ягоная гаспадыня напачатку была быццам і нішто сабе. Вадзім жыў ціха, сябры наведваліся не часта, не варыў і не мыў дома нічога. Нават чай увечары і то піў зрэдку,— харчаваўся па сталоўках. Гаспадыні гэта падабалася. Але мінуў год, другі, і яна ўсё часцей пачала бурчаць на Вадзіма: то тым ёй не дагадзіў, то гэтым. Ён адмоўчваўся, суцяшаў сябе тым, што бурклівасць гэтая не ад злосці ці чаго іншага. Ведама, вечна адна, словам няма з кім перакінуцца, вось і бурчыць.
Відаць, таму і хваляваўся ён, пераступаючы парог (цяпер ужо свайго) пакоя.
— Ну, вось і ваша будучае царства,— гаварыў тым часам мужчына.— Плошча дванаццаць метраў з хвосцікам. Грубка-пліта дыміць, давядзецца, калі не хочаце капціцца, перакласці. Шпалеры таксама прыйдзецца паклеіць новыя. Падлогу, акно, дзверы — паднавіць, пафарбаваць. Якія яшчэ ў вас выгоды будуць? Акно, бачыце, упіраецца ў сцяну суседняга дома, так што сонца будзеце лавіць на вуліцы. Суседзі па кухні...— Ён раптам сцішыў голас і таропка зашаптаў: — Суседзі ў вас будуць цікавыя. Правільней — не суседзі, а суседка. Вось за гэтай сцяной. Жыве адна. Няблага? Канечне. Але яна — вар’ятка, алкагалічка. Адным словам, канцэртаў наслухаецеся...
Вадзім слухаў, глядзеў на таго, што, сагнуўшыся, шаптаў яму, дыхаючы ў твар, і не мог уцяміць, аб чым ён: «Вар’ятка... Алкагалічка... Пра каго ён? Навошта?»
А мужчына, рагатнуўшы, зноў павысіў голас:
— Ну, вось і ўсё. Перабіраемся мы заўтра. Не марудзьце і вы. Ордэр ордэрам, але... Пуці гасподні неіспавядзімы. Урэшце, давайце дамовімся так. Рэчаў у вас шмат? Ага, вы яшчэ халасцяк? Значыць, рэчаў няшмат. Тэк-тэк-тэк... Ну, але сёе-тое ёсць? Ну дык вось: вы прывозіце свой скарб на машыне... Вядома, трэба будзе заказаць. Прывозіце, згружаеце, а я — гружуся. Дамовіліся? Клопат усё роўна адзін... Ну, то да заўтра!..
І Вадзім апынуўся за дзвярыма. У калідоры заўважыў жанчыну, паздароўкаўся. Яна неяк баязліва кіўнула галавой і знікла за дзвярыма. «Пэўна, тая суседка, пра якую гаварыў гаспадар».
Назаўтра ён прыехаў сюды зноў. Нягледзячы на тое, што яго халасцяцкі скарб быў небагаты, машыну ўзяць усё ж давялося. Ложак, стол, стэлаж з кнігамі, пара крэслаў — вось і машына.
«Гаспадар» быў дома. Спытаў:
— З машынай? Малайчына! Як вас зваць? Вадзім? А па-бацьку? Не прывыклі яшчэ? Ага, Іванавіч... Я таксама Іванавіч. Дык вось, Вадзім Іванавіч, не будзем марудзіць. З вамі хто-небудзь ёсць? Хлопцы? Сябры, значыць... Ну, то і добра! Згружайцеся, а пасля сюды, паможаце мне. Паможаце?
— Бог ты мой, чаму ж не!
— Ну, дык тады за справу. У мяне тут усё на мазі, як кажуць, усё складзена, скручана, спакавана.
Вадзім збегаў уніз, гукнуў хлопцаў, якія ўправіліся ўжо спусціць ягоны набытак з кузава на зямлю. За якія паўгадзіны яны ўладкавалі ў кузаве ложак, шафу, швейную машыну, тахту, крэслы, табурэткі-трохножкі, посуд, усцягнулі нават нейкую трухлявую, з прагнілай задняй сценкай тумбачку. «Гаспадар» толькі бегаў вакол, прасіў:
— Асцярожней, хлопчыкі, лак не паабдзірайце. Асцярожней! Во тут посцілкай захініце! — І не стрываў, палез у кузаў сам.
