БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Мікола Гіль

Прагал

 

Зажурылася, замаркоцілася цётка Стэфа. Як з’ездзіла ў Альхоўку, як вярнулася заўчора, абедзеннаю парою, дадому, так і скуксілася. І з’есці што, як раней, не жадна, і ў двор спусціцца, з бабамі на лавачцы пасядзець, не мае ахвоты, і зрабіць што рукі не горнуцца — от бы адно ляжала ды ляжала. А каб сказаць, што захварэла, дык — не. І галава ў яе не баліць і не кружыцца, і ногі не ныюць, і ў грудзях не надта каб цяжка было, а ўсё адно — як нездаровіцца цётцы Стэфе. Кажуць людзі, што душа баліць, калі чалавек і хворы і не хворы, калі яго як гняце нешта. Так яно і ёсць. Не хвароба, а туга нейкая, самота незразумелая ў яе на сэрцы.

Ляжыць цётка Стэфа на тахце і ўсё аб чымсьці думае. А каб хто спытаўся, аб чым, дык ці адказала б пэўна. Мітуслівыя тыя думкі, неўпарадкаваныя. Бясшумна гэтак бегаюць, снуюцца ў галаве, як, не ў прыклад кажучы, мурашы на лясной сцяжыне. Аднак жа так яно і не так.

Гэта толькі чалавеку, калі ён спыніцца і паглядзіць зверху на мурашыную мітусню, падасца яна адно мітуснёю. А мурашы на самой справе зусім і не мітусяцца: яны робяць, спакойна і засяроджана, сваю адвечную работу, робяць усё лета, каб пасля, восенню і зімою, можна было ім адседжвацца ў цяпле, сухаце і сытасці,— акурат як і людзі. Але каб зразумець гэта, трэба нахіліцца долу і пільней угледзецца ў нібыта бязладную мурашыную мітусню.

Так і ў бязладнасці думак, якія снуюцца ў цёткістэфчынай галаве, пры бліжэйшым разглядзе няцяжка заўважыць зусім празрыстую пэўнасць ці акрэсленасць. Прынамсі, сама яна добра ведае, што думкі яе круцяцца не вакол таго, што будзе, а ўсё вакол таго, што было. Што будзе — цётка Стэфа ведае, і яно яе не турбуе. Смерць будзе. Ведама, не сягоння і не заўтра, час той яшчэ не гэтак блізка, але ж — к таму ўсё ідзе, да таго хіліцца. Ну, яшчэ дзень, дзесяць, сто дзён можа яна пражыць, ну, пашанцуе, дык мо і год-другі працыўкае на гэтым свеце, а там і канец. Ад смерці не ўцячэш, гэта цётка Стэфа знае і зусім яе не баіцца. Галоўнае, сумець пражыць, а памерці, ды яшчэ ў яе веку,— не штука. Заплюшчыў вочы, рукі злажыў дый памёр. Адно каб парою светлаю, чыстаю, без хлюпаты ці сцюжы-завірухі. Ёй, ведама, тое ўжо будзе ўсё роўна, але ж яна яшчэ жывая і ёй пра жывых думаецца. Жывым кепска будзе, як давядзецца ў хлюпату ці ў завіруху выпраўляць яе ў апошнюю дарогу. Хай лепш сонейка свеціць, хай ціха і светла на зямлі будзе ў хвіліны яе расстання з гэтым светам, бо надта не хочацца, каб хто-небудзь папракнуў яе: не знайшла баба часу, каб па-людску памерці! Папракне, ведама, дурны чалавек, разумны ведае, што ніхто таго часу не выбірае, але — хай і ён так не падумае і такога не скажа. Яна ўсё жыццё, усе свае восемдзесят гадоў, старалася не рабіць людзям благога, дык хай і апошні яе крок не прынясе нікому засмучэння.

Думала пра ўсё гэта цётка Стэфа памяркоўна, і пры гэтым не азывалася ў душы ні болю, ні жалю да сябе. Яна, здаецца, нават і падзівілася з таго. Падзівілася, бо нечакана ўспомніла: калісьці яна вельмі ж баялася смерці. Доўга намагалася прыгадаць, калі тое было. Колішні дзіцячы страх быў не ў залік: усе дзеці баяцца, але — не смерці, а нябожчыкаў. І яна малой, памятае, баялася нябожчыкаў, баялася могілак, палохалася белага трапятання фартушкоў на шэрых магільных і прыдарожных крыжах. Баялася яна нябожчыкаў і пасля, стаўшы дзеўчынёхай, вусцішна было ад згадкі пра іх і пазней, калі хадзіла ў дзеўках, нават калі ўжо стала маткай. А смерці забаялася ўпершыню ці не ў вайну. Але, але, у вайну! Тады, у гады ліхалецця, скаланулася яна ад згадкі пра ўласную смерць пры думцы: як заб’юць яе, што будзе з дзецьмі? А што, калі і Раманок яе з вайны не вернецца? Да каго ж яны тады прыгорнуцца, асабліва меншыя — Міша, Толя і Косцік? Вось тады яна забаялася смерці. Што праўда, то праўда.

А па вайне страх той мінуўся, забыўся. Думаць пра смерць не было калі. Трэба было найперш думаць пра тое, як жыць. Гэта цяпер латва каторым балбатаць пра смерць. Бабы на лавачцы вечарам адна перад адной: хутчэй каб памерці, каб мае вочы таго не бачылі... А яна слухае і пасміхаецца, і хочацца ёйсказаць: мае ж вы бабачкі, не гнявіце бога, не мянташце языкамі, бо паміраць вам ніводнай не хочацца, ой як не хочацца! Кепска жывучы і то не хочацца на той свет ісці, а пры такім жыцці, як цяпер, што і казаць. І ёй, цётцы Стэфе, таксама не хочацца. Ці ж яна хлусіць будзе? Не хочацца, пэўна! Але ж і пару сваю павінен чалавек ведаць. Без пары памёр чалавек — кепска, ведама. Але калі і зажыўся, іншым замінаючы, таксама блага. Жыццё ў радасць павінна быць. І не дай бог, як скруціцца яно так, што чалавек і не жыве, і не памірае. Лепш ужо тады бух, як абушком, і — няма. Яна сабе якраз такой смертачкі жадае.

Ну, але пра гэта цётка Стэфа думае менш за ўсё. Пагаджаецца на тым, што, маўляў, усё адно ніхто свайго апошняга ўздыху не ўгадае, таму лепш і не думаць пра тое. А от што было — гэта не забаронена, гэта і ўспомніць можна. Мо нават не толькі можна, а і трэба. Раптам і сабе самой што прыдасца, а галоўнае, мо хоць маленькую службу саслужыць дзецям і ўнукам. Яны, праўда, не надта і прыслухоўваюцца, але — такой бяды. Цяпер не прыслухаюцца, дык мо пазней надарыцца тая хвіліна, калі матчына ці бабуліна слова прыбяжыць на памяць,— жыццё ж у іх, асабліва ўва ўнукаў, яшчэ наперадзе, і можа быць у тым жыцці шмат чаго. А самой акрамя ўсяго ўсё, што ўспамінаецца,— як падтрымка перад канцом, перад безвыходнасцю. Адно ўспомніцца, другое, трэцяе — глядзіш — неяк і лягчэй, быццам смялей думаецца пра той момант, калі цябе не стане.

Жыве чалавек столькі, кажуць, колькі яго памятаюць. А каго даўжэй памятаюць, а каго — карацей? А каго зусім не памятаюць, не хочуць памятаць? Мусіць, ніякага чалавека не памятаюць. Таго, хто быў ні благі, ні добры. Каторы адно для сябе жыў. Благога ж доўга памятаюць. Цётка Стэфа гэта ведае. Паліцая, таго душагуба Азановіча, у Альхоўцы і цяпер, мусіць, помняць. Дваццаць гадоў па вайне жыла яна ў Альхоўцы і бачыла: помнілі яго людзі. Пры нагодзе так і казалі: а ўжо ж такі люты, як Азановіч той! Аднак жа добры чалавек, мусіць, даўжэй усяго жыве ў людской памяці. Вунь, хто быў Петрык, чыім імем крыніца ў Альхоўцы завецца, ужо ніхто і не ведае, а кожан, хто нап’ецца, памінае яго добрым словам, Петрыкава крыніца. Альбо — Анціпава сажалка на аселіцы. Таго Анціпа даўным-даўно і костачкі сатлелі, а ў ягонай сажалцы і цяпер дзеці пялёхаюцца. Колькі людцаў пакінула па сабе доўгую і добрую памяць! Толькі адну Альхоўку вазьмі ды прыпомні...

У Альхоўцы яна, цётка Стэфа, нарадзілася. Не, нарадзілася ў Ганаровічах, за тры кіламетры, а ў Альхоўку замуж пайшла, за Раманка свайго. Даўно яна не была ні ў Альхоўцы, ні ў Ганаровічах. За дваццаць гадоў, як з’ехала адтуль, два разочкі ўсяго. Няма да каго ездзіць. Бацька і маці памерлі яшчэ да вайны, перад саменькаю вайною; браты Паўлюк і Пятрусь разам з сем’ямі ў вайну пагінулі — іх усіх спалілі жывымі ў першую блакаду; Іван маладым па дурноце сваёй загінуў — з вяселля ішоў, з Забор’я, і замёрз, у сумяі знайшлі на трэці дзень, а Кастусь без вестак прапаў недзе на Далёкім Усходзе, дзе служыў камандзірам яшчэ да вайны; сястра Аксеня ў Ленінградзе ад голаду ў блакаду зайшлася, а сярэдняя, іхняя Волька, як і сама яна, з’ехала ў горад, толькі не ў Мінск, а ў Жодзіна, чатыры гады, як памерла, і пахавана не там, дзе нарадзілася, а на гарадскіх могілках. От і няма ёй да каго ездзіць. А ўсё ж два разочкі з’ездзіла. Хаваючыся з’ездзіла. Быццам у маліну, а на самой справе — паглядзець, паслухаць, што там і як. Ці цеперся развіталася з Альхоўкай, усе свае карані там паабсякала, а ўсё адно цягне туды і цягне, як магнітам.

Гэта ж, памятае, сышла з аўтобуса, ступіла на брук, а да яе як кінецца кабета, як загамоніць: «А Стэпачка, а родненькая, няўжо гэта ты?!» Расплакалася яна тады, тым разам, абдымаючы на вуліцы, у смуродным шызым воблачку, які пакінуў пасля сябе аўтобус, Гілену Прусаву. Расплакалася ад таго ўжо, што сваё звычнае імя пачула — Стэпачка. Яна ж у горадзе зрабілася цёткай Стэфай. А ўсё жыццё, лічы, як выйшла за Раманка і пераехала ў Альхоўку, была Стэпачкай. Ён — Раманок, а яна — Стэпачка. Ён-то быў Раманком і перад тым — усе да яго Раманок ды Раманок. А яна ў маці, у Ганаровічах, Стэпкай хадзіла. І ў хаце і на вуліцы яе так і звалі — Стэпка. А ў Альхоўцы ўраз перарабілі на Стэпачку. Каб сказаць, што яна малая была, дробная, мізэрная, дык — не. Гэта яе, пэўна, па Раманку, па мужыку ахрысцілі. Калі ён Раманок, дык, значыцца, яна — Стэпачка. Так і пайшло. Па вайне Раманка не стала, а яна ўсё роўна Стэпачкай засталася. І дваццаць гадоў усё Стэпачка ды Стэпачка. Калі дык яшчэ Раманкова дададуць.

А ў горадзе неўпрыкмет на цётку Стэфу перайначылі,

Новае імя прыліпла да яе ў бальніцы. Перабралася яна ў Мінск да Васі, да старэйшага свайго. А жыў Вася на пятым паверсе, пад самай страхою. Ёй тады якраз шэсцьдзесят стукнула, лёгкая яшчэ была на ногі і, злаўчыўшыся, ледзьве не бегала па тых гулкіх, стромых прыступках уверх-уніз. І дабегалася баба: паляцела аднаго разу потырч носам і зламала нагу. І трапіла ў бальніцу. І так нагледзелася там на людскую немач, наслухалася і добрага і благога, што, ачуняўшы, развітаўшыся з мыліцамі, пайшла ў тую ж бальніцу, на той жа паверх, санітаркай. Вася адгаворваў, і Аня яго таксама. Казалі: «Нашто табе, мама, за кімсьці прыбіраць?» А яна заўпарцілася, пайшла. Дзеткі, сказала, не дай бог вам туды трапляць, але калі трапіце, дык хай пры вас старая нянька-санітарка будзе, а не маладое, дурное і сарамлівае, ды яшчэ і гідлівае дзяўчо. Стары чалавек лепш зразумее і боль чалавечы і не будзе гідзіцца таго, чаго, ведае, не трэба гідзіцца...

Там, у бальніцы, яе і ахрысцілі цёткай Стэфай. Нехта з хворых адзін раз гэтак сказаў, другі, а пасля і хворыя, і сёстры, каторыя маладзейшыя, і дактары пачалі гэтак зваць — цётка Стэфа ды цётка Стэфа. Яна і прывыкла. І на Стэпачку забывацца пачала. Стэпачка засталася ў Альхоўцы. А там, у Альхоўцы, было ў яе жыцці і харошае, добрае, радаснае, было і гораснае, цяжкае, крыўднае. Але чым больш жыла ў горадзе, чым больш старэла, тым радзей згадвалася апошняе і тым часцей і харашэй помнілася першае. Дзіўна, але нават і з пасляваенных гадоў, вунь якіх цяжкіх і гаратлівых, шмат чаго ўспаміналася добрага, і яна, ужо не цётка Стэфа, а Стэпачка, надта ж хацела туды — хоць на дзянёк, хоць на гадзінку.

Бянтэжыла яе, што дзеці быццам выракліся Альхоўкі: зрэдку ўспаміналі вёску, дзе панароджваліся і павыроствалі, але ні разу, бадай, не паказвалі жадання з’ездзіць туды ў адведкі. Чаму ж так? Думала і не знаходзіла адказу. І саромелася перад дзецьмі сваёй няўцерпнай прагі пабываць там. Па гэтай прычыне і прыкрывалася малінаю тыя два разочкі, калі ездзіла ў Альхоўку. А гэты, апошні раз не стала прыкрывацца ні малінаю, ні ягадамі-чарніцамі. Ці то па радыё, ці то ад дзяцей, як яны яшчэ хадзілі ў школу і чыталі ўголас свае ўрокі, пачула, быццам звер заўсёды ідзе паміраць на тое месца, дзе нарадзіўся. Калі пачула гэта, не памятае. А от цяпер яно раптам прыйшло на памяць. Прыйшло і асела ў галаве. Калі так робіць звер, пазбаўлены розуму, дык чалавек — подаўна. Значыць, блізкі і яе час. Гэта яна, смерць, кліча яе ў дарогу, гоніць туды, у разбуранае, але ж роднае некалі гняздо. А чаго, каб хто спытаўся? От трэба, і ўсё. Як на споведзь калісь. Не надта каторая баба і разумела, чаго ідзе, а — ішла. Каб душу супакоіць. Толькі ж — ці супакоіш? Ат, як яно будзе, так і будзе, а з’ездзіць трэба. Век яе такі, што чакаць іншай нагоды ці пары не выпадае. Пакуль трымаюць ногі і свецяць вочы, яна з’ездзіць.

Так і сказала Людачцы. Ужо каторы год найбольшую паразумеласць мае яна з унучкай, з Толікавай меншанькай. Была ў Толі з Ірай і яшчэ адна дачушка, старэйшая, Светачкай звалі. Такая дарэчная дзяўчынка была! Тата з мамай нарадавацца не маглі. І яна, бабка, як прыязджала, таксама налюбавацца і наслухацца не магла. І, дай веры, памерла ў шаснаццаць гадкоў. У восьмым, здаецца, класе пачала жаліцца, што галоўка баліць. Усё баліць і баліць. Як ні лячылі, куды ні вазілі, якіх толькі лекаў Толя ні даставаў — нічога не памагло. Запаленне мозга нейкае, ці што. У дзесяты клас перайшла, а вучыцца ў ім ужо не змагла — той восенню і заснула навекі яе ўнучачка. І Толя хадзіў, як хмара, учарнелы, і яго Іра ледзьве розуму не рашылася — ведама, у шаснаццаць гадоў дзіцятка пахаваць.

