Ён жыў у горадзе, жыў ужо даўно, гадоў дзесяць, але па-ранейшаму, па даўняй звычцы, гаварыў, едучы з вёскі, дзе жыла яго старэнькая маці, што едзе з дому. Гаварыў нават тады, калі атрымаў у горадзе пакойчык у камунальнай кватэры з кухняй на траіх.
Ад райцэнтра да вёсачкі, дзе ён нарадзіўся і вырас, будзе добрых дванаццаць вёрст. Летам дабірацца туды нішто сабе. Пачынаючы з канца мая, калі гравійка падсыхала і ўкатвалася, па ёй раз-пораз шныраць калгасныя і саўгасныя газікі, і натужна равуць, нагружаныя лесам альбо каменнем, мінскія «зубры». Тады дастаткова прагаласаваць, і праз пятнаццаць мінут будзеш дома. Узімку горш. Расчышчаць дарогу не ўпраўляюцца. Зімою тут не гудуць гарадскія аўтамашыны. Толькі зрэдку праскочыць праз сумёты «казёл» таго ці іншага старшыні калгаса ды сіняя «пошта».
Можа, і па гэтай прычыне ён не дужа часта наведваўся да маці.
Ён быццам і радаваўся, бываючы дома. З прыемнасцю хадзіў у лес, на рэчку, сустракаўся з былымі аднакласнікамі і сябрамі, але кожны раз яго штосьці гняло. Ён і сам добра не ведаў, чаму, ад’язджаючы з дому, адчуваў сябе ніякавата, нібы вінаватым перад маці. Але заставалася ззаду вёска, і гэтае пачуццё ніякаватасці прытуплялася, а пасля і зусім сціралася, выцесненае звыклымі гарадскімі клопатамі.
Апошнім часам ён нешта асабліва доўга не быў дома. То неяк не выпадала, то палохаў перапоўнены прыгарадны аўтобус, у якім не толькі сядзець, а і стаяць было немагчыма, то проста гаварыў сам сабе, што з’ездзіць у наступную суботу. Але прыходзіла другая субота, пасля трэцяя, і ўсё знаходзіліся нейкія прычыны, якія не пускалі яго з горада. Ён злаваў на сябе, пасылаў маці дзесятку-другую грошай, пісаў некалькі радкоў.
От і на гэты раз, перад святам, паехаць да маці таксама не выпадала: падбіралася неблагая кампанія, якая меркавала махнуць у лес, на ўлонне прыроды, па першыя вясновыя краскі.
Але кампанія не сабралася. Сябры падаліся хто куды. Ён доўга сядзеў у сваім пакойчыку, слухаў мітусню на калідоры,— там рыхтаваліся да свята дзве гаспадыні-суседкі,— і не ведаў, што вырашыць. І тут наважыўся: хоць пазнавата, але паедзе дахаты.
Ён спусціўся ўніз, забег у магазін, піхнуў у сетачку некалькі бутэлек піва і бутэльку віна, цукерак, маленькі торт і падаўся да трамвая.
Вечарэла. Заставаўся апошні аўтобус, а людзей на станцыі было мнагавата. Але ён неяк уціснуўся ў той аўтобус. Дзяўчына, што села перад ім, узяла з яго рук сетачку, і так ён даехаў да райцэнтра. Наперадзе было дванаццаць кіламетраў, а машын у гэты перадсвяточны вечар чакаць было дарэмна. Ён закінуў сетачку за плечы і падаўся па гравійцы.
Ён не спяшаўся. Ведаў, што сёння ў вёсцы абавязкова будзе лазня, дзе спачатку мыюцца мужчыны, а пасля жанчыны. Маці будзе там позна. А калі і прыйдзе з лазні, то ўсё роўна дома сядзець не будзе, пойдзе да суседа на тэлевізар, усядзецца там каля самага экрана і будзе драмаць. І так да дванаццаці ночы. А ў дванаццаць ён будзе дома.
Ён і сапраўды прыйшоў да вёскі апоўначы. Убачыўшы ўнізе рэдкі ланцужок агнёў, які адкрыўся з узгорка, ён адчуў, што сэрца забілася мацней, душу агарнула пачуццё радасці і незразумелай трывогі. Так было заўсёды, калі ён падыходзіў да роднай вёскі.
У хаце агню не было. Але і замка на прабойчыку таксама. Ён тузануў за клямку: дзверы былі зашчэплены знутры на кручок. Ён пастукаў.
— Гэта ты, Андрэй?
— Не, мама, гэта я.