Вадзім разлічыўся з шафёрам. Утрох яны ўнеслі ў пакой ягоныя рэчы і мэблю, сяк-так расставілі. Хлопцы схадзілі на кухню, папырскаліся там, чысцячы паліто, вярнуліся ў пакой, чакалі чаркі. Вадзім хацеў ужо бегчы ў магазін, як раптам на парозе зноў з’явіўся «гаспадар». Ён зайшоў у пакой, кінуў вакол вокам, быццам правяраючы, ці не забыўся што, крактануў:
— Ну, што вам сказаць, Вадзім Іванавіч! Пакой гэты, хоць і нягеглы, але шчаслівы. Наколькі мне вядома, за пасляваенныя гады з яго выселілася пяць ці шэсць сем’яў. Я пражыў тут пяць гадоў. Вы, трэба спадзявацца, пражывеце менш. Не агледзіцеся, як атрымаеце сапраўдную кватэру, з усімі выгодамі. Вось пабачыце! Будуюць цяпер шмат і хутка. Так што — віншую. Вось і ўсё. Засталося толькі развітацца. Як там у Чэхава? «Дарагі, шматпаважаны шкаф...» Шкафа не засталося, так што можна звярнуцца толькі да дзвярэй... Кажаце, там не развітанне, а вітанне... Ат, усё роўна! Адным словам, Вадзім Іванавіч, жывіце, значыць, пажывайце, дабра нажывайце і, вядома ж, жонку... Я чаго вярнуўся? Вам застаецца лічыльнік і вось гэтае люстра. Лічыльнік — семнаццаць рублёў, люстра некалі каштавала дзесяць, працэнтаў дваццаць на амартызацыю, значыць — восем, і ўсяго — дваццаць пяць. Калі не хочаце турбавацца, плаціце. Няма цяпер, я пачакаю.
— На такі выпадак трэба, каб былі,— сказаў Вадзім, падаючы дваццацьпятку.
— Гэта па-мужчынску і па-гаспадарску. Ну, то бывайце! Ключы я вам аддаў? Адзін толькі? Другі, даруйце, у жонкі, я яе з хлопцам учора адправіў... Але вы не хвалюйцеся, я як-небудзь забягу, перадам...
І ён выйшаў. Калі дзверы за ім зачыніліся, Вадзім з палёгкай уздыхнуў: балбатня «гаспадара» яму парадкам надакучыла, і ён зноў, як і ўчора, падумаў аб тым, што чалавек гэты нейкі непрыемны. «А можа, таксама хвалюецца? Таксама ж пераязджае на новую кватэру... Бог з ім... Але ж пра люстра сказаць не забыўся...»
Вадзім зірнуў угору, на запыленую рагуліну пад столлю, раптам усміхнуўся:
— А што, хлопцы, не вялікую скідку зрабіў ён на амартызацыю? Думаецца, што яна мела не лепшы выгляд і шмат гадоў назад. Так што трэба было браць усе сто працэнтаў...— Ён крутнуўся на месцы, падскочыў, быццам хацеў дастаць рукою да той рагуліны, загаварыў: — Ну, віншуйце мяне. Я — гаспадар гэтых харомаў, гэтага царскага палаца. А вы, як мае сябры, будзеце мець магчымасць пераначаваць тут, а часам, пры пэўных акалічнасцях, і папрасіць мяне і яшчэ аб сім-тым...
— Не прамінём выкарыстаць гэты літасцівы дазвол. Аднак, ваша царская светласць, пара і ў магазін. «Не думай, што мы палюбілі цябе за прыгожыя вочы...» Што, здзек з паэта? А якое можа гэта мець значэнне сёння, га? Падумай толькі, халасцяк атрымаў асобны пакой! Скажы, ці часта здараецца такое ў наш век?!
