Хавалі Габрусіху чужыя людзі, бо радні ў яе не было. У апошнюю дарогу яе сабралі старая Іваніха і Марыля — суседкі. Іванішын сын Васіль зрабіў дамавіну. Ён жа завёз нябожчыцу і на могілкі. Калі забівалі цвікамі вечка, калі апускалі дамавіну ў дол, ніхто не галасіў. Толькі Іваніха, сыпнуўшы ў дол прыгаршчы жвіру, які гулка забарабаніў па дошках, сказала:
— Хай жа табе добра тут будзе, Ганначка! Можа, і я хутка збяруся.
Сыпнулі людзі ўслед за Іваніхай па жмені пяску, пастаялі крыху моўчкі і разышліся, пакінуўшы на могілках Васіля з сынам-падлеткам — насыпаць над магілай грудок і паставіць крыж.
Я таксама пайшоў, але не ў бок вёскі, а пад Глінішча...
Памерла бабка Габрусіха непакутліва і нечакана. І дня не намучылася. Яшчэ заўчора, казалі, выходзіла на вуліцу, сядзела каля Іваніхі з бабамі. Толькі і паскардзілася, што няможацца нешта. А назаўтра і памерла, у самы абед. Іваніха аж не паверыла, думала — заснула суседка, разбудзіць яшчэ спрабавала...
Сцежка вывела мяне пад Смалякоў роў, на грудок, парослы калекамі-сасонкамі ды ядлоўцам. Сярод цвітучага жаўтамоху трапляліся тут лапінкі чарніц — ніжэй, там дзе туліліся кволыя, пакручастыя, хоць і пярэстаркі, бярозкі. Я сарваў некалькі ягад — яны былі дробныя, засмяглыя — ведама, на санцапёку, прысеў на камень, спусціўшы ногі ў размытую вясновай паводкай баразну-канаўку. За канаўкай, падступаючыся да самага жаўтамоху, стаяла жыта — рэдкае і чэзлае, каліва каліва гукае. На добры лад, дык і ці трэба было б забірацца з трактарам так высока, так ашчадна абворваць гэты пясчаны грудок, на якім быццам бы былі некалі могілкі. Але ж — абворвалі, хоць ніколі тут і не расло нічога. Хіба толькі грэчка.
Прыгравала сонца. Вакол стаяла цішыня і млоснасць. Здавалася, час спыніўся, растварыўся ў гэтай душнай, даўкай — хоць бы ветрык дыхнуў! — млявасці. І думкі ў галаве плылі такія ж млявыя, самотна-шчымлівыя.
Памерла бабка Габрусіха. І над яе магілай ніхто не галасіў, ніхто не спяваў...
Дзіўна: то ж сапраўды не спявалі. А раней жа, памятаю, колькі ні хавалі ў нашай вёсцы людзей, заўсёды над імі спявалі. І спявала сама... Габрусіха. Малечай будучы, мы нават здзіўляліся: чаму гэта так, што ўсе плачуць, а яна, бабка Габрусіха, спявае нейкую «алілую». Падраслі — даведаліся, што некалі бабка Габрусіха спявала ў царкоўным хоры і там навучылася гэтай самай «алілуі». Так і спявала яна над усімі нябожчыкамі — прасілі яе аб гэтым ці не. А сама вось памерла — і ні галашэнняў, ні спеваў...
Я дастаў папяросу, паспрабаваў закурыць, але не курылася — пэўна, ад таго, што добра-такі прыпякала сонца. Вакол было ціха, як уначы. Толькі са Смаляковага рова часам даносілася сонная, лянівая важданіна птушак.
Памерла бабка Габрусіха...