— А божачка ж мой! Як ты дабраўся! Ці не пешшу ішоў?
— Прагуляўся...
Ён зайшоў у хату, пстрыкнуў уключальнікам, кінуў на стол сетку, павесіў на вешалку, зробленую з пустых шпулек з-пад нітак, свой плашч.
Маці ўжо завіхалася каля стала. Расхінула абрус, адрэзала хлеба, дастала аднекуль з-пад стала пляшку, збегала ў бакоўку і прынесла міску тушанага мяса і — усё гаварыла і гаварыла:
— Я ж думала, што гэта Андрэй Войтаў. Паехаў у раён, дык прасіла цукру купіць, а то ў нашай краме выйшаў. Ажно гэта ты... Чаму ж так позна? Супраць начы адзін, і вусцішна, і непрыступна яшчэ, гразкавата...— І, выціраючы анучкай табурэтку, казала: — Сядай, сядай хутчэй, пэўна ж, прагаладаўся...
Ён выпіў чарку калінавай настойкі,— моцнай, відаць, напалову разбаўленай гарэлкай,— пачаў апетытна есці. Маці сядзела насупраць, падсоўвала яму лепшыя, смачнейшыя ласункі і ўсё расказвала і расказвала вясковыя навіны:
— Ты ж чуў ужо ці не: Жэнька Сымонаў жаніўся. Прыходзіў да нас, думаў, мо ты дома, дык шаферам хацеў узяць. Маці хоць і не любіла яе, але ж што зробіш, калі трэці месяц насіла...
Ён слухаў маці і не слухаў. Навіны гэтыя ён даўно ведаў: землякі ў горадзе надараліся часта. Ён глядзеў на маці, і нечакана яму прыйшла ў галаву думка, што ўпершыню бачыць яе вось так блізка, перад сабой, і ўпершыню бачыць, якая яна старэнькая. Чамусьці памятаў маці маладой, з доўгімі косамі, якія яна закручвала ў вялікую куклу; памятаў яе вялікія карыя вочы, якія заўсёды іскрыліся смяшлівымі вясёлкамі; памятаў, што ў яе былі дробныя, але густыя і белыя-белыя зубы. А цяпер ён глядзеў на маці і нібы не пазнаваў. Ніводнага чорнага воласа! Толькі вочы былі яшчэ тыя, маладыя, матчыны вочы, хоць без смяшлівых іскрынак-вясёлак, акружаныя дробнымі карункамі маршчынак.
У яго неяк адразу прапаў апетыт, сапсаваўся настрой. Прыпомнілася раптам даўняя вясковая вечарынка і як маці на ёй танцавала з жанчынамі кадрылю, і як тады падумаў ён упершыню, што маці яго вельмі прыгожая. А цяпер прыгадалася тое, і чамусьці стала сумна, сумна ад таго, што вось так непрыкметна састарэла маці, што тую кадрылю рэдка калі пачуеш цяпер на вясковай вечарынцы, што маладыя музыкі не ведаюць нават яе мелодыі.
Маці паслала яму на старэнькай канапцы. Прасцінку і ватную коўдру дастала з шафы. Усё было халоднае і здавалася крыху вільготным. Непрывычна, занадта моцна цікалі на сцяне старыя ходзікі. Не спалася, хоць ногі і нылі пасля дарогі. Ён ляжаў і думаў пра маці, пра сябе, пра родную вёску...
Калісьці ў іх была вялікая сям’я: маці і чацвёра іх, дзяцей. Бацька не вярнуўся з вайны. Жылося нялёгка, як і ўсім у той горкі, галодны час. Малолі ў жорнах качалачкі вобаратніку, елі крапіву і лебяду, вясною збіралі па полі гнілую бульбу,— яе называлі ў іхняй вёсцы шайморамі,— і пяклі з чорнага цеста аладкі.
Ён ляжаў на кароткай канапцы, падціснуўшы пад грудзі калені, і амаль зноў убачыў сябе малым, каля грубкі, у якой маці пякла тыя аладкі з шаймораў. Гарачыя, пульхныя, яны былі тады нават смачныя, і яму раптам захацелася пакаштаваць іх зноў. Падумаў пра гэта і — сам сабе ўсміхнуўся: наўрад ці еў бы цяпер тыя шэрыя аладкі, якія праз гадзіну, як вынеш з печы, станавіліся нясмачныя і цвёрдыя, як скурат!
Успомніў чырвоныя, склееныя з аўтамабільнай нямецкай камеры, чуні, ватныя буркі, якія маці сшыла яму, калі пайшоў у школу. Такія ж буркі насілі і сёстры, і, мусіць, усе аднавяскоўцы.