— А тое, што, на добры лад, тут трэба было б зрабіць хоць мінімальны парадак, вас не турбуе?
— Божа мой, знайшоў чым палохаць. Дзе венік, дзе вядро, дзе ануча і «прочы мяккі інвентар», як казаў наш камендант Мацей Сідаравіч?
— У тым-то і справа, што ні веніка, ні вядра, ні анучы ў мяне пакуль няма.
— Але ж ёсць суседзі. Дарэчы, слухай, чаму нікога не было, як мы насіліся з тымі тумбачкамі і іншым смеццем? Чаму ніхто не пацікавіўся, што за чалавек усяліўся ў гэты пакой?
Вадзім выйшаў у калідор і пастукаў у суседнія дзверы. Яны прыадчыніліся, і адтуль высунулася вядро з устаўленым у яго венікам. Вадзім ледзь паспеў ухапіць вядро за вочапку, як дзверы зноў зачыніліся. Ён няўцямна паціснуў плячыма, вярнуўся да хлопцаў.
— Ну што? Хто там?
— Вось вам цвёрды і мяккі інвентар,— махнуў Вадзім рукой.— Я ў магазін.
Неўзабаве на патэльні сквірчэла сала — каля яго завіхаўся Вадзім, хлопцы адкрывалі бутэлькі, рэзалі хлеб. Па шклянкі зноў давялося ісці да суседкі.
Вадзім яшчэ больш нерашуча пастукаў у дзверы. Колькі хвілін за імі нічога не было чутно. Пасля пачулася, як заскрыпеў ложак, як соўгаліся па падлозе ногі, шукаючы тэпці, нарэшце дзверы адчыніліся. На парозе стаяла жанчына гадоў пад шэсцьдзесят, амаль бабулька, схуднелая, з хваравітым бляскам у вачах.
— Даруйце, я зноў да вас. Можа знойдзецца пара шклянак?
Бабулька павярнулася, пакорпалася хвіліну, відаць, у тумбачцы, падала Вадзіму тры шклянкі і відэльцы:
— Вам жа тры трэба. Вас жа трое. Сценка тонкая, фанерная, я чула ўсё.
— Вялікае дзякуй. Можа б, і вы зайшлі да нас? Я ваш новы сусед. Толькі што перабраўся, дык хлопцы кажуць, замачыць трэба. Пойдземце?
— Каму ж я там патрэбна!
— Навошта ж так! Калі ласка, заходзьце. Мы і віна бутэльку захапілі.
— І самі адолееце. Дзякую,— і яна зачыніла дзверы.
Тое імправізаванае наваселле зацягнулася. Вадзіму давялося збегаць у магазін яшчэ раз — каб не рассыхалася яшчэ болей падлога, каб не было скразнякоў, каб у хаце заўсёды былі рады гасцям. Гутарылі, жартавалі, спявалі амаль да поўначы.
Уначы Вадзіму не спалася. Можа, ад таго, што выпіў, а можа, і ад таго, што на новым месцы. «Чалавеку заўсёды не спіцца на новым месцы...» Там, дзе ён жыў раней, было ціха, як у вёсцы, а тут непрывычна грукаталі за сцяной трамваі, прапаўзалі грузавікі — аж дрыжалі, здавалася, сцены. Вадзім ляжаў і думаў аб тым, што цяпер ён зусім ужо сталы чалавек, што цяпер ужо сапраўды не грэх падумаць і аб тым, як казала маці, каб пашукаць сабе гаспадыню.
Не спалася. Раптам яму падалося, што нехта плача. Павярнуўся на бок, прыслухаўся. Сапраўды, чуліся ўсхліпы. «Суседка? Чаго яна?» Зноў прыслухаўся, але нічога не было чутно. «Відаць, падалося...»
Сярод ночы прахапіўся ад таго, што з-за сценкі-перагародкі пачулася песня — журботная, жаласлівая. Песня была знаёмая, ён чуў яе ў дзяцінстве — пасля вайны яна была ў пашане ў жанчын-удоў, але слоў ужо не памятаў. Прыслухаўся:
Прывыкайце, чорны вочы,
Адны начаваць .