От тады яна і пераехала да Толі з Ірай. Заняла ў пакойчыку Светаччын ложак, каб смялей і весялей было другой іхняй дачушцы, Людачцы, каторая тады толькі ў трэці тэпала. А сёлета Людачка ўжо дзесяты канчае. І ўсе гэтыя восем гадоў была для бабкі найбольшай дакучніцай і найлепшай уцехай. Толю таму за шафёрствам вечна часу няма, з кранам па аб’ектах гойсае, Іра сваім клопатам занятая, а Людачка заўсёды пры ёй і з ёй. Яна наслухаецца ўнуччынага шчабятання, пакуль тая ўрокі робіць, а пасля сама ўдосталь нагаворыцца, бо Людачка як прычэпіцца — раскажы, бабуля, як ты малой была,— то не адгаворышся, не адмахнешся. От яна ляжыць ці сядзіць і расказвае. Часам і робіць што — вяжа альбо шые, — і расказвае. І да таго прывыкла, змалку, калі яшчэ малою гарэзаю была, што спаць не ляжа, вачанят не заплюшчыць, пакуль бабуля ёй што-небудзь не раскажа. Не, не казку. Казку, смяецца, я і сама прачытаю — вунь, бачыш, бабуля, колькі іх у мяне: і браты Грым, і Андэрсен, і Харыс, і Кэрал, і Чукоўскі, і народныя... Яна і слоў бы тых нізавошта не вымавіла! Раскажы ты, бабуля, не казку, просіць, а пра тое, як ты жыла, у якія гульні гулялі тады дзеці, якія кніжкі чыталі... А як падрасла, дык, блазнота, пачала прасіць, каб бабуля расказала, як хлопцаў за нос вадзіла, як на вечарынкі хадзіла, як замуж ішла... Яна не адмаўлялася, расказвала. Пра ўсё, што памятала, на што не забылася, і дзівілася, што Людачка слухае, не засынае, раз-пораз перапытвае, калі чаго не разумее.

І радавалася чамусьці гэтай унуччынай цікаўнасці.

А як некалькі гадоў назад Толя купіў Людачцы магнітафон, дык яна да чаго даўмелася? Пачала бабуліны апавяданні на магнітафонную стужку запісваць! Неяк сказала: «Помніш, бабуля, ты расказвала, як цэўкі сукала? Мама твая кросны тчэ, ты цэўкі ёй сукаеш, а яна табе казкі расказвае ці песні пяе... Давай і мы гэтак — ты мне расказвай, а я запісваць буду. Быццам тыя самыя цэўкі сукаць, добра?» Колькі яны тых цэвак панасуквалі — каб хто ведаў! І не сцірае, кнігаўка, беражэ! Кажа: «Гэта, бабуля, музейны матэрыял, экспанаты». Смяецца з дурной бабкі, а бабцы тое зусім і не крыўдна. Нельга на Людачку крыўдаваць. Душа ў яе добрая — мяккая, адходлівая. Усіх любіць і ўсіх шкадуе. Гэта ж ні разу яна, Стэпачка, не чула, каб Людачка кепска сказала пра каго-небудзь з падружак сваіх па класе. Добрая, ласкавая і разумная дзяўчынка расце. Гэта, няйначай, як узнагарода Толю і Іры за тое, што не стала ў іх Светачкі...

Ага, дык от яна і сказала Людачцы: паеду я, унучачка, у Альхоўку, мо і ў Ганаровічы загляну, нешта думаецца мне, што мо апошні разок я туды выбіраюся, паеду, пахаджу там, мамінай і татавай магілкам пакланюся, ля іхніх грудкоў пасяджу... А Людачка, тая кнігаўка цыбатая, яе ў шчаку цмок, у другую цмок, кажа: «Едзь, бабуля, абавязкова едзь, толькі не думай, што апошні раз, пра гэта табе рана думаць, ты мяне туды яшчэ не звазіла, а, помніш, абяцала, цяпер я з табой не магу, мне экзамены трэба здаваць, а ты едзь...» Ну, калі ўнучка благаславіла, дык чаго ж яшчэ? От яна і паехала. Села ў аўтобус і паехала. Цяпер, дзякаваць богу, аўтобус у саменькую Альхоўку ходзіць. Праз вёску з канца ў канец праедзе і далей пакоціцца, на Селішча і Корань, а ты, баба, злазь, дзе табе хочацца ці трэба...

Вылезла Стэпачка — тут, у Альхоўцы, яна ж, ведама, зноў Стэпачка — там, дзе ўсе вылазілі, на прыпынку ля Маўчановых. Ранічка такая харошая, самая што ні ёсць летняя, зелень на дрэвах у самай сіле і крамянасці, на градах, за платамі відаць, усё жыўцом угару лезе, і пылу таго пазнейшага, ліпеньскага і жнівеньскага, яшчэ няма, паветра чыстае, духмянае, з прысмакам першай скошанай, яшчэ не даспелай травы на ўзмежках. У яе на душы ад усяго гэтага самае што ні ёсць свята. Стаіць, дзе стала, як высунулася з аўтобуса, і не ведае, што рабіць, куды паткнуцца найперш, у каторы бок пайсці. Пашкадавала, што не злезла ў пачатку Альхоўкі — так бы і прайшла б па сяле з канца ў канец. А цяпер трэба назад ісці, на гару, у гаранскі канец, дзе некалі яе хата стаяла.

Але не датупала да колішняй сваёй сядзібы, як напаткала Зосю Гарошкаву. Тая на лаўцы пры вуліцы сядзела. І яна, Стэпачка, пры ёй прысела. Слова за слова, дык і гадзіну, пэўна, прабалантэсілі. Успомнілі, што няма ўжо Надзі Камоцкай, Гілены Прусавай, Ганны Папковай, і Анюты Гэрцавай, і Марылькі Марцёшкавай, каторая нядаўна, сяголетняй зімою, памерла — усіх іхніх колішніх сябровак-падружак, з якімі разам дзяцей раджалі і гадавалі, вайну перажылі, пасля вайны галадалі і гаравалі. І не стрывалі, падняліся з лаўкі і праз апусцелы Марыльчын двор пачыкільгалі на могілкі, у адведкі да іх.

Адтуль, з могілак, Стэпачка ў сяло не вярнулася — парашыла напрасткі, праз Глінішча і Смалякоў роў, схадзіць у Ганаровічы, на бацькаву і мацерыну магілкі, паабяцаўшы Зосі прыйсці да яе начаваць.

Яна так і зрабіла — пайшла напрасткі, хоць і шкадавала пасля, што не выбілася на дарогу, бо і Глінішча тое, і Смалякоў роў, аказваецца, пазарасталі, колішнія сцежкі пазнікалі, і яна язык высалапіла, пакуль церабілася праз зараснікі. Думала, што ўжо не дойдзе да Ганаровіцкіх могілак — так падбілася. А на могілках, да ўсяго, знервавалася, расстроілася ўшчэнт ад таго, што доўга не магла адшукаць бацькаву і мацерыну магілы. Даўно не была тут Стэпачка, недаравальна даўно. Могілкі разрасліся, свежыя магілы вунь ажно куды пабраліся, з-пад хвой на поле выбеглі. І яна адшукала родныя грудкі дзякуючы старой расахатай хваіне — памятала, што паблізу ад яе паклалі тату і маму. Упала на ўтравелыя, паніклыя, неабгароджаныя — па старой яшчэ завядзёнцы — грудкі і знячэўку расплакалася: гэта ж, пэўна, ужо мала хто і з ганароўцаў ведае, хто ляжыць тут. А вінаватая яна, Стэпачка. Магла ж бы, каб захацела, і абгарадзіць, на цяперашні лад, і помнічкі якія-небудзь, хай не моцна дарагія, паставіць, Вася ж бы не адмовіўся памагчы, і Міша з Толікам, а то ж во — перад людзьмі сорамна...

І так разверадзіла сябе, што доўга не магла суняць слёз — абрывала на грудках траву, насіла ў прыпале жаўтапесак і сасновыя шышачкі, аздабляла павесялелыя і быццам павышэлыя грудкі, а сама ўсё плакала і плакала, і ўжо не так, здаецца, над татам і мамай, як над сабою. Думалася чамусьці, настырна лезла ў галаву, што і яе ўжо скорую магілку напаткае такі ж лёс — мусіць, не надта доўга будуць прыязджаць да яе ў адведкі дзеці. Чаму тое лезла ў галаву, не магла б вытлумачыць, а от жа лезла і лезла. Чаму яна сама так даўно не была тут? Перад кім і чым апраўдацца? Па вайне жыццё было такое, што найперш трэба было думаць, як дзяцей накарміць-апрануць. Ну, а пасля, калі жыццё палепшылася, калі ўжо не трэба было трэсціся-дрыжаць над кожнай капейчынай? Чаму ж яна не ўспомніла? Успамінаць-то ўспамінала, ведама, але ж от не знаходзіла часу, каб прыйсці, прыехаць сюды, пабыць з імі хвіліну-другую, не кажучы пра большае. Дык чаго ж дзяцей сваіх папракаць загадзя? Альхоўкі яны выракліся? А мо ёй гэта, старой, здаецца? Мо ад таго яны такія і непрыкаяныя, што душа іхняя разрываецца між Альхоўкаю і горадам? Ад болю таго нябачнага, ад бяссілля, што і там ужо, у Альхоўцы, не змогуць жыць і рабіць, як калісьці яна жыла і рабіла, і тут, у горадзе, не заўсёды трацяць на тое, на што след, сілу і сродкі?

Яны, маладыя, пра гэта са старой маткай не гавораць. Чаго яны будуць з ёй гаварыць? Хіба дурная, цёмная баба, хоць і матка родная, зразумее іх, сённяшніх? Яны ж граматныя ўсе, ведаюць усё чыста на свеце — пра што ж яны будуць гаварыць з ёю, пра што пытацца і рахавацца?

Дурная яна, хай сабе і так, але, калі на тое пайшло, магла б і сказаць сёе-тое. От, напрыклад, чаму яна пайшла да Толі з Ірай жыць? Ну, ведама, і таму, што Светачка памерла — каб Людачцы не боязна было адной у хаце, як бацька з маткай на работу пойдуць, каб спаць ёй не адной у тым пакоі, дзе Светачка памірала. Але ж не толькі таму. Гора паклікала, гэта праўда. Але яна б і па другой прычыне да Толіка з Іркай пайшла. Здавалася ёй, што жывуць яны неяк не так, як Міша жыве, ці Косцік, ці Вася з Сонькаю. Толя з Ірай жывуць, здавалася ёй, быццам так, як яны некалі жылі — яна. Стэпачка, са сваім Раманком. Добра жывуць. Між сабою ласкава, па-людску, без крыку таго, без папрокаў і звягаў, без сварак і лаянкі. Ні Толя на Іру, ні яна на Толю слова благога ці сказалі калі,— яна, пакуль да іх не перайшла, думала, што і праўда не сказалі. Здавалася ёй, што і за грашыма тымі па-дурному яны не гоняцца, як Сонька ці Мішава Вера. А пажыла, то і пабачыла, што і яны тым жа богам хрышчаны. Адно — каб дастаць, здабыць нешта, каб сабраць, назапасіць як мага болей.

Яна, Стэпачка, думаючы от так пра дзяцей, лавіла сябе на тым, што не разумее яна, няйначай, нечага. Усё здаецца ёй, што не жывуць яе дзеці, а толькі збіраюцца жыць, спадзяюцца, што яшчэ прыйдзе да іх час, калі яны будуць жыць па-сапраўднаму.

Яна, мераючы ўсё на свой капыл і на сваё разуменне, хацела, каб дзеці жылі не так, каб адкрыта жылі, нікога не баючыся, нікому не зайздросцячы і не баючыся нічыёй зайздрасці, каб, скажам, суседзі былі суседзямі, як здаўна вялося, самымі блізкімі людзьмі, амаль што сваякамі, без якіх ні госці, ні свята якое не абыходзяцца. А яна ж памятае, як у Мішы жыла і як праз тых самых суседзяў ледзьве і з сынам, і з нявесткай не пасварылася.

Да Мішы яна ад Васі перабралася. І хацела перабірацца, і не хацела. Хацела, бо згрызоты Аніны абрыдлі, нараканні, нападкі на Васю, што вечна грошай нямашака. А тут Міша са сваёй Вераю пачалі ўгаворваць да іх перайсці — яны на пашырэнне стаялі, лішняя душа — лішнія метры будуць. От і паслухалася, перайшла...

Ага, дык Міша і Вера выгаворвалі ёй, што неяк пазычыла ў суседзяў паўбуханачкі хлеба. Вера шыпела ці не цэлы вечар: «І як вы, мама, дадумаліся? Пара забывацца на дурныя вясковыя звычкі! Не хапала яшчэ, каб пачалі поўзаць то па соль, то па запалкі, то па пыласос ці прас...» Яна спрабавала пярэчыць напачатку: ці ж то вялікі грэх, дзеткі, калі ў суседа акраец хлеба пазычыла? Дык і Міша Веру падтрымаў: «Грэх ці не грэх, мама, а каб болей не рабіла гэтага. Мы жывём самі па сабе, яны — самі па сабе. Нам да іх дзела няма, а ім — да нас...» Дык жа блага так, дзеткі,— яна не магла зразумець таго,— гэта ж во жывём у адным доме, а не ведаем нават, што за людзі за сцяною, ні да каго на парог і да нас ніхто. «А ты хочаш, каб цягаліся, як да Бануковых на сяло?» — зазлаваў чагосьці сын.

Яна нічога больш не сказала. Што тут скажаш? А чым і блага было, што збіраліся ў Бануковых на сяло? І Банук стары, і Банучыха, і іхняя дачка-нябожчыца была добрымі людзьмі і людзям былі рады. Поўная хата, бывала, наб’ецца, як дзверы зачыніць, і сесці няма дзе, прытыкаліся, хто дзе мог, накураць мужчыны і хлопцы, што і газнічка тухнуць пачне, захліпацца, а ніхто не бурчэў, усім добра было і паслухаць адно аднаго, і парагатаць, а часам і папець. Галоўнае — не цураліся людзі адно аднаго, як цяперака во. Ды каб жа яшчэ гэтак рабіў хто-небудзь чужы, незнаёмы чалавек, то ліха з ім ужо, мо такі ён урадзіўся. А то ж — сын, нявестка, дачка. І паразумецца з імі ёй, Стэпачцы, ужо цяжка. Не слухаюцца, не даходзяць да іх яе словы, адмахваюцца, як ад малога назолы: «Ат, мама, не лезь, куды цябе не просяць, дзе ты нічога не разумееш, жыві ўжо сама, як жывецца, а нам не замінай...»

Яна і не замінае. Толькі хіба ж яна не чуе і не бачыць нічога і ні кроплі тое ёй не баліць, не ные, не турбуе? Яна, навучаная, маўчыць, гэта праўда, але ж гэта не значыць, што і яна пачала думаць гэтак жа, як і яны. Не, яна ўжо так закаржанела, што не пераменіцца.

Соньку вунь узяць. Мо па дачцэ ў яе, Стэпачкі, найбольш душа баліць. Думала, настаўніцаю будзе — паступіла вучыцца, дык жа не! Паспытала гарадскога жыцця і скруцілася — вучобу кінула, у гулі кінулася. Пасля на будоўлю пайшла, абы толькі ў сяло не варочацца, пазней на завод убілася. Грошы там добрыя плоцяць, ведама, але ж і работа — не кожны мужчына вытрывае. А Сонька, як вярблюд той, дваццаць пяць гадкоў адбарабаніла, спіны не разгінаючы. Ну і што? Пенсію зарабіла вялікую, нічога не скажаш, ажно сто дваццаць ці нават трошкі больш рублёў палучае, а здароўе паклала. Чаму ж не пакладзеш, калі баба, як ашалеўшы ад тых грошай, магла адну змену адгарбець і ў другую тут жа выйсці, абы каб лішнюю дзесятку на кніжку пакласці? Не ўкрадзеныя, заробленыя тыя грошы, а радасці ў Сонькі няма, бо і здароўя няма, і сынок яе адзіны, Сяргейка, няўдаліца, у чарку лішне зазірае, раз ажаніўся, другі, а сям’і ўсё адно няма, зноў да маткі вярнуўся і ганяе яе: «Мама, купляй машыну, бо з’еду ў Цюмень ці ў Магадан...» Сонька плача, галавою мучыцца — як абцугі, кажа, сціскаюць патыліцу, а ўсё роўна на тыя грошы моліцца, мала пенсіі, крэкча, стогне, а йшчэ на работу цягаецца, усё на тую ж, цяжкую, каб разам з пенсіяй трыста за месяц выходзіла...