Прыгадаў, з якой радасцю абуваў першыя ў сваім жыцці чаравікі, калі быў ужо ў сёмым класе. Маці прадала тады парасят і купіла яму ў райцэнтры тыя чаравікі — брызентавыя, з чорнымі скуранымі наскамі...
Ён быў самы малодшы ў сям’і, і маці і сёстры, як маглі, песцілі яго. Адзінае, аб чым яны прасілі яго,— добра вучыцца. Асабліва маці: «Будзеш, сынок, добра вучыцца, дык у людзі выйдзеш...» Ён вучыўся няблага. Скончыўшы сямігодку, паступіў у тэхнікум, і сапраўды застаўся ў горадзе. Працуе цяпер на заводзе майстрам.
Маці ж неўзабаве, калі ён яшчэ вучыўся ў тэхнікуме, засталася ў вёсцы адна. Сёстры павыходзілі замуж і раз’ехаліся хто куды. Старэйшая трапіла аж у Казахстан. Дзве другія жылі таксама далекавата ад дому. Бліжэй за ўсіх быў ён, і разумеў, што яму часцей, чым каму іншаму, трэба было б бываць у маці: падлатаць дзе састарэлы, струхлелы паркан, нарыхтаваць дроў, накасіць для каровы сена. Ды і проста так прыехаць, хоць на дзянёк — усё ж маці было б весялей.
Але неяк здаралася так, што нават сястра, якая жыла ў Калінінградзе, наведвалася дадому часцей: амаль кожнае лета жыла ў маці. Ён-то быў і рады гэтаму. Сястра прыязджала не адна — прывозіла ўнука, з якога маці не магла нацешыцца.
Ён таксама часам наязджаў, але часцей толькі госцем — на дзень-два. Гэтыя дзень-два прыпадалі звычайна на святы, і маці ў гэтыя дні ён нічым не пасабляў.
Лежачы на капанцы, ён думаў аб тым, што і за гэтыя два дні, заўтра і паслязаўтра, якія ён прабудзе дома, таксама, пэўна, нічога не зробіць па гаспадарцы. Заўтра — Першае мая. Даведаюцца хлопцы, што ён прыехаў, зойдуць да яго. Надарыцца чарка, а з ёй і — па рабоце... А паслязаўтра к вечару трэба будзе ісці на аўтобус.
А маці ж адной цяжка. Ёй пад шэсцьдзесят. Як яна тут адна ўпраўляецца і гарод пасадзіць, і дроў расстарацца, і сена, і ў калгас жа яшчэ ходзіць! Праўда, яна яго супакойвала заўсёды: «Не хвалюйся, сынок, не так яно і цяжка. Што сама, а што хлопцаў папрашу зрабіць... Траячку дасі, дык і дроў прывязуць, і напілуюць. І з сенам гэтак жа. Травы ў нас хапае, касі толькі. А ці многа таго і сена трэба? Абмежкі абажну, бульбоўнік. Высушу, дык на ўсю зіму сечкі хапае. А бульба? Хіба я адна з’ем яе? Ды буракі, бручка яшчэ... І дроў тых мне нямнога трэба. У першай хаце не палю, калі толькі раз на тыдзень, каб сушэй было. А там адну грубачку прапаліць, дык колькі тых дроў трэба? Палак дзесяць укінеш, дык і цёпла».
Ён ведаў, што маці кажа так, каб ён не хваляваўся лішне, і таму часам думаў пра тое, што, можа, варта вярнуцца дадому, у вёску; вярнуцца назусім. Але думка гэтая не затрымлівалася ў галаве, бо адчуваў, што ўжо адвык і не ўжывецца там. І таму казаў маці кінуць усё і ехаць да яго, у горад. Пакойчык яго не такі ўжо і малы: на дваіх якраз хопіць, не цесна будзе.
«Хоць адпачнеш на старасці. Гаспадарка ж, ведаеш, якая ў мяне... Патэльня, электраплітка ды каструлька. Магазін пад бокам, нават вуліцы пераходзіць не трэба. Навошта табе адной і карова, і гарод, і свінчо гэта? Ці ты сама ясі сала тое?»
«Яно так, сынок. Я ж гэтага малака і ў рот не бяру, і сала не люблю. Але ж хіба табе скварка пашкодзіць? Ці Зіне з Фёдарам? Усё ж дармавое, не трэба ў магазін бегаць. Ды яно і другое, сынок. Хіба кепска летам у нас? І садок, і вішні, і малачко свежае. Вось, дай бог, жэнішся, дзіцятка прыдбаеце, дык хіба блага будзе прыехаць? Як знойдзеш... Пакуль магу, пажыву тут. А аслабну, знемагуся, тады і відно будзе...»