Няма майго міленькага,
Не з кім размаўляці...
Далей слоў не разабраў — суседка спявала сцішана, нібы ў падушку. Пасля яна, відаць, прыўзняла галаву, бо ён зноў пачуў:
Няма майго міленькага,
Няма гаспадара,
Каму бы я пасцельку
Пухову паслала...
Песня скончылася, а Вадзім усё ляжаў і думаў аб тым, што ўсё гэта значыць — і той плач, і гэтая паўзабытая песня сярод ночы. Прыгадваліся словы «гаспадара»: вар’ятка, алкагалічка...
Заснуў зноў толькі пад раніцу.
Раніцой, калі ён з ручніком цераз плячо выйшаў на калідор, суседка была на кухні — штосьці мыла ці чысціла. Згледзеўшы яго, цішком шуснула ў свой пакой. Вадзім нічога не разумеў. «Баіцца мяне? Чаго? А можа, крыўдзіцца, што мы ўчора пазнавата шумелі?»
І ён не рашыўся занесці ёй узятыя ўчора шклянкі і відэльцы — пакінуў на кухні на падаконніку...
Мінуў які месяц. Вадзім пакрысе асталёўваўся на новым месцы. Купіў тахту — «для выпадковых начлежнікаў», кухонны столік, сякі-такі посуд. Памаленьку прывыкаў да сваёй новай ролі — гаспадара пакоя. Толькі суседка паводзіла сябе па-ранейшаму дзіўна. На кухню выходзіла толькі тады, калі яго там не было. Паяўляўся ён — яна хуценька знікала за дзвярыма свайго пакоя. Вадзім ніяк не мог уцяміць, чым мог яе пакрыўдзіць. Часта перад сном, калі горад паступова аціхаў, калі радзей грукаталі за акном трамваі, ён чуў, як яна таксама ўладкоўвалася спаць, як часам аб нечым размаўляла сама з сабой — ціхенька-ціхенька. «Што з ёй? Чаго яна?» Пытаць не рашаўся. «Ці мала што магло быць у чалавека! Яшчэ пакрыўдзіш незнарок...»
І вельмі здзівіўся, калі аднойчы яна сама зайшла да яго, моўчкі паклала на стол пяцьдзесят капеек.
— Завошта? — толькі і змог спытацца Вадзім.
— За святло,— адказала яна.— Лічыльнік жа ў нас адзін. Калі мала, дык скажыце.
— Ну, што вы! Колькі вы таго святла паліце! Я нешта і не бачыў ні разу, каб яно ў вас гарэла. Ды вы сядайце, сядайце,— загаварыў ён, бачачы, што яна памкнулася да дзвярэй.— Сядайце, калі ласка. А то я ўжо думаў, што пакрыўдзіў вас чым. Жывём побач, а... Я нават не ведаю, як вас зваць.
— Цёткай Соняй завуць.
— А мяне Вадзімам. Хлопцы дык тыя проста Дзімкам клічуць,— і, не ведаючы, што сказаць яшчэ, ён зноў паказаў на грошы: — А вы, праўда, не турбуйцеся. У вас жа, пэўна, і пліткі няма. Керагаз, бачыў, стаіць на кухні.
— Пліткі няма, але ўсё роўна на пяцьдзесят капеек нагарыць... У вас жа таксама лішняя капейка не валяецца... Ён сам прыходзіў, а вы адмаўляецеся.
— Ды не кажыце мне «вы»! Завіце проста Вадзімам альбо Дзімам. А хто — ён? — спахапіўся Вадзім.
— А той, што жыў тут раней.
— А-а-а... І ўсё ж вы не турбуйцеся. Якія тут грошы, бог з імі!
— А вось гэта і дарэмна, дзіцятка,— раптам зусім ласкава сказала цётка Соня.— Яны ж, пэўна, табе не дарма даюцца. А мне хапае, пенсія не маленькая...
— Даруйце, толькі мне ўсё ж няёмка...