Яе хата была непадалёк ад нашай. І я памятаю бабку Габрусіху, пэўна, з таго ж самага часу, як і сваю маці. Памятаю яе ўнука Алёшку — майго равесніка і сябрука. Быў у мяне на самым пачатку жыцця і яшчэ адзін сябрук — Толік дзядзькі Якуба. З імі я і сябраваў — па чарзе. Не паладжу з адным, іду да другога. Калі я прыходзіў да Алёшкі, бабка Габрусіха частавала нас смачнымі ранетаўкамі, агрэстам, чырвонымі, але кіславатымі гронкамі парэчак. Саміх у гарод нас яна не пускала — нават Алёшку. А калі мы ўсё ж туды патыкаліся, сярдзіта крычала і рабіла выгляд, што шукае каля плота крапівы. Мы выкульваліся з агарода на двор. Бабкі не баяліся. Ведалі, што праз хвіліну яна сама прынясе нам у прыполе яблыкаў, агрэсту, парэчак. Прынясе і скажа:
— Во, ешце, а самі не лезьце. А то вы не так тых парэчак напукаеце, як шкоды наробіце. Агурочнік пасцягаеце, фасолю збэрсаеце...
Раптам нада мной пачулася прарэзлівае «кар-р-р! кар-р-р!». Крыкі былі трывожныя, заклікальныя — сюды ўсе, хто чуе. Сапраўды, праз хвіліну нада мной лятала ўжо некалькі птушак: «кар-р-р! кар-р-р! кар-р-р!» Я зварухнуўся. Вароны закрычалі яшчэ галасней, але, не скончыўшы нада мной круга, падаліся ў кусты, за Смалякоў роў.
Ага, значыць, напалохаў іх я: не прывыклі бачыць, каб тут, на гэтым грудку, хто-небудзь сядзеў. А можа — на бяду? Вароны крычаць на бяду. Гэта запомнілася з дзяцінства. Глупства, канечне...
Бабка Габрусіха... Дзіўна — Габрусіха ды Габрусіха.
А звалі яе, аказваецца, Ганнай. Помніць пра гэта, мусіць, адна Іваніха. Разам гулялі ў дзеўках... Вароны крычаць на бяду... Пры чым тут вароны? Глупства нейкае лезе ў галаву! Можа, ад гарачыні?
Бабка Габрусіха — бабка Ганна. Не, нязвычна. Усе звалі яе Габрусіхай. Пэўна, бацька ці мужык зваўся Габрусём. У яе быў Алёшка, унук Алёшка, мой равеснік і сябрук. Алёшкі даўно няма. Не ўнук пахаваў бабку, а яна ўнука. А я жыву. І мог мець, на добры лад, ужо сына. Большага, чым быў тады Алёшка. Я — выжыў, а Алёшка — не. Чаму? Мы не маглі тады ўратавацца самі. Нас ратавалі. Мяне ўратавалі. Хто? Усе, каго я ведаў, і каго не ведаў, і каго не ўведаю ніколі. Уратаваў дзед Кароль, дзядзька Якуб, бабка Габрусіха... Я ж памятаю, добра памятаю, хоць і меў тады ледзь-ледзь пяць гадоў...
За могілкамі, на якіх сярод сасонніку бялелі, сівелі і чарнелі вялікія і малыя крыжы, быў у нас кар’ер. Незадоўга перад вайной адтуль вазілі пясок — гэта тады, калі ў нашай вёсцы, ратуючыся ад патопу, брукавалі вуліцу. (Цяпер той кар’ер амаль зруйнаваўся: берагі апаўзлі, усё вакол зарасло хмызам.) У тым кар’еры нас і ўзялі ў палон: мяне, маіх двух братоў і дзвюх сястрычак. Старэйшаму з нас, Косціку, было дванаццаць, малодшаму, Сашку, тры. А між імі быў я і дзве сястрычкі.
Немцаў было таксама пяцёра. Не, пяцёра было ўсіх, а так — чацвёра немцаў і адзін паліцай. Гэта я таксама добра запомніў, бо нават Сашка, які тады яшчэ і гаварыць толкам не ўмеў, ведаў ужо, што калі ў чорным — гэта паліцаі, а калі ў шэрым — то немцы. Чорных мы, здаецца, баяліся болей, чым шэрых. Пэўна, таму, што чорныя гаварылі па-нашаму, і таму, здавалася, яны ўсё ведаюць, ад іх не схаваешся, не ўцячэш.