А Мішу яе ўзяць? Быў хлопец як хлопец, на будоўлі рабіў — яго Сонька ў горад перацягнула і да сябе на будоўлю ўзяла. Колькі гадоў жыў як чалавек, зарабляў добра, да трох соцень, бывала, у месяц выганяў — ён жа і цясляр табе, і муляр, і сантэхнік, і электрык. А таксама ж каторы ўжо раз разрываецца між работаю і шабашкай. Падрадзіўся людзям па сёлах паравое ў хатах праводзіць. Суботы і нядзелі не бачыць каторы гадок: па сёлах гойсае. Спачатку паблізу Мінска, а цяпер, як на машыну ўзбіўся, дык і за сто, і за дзвесце кіламетраў дападае. Два-тры разы з’ездзіць — глядзіш, чатыры сотні прывязе. І ўсё таксама на кніжку, як і Сонька. А радасці ў сям’і няма. Вера яго, кажуць, падгульвае. Яна дыспетчаркай на аўтастанцыі, от, кажуць, з шафёрамі там і круціць хвастом. Міша, пэўна, здагадваецца, але церпіць, толькі яшчэ больш у тую шабашку ўдаецца. Учарнеў увесь і ад работы, і ад думак тых. Дзяцей пажанілі, адсялілі ад сябе, машыны тыя самыя і ім пакуплялі, а самі на старасці гадоў ці дажывуць во разам? Баіцца яна, Стэпачка, што скончыцца ў Мішы з Вераю не дабром, бо, кажуць, яна не толькі пагульвае, а і да чаркі пачала прыкладвацца...

У Васі быццам усё добра, як для чужога вока. А як ёй, матцы, дык таксама здаецца, што не так і добра. Вася, старэйшы яе, ці не бяднейшы сярод усіх. Нейкі ён непастаянны, невязучы, Вася. Дзе ўжо ні рабіў, а ўсё не па-ягонаму. Шафёрам шмат гадоў рабіў, а потым і вагоны суправаджаў, і кладаўшчыком на нейкай базе быў, і грузчыкам, а ўсё нечага шукае. А жонка, Аня, яго грызе. Усё жыццё грызе. За тое, што мала палучае. А раней грызла, што братам памагаў. А ён жа, ведама, памагаў. Усім меншым, як прыходзілі яны ў Мінск. І Міша, і Толік, і Косцік і жылі ў яго, пакуль у інтэрнаты не ўбіваліся ці кватэру не знаходзілі, і капейчынай памагаў. У Васі душа добрая, апошняе аддасць. А якой жонцы гэта даспадобы? А цяпер і Міша, і Толік жывуць куды багацей за Васю, от Аня зноў яго грызе: «Бачыш, якія твае браточкі харошыя? Як ім цяжка было, дык — да Васі, а цяпер — цьфу на Васю, ніхто і не ўспомніць, колькі ты іх пакарміў-папаіў, колькі ты ім траякоў ды пяцёрачак паперадаваў...» Быццам і праўду кажа Аня, але — што ж, Вася цяпер будзе спаганяць з братоў тыя траякі ды пяцёркі?

Апошнім часам Аня ўсё ж запрэгла і Васю ў работу. Соткі яны атрымалі, у садовы кааператыў уступілі. От Аня таксама загарэлася на кніжцы сабраць. Днём і ноччу прападае на тых сотках, дома не стыкаецца. З работы не дадому, а туды. Там у яе парнічок, там трускалкі, там радыска, цыбулька, кропчык, пятрушка... І ўсё — на базар, усё на продаж. А што мы, кажа, горшыя? Ці нашым дзецям нічога не трэба? Дык і Вася загарэўся быццам. Перайшоў у кацельню ці куды, на начныя дзяжурствы, каб удзень ці на сотках карпець, ці на базары сядзець. Яна, Стэпачка, не стрывала была, прысароміла, дык буркнуў: «Ай, мама, не я адзін такі там сяджу, шмат мужчын, і вачэй сорам не выядае...»

Апошненькі, Косцік, для яе ўсё малодшанькі ды малодшанькі, хоць таму Косціку ўжо даўно за сорак. Яна заступалася за яго перад братамі, як яны спрабавалі туркаць яго, і дазаступалася: співаецца яе Косцічак. А пачынаў жа лепей, здавалася, чым усе яго браты і сястра. Скончыў, не ў прыклад іншым, усе дзесяць класаў, яшчэ як у Альхоўцы яны жылі. І паступіў вучыцца ў політэхнічны інстытут, на інжынера. Пасля вучобы пакінулі яго ў Мінску, на заводзе, дзе станкі робяць. Неўзабаве ажаніўся, кватэру атрымаў — яго ж і ў армію не ўзялі, там, у інстытуце, заадно і на афіцэра вывучыўся. Радавалася Стэпачка — як ніколі не радавалася. І дзяўчына Косціку добрая трапілася — Томачка. Маленькая такая, але руплівая, увішная, як пчолка, і надта ж ужо зграбненькая. Але год жывуць яны, другі, трэці, пяты, а ўсё дзетак няма. Ёй, Стэпачцы, тое ўсё муляе і муляе. І адноечы не сцярпела, у самой Томачкі па-бабску і папыталася. А тая — Косціка якраз дома не было — як загалосіць: «Мамачка, не будзе ў нас з Косцікам дзетак, і не ён вінаваты, а я, захварэла я, а не лячылася, ажно пакуль аперацыю не прыйшлося рабіць, і не будзе ў мяне дзетак ніколі, не будзе...» Ну, яна тады суцешыла нявестачку: што ж зробіш, дзіцятка, не трэба так убівацца, абы вы адно аднаго шанавалі ды любілі. Дык Томачка на тое яшчэ гарчэй расплакалася. Баіцца, казала, што Косцік не вытрывае, ужо, здаецца ёй, пачаў глядзець на яе не так, як раней, нейкімі як чужымі вачамі, быццам глядзіць на яе, а не бачыць...

Як у ваду глядзела нявестачка: Косцік і праўда неўзабаве ўцёк ад Томачкі, нічога не сказаўшы і не напісаўшы нават. Знік — і ўсё тут, як скрозь зямлю праваліўся. І з работы сваёй звольніўся. А праз паўгода нейкага вярнуўся. З другога горада. Вярнуўся, папрасіўся, і прыняла яго Томачка, зноў рабіць інжынерам пачаў, але ўжо на другім заводзе, на пеніцылінавым. І спачатку ўсё добра было. Год-другі жылі — быццам толькі пажаніліся. А потым зноў пачалося, зноў Томачка ёй, Стэпачцы, жалілася: «Засумаваў Косцік, пэўна, уцячэ...» А ён не ўцёк, а — піць пачаў. На тым пеніцылінавым заводзе спірт ёсць, от з таго спірту і пачалося. Пачаў з работы прыходзіць пад чаркай. Як яму таго спірту перападала, хто яго ведае, а толькі ці не кожан дзень Косцік цёпленькі. Пакуль не засмактала зусім, дык апраўдваўся, бажыўся, што апошні раз, а пасля адмоўчвацца пачаў. Што ні гаворыць Томачка, ён маўчыць, набычыцца і маўчыць. Ну і што? З майстроў яго слесарам зрабілі, а потым і зусім звольнілі — пратурылі за прагулы ды выпіўкі. На тонкасуконным быў трохі пааціраўся, потым на скургалантарэйнай парабіў, на тытунёвай фабрыцы адзначыўся, у магазіне грузчыкам колькі месяцаў целяпаўся, а то месяцамі — нідзе нічога. Цяпер у мэблевым магазіне, што на Камароўцы, грузчыкам. Ці мо і не грузчыкам. Казаў — упакоўку ў двары магазіна разбірае, рэйкі драўляныя і кардон у кучкі складае і на машыны грузіць... Дакаціўся во, што і сказаць каму сорамна, а піць так і не кінуў. А Томачка ўсё трывае, усё церпіць, усё на нешта спадзяецца. Шкада яе Стэпачцы. Яна во матка, а ўжо, мусіць, страціла веру, што адумаецца яе Косцік, яе малодшанькі, а Томачка — верыць, не акамянела сэрцам. І хочацца ёй, Стэпачцы, вельмі хочацца, каб нявестачцы-цярплівіцы ўсміхнулася нарэшце шчасце — усё роўна, ужо ўсё роўна, ці з Косцікам, ці мо з кім іншым, але каб усміхнулася, каб хоць трошкі сплацілася ёй штодзённае яе цярпенне. Не скажаш жа нікому, што яна, маці, не раз ужо дадумвалася да таго, што каб жа гэта Томачка даўмелася ды хоць бы знарок якога-небудзь мужчыну займела, хоць бы дзеля адводу вачэй — мо гэта змусіла б Косціка скалануцца, ачнуцца ад ачмурэння, пацягнуцца да працягнутых к яму рук...

Ведама, не ва ўсім тым, што здарылася з яе дзецьмі, Стэпачка вінаваціць горад. Не, не такая ўжо яна і дурная, каб яго ва ўсім вінаваціць. Не ўсіх жа людцаў псуе ён, горад. Колькі вунь людзей харошых вакол! І ў двары, і ў магазіне, у якім яна кожан дзень бывае, і на рабоце яе колішняй, у бальніцы той. Яна ж толькі пяты год на пенсіі, а то ўсё рабіла і рабіла ў бальніцы той. А рабіла ж таму, што ніхто ніколі яе там не пакрыўдзіў, не абняславіў, не абгаварыў, рабіла, бо добра ёй было там рабіць. Не, горад сам па сабе Стэпачцы нават спадабаўся. Першы год, другі дык, праўда, не па сабе было ёй. Саромелася яна ўсяго і ўсіх. Не адразу і на вуліцу — па-гарадскому ў двор — рашылася выйсці. Думалася ж: а ці патрапіць сказаць там што, а ці не будуць смяяцца і з гаворкі яе, а ці не скажуць пасля, што ў Васі матка — дурная баба? Ёй жа тое найбольш балюча будзе — не за сябе, за Васю. Урэшце ўсё ж рашылася, выйшла, прысела на лаўку да гурту старых і не надта старых кабет і жанок. Моўчкі прысела, нават і паздароўкацца ці паздароўкалася, язык у роце быў дзераўняны. А паслухала бабскую гамонку, дык неўзабаве і сама ўплішчылася ў яе: аказалася, ці не ўсе — такія ж, як і сама яна, Стэпачка, вясковыя бабы, забраныя дзецьмі ў горад. Дык яна і акрыяла пасля таго, і ўжо не бянтэжылася нідзе, не баялася ні папытацца ў каго на вуліцы пра што, ні ў магазіне загаварыць да маладзенькіх і надта ж чысценькіх прадаўшчыц.

А яшчэ ж, каб каму сказаць, няёмка было спачатку ёй і з туалетам гарадскім. Не магла звыкнуцца, што ў хаце ён, туалет гэты самы. Усё лаўчыла, каб зачыніцца там, калі дома нікога няма. Але неўпрыкмет і да таго прывыкла, пачала не зважаць. А ванна ёй з першага ж разу спадабалася. У лазні ў сяле яна не надта дух любіла, рэдка калі і лазіла на палок, хіба пасля ўсіх ужо, як дух спадзе, трошкі пахвошчацца венікам, а так у мыцельніку памыецца — і досыць з яе. Дык жа ў ванне — яшчэ лепш, чым у лазні пры тым тазіку ці балеечцы. Тут жа ўся яна ў цёпленькай вадзічцы ляжыць. Паляжыць, адмокне трошкі, а пасля мачалачкай пройдзецца ўздоўж і ўпоперак, спаласнецца пад дожджыкам — любата адна, як на свет нанава нарадзілася. І не трэба тут, як калісь, шчыльненька захутвацца, каб не застудзіцца, і валасоў ручнічком закручваць таксама не трэба — у хаце таксама цёпленька, нідзе ні скразнячкоў табе, ні чаду-смуроду.

Не, што ні кажы, а горад — гэта добра. Людзі жывуць вунь як чыста, культурна, не тое што ў сяле, не ў крыўду будзе сказана. І работа ў горадзе лягчэйшая, нават самая цяжкая лягчэйшая, чым у сяле самая лёгкая. А што пасля работы ўжо — дык анічога не трэба рабіць. Гэта ж не работа, што ў магазін схадзіць ды спячы-зварыць нешта на зуб. Па такой рабоце ніводная баба не надарвецца і не састарыцца без пары. Яно ж і відаць. Цяпер яна ўжо налаўчылася, адрознівае, што да чаго. А спачатку каторай бабе пяцьдзесят дае, а тая кажа, што ёй ужо ўсе шэсцьдзесят з коптарам. А ў сяле ж спрадвеку наадварот было: бабе сорак, а як паглядзіш — дык і пяцьдзесят не пашкадуеш гаротніцы, бо ўчарнела, змарнела ўся.

Не, горад ёсць горад, нездарма ў яго маладыя ўцякаюць. Каторая пара пасля вайны мінулася, а ўсё з вёскі ў горад і хлопцы, і дзеўкі, і ніяк не спыніцца, не перарвецца гэты людскі струмень. Ну, а што з каторага ці з каторай выходзіць у горадзе, дык жа, пэўна, ад самога чалавека залежыць, а не ад горада. Калі хлопца лёгкасць гарадскога жыцця завабіла, дык хлопец той, лічы, прапаў. Пусты чалавек і быў, а тут, у горадзе, зусім здурнее. Ну, а каторы ці каторая, перабегшы ў горад, не забываецца, што ўсё ў чалавека працай аплочваецца, з такіх і толк. Такіх і горад не сапсуе, як бы ні стараўся.

Яна, Стэпачка, чаго не ведае, таго гаварыць не будзе. А бальніцу сваю яна ведае. Колькі там харошых дактароў і сястрычак рабіла — расказаць не раскажаш. Яна ж як успомніць, дык кожан раз здзіўляецца: якія ўсе разумныя, як умеюць з чалавекам пагаварыць, суцешыць яго, падбадзёрыць, не пасміхнуцца са слабасці, словам не пакрыўдзіць, а хворага вельмі ж лёгка пакрыўдзіць. Яна найбольш бацькам іхнім зайздросціла. Гэта ж даў бог шчасце людцам мець такіх дзетак, як хірург іхні Уладзімір Іванавіч, як загадчыца аддзялення Арына Аляксандраўна, як працэдурная сястрычка Тасечка...

Але ж нездарма пра тое цялятка з лысінкай кажуць людзі. Гэтак, пэўна, і чалавек. Што катораму наканавана ў жыцці. Адзін жыве і не шманае, дзе, з кім, сярод каго. А другі толькі там сябе цяплей адчувае, дзе нарадзіўся, а ў іншым месцы не прывыкае, хоць і гады зжыве. Гэта ж яна во — усё сваю Альхоўку ўспамінае. Ліха з ім, з тым туалетам у хаце, і з ваннай той, добра яно ўсё, добра, ведама, ніхто не кажа нічога, але ж нішто не заменіць ні роднай аселіцы за гумном, ні рачулкі на ёй, сярод лазовых і альховых кустоў, ні Доўгага балота, ні Краснай горкі, ні людзей, з якімі змалада зжыўся, ні таго, што і назвы не мае, але што заўсёды з табой, праз усё жыццё. Ці казала яна каму, ці не казала, а от жа не адзін раз лавіла сябе ў горадзе на тым, што, хоць і пражыла ў ім нямала гадоў, так і не навучылася разумець, дзе сонца ўзыходзіць, а дзе заходзіць. Яшчэ ля свайго дома скажа — ведае, у якое акно свеціць сонца даўжэй, а ў якое толькі ўлетку зазірае. А досыць толькі трошачкі адысціся ад дому, дык ужо, калі таго сонца на небе няма, нізавошта не скажа, дзе тут поўдзень, а дзе поўнач.

А дзе ўзыходзіць і дзе заходзіць сонца ў Альхоўцы — з заплюшчанымі вачамі памятае, паміраць будзе — перад смерцю згадае...

Наплакалася, нагаманілася не то з маткай і бацькам памёрлымі, не то сама з сабой Стэпачка, седзячы на ганаровіцкіх могілках. Заседзелася. Сонца на захад павярнулася, трэба падымацца, паабяцала ж Зосі прыйсці начаваць, будзе баба чакаць. А ісці і не хочацца, і сілы няма. Пасля доўгай бязмоўнай гаворкі пра дзяцей і пра сябе нейкае стусташэнне найшло на Стэпачку — як усё роўна з яе нутро, вантробы ўсе дасталі, а засталася толькі скарлупіна, косці, абцягнутыя задубелай старою скураю. Быццам сіла пакінула яе. Але ж — трэба грэбціся, жывая яна яшчэ, каб заставацца нанач з нябожчыкамі.