— Ладна, ладна... А ты, дзіцятка, таксама даруй мне. Я тут зусім знелюдзела, як у турме... Думала, што і ты, можа...— і, не дагаварыўшы, выйшла.
З таго дня Вадзім заўважыў, што цётка Соня перамянілася. Яна болей не ўцякала з кухні, калі ён выходзіў туды па якой патрэбе, спяшалася паздароўкацца першай, загаворвала.
Убачыўшы аднойчы, як ён, сагнуўшыся над тазікам, выкручваў памытую сарочку, яна накінулася на яго:
— Не мужчынская гэта работа. Саромецца не трэба. Памыць што, у хаце прыбраць — ты скажы. Адзін жа во жывеш. Маці хоць далёка?
— Не вельмі далёка. Скора прыедзе паглядзець, як я тут уладкаваўся. А памыць... Дзякую, цётка Соня, што тут у мяне мыць? Пасцель я ў пральню здаю, а дробязь якую, дык рукі не адваляцца.
— Ну, глядзі, глядзі. Калі што якое — скажы. Я магу яшчэ, дні і ночы вылежваюся.
Неяк дзверы Вадзімавага пакоя прыадчыніў «гаспадар»:
— А... Вадзім Іванавіч, так? Не забыўся, значыць. Добра, што вы дома. Сходзім з вамі пад паветку. Я там сёе-тое не забраў, дык...
— Дык, пэўна ж, і ключ яшчэ ў вас.
— Ключ, праўда, у мяне, але я тут ужо не гаспадар. Так што сходзім разам.
У паветцы ён выцягнуў з-пад планкі сякеру, здзьмухнуў з яе пыл:
— Ага, вось сякеру трэба забраць. Хай там у нас усе выгоды, але ж у гаспадарцы спатрэбіцца. Вы ўжо выбачайце, Вадзім Іванавіч, вам самім трэба будзе купіць. Бачок пад газу таксама спатрэбіцца. Раптам «блакітнае полымя» згасне — керагаз трэба будзе запаліць. Ну, вось і ўсё, здаецца. Ага, яшчэ падвазонніцу забяру. Вам жа яна не спатрэбіцца, вазонаў, пэўна ж, заводзіць не збіраецеся. Тэк, тэк, тэк... Яшчэ дровы...— Ён паглядзеў на дзесятак тоненькіх метровых круглячкоў.— Мне яны, вядома, ужо не трэба. Хіба толькі скляпок у двары будзем капаць — пад бульбу ды капусту. Не сярдуйце, Вадзім Іванавіч, вам жа ўсё роўна давядзецца купляць, дык... Тут з кубаметр будзе, дык вы рублі тры кіньце. А я ўжо на скляпок дошак дзе-небудзь расстараюся.
Вадзім адразу ж дастаў і падаў яму тры рублі (пасля шкадаваў, што зрабіў так: хай бы забіраў з сабой тыя круглячкі), прамовіў:
— У вас усё? Даруйце, я спяшаюся.
У калідоры яго сустрэла цётка Соня. Яна, відаць, бачыла ў акно, хто прыходзіў, бо, зірнуўшы на Вадзіма, раптам сказала:
— Не трэба злавацца, дзіцятка. Не варты ён таго. Каб ты ведаў, колькі я ад яго нацярпелася. І ад жонкі яго. Я, Дзіма, старая, дурная баба, але разумею — кепскі ён чалавек. Пяць гадоў пражыў тут, а суседзяў так і не нажыў...
— Хто ён, цётка Соня?
— А хто ж яго ведае. Знаю толькі, што Антонам зваць. А жонку — Веркай. Недзе там працуе, дзе дрэвы па вуліцах садзяць.
— Урэшце, ліха з ім!