Як мы апынуліся ў тым кар’еры, я, папраўдзе, дык і не памятаю. Памятаю толькі, як ішлі адтуль у вёску, як стаялі на Крыжавых. А як і калі забрылі мы туды, у той кар’ер, не засталося ў памяці. Пазней маці расказвала:
— Прачнулася я тою раніцаю, а мне як быццам хто на вуха шэпча: ратуй, Марыля, дзяцей. Чаму ў галаву тое ўбілася, дык і сама не ведаю. Рупіць усё ды рупіць. Можа, як той казаў, сэрца наперад благое чула? Можа, сасніла што? Ну, я і паадзявала вас, паабувала, Косціку — старэйшы ж самы, разумеў ужо — посцілку дала і выправіла. Вядзі, кажу, сынок, меншых за могілкі, у яму тую, адкуль людзі пясок вазілі, гуляйце там. Пакуль я не прыбягу, не вылазьце, і сам па кустах не бегай. Па кустах страляюць. А я з Лёнікам дома буду. Калі што якое — дык хоць вы ўцалееце...
Ляпілі мы ў тым кар’еры печкі, пяклі з пяску бліны. Часам не мірыліся, і тады нас Косцік страшыў:
— Не раўсці! Немцы пачуюць — паб’юць!
Мы на хвіліну змаўкалі, насцярожваліся, ці не ідуць тыя немцы, але праходзіла мінута-другая — і мы зноў валтузіліся, сварыліся з-за ямак і печак, плакалі, а калі каму перападала, здавалася, болей і калі цябе апаноўвала вялікая крыўда, гукалі на дапамогу маму.
У гульнях, у спрэчках са слязьмі, у крыўдзе на Косціка, які часам не шкадаваў нам і балючага кухталя, мы і не пачулі, як усчалася страляніна. Усчалася яна, відаць, далекавата, і напачатку тут, у яме, за сасоннікам, мы, пэўна, і не маглі яе ўчуць. Але раптам над намі нешта прагуло, а пасля ззаду, недзе за ямай, цяжка вухнула. Я, малы Сашка, Валя і Ніна не паспелі зразумець, што гэта такое, як Косцік усхапіўся на ногі, згроб нас у кучу і папхнуў пад высокі абрывісты бераг — пад той, з якога боку прыляцела тое, што прагуло над намі і цяжка вухнула.
— Сціхніце і сядзіце тут, як мышы! — загадаў нам Косцік.— Немцы страляюць. З гарматаў. Міна ззаду разарвалася.
Мы сцішыліся, прыціснуліся адзін да аднаго і сапраўды сядзелі, як тыя мышаняты ці птушаняты. Над намі яшчэ некалькі разоў прагуло-прапішчала, а пасля наступіла цішыня. Мы напружвалі слых, але нічога не было чутно. Нам надакучыла куксіцца пад абрывам — туды не заглядвала сонца, там было сыравата і халаднавата, і мы парываліся зноў на сярэдзіну, дзе быў сухі жоўты пясок, але Косцік шыпеў на нас:
— Сціхніце! Не варушыцеся! Зараз пачнуць зноў страляць!
І сапраўды, неўзабаве над нашымі галовамі заціўкалі пчолы — цэлы рой. Ціў-ціў-ціў! — праляталі яны над намі. Мы задзіралі галовы, узіраліся, але нічога не бачылі. А Косцік сцябаў нас:
— Дурні! Якія пчолы? Гэта ж кулі ляцяць! Ляцяць і ціўкаюць.
Мы смяяліся. Скажа таксама — кулі! Хіба кулі ціўкаюць? Хлусіць, канечне, Косцік. Выхваляецца, што старэйшы, палохае нас, каб сядзелі ціха, каб яго слухаліся. Добра, будзем слухацца...
Ціўканне тое як нечакана пачалося, так нечакана і скончылася. І як ні прымушаў нас Косцік сядзець пад абрывам на намоклай посцілцы, мы не слухаліся, румзалі, пагражалі пажаліцца маме. Ён махнуў рукой:
— Ну, ладна, ладна: калупайцеся ў пяску. Толькі бліжэй да гэтага берага будзьце. Чуеце? Каму кажу!
Мінула, здавалася, шмат часу. Валя і Ніна паспелі ўжо «выпаліць» у печы, прыгатаваць «сняданне», запрашалі нас — мяне і Сашку—«да стала»: мы, мужчыны, «хадзілі касіць», а пасля «ездзілі ў дровы». Але «паснедаць» мы не паспелі. На беразе раптам пачуўся тупат ног. Мы задзерлі галовы і аслупянелі: над абрывам стаяла пяцёра фрыцаў. Яны трымалі ў руках жалезныя рагаціны — пасля я даведаўся ўжо, што тыя рагаціны называліся аўтаматамі — і пазіралі на нас. Відаць, іх здзівіла тое, што мы адны, без дарослых.