Укленчыла перад грудкамі, што набылі выгляд як на радаўніцу, пакланілася двойчы: даруйце, тата, даруйце, мама,— а потым ужо і на ногі паднялася і, не вагаючыся больш, пасунулася з магільнага хвойніку на ўскраек, да сцежкі, што выведзе яе, памятала, да цагельні, а адтуль ужо яна знойдзе дарогу на Альхоўку, бо зноў церабіцца праз Глінішча і Смалякоў роў не хацелася і напроці начы не выпадала.

Зося чакала яе не адна. У хаце сядзела Манька Купцова і Хрыстына. Абедзве састарэлі. Манька ледзьве два крокі па хаце зрабіла, каб абняцца з ёй, Стэпачкай, Хрыстына трошкі жвавейшая, але таксама — богава нявеста ўжо. Пасядзелі, пагаманілі. Найперш, шануючы яе, госцю, пра Альхоўку апавядалі, пра альхоўцаў, каторыя памерлі ўжо і каторыя маладзейшыя і зусім маладыя, напроці веку, жыць ладзяцца,— ёй цікава было пачуць пра ўсіх. Ну, а пасля пра дзяцей сваіх — кожная, адна перад адной навыперадкі — расказалі. Стэпачка ні пра кога благога слова не сказала — ні пра Соньку, ні пра Мішу, ні пра Косціка нават. Нашто, каб хто спытаў? Мала што Хрыстына, Зося і Манька — сяброўкі, апошнія, можна сказаць, сяброўкі, а толькі навошта ім ведаць, што Косцік яе, скажам, п’е? І ёй гэта не ў радасць, і іх не ўсцешыць. Не, наадварот, Стэпачка таксама пахвалілася, што ўсе яе дзеткі і ўнукі, дзякаваць богу, жывуць добра, заможна, хлопцы ўсе машыны маюць, у Васі і дача ёсць, на што бабы зладжана, ахвотна і радасна паківалі галовамі: вось бачыш, Стэпачка, як усё добра павярнулася! Яны, у сваю чаргу, таксама на сваіх дзяцей не крыўдавалі. Ніхто: ні Хрыстына, ні Манька, ні Зося. Манька пахвалілася, што ў яе меншага таксама машына ёсць і большы, каб хацеў, таксама мог бы даўно купіць. Зося пра зяцёў сваіх добра казала: лепшыя, чымся ў каго родныя сыны. Адно — жаліліся на адзіноту, на самоту сваю. У адзін голас плакаліся Стэпачцы: добрае жыццейка настала, нічога супраць не скажуць, грэх вялікі будзе наракаць на што, адно от — чаму яно, жыццейка тое, старых матак асірочвае, на самыя цяжкія, апошнія іхнія гады і дні пакідае адных. І ў адказ яна, Стэпачка, таксама паразумела ківала галавою, бо і сама, хоць і жыла пры сыне, а ўсё ж адчувала самоту, і каб не Людачка, унучачка, дык льга было б жаліцца амаль гэтак, як і яны, Манька з Зосяй, жаляцца...

Пасля гаворкі з бабамі палягчэла ў яе на сэрцы. Лягла спаць на пасланую Зосяй пасцелю з думкаю: от яна і зрабіла тое, што карцела ёй зрабіць,— пабыла ў Альхоўцы, паглядзела трошкі, паслухала жанчын, пахадзіла па даўніх, але незабытых сцежках, так што ранічкаю, па халадку, і на аўтобус пойдзе. Аднак жа, падняўшыся на досвітку, як радоўнікі ў поле займалі, спахапілася: гэта ж яна не пабывала на сваім родным котлішчы, не пабачыла, што там і як. А нішто ж яе ў плечы не гоніць, заедзе, калі захоча, а браць грэх на душу — быць у Альхоўцы і не пастаяць на сваім падворку — не будзе.

Адмовіўшыся ад снядання, як Зося ні ўгаворвала, пайшла Стэпачка ў гаранскі канец. Ішла спакваля, пазірала то направа, то налева, гаманіла сама з сабою: во, ужо і Давыдавых хата апусцела, не відно, каб хто жыў, хаця Тонька, відаць, улетку прыязджае, бо фіранкі на вокнах вісяць; і ў Банукоў больш на сяло ніхто не збіраецца— няма каму збірацца і няма пры кім збірацца; і з хаты Анюты Гэрцавай ці пойдзе зноў калі-небудзь дым з коміна — вунь як забуяла зелле ў надворку; а Юлікавай во хацёны і зусім няма, ці не Зося казала, што Сымонаў хлопец купіў сабе на лазню...

Там, дзе была калісь яе хата, пастаўленая Раманком, таксама свіціўся прагал. З аднаго боку стаяў Васілёў паркан, з другога — Габрусёў шчыльны штыкет, а між імі... А між імі злева, бліжэй да Васілёвага паркана, метраў за пятнаццаць ад вуліцы зелянеў яшчэ невысокі грудок — там стаяла хата, там была печ. Грудок не разорвалі, ён высока парос дзядоўнікам, маркоўнікам, чарнобылем. А далей, за грудком, пачыналіся зялёныя ўжо барозны бульбы. Хто садзіў, яна не ведала, не папыталася ўчора ў баб. Мо хто з бліжэйшых суседзяў, а мо хто і з таго канца, мо наогул хто з прышлых — можа, тая ж новая брыгадзірка, пра якую казалі ўчора бабы, ці трактарыст, што паставіў сабе хату на былым школьным дворышчы. Там сотак няма, от і аддалі яму гэтыя, колішнія яе соткі.

Вішанніку на ўзмежках амаль не засталося — пэўна, павымярзаў, адна ігрушына тырчэла сярод загона бульбы, як і тады, калі яна жыла тут. Пад ёй, гэтай ігрушынай, часта таўкліся Міша, Толік і Косцік...

Ад вуліцы бульба была адгароджана не штыкетнікам, а дзвюма жэрдкамі — яловымі, неакоранымі, прыбітымі да такіх жа тонкіх, таксама яловых і неакораных, як і жэрдкі, слупкоў,— абы карова не ўбілася. Яна, Стэпачка, сагнулася, падлезла над верхнюю жэрдку, ступіла туды, на свой колішні надворак. Ступіла і спынілася ў нерашучасці. Раптам падумалася: а чаго? Каб яшчэ ўгледзеў той чалавек, што пасадзіў тут бульбу, ды затурбаваўся: чаго трэба кабеціне? Ага, гэта ж яна памкнулася падысці да ігрушыны і назбіраць паданак — Людачцы, на згадку пра бабуліну вёску, але схамянулася: якія ж яшчэ паданкі, час не той, грушкі вунь якія яшчэ драбнюткія, яны і ў канцы лета, памятае, сядзяць на дрэве моцна, кіем не саб’еш! Павярнулася яна, зноў сагнулася, сунула галаву пад жардзіну і вылезла на гэты бок, на вуліцу.

Пабачыла, азірнуўшыся, што ў самым канцы вёскі, дзе гадоў пятнаццаць назад, калі яе ўжо не было тут, паставілі сабе хаты тры браты Булыкі — ніводзін не падаўся ў горад,— што там нейкая маладзіца перайшла вуліцу з судамі вады на каромысле, і закарцела ёй схадзіць да Габрусёвага калодзежа, з якога шмат гадоў цягала яна ваду. З вуліцы да яго вяла, як і даўней, тупкая сцежка. Рашуча збочыла Стэпачка на тую сцежку.

Калодзеж яна ледзь пазнала. Замест драўлянага зруба былі бетонныя кругі, і толькі ўнізе, у вадзе, угадваліся пацямнелыя бярвенцы. На выслізганым ланцугу вісела не драўлянае, як калісьці, акаванае вядро, а звычайнае бляшанае. Каб яно лацвей акуналася ў ваду, да яго быў прывешаны пабіты ржою замок ад жалезных конскіх путаў. Яна паклала даланю на калаўрот, спусціла вядро ўніз і пасля выкруціла яго наверх, паставіла паўнюткае на лавачку пры бетонным зрубе, нагнулася і прыпала вуснамі да жалезнага краю-абручыка. Вада была халодная і смачная — такая ж, як і калісь, яна адразу прыгадала гэты смак і здзівілася, што памятае яго, і зноў прыпала да вядра, і піла прагна, доўга, зусім не па-старэчы, а па-маладому, як шмат гадоў назад, калі прыбягала сюды лёгка, спрытна, упараная пасля работы ў полі з сярпом ці на лузе з граблямі. Тады пілося надта ж доўга і смачна...

Ад калодзежа яна не стала зноў падымацца па сцежцы на вуліцу, а пайшла аселіцаю, паўз гароды, і выйшла на дарогу ўжо за сялом. Не азіраючыся, пайшла па дарозе да Ельніка — у Альхоўку парашыла ўжо не вяртацца. Няма ўжо ёй асабліва і заходзіць да каго. Васіль, сусед яе былы, яшчэ цыўкае, бабы казалі, але да Васіля і да яго Агаты яна не пойдзе: благія яны былі суседзі, звяглівыя і сквапныя, свой яблык падымуць і на чужы бок паркана пералезуць і падымуць, абы толькі суседскія, гэта значыць яе, Стэпаччыны, дзеці не з’елі. Не, да Васіля і Агаты яна не пойдзе. А Габруся, другога суседа, няма з той пары, як і яе Раманка,— з вайны. І Волькі Габрусёвай няма, памерла. Гэта яна па звычцы назвала Габрусёвым той шчыльны штыкет. Ставіў яго, ведама, ужо не Габрусь. Ставіў, пэўна, муж Габрусёвай Зіны — яна, малодшая іхняя, засталася на бацькавай сядзібе. Зіна дзеўка добрая, нічога не скажаш, але пра што гаварыць з ёй? Яна ж, здаецца, на год ці на два маладзейшая за яе, Стэпчынага, Косціка,— пра што ж з ёй гаварыць? Не, яна пойдзе ўжо адразу да гравійкі. А на гравійцы нейкая машына трапіцца. Калі не аўтобус, дык папутная якая — ці мала цяпер гойсае тых машын?!

Пагорак перад Ельнікам, здаецца, і невысокі (раней вышэйшы быў, а як пракладвалі новую дарогу, дык зрэзалі трохі), але яна ўсё роўна задыхалася, пакуль паднялася. Прыпынілася перадыхнуць на хвіліну. І тут не стрывала, азірнулася на Альхоўку. Уся яна адсюль відаць. І не толькі яна. І Селішча за ёй бялее стрэхамі, і Корань на пагорку ў сіняй смузе ўгадваецца, і іншыя вёскі. Шырока адсюль відаць! Альхоўка як бы ў лагчынцы ляжыць, а вакол — пагоркі, то лысыя, то лесам, хмызам парослыя. А яшчэ далей, на самым небакраі, сінеюць зубчастыя грабянцы далёкіх лясоў. Прыгожа — вачэй не адарваць!

Злева, паблізу Альхоўкі, ці не самы высокі груд — могілкі. Сосны на іх цяпер, пад ранішнім сонцам, цёмныя, амаль чорныя, а паперадзе іх бярозкі бялюткія. Адсюль, з-пад лесу, добра відаць і штыкетнік вакол грудка з пабеленымі слупкамі, і помнікі, агародкі рознакаляровыя на магілках за тым штыкетнікам. Добрае месца ў Альхоўцы выбралі пад могілкі. Яна ўчора і Зосі пра гэта сказала, і пахвалілася ёй, што яна, Стэпачка, даўно наказала сынам: як памрэ, дык каб пахавалі ў Альхоўцы, каб не ўздумалі ў Мінску хаваць. Такой бяды, прыедуць ці не прыедуць дзеці на магілку яе, а ёй усё роўна хочацца спачыць тут, у Альхоўцы, сярод сваіх людзей. Яна Зосі нават і месцейка паказала, дзе б хацела, каб яе пахавалі. Месца гэтае і адсюль, з-пад лесу, відаць. Вунь яно, злева, у зацішным куточку між маладым бярэзінкам і штыкетнікам, пад крэпенькім, таксама маладым яшчэ дубком. Там яе магілка будзе заўсёды на сонейку, бо і бярэзнічак не будзе засланяць — ён з паўночнага боку, і дубок, хай хоць і вырасце,— ён у галовах будзе, з захаду. Яна будзе ляжаць там і бачыць во ўсё гэта, усю гэтую красу летнюю, увесь гэты зялёны і сіні ў далечы разлог...

Пасміхнулася сама сабе ціхенька Стэпачка, павярнулася і ўжо зусім з лёгкаю душою пасунулася ў Ельнік, знаёмы некалі да кожнай сцежачкі і раўка, за якім адразу ж дарога з Альхоўкі ўпіралася ў гравійку.

Ехала з Альхоўкі ў прыўзнятым, ледзь не святочным настроі, а дома чамусьці неўпрыкмет развеяўся той настрой, апаў,— і замаркоцілася, зажурылася Стэпачка. Але, але, усё яшчэ Стэпачка, а не цётка Стэфа, хоць і вярнулася ва ўжо звыклы для яе гарадскі побыт. І ўжо во трэці дзень штосьці яна нэндзіцца, усё нечага душа ў яе баліць, як ніколі не балела, здаецца. Учора цалюткі дзень праляжала, як калода гнілая. Дзяцей не турбавала. Ды каб і хацела, дык няма каго турбаваць. Толя ў рэйсе, Іра ў нейкую камандзіроўку паехала, а Людачка... А Людачка — хітрая ліса. Адчула, што з бабуляй яе нешта не тое, і не чапае, не назаляе. Зрэшты, мо Людачцы і не да бабулі — экзамены ж ва ўнучкі. Учора, як і бабуля, цалюткі дзень праляжала з кніжкаю. То на балконе, на раскладанцы, у купальнічку, то, як ужо няма сцерпу на сонцы пячыся, на тахце ў пакоі. І за ўвесь дзень, лічы, да бабулі — ні словам. Ну, а калі так, дык і бабуля да яе — таксама. Значыць, занятая дзеўчынёха, цяпер ёй не да бабуліных споведаў-казак. Затое ў яе, у Стэпачкі, якраз той настрой, што, здавалася б, спавядалася б і спавядалася б, усе б тыя Людаччыны цэўкі нагаварыла.

На памяць сваю яна не жаліцца. Не ў дакор цяперашнім маладым, бяспамятным. Толю во ўзяць ці Іру яго. Вечна скардзяцца: ат, галава мая дурная, памяць зусім адсохла, гэта ж забылася, што трэба было... Вечна забываюцца. Калі не адно, дык другое. Яна спачатку дык і не верыла, думала, прыдурваюцца. От проста не зрабіў ці не зрабіла, а пасля, каб апраўдацца, памяць сваю нібы адсохлую клянуць. А пасля пабачыла: праўду кажуць, нейкая дзіравая ў іх памяць. Яна, бывала, пачне што ўспамінаць з таго, што пасля вайны ўжо было, калі і Толя ладнаваты ўжо быў, бачыў тое і чуў не адзін раз,— дык яна расказвае, а ён здзіўляецца: «Няўжо, мама, і праўда так было?» Яна пачне дакараць: а ці ж ты сам не помніш? Ці ж не ты гэта прыбег надвячоркам, ужо шарэла, я чысціла бульбу ля грубачкі, а ты прыбег у хату і кажаш, што Ляксандра Шавейку бык пакаціў? А ён, блазнота, аднекваецца: «Не, мама, не помню, хоць забі!» Як жа ты не помніш, калі сам мне расказваў? — яна ўжо ці не зазлуе. «А от цяпер не помню,— рагоча Толік,— і здзіўляюся, што ты помніш нават, калі я табе расказваў, што ты тады якраз бульбу чысціла і што шарэла ўжо». А яна з яго, блазноты, падзівіцца: а чаму ж ёй таго і не помніць? Ці ж яна з розуму выжыла? Ці ж ёй памяць адабрала?

Памяць у яе, дзякаваць богу, не адсохла. Памятае і тое, што даўно было і што нядаўна, год назад ці два. Людачка цэўкі свае запісвае, кажа, на памяць, а яна, Стэпачка, і без таго запісу добранька помніць, што кожны раз унучцы апавядала.