— Ліха то ліха, але ж... Ты думаеш, я не ведаю, што ён табе пра мяне нагаварыў? І вар’ятка, і п’яніца, і ўсё такое... Бог з ім. Але ж і там ён з людзьмі будзе жыць, хай не на адным калідоры, дык пад адной страхой, у адным доме... Колькі я за ім пападбірала, пападчышчала. А ўсё роўна крыўдзіў, здзекаваўся, не дай бог іншаму так. Ці ж я яму рады дам? Паклічу міліцыю, а ён міліцыянеру: «А вы спытайце ў яе даведачку, з Навінак...» А я і праўда лячылася ў той бальніцы. Заплачу я ды пайду. А ён рагоча ўслед: «Ну што, старая качарга, з’ела? Будзеш клікаць яшчэ?!» А то і ўдарыць... Добра, сынок у яго харошы расце, гадкоў дзесяць будзе. Ён часам перад бацькам за мяне заступаўся. Дык бацька і яму штурхаля дасць... Тут жа ўсё чутно, перагародка тонкая, фанерная...
Перад водпускам Вадзім паклікаў цётку Соню:
— Пасядзіце са мной, калі ласка. Заўтра ў дарогу. Пуцёўку дастаў, паеду да мора.
— А дзе ж твае хлопцы? Што ж яны не прыйшлі праводзіць?
— Хто іх ведае. Зніклі недзе. Ніводнаму не дазваніўся.
Налілі віна.
— Ну, то няхай добра адпачываеце,— цётка Соня падняла кілішачак, выпіла да дна, па-вясковаму пырснуўшы кроплямі ў столь.— Ты ж глядзі там, у мора тое асабліва не лезь. Ці далёка да бяды...
— Ну, што вы, цётка Соня! Урэшце, хто не плавае, той не ўтопіцца. А я якраз і не ўмею.
— Яно і добра. Зайшоў па пояс, паплёхаўся — і тое самае.
— Вядома.
Вадзім зноў напоўніў яе напарстак. Цётка Соня ўбачыла, запярэчыла:
— А мне, мусіць, і хопіць. Галава стала слабаю. Ад думак, пэўна. Як вазьму да галавы, дык забудуся, і сама з сабою паразмаўляю, і наплачуся. Пэўна ж, чуў? Ты ўжо на мяне не крыўдуй, можа, і спаць часам перашкаджаю...
— Я й не чуў ніколі нічога. Як лягу, дык адразу і засынаю,— чамусьці схлусіў Вадзім.— Толькі аднойчы чуў, як вы песню спявалі. Той, першай ноччу, як толькі перабраўся сюды. Вы ўжо не злуйцеся, я тады нават падслухоўваў. Дужа ўжо спадабалася тая песня.
— А божа ж мой — спадабалася! Вы ж цяпер зусім іншае спяваеце. А то старынная, пэўна, песня. Памятаю, маці мая, нябожчыца, спявала, калі тата з вайны не вярнуўся, з той яшчэ... А цяпер я спяваю. Многа гадоў спяваю.
І цётка Соня ўсхліпнула, пацягнула да воч хусцінку.
— Не трэба, цётка Соня. Супакойцеся, калі ласка. Навошта плакаць?
— Я і спакойная, дзіцятка... А песня тая... Што ж мне яшчэ спяваць, адзінокай і нікому непатрэбнай, усім абрыдлай. І ты вось пажывеш, ажэнішся, дай бог, дык тады на мяне, старую, таксама будзеш касавурыцца, станеш сварыцца. Ведама, каму люба старое.
— Навошта ж так, цётка Соня?
— А ты не крыўдуй. Ты і сам яшчэ не ведаеш, які з цябе чалавек будзе. Пакуль малады, пакуль жывецца лёгка, бесклапотна, дык і ты для ўсіх добры, і для цябе ўсе добрыя... Хто яго ведае, можа, і ў яго было ў жыцці што горкае і цяжкае... Але ж не — калі чалавек сам гора зазнаў, дык ён і другому паспагадае...
Цётка Соня раптам кульнула ў рот свой напарстак, адшчыкнула хлеба, уздыхнула:
— А песня, Дзіма, хоць крыху палёгку душы прыносіць... Ты думаеш, што я так увесь век адна жыла? Не, дзіцятка, была некалі ў мяне сям’я, быў муж і трое дзетак. Дзве дзяўчынкі і хлопчык, Сяргейкам звалі. Цяпер якраз з цябе быў бы. Была сямейка і не стала. У адзін дзень не стала...