Паліцай падпяў рагаціну, сказаў:
— Рукі ўверх!
Косцік устаў і падняў рукі. Немцы зарагаталі, загергеталі:
— Пуф-пуф! Парцізан!
Паліцай зноў сказаў:
— Вылазьце!
Косцік ускарабкаўся наверх, стаў перад немцамі. Рук ён не апускаў. Немцы браліся за жываты ад рогату, паўтаралі свае «пуф-пуф». А паліцай махнуў нам рукой:
— А вы? Вылазьце! Ды хутчэй!
Косцік таксама павярнуўся да нас, сказаў:
— Чаго расселіся? Вылазьце! Ніна, памажы Сашку!
Мы палезлі наверх, але самі вылезці не маглі — бераг быў круты, пясок абсыпаўся, і мы спаўзалі ўніз. Тады да нас скочыў немец і павыкідаў на бераг — аднаго за адным.
Мы выйшлі з сасонніку на леташняе бульбянішча і спыніліся, бо спыніліся немцы і паліцай — яны засталіся стаяць на ўзмежку...
Ага, вось чаму мне ўбіліся ў галаву тыя вароны! Так, так, тады таксама над полем крычалі вароны, крычалі гэтак жа трывожна і заклікальна — нібы збіралі пасля пярэпалаху сваякоў і блізкіх...
— Як прозвішча? — спытаўся паліцай.
— Вашкевічы,— адказаў Косцік.
— Дзе бацька?
— Тата на фронце.
— А дзе партызаны?
Косцік маўчаў.
— Што маўчыш? Ёсць у вашым лесе партызаны? — паліцай павысіў голас.
Мы зарумзалі. Косцік сыкнуў на нас, прамовіў:
— Не ведаю, дзядзечка. Цяпер грыбоў няма, дык я ў лес не хаджу...
— Ану — марш!
Мы пайшлі ўніз, да вёскі. Пакуль узбіліся на мяжу, я, Сашка, Валя пагублялі галёшыкі. Я хацеў выцягнуць свае з гразі, каб несці ў руках, але немец балюча піхнуў аўтаматам, закрычаў:
— Шнэль, шнэль! Цурук!
Вядома, тады я не ведаў, што азначаюць гэтыя «шнэль» і «цурук», але подбегам кінуўся да Косціка, які ішоў першым. Немец зарагатаў:
— О, я, я! Бегам, бегам!
Калі ўжо адышліся далекавата такі ад могілак, Ніна раптам спынілася:
— Косцік, мы ж там посцілку забыліся. Мама крычаць будзе. Я збегаю,— і яна кінулася назад.
Дарогу ёй перагарадзіў той жа немец, што падганяў і мяне:
— ЦУРУК!
А паліцай дадаў:
— Ты куды? Назад!
— Мы там посцілку забыліся, дзядзечка, я збегаю... Я хуценька...
— Марш назад!
Ніна заплакала, паплялася апошняй, узяла на рукі Сашку, які выбіўся з сіл.
Мы мінулі Сялібную, аселіцу, перабраліся цераз рачулку, што цякла ля самых гародаў, і выйшлі якраз да лазні дзеда Караля...
Лазня дзеда Караля... Сюды я часта прыбягаў «памагаць» дзеду грэць гэтую лазню. Дзед Кароль быў добры, не праганяў мяне. Толькі тады, калі ён выкочваў з каменнай печы чырвоныя, распаленыя да жаўцізны валункі і вялізнымі абцугамі апускаў іх у бочкі з вадой, адганяў мяне:
— Брысь, жэўжык, а то і да бяды недалёка.
Далёка я не адбягаўся: дужа ж цікава было паглядзець, як з бочак узляталі спачатку пырскі, а пасля пад імі ўзнімаўся вялізны слуп пары. Калі ўсе каменні аказваліся ў бочках, дзед Кароль зноў дазваляў падысці бліжэй. Я падбягаў і слухаў, як у бочках нешта доўга-доўга булькала, шыпела, крактала — нібы тыя бочкі дыхалі...