Першы раз Людачка папрасіла расказаць, як яна, бабуля, малая была. Раскажы, кажа, бабуля, пра сябе малую, што ты рабіла, з кім гуляла, якія гульні былі тады, што адзявала... Яна адмахвалася: няма чаго апавядаць, дзіцятка, не было тады ні ў што апрануцца, ні ў што гуляць, і гуляць не было калі... А Людачка сваё: «Не, ты, бабуля, расказвай, ты расказвай, а я магнітафон уключу, хай ён круціцца, а ты расказвай, нават у той бок не глядзі, калі баішся...» Яна засмяялася: чаго ж мне яго баяцца, быццам я дурная такая, не ведаю, што такое магнітафон, хай круціцца, калі табе так хочацца, а от што расказаць табе, дык і не ведаю. Аднеквалася, але ж пасля і разгаварылася — цэлы вечар з Людачкай дудукаліся, Яна, Стэпачка, гаварыла, а Людачка, як чаго не разумела, перапытвала і ўсё на тую сваю цэўку запісвала. Усё чысцютка запісала. Яны пасля слухалі і рагаталі абедзве, і Толік з Іраю слухалі, і таксама рагаталі. Яна ж памятае, слова ў слова памятае ўсё з таго, хоць аповяд яе і бязладны быў. Яна ж увесь час, як кабыла наравістая, з баразны ў баразну пераскоквала. І Людачка сваімі пытаннямі яе ўвесь час збівала з тропу. А ўсё роўна! Каб нават і не запісала Людачка нічога на свой магнітафон, дык яна, Стэпачка, магла б тое паўтарыць слова ў слова, як са скрыначкі... «Адкуль жа я ведаю, унучачка, як я нарадзілася? Гэтага ніхто з нас не ведае. Мама казала, што радзіла ў полі мяне. Казала: «Лічы, што ў полі, і добра, што тое поле адразу за гумном было, то дапаўзла з бацькавай падмогай рачком у хату...» І я ўжо ў хаце голас падала. Мама казала, ужо сцюдзёна было, перад самымі пакровамі, а пакровы ж — чатырнаццатага кастрычніка па цяперашнім часе. У полі пуста было ўжо, на далейшых шнурах тата ўжо і пераараў бульбу, а гэтыя гоні, за гумном, пакідаў на пазнейшы час, напаследак. От і пайшоў пераворваць. А мама — за ім, бульбу выараную збіраць за плугам. А гнуцца ёй ужо няможна было, мною яна хадзіла апошнія дні. Тата, мама казала, гнаў яе дамоў, а яна горбілася ўсё ўслед за ім і горбілася. Ну, і абсунулася ў баразну, а тата не адразу ўгледзеў, яна без таты на чацвярэньках пагрэблася з загумення да хаты, пасля ўжо тата падбег... Ну, і, кажу ж, у хаце я голас падала, а не ў халоднай баразне...» — «А колькі ты важыла?» — «А бо, унучачка, хто тады важыў каго! Ці ж гэта ў бальніцы? Тата, каня не выпрагшы, збегаў па бабку Маланку, ад нас непадалёчка жыла, яна пупок мне перавязала, у пялёнку ўкруціла, маму да ладу прывяла, а пасля мяне да маміных грудзей прылажыла, ну, я і пачала смактаць... Мама казала: «Малання пастаяла, паглядзела, як я смакчу, і сказала: жыць будзе, дзеўка крэпкая, гадуйцеся на здароўечка, а на хрэсьбіны прыйду, калі нават не паклічаце...» — «І праўду сказала, здаровая ты дзеўка была?» — «А дзякаваць богу, кнігаўка, ніякай трасцай, здаецца, не хварэла. І як малой была, і пасля...» — «А шмат у вас дзяцей было?» — «У мамы з татам? А сямёра, кнігаўка. Я шостай была. Пасля мяне яшчэ брат быў, Кастусь. Гэта жывыя каторыя. А чацвёра памерлі. Тады ж, унучачка, мерлі дзеткі, як мухі тыя, не раўнуючы. Ці ж тых дактароў хто ведаў? Захварэе дзіцятка, дык бабка якая пашэпча, вады дасць, ну, яшчэ, можа, націранне якое зробяць, а ці трэба тое націранне, ці не трэба, хто ж ведае? Паправіцца дзіцятка — то і добра, а не паправіцца, дык — бог даў, бог узяў, пахаваюць — і як не было. Каторае хрышчонае было, дык крыжык паставяць, а як ахрысціць не паспелі, дык і без крыжыка, так пахаваюць, быццам сабачанятка якое, а не дзіцятка... Ага, дык нас сямёра ў мамы з татам было. Паўлюк, брат, самы старэйшы, потым Аксеня, за ёю Іван, за Іванам была Волька, за ёю Пятрусь, пасля я, шостая, і сёмы, казала ўжо, Кастусь. Мама з татам і добра жылі, і блага. Як тата мамінага бога не чапаў, дык — добра, а як толькі зачэпіць, дык гвалт, сварка ў хаце, праклёны розныя. Тата наш ужо і тады ў бога не верыў. Тата вясёлы быў, высокі такі, кучаравы. Я помню яго, як яму ўжо за сорак было, а малады, казалі, ён надта прыгожы быў. Рабіць усё ўмеў. Чысцютка ўсё! А найперш — на гармоніку іграць, нават сам сабе рабіў тыя гармонікі, пчол разводзіў, садоўнік быў, галубоў трымаў. Помню, пад усімі стрэшкамі і застрэшкамі кашы-гнёзды віселі. Як пачнуць, бывала, буркатаць, дык спаць не дадуць. А непісьменны быў. А мама, наадварот, пісаць і чытаць умела. Яе паповы дочкі трохі навучылі — яна ім услугоўвала. І надта ў бога веруючая была. З царквы так бы і не вылазіла. А тата смяяўся і з бога, і з мамінай веры. Мама ж мне, ужо як я падрасла, як жаць разам хадзілі, расказвала, як яны з татам пажаніліся. Поп не любіў тату, яшчэ хлопцам неўзлюбіў, бязбожнікам называў. Дык як прыйшла пара жаніцца яму, поп вянчаць не хацеў. Мама казала, прымусіў тату трыццаць паклонаў у царкве адбіць. Толькі тады павянчаў. Тата згадзіўся, адбіў тыя паклоны, а — не перамяніўся. Я ж колькі разоў на свае вочы бачыла. Ранічкаю мама прахопіцца і хутчэй наўколенцы перад абразамі. Моліцца і жагнаецца, моліцца і жагнаецца, паклоны б’е, аж лобам аб падлогу. А тата сядзіць на ложку, звесіўшы долу босыя ногі, і хвігі абразам паказвае. І нас, малых, падвучваў: мяне, Кастуся. Мама моліцца, а ён возьме Кастуся на калені і падначвае: дай, сынок, таму барадатаму дурню хвічку, дай, не бойся, пад самы нос, пад самую яго глюгу... А мама ўсхопіцца, пачне сварыцца з татам, клясці яго: «Гэта ж у мяне праз цябе шчасця няма, гэта ж ты вінаваты, што ў людцаў ніўка ўрадзіла, а ў цябе, нехрысця, град усё пахрабустаў...» Тата маўчыць, пасміхваецца сам сабе, а то не стрывае, таксама ўзгарыцца і пачне крычаць: «Ну, мне бог не даў, дык чаму ж табе не дае?» А мама — на яго: «Даў бы, каб не ты, ірад...» «А мы, малыя, гледзячы на іх сварку, плачам, румзаем...» — «А што вы елі, бабуля? Яда якая тады была? Як і цяпер?» — «Дзе ты бачыла, кнігаўка! Хацела ты чаго... Капусту квашаную елі. Кожан дзень, лічы. То вараную, з салам, ну, як цяпер кажуць — шчы кіслыя, то сырую капусту з бульбай у мундзірах. Сырую капусту часам, каб смачней было, таксама салам запраўлялі. Калі малако было, як кароўкі не запушчаны, дык малако з бульбай. Вечарам часцей за ўсё — малако з бульбай, ці кіслае, ці салодкае. Альбо — зацірку варылі. Ну, крупінкі яшчэ розныя — з ячнымі крупамі, з грэцкімі. Булён варылі — з гарохам, з бобам, з фасоляй. У нядзельку, калі не пост, мама бліны пякла і мачанку рабіла ці яечню-баўтуху, а на абед — бабку, салам затоўчаную. Гарбузовую кашу варылі. Ну, а як пост, дык бульба і семя тоўчанае — льняное і канаплянае, поліўка з грыбамі. Хлеб толькі да каляд быў, да Новага года па-цяперашняму, добры, без дамешак, і то не кожан год, а як жыта ўродзіць. А так і з мукі непрасеянай, і з бульбай, і з ячнай мукі праснак-скавароднік. Булкі бачылі толькі на вялікадня, адзін раз у год. А так нават калі і гасціна якая ў хаце, дык булкі на стале нямашака, хіба толькі бялейшая аладка ў салодкай смятане ці хрушч-пернік, мёдам памазаны... Вясною шчаўю былі рады, крапіўцы маладзенькай, а першага грыбка прычакацца не маглі. Упрогаладзь жылі, кнігаўка. Не памятаю, ці і наядаліся калі ад пуза...» — «А што ты рабіла, як малой была? Хто з табой гуляў, на прагулкі вадзіў?» — «Мая ж ты кнігаўка, хто гуляў, пытаешся, ды на прагулкі вадзіў... Каму ж было гуляць са мною? Як зусім малая была, дык не помню, хто мяне забаўляў. Мама казала, у поле брала з сабою, на луг... А як на ногі стала, як сябе помню ўжо, дык ці ж да гуляў было? Гэта вы цяпер бегаеце без клопату, пакуль вас і замуж не аддадуць. А я ж, помню, як толькі ўведала, дзе выган, аселіца з рэчкай, дык — дубец у рукі і гусей пачала пасвіць...» — «Гусей? А хіба гусей пасвяць?» — «Цяпер ці пасвяць — не ведаю. А мы пасвілі. Усё лета пасвілі. А дзе ж ім бульбы ці іншай трасцы набярэшся? Выганіш на аселіцу, яны там ходзяць, траўку шчыплюць, у рэчачцы паплаваюць, зноў траўкі пашчыплюць, пад кустамі пасядзяць-паспяць, галовы пад крылцы пахаваўшы,— глядзіш, і жывы па гэтым. А восенню, як бульбіна паявіцца, трошкі падкорміць іх мама, да снегу, каб у пух убраліся, а тады і парэжа іх тата, каторыя старэйшыя, і гусакоў маладых, а рэшта на племя пакінецца. А мы пасля, Волька, Аксеня і я, вечарамі, пры лучыне, пер’е перабіраем, сабе на падушкі пасажныя... А як мне гадкоў дзевяць стукнула, мне ўжо свіней даверылі пасвіць, а гусі да Кастуся перайшлі. Хочацца табе ці не хочацца, а вымушана штодня, з ранку да вечара, свіней пільнаваць, каб з выгану ў чый гарод не ўбіліся. А свінні не такія былі, як цяпер. Тады ж іх не кармілі. Ні мукі яны ўлетку не бачылі, ні мякіны якой, не кажучы пра камбікорм ці хлеб, як цяпер. Худыя былі свінні, дрындалястыя, з вострымі хрыбтамі і доўгай поўсцю на хібах. І лычы такія доўгія, вострыя. Як прыпусцяць у бульбу чыю-небудзь, лычы тыя пазадзіраўшы, дык як коні — не дагнаць! Ну, але гэта яны з зімы такія худыя і спрытныя выходзілі. А папасвіш лета, дык і гладкія робяцца, і ўжо не так гойсаюць, як вясною, ужо і ў гразі, у лужыне якой гадзінамі будуць ляжаць. Дык мы, пастушкі, з лялькамі пагуляем пры іх, у каменьчыкі, у «глухую цяцеру»...» — «У «глухую цяцеру»? А што гэта за гульня?» — «Не ведаеш? Дык жа, мусіць, і вы ў яе гулялі, малыя, толькі «глухім тэлефонам» завеце...» — «А-а-а... А пасля?» — «Што — пасля? Пасля, падрастаючы, мне ад Петруся кароўкі перайшлі. Ён, як хлопец, пачаў да плуга, да касы прывучвацца, а я, будзь ласка, рабіся каровінай пастушкай. У нас, помню, дзве кароўкі было. Сяды-тады і бычка трымалі праз усё лета, да зімы, але праз зіму — толькі дзвюх каровак. Харошыя такія кароўкі былі, помню, ласкавыя, разумныя. Праўда, і шкадлівыя. Адвярніся толькі на хвілінку — ужо ў шкодзе. Пакуль не пажнуць у полі, не пакосяць у лузе — набегаешся за дзень за імі, ног не чуеш. Прыгоніш увечары дадому, а самой і есці не хочацца — адно каб на сяннік ды пад коўдрачку. А цяпер як падумаю, як успомню, дык і я бедная з імі была, і яны таксама бедныя. Дзве кароўкі былі ў хляве, а масла, смятаны, сыру мы ж амаль не бачылі. Малака яны давалі, як козы. Па тры, чатыры літры, дай веры. А з чаго малако тое магло быць? Ці ж яны калі бурак які бачылі на языку, жменю мукі нюхалі? Сухой саломай душыліся ўсю зіму, сена і таго перападала калі толькі горшага, што конік не з’еў...» — «Сумна ў полі было, бабуля?» — «Хто ж яго ведае, унучачка. Як калі. Калі дождж халодны, калі хлюпата, калі па траве шэрань марозная, што ногі агнём апякае, дык, ведама, не весела. Скурчышся дзе пад кустом, у зацішку, дзе вецер цябе не так шкуматае і дождж не сячэ, і сядзіш, як птушанё мокрае, акалелае, не могучы вечара прыждацца. Ну, а як дзянёк летні, харошы, як сонейка свеціць і грэе, дык і весела. Птушачкі пяюць, у траве конікі цвіркочуць, на вілачках сваіх граюць, матылькі, пчолкі лятаюць, чмялі калматыя гудуць, цябе палохаюць — дык і не да суму, дык і табе радасна, як матыльку таму, таксама пырхаеш па лузе ці па ўзмежку. А там, глядзіш, ля каменных крушняў, што спрэс цягнуцца па межах, ягадку чырвоную ўгледзіш, а там другую, трэцюю, а то і столькі, што вочы разбягаюцца,— от і сунічак салодзенькіх, духмяных наясіся, і зусім табе добранька стане, так добранька, што і песню запяеш...» — «А якія песні спявалі тады, бабуля? Ну, хоць адну праспявай, га? Ну, можа, помніш, не ўсе забылася, га, бабуля? Праспявай!» — «Людачка, касатка мая, ці цеперся тое было, як ля каровак тых я пела. Хіба ўспомню?» — «А ты ўспомні! Успомні, бабуля!» — «Дык жа яно... Песень такіх, каб адно дзеці пелі, як цяпер, ці і было такіх тады. Пелі, што ад старэйшых чулі, ад дзевак, ад старых жанчын... Я тады шмат песень ведала. І тых, што ў полі, як жалі, бабы спявалі і дзеўкі, і тых, што на вяселлях, на радзінах спявалі, і частушак, прыпевак розных, на вечарынках іх, бывала, уга колькі напяюць, скачучы, і тых песень, што дзеўкі вечарам, сабраўшыся ля каго, пелі... А што табе праспяваць, дык і не ведаю...» — «Любую, бабуля. Якую ўспомніш...» — «Помніць-то я помню, ты не думай, што твая бабуля ўжо зусім старая. І маміну любімую песню помню, і тую, што тата, як чарку браў, пеў... Ну, от слухай. Пра белую бярозку...

 

 

«Ой, бабулечка, як здорава! Аж плакаць захацелася! І голас у цябе харошы. Слухала б і слухала б... Ну, яшчэ хоць адну, добра?» — «А бо, кнігаўка! Калі так даспадобы, дык я табе наспяваю — цэвак тваіх не хопіць запісваць... Слухай, калі так. Маміну песню табе спяю. Пра Ядвісечку.

 

 

«Ну, бабуля, ты даеш! Такія песні ведаеш, а мне ні разу не спявала! І не сорамна табе, га?» — «А ты ж, мая красачка, ні разу і не прасіла мяне спець».— «Дурная была, таму і не прасіла».— «Чаму ж, дзіцятка, дурная? Не дурная. Кожнай пары свае песні. Мае адспяваліся, а твае цяпер пяюцца».— «Дурная, бабуля, як ёсць дурная! Ты такія песні ведаеш, а я... Чаму іх «Песняры» не пяюць? Чаму? Не ведаюць, што ёсць такія? Не адступлюся, бабуля, пакуль ты мне яшчэ хоць адну не праспяваеш».— «І яшчэ адну, і яшчэ адну... А ўжо ж, унучачка, і знемаглася я, здаецца. Гэта ж не тады, як было шаснаццаць ці васемнаццаць... От аддыхаюся трошкі і спяю табе яшчэ адну. Яе тата вельмі любіў. Спяваў і плакаў. А ў вайну, і ў тую, нямецкую, і ў гэту, з гітлерцамі, і пасля вайны яе бабы нашы альхоўскія многія пелі. Як толькі збяруцца, бывала, на бяседу якую, так яе і зацягнуць-завядуць. Жаласная такая песня, гаратлівая... Ну, от слухай.