Яна пацягнулася зноў да насоўкі, але махнула рукой, папрасіла:
— Дай лепш, Дзіма, папяроску. Я зрэдзь часу куру. Памагае быццам...
Цётка Соня не вельмі ўмела прыкурыла, выпусціла дым пад стол:
— Стаіць той дзень у мяне ўваччу і, мусіць, заўсёды будзе стаяць, пакуль жыць буду... Не памятаю, куды я ў той дзень адышлася з дому. А прыбегла назад — ні хаты, ні сямейкі. Ні Сяргейкі, ні Светкі з Ніначкай. Ніначцы два годзікі толькі мінула... Колькі ж я пагаласіла тады, колькі валасоў на сабе папарвала! Былі дзеткі, была сямейка і нікога не стала, хоць нікога сама і не пахавала...
Яна зноў зацягнулася папяросай, перадыхнула.
— Горад увесь палаў. Людзі разбягаліся хто куды. Паднялася і я, пайшла куды вочы глядзяць. Прыбілася за горадам да нейкага лазарэта вайсковага. Раненыя на калёсах едуць, хто мацнейшы — пеша ідзе, за драбіны трымаецца. Дактары і санітаркі побач плятуцца. Ну, і я паплялася. У нейкім ляску спыніліся перадыхнуць. Мне кінуў нехта ванзэлак трантаў розных, вядро ў рукі сунуў: «Пасцірайце, на бінты пайдзёць».
Цётка Соня глянула на згаслую папяросу, пацерла яе ў пальцах, кінула ў попельніцу.
— Вымыла я тыя транты, на кустах высушыла... Ну, і засталася там, пры лазарэце. Пасля на нейкі поезд узбіліся, заехалі аж за Урал. Там і вайну перабыла, мяне за той час на санітарку крыху падвучылі. А скончылася навалач — сюды зноў пацягнула, дадому. Жыла ў зямлянцы, працавала ў бальніцы. Пасля ў барак перасялілі, ну, а потым — сюды. Так і да пенсіі дажыла. Жыла, а ўсё душа балела, усё не верылася, што нікога не засталося, усё думалася, што, можа, бомба тая на пустую хату звалілася, можа, паспеў муж выскачыць, дзетак вынесці... Вось і плачу. Дома плачу, бо і магілак тых нідзе няма, дзе б паплакаць можна было...
Пасля цётка Соня расказвала пра тых, хто жыў тут, у гэтым Вадзімавым пакойчыку, раней, гаварыла пра нейкую маладую вясёлую пару, пра адзінокую бабульку — былую артыстку-музыкантку, успамінала тых, каго выходжвала-няньчыла ў тым вайсковым шпіталі і ў бальніцы, хваліла Вадзіма, казала, што зайздросціць ягонай маці, у якой ёсць такі сын, з кім яна можа спакойна перачакаць сваю старасць.
Вадзім слухаў усё гэта моўчкі. Слухаў, пэўна, няўцямна, бо раптам злавіў сябе на тым, што думае зусім пра іншае, пра тое, што да гэтага часу жыў ён, мусіць, нейк не так, як трэба было б, што за свае дваццаць пяць гадоў не вельмі задумваўся над тым, што чалавек жыве не адзін, не сам па сабе, а побач з іншымі людзьмі, часам, здараецца, нават на адным калідоры, і што ўсюды і заўсёды трэба заставацца чалавекам, не страціць у душы таго, што называюць чалавечай шчырасцю, цеплынёй і спагадай...
Цётка Соня, урэшце, паднялася:
— Ну, то я пайду, дзіцятка. А ты таксама лягай. Перад дарогай яно і адпачыць няблага.
Вадзім прыбраў са стала, расчыніў акно — здаецца, і курылі мала, а пад столлю аж сінела, паслаў пасцель. Але лёг не адразу: доўга сядзеў на шырокім, як стол, падаконніку і слухаў шум начнога горада.
Ноччу ён стараўся думаць пра сяброў, пра адпачынак, які пачынаецца заўтра, пра мора, якога ніколі не бачыў.