Ого, дзед Кароль і яго лазня! Хто з хлапчукоў не хацеў бы паглядзець, як пад канец, калі прагаралі дровы, дзед выгортваў з печы доўгай качаргой зыркае вуголле і, заліваючы яго вадою, казаў мне:
— Во, жэўжык, вала можна засмажыць!
А тое, як пасля, калі з лазні праз дзверы і адно-адзінае малюсенькае акенца сыходзіў дым, дзед Кароль асцярожна пырскаў на печ венікам — змываў пыл і копаць, правяраў, ці ёсць чад і які будзе дух!
Апошнім часам, перад самаю вайною, я ўжо хадзіў у лазню разам з татам і Косцікам, і дзед Кароль сустракаў мяне заўсёды адным і тым жа жартам:
— Ну, жэўжык, куры не адклявалі твайго стручка? Не адклявалі, бачу, бачу. Тады — заходзь, заходзь, будзем спрабаваць дух. А дзе ж твой венік? Ай-яй-яй, жэўжык, як жа так? У лазню прыйшоў і без веніка!
Я стрымгалоў кідаўся да таты, хапаў у яго з рук венік і нёс дзеду:
— А во!
— А-а-а... Ну, то пайшлі. Мы з табой, жэўжык, палезем на палок першымі. А то ж яны не ўмеюць як след і духу даць. І сам не папарышся, і вош не заб’еш. Пайшлі, пайшлі, жэўжык...
Калі мы падышлі да лазні дзеда Караля, у ёй гаспадарылі немцы і паліцаі. Яны выцягвалі з лазні клункі і патрашылі іх. З клункаў вывальваліся розныя адзежыны: сарочкі, спадніцы, хусткі. З аднаго клунка пасыпаліся кнігі...
То былі Косцікавы кнігі. Ён схаваў іх на гарышчы лазні. Памятаю, я памагаў яму пасля збіраць параскіданыя і парваныя кніжкі, памагаў складваць іх у скрынку і закопваць тую скрынку на гародзе, у кусце парэчак. Косцік падпусціў мяне памагаць, але пасля сурова папярэджваў, каб я, крый бог, не прагаварыўся, дзе ён закапаў свой скарб. Я, здаецца, не сказаў нікому, але кніжкі ўсё ж прапалі: калі мы вярнуліся ў родную вёску, на гародзе знайшлі толькі аскабалкі дошак ад той скрыні, а вакол было мноства дзірак, праколатых штыкамі. Казалі, што штыкамі карнікі нашчупвалі ў зямлі, дзе людзі прыхоўвалі свой скарб...
Пад канвоем мы выйшлі на вуліцу. Яна была пустая — нідзе ні душы. Мы пайшлі ў канец вёскі, да Крыжавых дарог. Тут стаяла шмат падвод. Немцы і паліцаі насілі на падводы мяшкі, кошыкі яек, курэй, парасят... А ўсе нашы былі на школьным двары. Наперадзе стаяў дзед Кароль — яго я пазнаў здалёк. Пасля ўбачыў і маму з Лёнікам на руках. Яна кінулася нам насустрач перш, чым паліцай, што ішоў з намі, паспеў спытацца:
— Чые гэта дзеці?
— Мае, паночку, мае!
— А дзе твой мужык?
— А дзе ж яму быць! На фронце! Можа, ужо дзе і галаву злажыў!
Мама загаласіла.
— А мужык не бандыт? Не партызан?
— На фронце мужык, паночку! Разам з мужчынамі пайшоў.
— А чаму баялася? Чаму дзяцей у кар’ер адправіла?
— Баялася, паночку... Страляніна ўсчалася... Яны ж малыя яшчэ, жыцця не бачылі...
— Стараста,— гукнуў паліцай,— гэта баба праўду кажа?
— Праўду, пан паліцай,— азваўся дзед Кароль.— Васіль яе на фронце. Разам з іншымі мужчынамі пайшоў...
Так, дзед Кароль быў у вёсцы старастам, нямецкім старастам. Нічога гэтага я тады, вядома, не разумеў...