Гэтым і канчаліся іх размовы. Ён адчуваў, што маці тут нечага не дагаворвае, нешта ўтойвае, але што — даўмецца не мог. Супакойваў сябе тым, што маці, пэўна, проста прывыкла да вёскі, да людзей, з якімі пражыла жыццё, і таму не можа рашыцца кінуць-рынуць усё, пакінуць гэтае наседжанае месца. А можа, і горада баіцца. Некалькі разоў яна прыязджала да яго. Першы раз ніяк не магла заснуць у тым ягоным пакоі: ёй усё перашкаджалі трамваі, якія грукаталі пад акном. Назаўтра яна вельмі здзіўлялася: «А сынок жа мой, як тут людзі жывуць? Гэта ж трэба — дом увесь дрыжыць. І бесперастанку...» Ён жартаваў, што гэта, маўляў, з непрывычкі, у першы раз, а пасля прывыкнеш, спіш і нічога не чуеш, але яна ўсё роўна ківала галавой, здзіўлялася...
Назаўтра так яно і здарылася. Не паспеў падняцца, як пачуў у першай хаце гаворку. «Цётка, праўда, што ваш Іван прыехаў?» — «Праўда, праўда. Учора ноччу прыйшоў з гарадка, дык спіць яшчэ. Натаміўся. А ты ж адкуль ведаеш?» — «Дык яго бачыла Гілена Драгунова. Гаварыла — і не пазнала б у цемры, але паздароўкаўся... Дык яна і казала, ці то ён, ці то не ён».
Па голасе ён пазнаў свайго былога сябрука, гукнуў яго.
Снедаць селі разам. Крыху выпілі. Прыгубіла «сынавага» віна і маці. Не так пілі, як сядзелі, курылі, гаварылі. Ён заўважыў, што маці неяк ажывілася, павесялела, нават жартавала. Пад канец выгнала іх з хаты:
— Ідзіце, ідзіце на вуліцу. Чаго вы тут будзеце капціцца са сваімі папяросамі! Ідзі, ідзі, сынок, я тут упраўлюся, таксама выйду пасядзець да жанчын.
Яны пайшлі. І да вечара ён амаль не бачыў маці: загуляўся. Трапіў нават у суседнюю вёску на вечарынку.
А назаўтра ён адыходзіў на аўтобус. Сетачка яго пацяжэла: маці палажыла туды кавалак сала, два падсушаныя жоўценькія сыры, пару дзесяткаў яек, асцярожна загорнутыя кожнае паасобку ў паперку, каб не патрушчыў за дарогу. Настрой быў лагодны, нібы пасля зробленага нечага добрага, прыемнага. Адыходзячы, ён зноў не мінуў, каб не сказаць маці:
— Мама, дык я сур’ёзна: перабірайся да мяне. Жаніцца я, мусіць, так і не жанюся...
— Ціпун табе на язык, сынок! Што ты, зломак? Жаніся і не выдумляй! І жыць будзе весялей, і парадак у хаце будзе.
— Ну, ладна, ладна, мама, я жартую. Можа калі і жанюся. Але праўда — перабірайся да мяне. Няўжо табе горш будзе?
Маці маўчала, глядзела на яго, і ён бачыў, што яна думае аб нечым зусім іншым. Яна схамянулася, памкнулася да дзвярэй:
— Можа, табе, сынок, яшчэ агурочкаў палажыць? Мо калі бульбы зварыш, павячэраеш...
— Не, не трэба. Ды і пацякуць... яны.
— А я ў слоічак палажу, га?
— Не, дзякуй, мама, не трэба.
— А грошы ж ці ёсць у цябе? Раптам — на дарогу няма...
— Ну што ты, мама... Не хвалюйся. Ёсць. Можа табе трэба, дык я магу дзесятку даць.
— А не, сынок, у мяне яшчэ ёсць з тых, што перад бабскім святам прыслаў. А ёсць лішняя капейка, дык купі сабе што-небудзь. Можа, сарочкі на лета няма? Лета ж ідзе...
— Ёсць, мама. Ёсць і сарочкі, і тэнісак некалькі...
— Ну дык еш смачней, а то вашы гэтыя сталоўкі...
— Мама, а ўсё ж, праўда, падумай... Лета пабудзь тут, а на зіму прадай карову, замкні хату і прыязджай.