 

 

«Ну, бабуля, дай я цябе пацалую! Маладзец ты ў мяне! Не, не, больш прасіць не буду, бачу, што стамілася... Ты ляж, ляж і расказвай. Распавядай, як ты кажаш. Раскажы, бабуля, як ты дзеўкай была, добра?» — «Іш ты, кнігаўка цыбатая, табе ўжо і тое цікава! Якая ты яшчэ дзеўка, га? Гэта ў наш час, бывала, у шаснаццаць замуж аддавалі, каб рот лішні збыць. Дык жа — дзеўка тая галасіла па сабе, як па нябожчыцы... А ты чаго хітруеш, жмурышся, муркаеш, як катыска? Рана табе пра тое думаць...» — «А я, бабуля, ні пра што такое не думаю. Я пытаюся, што далей з табой было. Кароў ты пачала пасвіць, так? А што далей? Як дзеўкай стала?» — «Ай, унучачка, я і не прыкмеціла, як дзеўкай стала. Чатырнаццаты гадок ішоў, а тут рэвалюцыя пачалася — як гром з яснага неба. Тады ж цёмна людзі жылі, рэдка хто ў свет выбіраўся. Навіны ў вёску прыходзілі — гады ў рады. Калі салдат які дадому вяртаўся ці хто яшчэ са свету, дык усім сялом збіраліся, каб пачуць, што на свеце робіцца. Помню, татаў малодшы брат, дзядзька Антось, з Амерыкі прыехаў. Якраз перад самай той вайною, якую нямецкай звалі. Прыехаў худы, жоўты ўвесь, кашляў — быццам у грудзях і ў горле ў яго тарка аб тарку дзёрлася. Помню, усё ляжаў на палацях у запечку і кашляў. Ехаў у Амерыку, каб грошай зарабіць, зямлі купіць, а прывёз адно сухоты, у Амерыцы ў падзямеллі зарабіў, з тых сухотаў і памёр, году не пажыўшы дома. Дык тады да нас, паслухаць дзядзьку Антося, паўсяла прыходзіла. А ён пачне апавядаць, якія там людзі, што ёсць і чорныя, і чырвоныя, дык усе божкаюць, галовамі ківаюць, не вераць, што машыны там усякія, і што дамы — сто хат адна на адну пастаўлены... Дык каторая баба і не сцерпіць, на дзядзьку Антося рукамі замахае: кінь ты, Антоська, пабойся бога, мы ж не дзеці, што ты нам казкі гаворыш, як малым... А тут — рэвалюцыя. А перад гэтым — вайна. У нас немцаў спачатку не было, яны пасля рэвалюцыі паявіліся, а вайну ў сяле больш па калеках ведалі, што вярталіся і ў Ганаровічы і ў суседнія вёскі. Па тым, што коні кожны год забіралі і забіралі. А як пачулі людзі, што цара не стала, дык папалохаліся — каб ты ведала. Мама, помню, сядзе што рабіць і ўголас сама з сабою: «Што ж гэта будзе, а ці ж можна без цара, гэта ж ці не канец свету ўжо падыходзіць?..» А тата, ён смялейшы быў, ведама, мужчына, кажа: «Так і трэба Мікалашку!..» Але толькі ў хаце, не пры чужым чалавеку, такое скажа, а на вуліцы асцярожнічаў, як усе ў сяле. Усё баяліся і не верылі, што цар не вернецца... Помню, адной раніцы пайшла па сяле чутка: пана няма, за граніцу ўцёк. Тады ж, тым днём, шмат хто ў маёнтку пабываў і сёе-тое сабе ўрваў — і з палаца, і з аборы, і са свірна... Казалі ўжо і пра бальшавікоў, і пра Леніна. Маладзейшыя мужчыны, найперш хлопцы нежанатыя, смела ўжо, адкрыта пра зямлю панскую гаварылі, што дзяліць яе трэба. Асабліва асмялелі, як у нас, у Ганаровічах, аказаўся першы бальшавік, Зарэмбы Івана сын Даніла. Ён у Мінску рабіў, казалі, на чыгунцы, а тут раптам дадому заявіўся, Савецкую ўладу рабіць. Збіраў людзей і выступаў перад імі. Маладыя хлопцы за яго ўсе пагалоўна. А старэйшыя, бацькі іхнія не спяшаліся, адмоўчваліся: паглядзім, што з таго будзе, куды ўсё павернецца... А яно ж, унучачка, скрутна было — не давядзі бог. Я дзеўчынёха была, мала што разумела, але ж і то бачыла, што сёння — адно, заўтра — другое. Зарэмба Даніла знік нечакана. А там немцы паявіліся, колькі часу стаялі па хатах. Пасля немцы прапалі, дык палякі прыйшлі. Гарцавалі на конях, з людзей здзекаваліся... Аднаго дня сагналі ўсё сяло на Сысоўшчыну, за карчму. Мясціна такая ў Ганаровічах, пагорак так завецца — Сысоўшчына. Яго яшчэ Ямішчам звалі — там многія на зіму ямы капалі і бульбу ссыпалі. Камень там пры дарозе ляжаў — вялізны такі валун, малой, помню, не ўзлезці на яго было. Дык ля таго валуна траіх камуністаў засеклі жаўнеры. Двух хлопцаў і дзяўчыну. Маладзенькую такую, прыгожую. Косы ў дзяўчыны былі доўгія, тоўстыя. Іх шабля ніяк не брала, як ім галовы секлі. Людзі нашы адварочваліся, млелі, бачачы тое. У мяне і цяпер уваччу тое стаіць. І дзяўчына тая, і галоўка яе акрываўленая, з касой перасечанай... Хто яны былі, адкуль — каб жа знаццё. Камунары, жаўнеры сказалі, камуністы. Іх пасля мужчыны там жа, на Сысоўшчыне, ля таго валуна і пахавалі...» — «І не даведаліся, хто яны?» — «Не, унучачка, так і не ўведалі. Мо здалёку адкуль, што ніхто не агукнуўся... Калатнеча была, каб ты ведала! Палякі тыя, жаўнеры — такія ўжо звяры. Але паперлі і іх, дзе і форс дзеўся. Помню, праз Ганаровічы красныя ішлі. На коніках і пешшу. Глядзець па іх было жаласна — абы-як адзетыя, абутыя хто ў што — у каго чаравікі, у каго боты, а ў каго і лапці. Немцы тыя, палякі дык разадзетыя былі, асабліва палякі — усе панамі выглядалі. А гэтыя — от простыя вясковыя хлопцы-гарапашнікі. Але вясёлыя ішлі, бадзёрыя, песні пелі. А якія ж камуністы ўсе, якія справядлівыя! Помню, да нас на надворак салдацік красны забег. Дык жа не так, як той жаўнер польскі: матка, псякрэў, кілбасу давай!.. Гэты зайшоў, ціха так папрасіў: мамаша, мо пакушаць найдзёцца... А ўлетку ж гэта было, самай галоднай парою, бабовым цветам, нават бульбы яшчэ не капалі. Ну, але мама кінулася ў камору, у пограб збегала, у гарод, прынесла яму яек, агуркоў, скрылік сала, нават і шматок паляндвіцы, што пасля сенакосу ацалела, не пашкадавала. Салдацік так ужо дзякаваў: спасіба, мамаша, спасіба, па такім харчам далёка дайдзём... Я і цяпер помню таго салдаціка: гімнасцёрачка і штаны латаныя-пералатаныя, выбеленыя сонцам і потам, чаравікі ці то дротам, ці то аборчынай перавязаны, бо падэшвы цвікамі ашчэрыліся, вінтовачка на плячы, і твар помню — кірпаносы такі, смяшлівы, вяснушчаты. Маладзенькі такі салдацік, як хлопчык-падлетак. Пушок такі рыжанькі на шчоках — ці галіўся яшчэ... Я, унучачка, кажу ж табе, дзяўчо была, а як пабачыла тых красных, што Пілсудскага пагналі, дык як нешта ўва мне перамянілася. Ці сама да таго дадумалася, ці ад старэйшых пачула што, а толькі як зразумела я: будзе ў нас Савецкая ўласць, ніхто яе не адолее, бо ўвесь народ за яе, бо галодны і босы люд пайшоў на вайну, каб мець волю і шчасце. Не, унучачка, тое бачыць трэба было, каб думаць так. Як яны ішлі, з якою вераю, з якой радасцю. Шчаслівыя людзі ішлі. Я да таго не бачыла і не разумела, што такое шчаслівы чалавек, а тут убачыла шмат шчаслівых людзей. Яны неслі сонца ў вачах,.. Мне ішоў ужо шаснаццаты год, гэта ў дваццатым ужо было, і з той пары неяк павярнулася да новага жыцця. Мама ў царкву гнала, сварылася: «Ты дзеўка, тваё бабскае дзела, клапаціся, каб замуж выйсці за добрага чалавека, сям’ю дарэчную завесці, пра пасаг думай...» А я кожны вечар, кожную вольную хвіліну да камсамольцаў бягу — неўзабаве ў нас і камсамольцы паявіліся, клуб у былым панскім свірне арганізавалі. А пазней трошкі ўсе пачалі бегаць у камуну. У панскім маёнтку камуну зрабілі, там спектаклі ладзілі, дыспуты, чыткі ўголас праводзілі... Там я і Раманка свайго знайшла...» — «Ой, бабуля, раскажы! Як ты яго знайшла? Ён што, прыезджы быў?» — «Ат, унучачка, гэта я так кажу — знайшла. Знайшла, каб жыць разам. А ён ніадкуль не прыязджаў. Ці ж ты забылася, што ён мяне ў Альхоўку забраў? Ну, от ён і быў з Альхоўкі, з суседняга сяла. Яму столькі ж гадоў было, колькі і мне. Толькі доля ў яго была надта ж горшая. Я з татам і з мамай жыла, бедна, але ў сям’і сваёй, а ён бацькі свайго зусім не помніў, яму чатыры было, як бацька памёр, а ў дзевяць гадкоў матка памерла. Ён трошкі ў цёткі сваёй пабыў, а з дзесяці гадоў у папа служыў. Парабкам папоўскім быў. Спачатку пастушком, а пасля, падлеткам, араў, касіў, у лес ездзіў. Адно добра, што Раманок у папоўскім доме чытаць і пісаць навучыўся, як і мама мая, толькі маму папоўскія дочкі навучылі, а Раманок зімою ў школку бегаў. Да навукі ён здатны быў, похапкамі, урыўкамі, але скончыў чатырохкласную школку. Дык ён у камуне з грамаццю сваёй рахункаводам ці пісарам стаў, а ў дваццаць чацвёртым, як яму дваццаць было, яго зрабілі старшынёй сельсавета. Ганарылася я сваім Раманком. Да яго ж людзі адусюль, з розных вёсак ідуць, і ён ужо не Раманок, папоўскі парабак, ужо і не камунараўскі пісар, а старшыня сельсавета Раман Пятровіч! А мама яго ўсё роўна не любіла. Ат, казала, галота, аднымі штанамі свеціць, ні хаты сваёй не мае, ні зямлі. Зямлю яго, што пасля маткі засталася, цётка з дзядзькам абраблялі. Дык я слухаю маму і баюся прызнавацца, што мы з Раманком даўно сустракаемся, дружым, што згаварыліся пабрацца...» — «А што гэта — пабрацца, бабуля?» — «А бо, унучачка, ты ўжо быццам і не ведаеш! Пабрацца — то пажаніцца. Ён ужо даўно гразіўся прыйсці да нас са сватамі, а я ўсё не дазваляла, казала — сама скажу маме і тату, каб па-людску ўсё было. Аднаго разу жалі мы з мамай жыта за аселіцай, ля цагельні, гэта ўжо ў дваццаць пятым годзе. І вазьмі я ды скажы маме пра Раманка. Ой, як мама пачала сварыцца! Ажно серп кудысьці шпурлянула, да мяне ледзь не з кулакамі. «Я,— крычала, з недавяркам, з бязбожнікам усё жыццё прамэнчылася, і ты сабе такога знайшла, такую долю абрала, ці на ім свет клінам сышоўся?..» А я маму ведаю, пад гарачую руку ёй лепш нічога не кажы. Ну, я і маўчу, жну сабе і маўчу. Мама пакрычала-пакрычала, а пасля села пад мэндлік, паплакала, супакоілася, зноў, як і я, за серп узялася. Мне — ні слова больш. І вечарам маўчыць, як з поля прыйшлі, і назаўтра ні слова. Быццам я ні пра што не гаварыла. Дзень, другі, трэці маўчала. А на чацвёрты, як мы ў поле ішлі, раптам загаварыла. Я, кажа, дачушка, супраць тваёй волі не пайду, бацька таксама не будзе пярэчыць, рабі што хочаш, мо і праўда свет цяпер зыначваецца, мо ў вас доля будзе іншая, лепшая і шчаслівейшая... Ну, кінулася я да мамы, ашчаперыла яе, зацмокала, зацалавала...» — «А што, бабуля, кахала ты свайго Раманка?» — «Іш, кнігаўка, і гэта табе цікава!.. Кахала ж, ведама. Каб не кахала, дык бы і не бегала, не перажывала б і мамы не прасіла б...» — «А як, бабуля? Як ты яго кахала? Скажы, як?» — «А хіба ж пра гэта можна сказаць, унучачка? Хіба ж тое скажаш словамі? От ты жнеш жыта, сонейка з гары-вышыні смаліць, прыпякае, пот вочы табе залівае, муха-назола ці сляпень у вочы пішчом лезе, а ты і не бачыш, не зважаеш на ўсё тое, табе ні спіна не баліць, ні рукі, ні ногі босыя вострае ржонне не коліць — чуеш ты, як лёгкі ветрык валасы твае над лобам варушыць, як каласкі пад ім цененька-цененька звіняць-наспеўваюць, і табе так добранька на душы, так лёгенька, што і самой хочацца запець, і запела б, каб не мама побач... Альбо вечарам пойдзеш на аселіцу, да рэчкі, ногі спаласнуць, сядзеш на кладку, спусціш ногі ў сцюдзёную, крынічную вадзіцу, боўтаеш імі ў рэчцы, а сама глядзіш некуды, куды і не ведаеш, і бачыш не тое, што перад тваімі вачамі,— неба зыркае, чырвонае, дзе толькі што за небакрай сонца села, змрок, што паціху запаўняе лагчынкі, западзінкі між кустамі, светлы, лёгкі, быццам касмылькі расчасанай воўны, туманок над аселіцаю. Нічога гэтага ты не бачыш, а бачыш...» — «Яго бачыш, бабуля? Аднаго яго?» — «А хай цябе кот убрыкне, унучачка!.. І ноччу спаць ляжаш, а табе не спіцца, ты ляжыш на сенніку ці, калі ўлетку, на сене ў адрыне, і так лёгка табе, добранька, быццам ты стала бязважкаю, як перына птушыная, вось-вось падымешся ўгару, падхопіць цябе лёгкі начны вятрыска і панясе над соннай вуліцай, над прысадамі, над лугам-аселіцай, над рэчкай, і ты б лятала так і лятала, і не засынаецца табе доўга-доўга, ажно пакуль не пачне святлець пакрысе, і адкульсці прыплыве да цябе на сена золкавы халадок, і ты нацягнеш тады на сябе скамячаную ў нагах, непатрэбную дагэтуль пасцілку, накрыешся з галавой, скруцішся абаранкам і заснеш хутка і смачна, соладка, хоць і ненадоўга...» — «Ой, бабуля, ты ўсё адно як вершамі гаворыш! Каб і мне калі так...» — «Паспееш з козамі на торг, кнігаўка!» — «Бабуля, а пра што вы гаварылі, як сустракаліся, га? Пра любоў?» — «А от як сустракаліся, дык пра любоў, унучачка, якраз і не гаварылі. Не ўмелі мы гаварыць пра любоў. Ці саромеліся, ці не ўмелі. Я дык болей маўчала, а Раманок пра новае жыццё гаварыў, пра светлы час, калі будуць жыць нашы дзеці, пра курсы лікбезу, мяне гнаў на тыя курсы, дакараў, што ў камсамол не ўступаю. А я сяджу, слухаю, галавой ківаю, пагаджаючыся, а сама сабе думаю: ты гавары, гавары, Раманок, я цябе чую і мне добранька з табой, а больш мне нічога не трэба, ты граматны — значыцца, і я з табой граматная, ты камсамолец — значыцца, і я з табой камсамолка, бо куды ж мне без цябе? А ён як зразумее, як пачуе мяне і сам замаўчыць, абніме мяне, прыгорне...» — «Ой, бабуля, бабуля, і не сорамна табе?» — «А чаго ж саромецца? Што было, тое было. Ты пытаешся, я апавядаю. Гэта ў мяне, са мною было. А ў цябе яшчэ будзе. От мо і ведай, як яно павінна быць. А яно павінна быць, унучачка, калі па-сапраўднаму. А як будзе, дык не прабяжыць тады між двума ні сваркі, ні крыўды. У нас з Раманком ніколі непаразуменняў не было. Ад яго я ці ён ад мяне ніколі нічога благога не чуў. І заўсёды было ў мяне адчуванне, што ёсць у мяне чалавек, каторы ці не даражэйшы за тату з мамай, каторы не дасць цябе ў крыўду і прыйдзе на паратунак, як бы далёка ні быў і ад чаго б мяне ратаваць ні давялося...» — «Стоп, бабуля, на сёння хопіць, бо і цэўка наша насукалася, якраз плёнка скончылася. Але ты не засмучайся, катушак я куплю, і ты мне яшчэ і наспяваеш, і нарасказваеш...»