— Брэшаш, стары! — раптам закрычаў паліцай, падыходзячы да дзеда.— Усе вы тут бандыты і бальшавікі. Кажы праўду: дзе бандыт гэтай бабы? У лесе туляецца? Так?
— Я кажу праўду, пан паліцай. Брахаць не навучыўся,— адказаў ціха дзед Кароль.— Яе Васіль на фронце. Узялі разам з іншымі мужчынамі. На трэці дзень вайны.
— Ён быў бальшавік?
— Бальшавік! Гэтакі ж, як і я, пан паліцай. Разам зямлю аралі, разам баранавалі, разам касіць хадзілі...
— Брэшаш! — паліцай размахнуўся і ўдарыў дзеда па твары. Пасля падышоў да немца,— відаць, начальніка, і нешта сказаў яму. Той кіўнуў. Дзеда Караля схапілі і паставілі пад сцяной школы. А паліцай і немец падышлі да бабкі Габрусіхі:
— Ты, старая, гавары: хто мужык гэтай бабы?
— А божачка ж мой, дык хіба ж вам не казалі? У кожнага чалавека спытайцеся. Пайшоў яе Васіль на вайну. Разам з мужчынамі пайшоў. І з таго дня ні слыху ні дыху. Побач жа жывём, што — я не ведаю? Праўда ж, людцы? — бабка Габрусіха паварочвалася да людзей, што моўчкі стаялі на школьным двары.— Ці ж я вас баяцца буду? На фронце яе Васіль...
Бабка Габрусіха таксама апынулася побач з дзедам Каралём пад сцяною школы. Пасля там сталі цётка Ганна, цётка Верка і дзядзька Якуб...
Дзядзьку Якуба я любіў, мусіць, гэтак жа моцна, як і дзеда Караля. Іх хата стаяла побач з нашай, лічы, што ў нашым агародзе. Толік дзядзькі Якуба быў маім сябруком. Асабліва мы любілі гуляць з ім на пярэклеці іхняга свіронка. Перад самай вайной дзядзька перасыпаў той свіронак на варыўню. Гэта мы з Толікам запомнілі вельмі добра. Дзядзька Якуб збіраўся ехаць у Стайкі па мох. Пакуль ён снедаў, мы з Толікам забраліся ў калёсы — наважыліся ехаць таксама ў тыя Стайкі. Колькі ні ўгаворваў нас дзядзька Якуб злезці, мы і слухаць не хацелі. Я то, канечне, злез, бо які б добры дзядзька Якуб ні быў, а ўсё ж не тата, трэба слухацца. А Толік заўпарціўся. Ужо і маці ягоная выйшла на ганак, пачала ўгаворваць, нават мяне прасіла, каб я Толіка падгаварыў пайсці на рэчку лавіць сліжыкаў, а Толік ані блізка. Бацька паспрабаваў ссадзіць яго сілком, але ён так зароў, што было чутно, відаць, аж на Крыжавых. Тады дзядзька махнуў рукой, ускінуў у калёсы і мяне, і мы паехалі. Але даехалі толькі да крамы. Тут дзядзька спыніў каня, сунуў нам з Толікам па рублю і скамандаваў: «Ану, парасяты, марш па цукеркі! А моху я і сам прывязу. Прыеду — памагаць скідаць будзеце. Згода?» Канечне, згода! Чаго, каб хто сказаў, ехаць у нейкія Стайкі, па нейкі мох, калі можна пайсці ў краму і купіць цукерак? У краме мы доўга выбіралі, што купіць. Спынілі свой выбар чамусьці на сухарыках — дужа выдаваліся салодкімі і смачнымі...
Я глядзеў на тых, што стаялі пад сцяною школы, і нічога не разумеў. Чаму яны там стаяць? З імі хочуць зрабіць нешта благое? Канечне ж, благое! Хіба могуць немцы зрабіць нешта добрае? Ага, іх паставілі, напэўна, за тое, што і дзед Кароль, і бабка Габрусіха, і дзядзька Якуб казалі немцам няпраўду. Канечне, няпраўду! Хіба яны не ведалі, што іх за гэта пазабіваюць? Ну, добра, цётка Верка і цётка Ганна — гаранскія, не нашы, канчанскія, яны могуць і не ведаць, што наш тата не на фронце, а ў лесе, а бабка Габрусіха, дзед Кароль, дзядзька Якуб? Яны ж з нашага канца, яны ж ведаюць. Дзед Кароль нават аднойчы аб нечым шаптаўся ўначы з бацькам. Гэта тады, калі тата неяк заглянуў дадому. Я прыкінуўся, што сплю — моцна-моцна, а сам усё чысцютка чуў...