Яны ўжо выйшлі на вуліцу,— маці заўсёды праводзіла яго на вуліцу,— спыніліся каля брамкі.
— Ну, добра, добра, сынок, бяжы, а то можаш і на аўтобус спазніцца. Дарога ж не маленькая... А пераязджаць, сынок, дык хто яго ведае... Не хачу быць Анэткай Смаляковай...
— Ну, я пабег, мама, будзь здарова.
Ён крочыў вуліцай. На ёй было шмат вяскоўцаў. Ён з кім развітваўся, з кім здароўкаўся, з кім перакідваўся жартам. І раптам, калі ўжо амаль мінуў вёску, яго нібы што кальнула. Ён спыніўся. Падняў галаву і ўбачыў, што стаіць якраз насупраць хаты Анэткі Смаляковай. І толькі цяпер дайшло да яго, што сказала на развітанне маці: «Не хачу быць Анэткай Смаляковай...»
У першую хвіліну ён памкнуўся павярнуць назад, але перадумаў. Унутры яго нешта абарвалася. «Божа мой, дык вось чаму яна не хоча пераязджаць! Няўжо гэта праўда?..»
Даплёўшыся да лесу, ён выбраў сушэйшы грудок і сеў. Паціху шумеў лес. Дзесьці лічыла гады зязюля — сёлета ён яе не чуў яшчэ. Не пачуў і цяпер. «Божа мой! Не хачу быць Анэткай Смаляковай...»
Анэтка Смалякова... Яна жыла ў іхняй вёсцы, жыла адна, вось гэтак жа, як цяпер жыве адна яго маці. Дзеці — тры сыны — былі ў Мінску. А яна жыла ў вёсцы адна. І гэтак жа, як і яго маці, не згаджалася ехаць да сыноў. Але гадоў шэсць ці сем назад наважылася паехаць. Прадала карову, хату, пуньку, сякія-такія рэчы пагрузіла на машыну, якую сын прыслаў з горада, і паехала. З паўгода яе не было ў вёсцы. А летам неяк прыехала. Спынілася ў колішняй суседкі. Пажыла колькі дзён, пахадзіла ў грыбы і ў ягады, і паехала. А суседка, у якой яна спынялася, расказвала пасля, што Анэтка ўсе гэтыя дні слёзна плакала, скардзілася на нявестак і сыноў — не ўжылася ні з адным. Што там у іх было, суседка не ведала, але казала, што Анэтка вельмі хоча вярнуцца назад, і прыязджала толькі для таго, каб паглядзець, ці можна з таго хлеўчыка, што застаўся на яе сядзібе, згарусціць якую-небудзь хатку. Хадзіла нават да Якуба Ладэйшавага — параіцца з ім.
Неўзабаве Анэтка вярнулася. За тыдні два Якуб і яшчэ некалькі мужчын паставілі ёй хаціну з двума невялічкімі акенцамі. Анэтка купіла парася,— мусіць, прыхавала яшчэ ад сваіх грошай, што ўзяла за хату і карову, а можа, і сыны далі,— пасадзіла гарод і зноў стала жыць у вёсцы. Адна...
«Не хачу быць Анэткай Смаляковай...»
Ён сядзеў і пакутліва думаў. Ён бы, пэўна, доўга сядзеў там, у лесе, адкуль была відна вёска, нават матчына хата (маці, пэўна, так і не ўправілася яшчэ па гаспадарцы, корпаецца на гародзе ці ў хаце, так і не выйшла ў свята да людзей), але скончыліся папяросы. Тады ён падняўся і пасунуўся на гравійку.
Пасля ён сядзеў у аўтобусе. Тут было шмат людзей — гаманкіх, святочных. Нехта смяяўся, нехта спрабаваў спяваць. Ён заставаўся безуважны да гэтага тлуму. Нейкі незразумелы раней груз давіў на сэрца, нешта пакутлівае і цяжкае асела ў галаве. У вушах па-ранейшаму стаялі словы маці: «Не хачу быць Анэткай Смаляковай...» Ён сядзеў і думаў пра тое, што доўга-доўга будзе чуць іх, аж пакуль не здарыцца нешта вялікае і вельмі важнае. Што — ён не ведаў, ведаў толькі, што будзе чакаць гэтага, чакаць моцна, заўсёды...
Аўтобус шпарка бег па шашы, бег у кірунку да горада. І ён, можа, упершыню падумаў аб тым, што ўсё далей застаецца ззаду яго вёска, яго адзінокая, старэнькая маці...