Але, але, памятае Стэпачка ўсё, што нагаворвала ўнучцы на тыя яе цэўкі. Не выдумляла, не хлусіла, душою не крывіла перад Людачкай. Просіць, хоча ведаць, як жыла бабуля,— хай ведае. А прыдумляць, хлусіць ёй, Стэпачцы, не выпадае. Чаго ж яна будзе прыдумляць? Не подлічала яна ў жыцці, ад работы не ўцякала, мужа любіла-шанавала, дзяцей глядзела-гадавала. Як магла, як умела, так усё і рабіла. А не магла сама — людзей прасіла, не ўмела — у людзей вучылася.

На лёс свой яна не наракае. З Раманком сваім і праўда жылі яны душа ў душу. І матка пасля пагарнулася да яго, як да сына роднага. Пажаніліся яны ў дваццаць шостым. Два гады жылі ў Ганаровічах — Раманок да іх у хату прыйшоў. А пасля паставіў у Альхоўцы, на колішнім бацькавым селішчы, хату з новага лесу. Яна сама, Стэпачка, глядзела за ўсім, як ставілася тая хата. Яна сама загарнула ў хусцінку манету сярэбраную, савецкую, палціннікам называлася, і паклала ў вугал першага вянка.

Хату паставілі за лета, к зіме яны і перабраліся ў яе, у першую палавіну, меншую, дзе паспелі пакласці падлогу і зляпіць печ, а тая, другая палавіна, ажно тры гады стаяла няскончаная — у наступнае лета рукі не дайшлі, а восенню Раманка ўзялі ў армію. Праўда, доўга ён не служыў, менш чым год, па хваробе адпусцілі дамоў, але зноў жа — не да хаты было.

У той хаце, пастаўленай Раманком, нарадзіліся ўсе яе дзеці — спачатку Сонька, у дваццаць восьмым годзе, праз чатыры гады — Вася, а пасля астатнія, адно за адным, роўна праз два гадочкі, як па заказу,— Міша, Толя і Косцік. У саракавым годзе нарадзілася шостае яе дзіцятка, таксама хлопчык, Сашкам назвалі, але пажыў Сашка нядоўга, месячык з хвосцікам. Нарадзіўся ён на зыходзе вясны, у сярэдзіне мая, а ў канцы чэрвеня, калі пачалі звозіць у пуні свежае сена з лугу, загінуў яе хлопчык. Падвесіў Раманок у пуні да бэлькі начоўкі, і маленькі Сашка гушкаўся ў тых начоўках, пакуль яна, маці, на гумне сена дасушвала ці ў гародзе поркалася. Большанькія яе, Міша і Вася, там жа, у пуні, гулялі, і меншыя, Толік з Косцікам, пры іх. Тым разам пачула яна, што Сашка заплакаў. Гукнула яна да Васі і Мішы, каб палюлялі малога, суцішылі. А праз колькі хвілін падалося, быццам ці то піскнуў, ці то крыкнуў хто. Абарвалася ў яе чамусьці сэрца, убегла ў пуню, кінуўшы граблі, бачыць — начовачкі на зямлі валяюцца, вяроўкі пустыя на бэльцы матляюцца, а Саша на таку, на чыста падмеценай выбітай гліне ля самай сцяны нічком ляжыць. Падхапіла яна яго на рукі, а ён ужо і звяў, нават не хаўкае — галоўкай аб сцяну ўдарыўся, так разгушкалі старэйшыя яе памочнічкі начовачкі, што сарваліся вяроўкі з набарсцяў, і паляцелі начовачкі разам з дзіцяткам долу...

Колькі гадоў з таго часу мінула, а як успомніць, так і зойдзецца ў яе сэрца, і абарвецца, кудысьці ўніз ападзе — ёй у вачах так і пацямнее. Гэта ж дай веры, не чужы хто, не вораг, свае дзеці такое нарабілі. А ці ж яны вінаватыя? Сама яна, Стэпачка, вінаватая, сама. Раманок, праўда, стагнаў, зубамі скрыгатаў, на сябе віну браў — чаго яму ўзбрыло з тымі начоўкамі ў пуні, але ж яна ведае — сама вінаватая, не трэба было на малых спадзявацца, трэба было самой падысці, пакалыхаць дзіцятка, а мо і цыцкі даць, каб супакоілася. Не падышла, не дала...

Учора так увесь дзень яны і прамаўчалі — маладое і старое. А сёння Людачка з самага ранку да сяброўкі пабегла, каб разам перад экзаменам пачытаць нешта. Сёння экзамен, а, казала, нечага не прачытала і баіцца, што якраз тое, нячытанае, ёй і выпадзе. Па нейкім законе подласці, тлумачыла бабулі, але што гэта за закон такі, яна, Стэпачка, так і не зразумела. Адно зразумела, што ёй зноў ляжаць адной і маўчаць.

От яна і ляжыць на тахце сваёй. А як ляжаць надакучыць, па кватэры паходзіць, у адзін пакой загляне, у другі, на кухню сходзіць, у акно паглядзіць. Ціха, адзінока ў кватэры, і ад гэтага ёй, Стэпачцы, яшчэ самотней робіцца. Адно думкі самоту развейваюць. Ці мо наганяюць? Думкі не слухаюцца яе, прыбягаюць, як уздумаецца — то з даўнейшага-даўнейшага яе жыцця, калі яна зусім зялепухай была, то з пазнейшага, як яна ўжо ў Альхоўцы Стэпачкай жыла, а то, наўздзіў, набяжыць знячэўку і тое, што зусім нядаўначка было, як яна ў бальніцы рабіла.

Прыгадалася было — і чаго, каб хто спытаў? — як яна з маткай-нябожчыцай хадзіла нечага ў маёнтак. Ён з вёскі відаць быў, маёнтак панскі, стаяў на пагорачку. Відаць быў парк — дрэвы кучаравыя, высокія, абгароджаны рашотчатай агародкай. Відаць быў сад — шмат-шмат радочкаў яблынь, а за ім высокі і густы шарок елак, роўненькіх, адна ў адну, як блізняткі. Злева ад саду бялеліся доўгія будыніны — панскія аборы, кароўнікі, аўчарні, стайні. А сярод дрэў у парку ўгадваўся здалёк палац — таксама белы, мураваны, двухпавярховы. Ім, дзецям, надта ж хацелася пабыць там, паглядзець на ўсё зблізку, але і думаць пра тое не хапала духу. Можа выскачыць, казалі, панскі служка і зацкуе сабакам... І от яна пайшла туды з маткаю. З дарогі ўзышлі на акуратны, дагледжаны, з точанымі парэнчамі масток праз канаву, ступілі на роўненькую, без адзінай выбоінкі, насыпанку-дарожку, дайшлі ёю да высокай брамы, адчынілі ў ёй малыя ўзорчатыя веснічкі і апынуліся ў парку. Маці трымала яе, малую, за руку, але ўсё роўна дачка трымцела ад страху. Яны дайшлі да ганка — высокага, таксама з точанымі парэнчамі, прыступкі ганка вялі на ашклёную веранду, што апярэзвала з боку парку ўвесь палац. На ганак выйшаў чалавек — у чорнай безрукаўцы, з вялікімі вусамі (яна, Стэпачка, як сёння яго бачыць), нешта сказаў маці. Маці пакланілася, і яны пайшлі назад. Ішлі той жа дарожкай, сярод кветак, Стэпачка глядзела сабе пад ногі і толькі цяпер заўважыла, што дарожка так чысценька падмецена, быццам на ёй ніколі не было ні саломінкі, ні апалага лісточка з дрэва. І пасля, калі чула ад маці пра пекла і рай, малая Стэпачка ўяўляла рай тым панскім паркам, маёнткам, які яна пабачыла краем вока. А чаго яны хадзілі, што трэба было маці там, у памяці не засталося...

То раптам бачыла сябе на альхоўскай вуліцы ў той дзень, як раскулачвалі Хазяінавых і Дабрагостаў. Хазяінавых у Альхоўцы не любілі і тады, у той дзень, не шкадавалі. Яны і праўда былі кулакі — і стары Кузьма Хазяінаў, і яго два сыны. Злыя, жорсткія былі людзі. Казалі, што яшчэ за царом Кузьма купіў сабе гэтае прозвішча — Хазяінаў, як выбіраўся з сяла на хутар. Казалі таксама, што не ўсё чыста і з грашыма, за якія ён купіў зямлю і лес, каб будавацца на тым хутары, быццам ён зарэзаў і абрабаваў яўрэя-карчмара недзе за Віллёй. Жылі Хазяінавы на хутары ваўкалакамі, адасоблена ад усіх, зацята працавалі самі і гэтак жа зацята прымушалі працаваць тых, каго наймалі ўлетку, у касьбу і жніво. І, аказалася, не хлусілі людзі, калі казалі, што Хазяінавы, як барсукі, усё ў сваю нару цягнуць-валакуць. Дабра ў іх і праўда было шмат: і з адзежы, і ботаў многа пар, і кажухоў новых, неадзяваных, і скруткаў палатна — саматканага і крамнага, і хамутоў, вупражы рознай, калёс, саней, панарадаў, і грошай многа. Яна, Стэпачка, сама на тым хутары не была, але бачыла, як Хазяінавых везлі праз Альхоўку ў раён. Ехалі яны на некалькіх падводах, моўчкі, злосна зіркаючы на людзей. Гануля, Кузьмова старая, падала была голас — залямантавала, але Кузьма так гыркнуў на яе, што ёй умэнт зарвала.

Дабрагостаў жа шкадавалі. Шкадавала і яна, Стэпачка, хоць Раманок і папракаў яе за гэта. Калі Хазяінаў, казаў, кулак, дык Дабрагост — падкулачнік, адно семя, і трэба іх пад корань, каб не заміналі астатнім. А яна не пагаджалася. І тады не пагаджалася, і цяпер не пагаджаецца. Які ж падкулачнік быў Дабрагост? Галота галотай, казалі, быў ён да рэвалюцыі. Рэвалюцыя яго зямлёй надзяліла. І шчодра надзяліла, па едаках, а сямейка ў яго была вялікая — старыя бацька з маткай, ён, Дабрагост, з жонкай і шасцёра дзяцей — чатыры сыны і дзве дачкі. К таму часу, як пайшла пагалоска пра калгасы, дзеці ў Дабрагостаў падраслі, тры сыны паспелі пажаніцца і нават абдзеціцца, але бацька ніводнага не аддзяліў, усе жылі ў адной хаце на дзве палавіны — усяго васемнаццаць душ. Яна, Стэпачка, заходзіла да іх у хату і на свае вочы бачыла печ-гамэрню ў сенцах, між дзвюма хатамі, у якой Дабрагосціха з нявесткамі варыла вялізныя, вядзёрныя, чыгуны капусты і бульбы, каб накарміць такую сямейку, бачыла нары-палаці ўздоўж сцен, на якіх упокат спалі малодшыя дабрагосцікі.

Выязджалі Дабрагосты шумна, усе — і старыя, і малыя — плакалі, сядаючы ў калёсы, слёзна развітваліся з людзьмі, просячы ўсіх не хаваць на іх крыўды, прашчаліся з вёскай — з вуліцай, з дрэвамі, з платамі, ажно не вытрываў упаўнаважаны з раёна, махнуў рукой: давай, канчай, паганяй, развялі тут анцімонію!.. Дальбог жа, памятае Стэпачка, альхоўцы спачувалі Дабрагостам, хоць, як паслухаць, кулакі яны, выходзіла: і коней у іх — дзве паркі і жарабя з кабылаю, і кароў многа, у дадатак яшчэ і бык, да якога блізкія і далейшыя суседзі сваіх каровак вадзілі, як патрэба была такая, і авечак больш за тузін, і малатарня свая...

Хазяінавы так і не вярнуліся ў Альхоўку — ні да вайны, ні пасля яе. А Дабрагосты вярнуліся. І вельмі скора — ці не праз месяц. Жанатыя сыны адышлі ад бацькі, паставілі свае хаты, уступілі ў калгас, дочкі павыходзілі замуж. Высяленне іхняе забылася, ніхто і не напамінаў, калі толькі — дык жартам. Аднак жа род іх, хоць і не малы, звёўся ў Альхоўцы. Старыя — дзед з бабай — памерлі яшчэ да вайны, а сам Дабрагост з жонкай па вайне ўжо, неўзабаве, а сыны, усе чацвёра, злажылі галовы ў вайну: трое на фронце, а чацвёрты, самы меншы, Алег,— у партызанах, а дзеці іхнія, як амаль усе дзеці, падаліся пасля вайны ў гарады, параскідаліся па свеце.

А то прыбегла ў галаву Стэпачцы, як ратавала яна ў бальніцы дзеўчынёху адну, маладзенькую зусім, школьніцу, лічы. Даўмелася ж, дурніца: пакрэмзала сабе рукі лёзкам, якім мужчыны голяцца. Гэта ж адчула, што дзіцятка будзе, а хлопец, дай веры, адчураўся: я нічога не знаю, мая хата з краю, ці мала з кім ты магла, а мне, дурню, у хамут лезь... Нарабіла дзеўка бяды, а пасля і сама спалохалася — жыць захацелася, ну, а бацькі баіцца, бо гразіўся з дому выперці, і дзеўчынёха не спіць, плача ў падушку і плача. А калючая — не падступіцца, слова не скажы ёй. І мо таму, што яна, Стэпачка,— не, не Стэпачка, а цётка Стэфа,— не доктар і нават не сястра, а ўсяго толькі санітарка, дзеўчынёха тая з адной ёю мякчэйшая была — хоць на слова абзавецца. От яна, цётка Стэфа, і ўзялася за яе. Не шкадавала, не сюсюкалася з ёю. Супраць поўсці гладзіла. Хто табе, казала, даў права на чужое жыццё замахвацца? На якое чужое? А на тое, што ў табе завязалася! Ніхто такога права не даваў! І хто табе ў вушы ўбалабоніў, што дзяўчыне радзіць сорамна? Не радзіць — от сорам! А баба на тое і баба, каб раджаць. А хлопца свайго ты нашто асарамаціла? Ён жа мо проста спалохаўся — таксама ж малады яшчэ і дурны, а ты — адразу за лёзка. Што ён пасля гэтага пра цябе падумае? А на бацьку свайго ты чаго крыўдуеш? Няма на свеце таго бацькі, каб дзіцяці свайму не дараваў. Ну, пазлуе спачатку, пабурчыць, не без таго, але ж пасля і пашкадуе. А табе хай усё гэта навукай будзе. І будучую сваю дачку навучы, што ўсё сваю пару павінна мець. Без пары і яблык, кажуць, зрываць няможна, а то ж... Трэба было памятаць пра гэта, дзеўка... Ну, дзеўка дзеўкай, а цётка Стэфа яшчэ і матку яе пераняла, з ёй пагаварыла, і бацьку — ён з маткай у бальніцу прыходзіў, але ў палату не падымаўся, унізе чакаў жонку — прысароміла: дачка глупства зрабіла, коніка выкінула, дык чаго ж ты, чалавеча, свайго коніка не зацугляеш? Нашто ж думаць, што яна горшая за ўсіх? Ці ж з ёй першай бяда такая? Моршчыўся ён, адварочваўся, маўчаў, але наступны раз не застаўся ўнізе, разам з жонкай падняўся наверх, зайшоў да дачкі...