— Апошні раз пытаюся: дзе бацька гэтых дзяцей? Хто ён? Бандыт, бальшавік?
Мы стаялі вакол Косціка — маму да нас так і не пусцілі, стаялі і маўчалі. Я не плакаў, хоць мне і вельмі шкада было бабку Габрусіху, дзеда Караля, дзядзьку Якуба. А што, калі іх заб’юць з тых жалезных рагацін? Я нават спытаўся пра гэта ў Косціка, але ён так ушчыкнуў мяне, што я ледзь не войкнуў, стаяў і глытаў слёзы ад крыўды на Косціка: няўжо ён хоча, каб забілі бабку Габрусіху, і дзеда Караля, і дзядзьку Якуба, і тых гаранскіх цётак?..
Іх не забілі. Паліцай штосьці шапнуў немцу — таму, начальніку, той нешта палапатаў, і немцы, што былі паднялі аўтаматы, апусцілі іх, адышліся да падвод. Адышоўся і той немец, які не пускаў да нас маму. Яна хуценька схавала нас сярод людзей.
Немцы неўзабаве паехалі. Людзі разыходзіліся са школьнага двара. Мама, памятаю, кідалася то да аднаго, то да другога, плакала, за нешта дзякавала. Да яе падышоў дзед Кароль, сказаў:
— Кінь, Марыля. Супакойся. Дзякаваць богу, што ўсё абышлося. Каб іх зямля не насіла, вылюдкаў...
Праз нейкі час бацька забраў нас да сябе ў лес, і мы там жылі — у буданах і зямлянках — аж да таго дня, пакуль праз нашы Крыжавыя не ішлі «красныя»...
З тае пары мінулася ўга колькі гадоў. А той наш палон застаўся ў памяці, застаўся назаўсёды: нас, пяцёра малых, трымаюць пад канвоем на Крыжавых, не пускаюць да маці... Хто яго ведае, можа б, гэты эпізод і сцёрся з памяці — усё-такі я быў зусім малеча, калі б не маці, якая часта паўтарала:
— Каб не абаранілі нас людзі, то і не ведаю, што было б з намі. Пэўна ж, расстралялі б.
Бацька ж часам пярэчыў:
— Людзі-то, канечне, абаранілі. Каб хто звягнуў, што я ў партызанах, што былы сельсаветчык, то, яно, канечне, вас бы ўсіх расстралялі. Палажылі б і тых, што пад сцяной школы стаялі. Але ж і другое праўда. Вінаватых яны не шукалі. Проста — лёс ужо, мусіць, такі. Суджана было жыць...
Так, вінаватых яны не шукалі. Тым разам, праўда, яны нікога не забілі і нічога не спалілі. А пасля? Вёску нашу спалілі датла. А людзей, хто не паспеў уцячы і схавацца, расстралялі. Забілі дзядзьку Якуба разам з Толікам і маткай, забілі цётку Верку — тую, гаранскую, што стаяла тады побач з дзедам Каралём, забілі сына бабкі Габрусіхі, яе нявестку і ўнука Алёшку. Дзед Кароль таксама не дажыў да прыходу «красных» — фашысты павесілі яго за сувязь з партызанамі...
Дык, мусіць, большая мацерына праўда: не лёс, а людзі... Дзед Кароль, дзядзька Якуб, бабка Габрусіха, гаранскія цёткі...
...Сонца хілілася к захаду, але было па-ранейшаму душна, парна, млосна. Відаць, на дождж. Бо вось жа зноў усхадзіліся ў Смаляковым рове вароны.
Я падняўся, атрос ад пяску пінжак, перакінуў яго цераз руку і паціху пайшоў разораю праз жытнёвы палетак да травяністага калёснага прасёлка. Па крыссі мякка шасталі каласы, з ціхім шоргатам асыпаўся з-пад чаравікаў пясок.