Ці трэба было ўсё тое цётцы Стэфе? Хто ёй тая дзеўчынёха? Хворая ў палаце, у якой яна прыбірае. Толькі ж не можа яна спакойна глядзець, як хто мэнчыцца. От гэта і падштурхнула яе да дзеўчынёхі: памажы ёй, зялепусе, справіцца з бядою, мо сумееш памагчы, ты на свеце пажыла, бачыла бяду вялікую і малую...

Чаго-чаго, а бяды-гора яна пабачыла. Таму і згадкі, спаміны яе ўсе не сказаць каб вясёлыя. Часцей прыходзіць на памяць тое, што з бядою — сваёй ці людскою — спалучана. Найбольшая ж бяда, адна на ўсіх людцаў, была тады, у вайну. Сама вайна і была той бядою. Бядою, горам вялікім, пакутамі, страхам, пракляццем страшэнным. Перажыў чалавек вайну тую — ніколі не забудзе. Ці стары, ці малы. Ніхто і ніколі. Ёй жа і па сёння вайна тая сніцца. Яна ўжо адмахваецца ад тых сноў-спамінаў, а — не можа адмахнуцца. Сярод усяго, што помніцца, найбольш яна баліць — вайна. Якая б скруха на сэрца ні лягла — першым успамінам вайна абзавецца.

От і ўчора, і сёння. Як толькі змружыць вочы, так і стаіць перад ёю той дзень, калі яна з дзецьмі ў Альхоўку з лесу вярталася. А заадно і дні перад тым, калі яна ўцякала ад блакады і не магла ўцячы, калі сама ратавалася і дзяцей ратавала. Каб жа яшчэ не ездзіла яна ў Альхоўку! Сорак гадкоў прамінула, а быццам зноўку вярнулася ўсё тое да драбніц, быццам было толькі ўчора...

Расказвала яна пра вясну і пачатак лета сорак чацвёртага Людачцы неаднойчы, унучачка яе аповяд і на цэўку сваю запісала, але ж — ці раскажаш усё і за сто разоў, ці хопіць тае плёнкі, стужачкі тае, каб запісаць усё, што ўведала яна, што рабіла, што думала і перажыла за той месяц-другі?..

Стэпачка не зайшла ў хату — сілы не хапіла, каб падняць босую, у закарэлай балотнай твані нагу на камень, ступіць на ганачак-прыстрэшак і, зрушыўшы ўгору парудзелую ад іржі клямку, пацягнуць да сябе цяжкія філянговыя дзверы. Пакуль тэпала ўслед за дзецьмі, дык і тэпала, не думаючы, здаецца, ні аб чым, машынальна перастаўляючы ногі, шлэпаючы імі спачатку па гарачым, як прысак, дарожным пяску, а пасля па халаднаватай, выбітай, быццам ток, сцежцы, якая хоць і бегла па аселіцы ўлукаткі, аднак жа ўсё ж трошкі спрамляла і скарачала шлях. Так неўпрыцям і датэпала да варотцаў, што аддзялялі надворак ад вуліцы, прайшла міма іх, паваленых, сарваных з драцяных абручоў-завесаў, дабрыла па ўтравелым і таму, пэўна, нязвычна мяккім надворку да каменя-круглея ля ганка, і тут як бы хто знячэўку выцягнуў з яе невідочны прут, што трымаў яе тырчма, стаяком — так і асунулася на той нагрэты, ажно напалены камень-круглей і бяссільна, цяжка паклала рукі на худыя, вострыя калені, звесіла на грудзі галаву. Сядзела і не то драмала, не то адранцвела ў непрытомнасці, чула і не чула, як у хаце гаманілі і смяяліся дзеці, як бегалі з першае хаты ў другую, як нечым там грукалі і бразгаталі і, здаецца, нечага гукалі і да яе, да маці, але не азывалася. Хай бегаюць, хай крычаць, хай смяюцца! Цяпер ужо можна. Можна і пакрычаць, і пабегаць, і пасмяяцца. Нават парагатаць. І громка-громка, каб ажно шыбіны ў вокнах затрымцелі-зазвінелі. Цяпер можна. Цяпер усё можна. Хай яны пабегаюць, пасмяюцца. А яна пасядзіць. Проста так пасядзіць. Во тут, на цёплым камені пры ганку сваёй хаты. Як калісь, скончыўшы палоць грады ці вярнуўшыся з Доўгага балота, дзе разбівала і варочала пракосы,— тады, натаміўшыся, таксама было добра во так пасядзець на цёплым камені, ні аб чым не думаючы. Сёння ж яна не проста натамілася-напрацавалася. Сёння яна, як той казаў, да ручкі дайшла. Добра яшчэ, што датэпала ўсё ж, дапаўзла-прысунулася сюды, да роднага котлішча, а не павалілася дзе-небудзь у іншым месцы, у Барку тым самым, у Ганаровічах, на Краснай горцы ці на кладцы ля Анціпавай сажалкі на аселіцы. Не думала, здаецца, што дойдзе. А от жа дайшла. І ліха з ім, што не хапіла сілы адчыніць дзверы і зайсці ў хату — ёй і тут добра, на камені ля ганка. Хіба яна мала на ім сядзела? Хіба толькі тады, як з гарода, спіны не чуючы, выпаўзала ці з таго ж доўгага балота вярталася? А колькі бульбы перабрала-перачысціла, на ім седзячы? А колькі разоў, кароўку падаіўшы, прысаджвалася на ім, каб ногі замлелыя адышлі? А колькі праседзела на ім, пылянят і дзяцей пільнуючы?

Раманок як ведаў, што яна ўпадабае камень гэты. Дзе толькі і знайшоў такі роўненькі і кругленькі, быццам высечаны, быццам роблены на жорны і недароблены на нейкай прычыне. Казаў, пад Зубавай гарой недзе ўгледзеў і не паленаваўся, прывёз. Яшчэ хата не скончана была, у другой палове ні вокнаў, ні падлогі не было, а тут зрабіў Раманок ганачак-прыстрэшак і ля яго паклаў гэты камень-круглей. Хадзі, Стэпачка, казаў, і не спатыкайся, бо няма чаго спатыкацца, камень пляскаты, роўны, гладкі, як па заказу...

Згадала Раманка свайго, але — не заплакала. Ці не ўпершыню не заплакала. Хоць і прыкацілася да грудзей гарчэча пякельная, аднак усё ж не заплакала — і на гэта нават сілы не было. Да ручкі, да ручкі дайшла яна, Стэпачка! Нават самой не верыцца, і не паверыла б ніколі, што можа чалавек да такой знямогі дайсці — каб рукой было цяжка паварушыць, каб павекі расплюшчыць — як дзверцы ў столі на гарышча галавою падняць-адкінуць. Во, нават уздыхнуць-пазяхнуць і то цяжка — быццам цябе нехта суткі навылёт цэпам па рэбрах, па спіне, па нагах і руках малаціў і малаціў і цяпер ты, як той сноп абабіты, увесь выпатрашаны і пашкуматаны...

Зіму і вясну жыла яна з дзецьмі, можна сказаць, спакойна — не адна, ведама, а як і ўсе альхоўцы. Здаецца, ні разу не наязджалі, не патыкаліся ў сяло ні немцы, ні паліцаі. Няйначай — баяліся. Пэўна ж, баяліся, бо паўсюль партызаны стаялі. Раней, нават і зімою леташняй, партызаны ў лесе туліліся, у сяло калі дык толькі па начах наведваліся, а гэтую, апошнюю зіму ў цяпле, можна сказаць, правялі — па хатах стаялі. А разам з партызанамі амаль спакойна праседзелі ў сваіх хатах і альхоўцы. Мо толькі разы са два ці са тры пракідвалася паніка, што ідуць немцы, і тады ўсе, і яна, Стэпачка, разам з дзецьмі таксама, уцякалі ў парослыя хмызняком равы пад Зубавай гарой, каб перачакаць там навалу ў старых, яшчэ з сорак другога года, зямлянках-норах. Але тыя чуткі-страхі як хутка агукваліся, так хутка і аціхалі, і ўсе к вечару вярталіся з равоў, асцюдзянелыя і змэнчаныя, у яшчэ неастылыя і надта ж утульныя пасля зямлянак хаты.

І вясну сустрэлі альхоўцы ў сваіх хатах. І не толькі сустрэлі, але і адсеяліся. У каго свой конь быў, каму партызаны памаглі — усе бадай паспелі і ярыны шнурочак пасеяць, і бульбы якія гоні пасадзіць, і грады ў гародзе зрабіць. Яна, Стэпачка, без мужчыны ў хаце, можна сказаць, бо з Васі які там яшчэ памочнік — трынаццаты ў маі пайшоў, а і то змагла і ячменю латку пасеяць, і бульбу за гумном пасадзіць, і грады ўскапаць. А восенню ўмудрылася нават і жыта з пуд сыпануць у раллю — хай будзе, калі не прападзе і калі жывы будуць, дык мо калі-небудзь смачнейшы праснак будзе. Яно, вядома, і змагла, і ўмудрылася толькі дзякуючы Колю Гарачку, палітруку партызанскаму — ён і ўзараў, і пасеяў і ячмень той, і жыта. Такі ўжо дарэчны чалавек, гэты Коля Гарачка! Яна ж і не прасіла нават, не хадзіла і не звягала, як некаторыя, самагонку падсоўваючы, выпрошваючы коніка. Сам прыехаў з плугам на калёсах, зайшоў у хату і папытаў: «Што, цётка, сеяць-садзіць будзем?» І хіба ж адной ёй ласку такую зрабіў? Усім бабам, у каторых гаспадар на фронце быў, і проста адзінокім бабам з дзецьмі, якім таксама — хоць аб лёд біся, што рыбіне ў той задусе.

Але не паспелі свежыя грады ў гародзе зазелянець, як аднаго ранку апусцела Альхоўка. Партызаны яшчэ нацямку зняліся і падаліся цераз Красную горку на Ганаровічы, а з сонцам пасунуліся туды ж і альхоўцы — спачатку як нясмела ўсё роўна, асобнымі сем’ямі, а пасля кучма, групуючыся па-сваяцку ці па-суседску. Паплялася ўслед за імі і яна, Стэпачка. Спачатку думала была не выбірацца з хаты: а мо адседзіцца, мо як-небудзь пранясе тое ліха міма. Але той жа Коля Гарачка («Дзе ён цяпер, каб хто сказаў? Ці ж ацалеў хаця, ці вырваўся з пасткі на Паліку? Ходзяць жа чуткі, што там палягло людцаў— як снапкоў на полі, не палічыць...»), калі яна запыталася напярэдадні, што гэта людзі ўсё пра блакаду гавораць, адказаў, што немцы і праўда ідуць блакадай на партызан і лютуюць, як ніколі не лютавалі, чуючы блізкі свой канец, і параіў: «Баюся, што не пераседзіце, цётка, мы тут не затрымаемся, так што лепей далей ад ліха». Яна толькі і сказала сама сабе, але так, як усё роўна зноў запыталася ў яго: «А куды ж мне, бабе, з дзецьмі?» Гарачка паціснуў плячамі, сказаў: «Куды і заўсёды, цётка».

Звязала яна сабе ванзэлак, укінуўшы туды дзве пасцілкі-дзяружкі, пачаты і другі нечапаны праснакі, торбачку з ячнай мукой, зберажонай на «бабовы цвет», напарстак солі, брусок зжаўцелага і з’ялчэлага сала, з паўсотні бульбін. Другі ванзэлак прыгатавала Соньцы — падушку, пару бляшаных місак, конаўку, яшчэ сякое-такое драбноцце. Клункі з сякой-такой адзежыпай дала ў рукі Васю, а таксама Мішу. І папляліся яны сцежкай праз аселіцу на ганаровіцкую дарогу. А як выйшлі з лазовых ды альховых хмызоў, што густа раслі на аселіцы, на адкрытую дарогу, раптам заспяшалася Стэпачка — зрабілася чагосьці боязна ісці вось так, па дарозе, цераз голае поле, і сама затрусіла-заперабірала нагамі барзджэй, і дзяцей падагнала, каб не валачыліся, як сонныя, а подбежкам, трушком хутчэй да Краснай горкі дапяць, а там ужо і перадыхнуць можна будзе — усё здавалася ёй, што ў кустах, затуленай ад чужога вока, ёй, а разам і дзецям яе, будзе спакайней, не так боязна.

Дабеглі да Краснай горкі, а там напаткалі Анціка Пруса з сям’ёй — з Гіленай і з Волькай і Федзем і Ляксея Камоцкага са сваёй Надзяй і малымі, меншымі за яе Косціка, блізнятамі — Ванем і Пецем. І замест таго, каб спытацца, што яны, Анцік і Ляксей, рабіць думаюць, куды адсюль падацца мяркуюць, накінулася на Ляксея і Надзю: «А дзе ж вашы большыя? Няўжо адных пакінулі?» Надзя жахнулася: «Ай, што ты кажаш! Тут і яны, з Малютай, забаўляюць яе, каб не рыкала...» Тады ўжо яна, як дух перавёўшы, папрасілася: «Дык мо і я з вамі ў кагал? А то ж адной бабе... Га, мужчынкі?» Ляксей не замарудзіў, не стаў круціць галавой, як Анцік, кіўнуў: «Не пытайся пра дурное! Сышліся во, дык разам і будзем...» Пасядзелі трохі, памаўчалі ўсе разам, а пасля Анцік вазьмі ды скажы: «А што, Ляксей, калі абдурыць немцаў тых, га?» Ляксей азваўся так, дзеля прыліку: «Ага, іх абдурыш! Хутчэй яны нас, чым мы іх. Чым ты іх абдурыш?» Анцік, як загарэўшыся нечым сваім, не даў яму дагаварыць: «А ты паслухай, што я скажу! А калі мы нікуды адсюль не пойдзем? Га, Ляксей? Ці ж яны будуць абстрэльваць, абмацваць кожны грудок, кожны лазовы ці альховы гаёк-касмылёк?» Ляксей падняў галаву, зірнуў на Анціка ўжо ці не з увагаю, таксама загарэўся: «А што? Мо і праўда твая, сусед? Зашыемся ў кусты вунь там, з таго краю, ад балотца, і, дай бог, праседзім. Там жа гушчэча — не прадрацца...»

Яны сядзелі там, нават трошку драмалі амаль да полудня. Лета ўбіралася ў сілу, трава шуганула ці не ў калена, сонца, падымаючыся ўсё вышэй, высушвала расу і ў засені, і ўсіх размарыла, пацягнула на сон. Не сядзелася толькі Стэпаччынаму Васю і Ляксееваму Воўку — сказалі, пойдуць «у разведку», будуць наверсе, на самым лабяку Краснай горкі, не надта высоўваючыся з кустоў, сачыць, што робіцца ў сяле і на дарозе, якая бяжыць у сяло з Ельніка — немцы і паліцаі заўсёды адтуль прыходзілі, з Ельніка. Сядзелі сабе, драмалі, ужо ці не зусім супакоіліся, як раптам пачулі няблізкія, але і не надта далёкія стрэлы. Спачатку дык, здаецца, не датумкалі, што гэтае незразумелае пуканне — стрэлы, ажно пакуль недзе ў тым баку, дзе Ельнік, штосьці не вухнула глуха і цяжка, ад чаго быццам скаланулася сыраватая, мяккая зямля і тут, пад імі. Пасля вухнула і другі раз, і трэці. Анцік і Ляксей, а ўслед за імі і ўсе астатнія падхапіліся на ногі. «Што гэта? Га, Ляксей?» — Анцік як пабялеў. Ляксей, быццам усё яшчэ прыслухоўваючыся, сказаў нягромка, з сумненнем у голасе: «А ліха яго ведае... Як міны ўсё роўна...» Учуўшы гэта, Надзя забожкала: «А божачкі, а дзе ж ён прапаў, апоўзлік той? І што ты за бацька? Бяжы цяпер, шукай, раз пасылаў...» У Стэпачкі сэрца таксама абарвалася: дзе Вася? Можа, выткнуліся, дурныя, з кустоў, а тыя тут як тут, угледзелі і... Ляксей прыкрыкнуў на жонку: «Ціха, не гавыль раней часу, зараз будуць тут, гэта далёка вухкала...» Воўка і Вася і праўда неўзабаве, зашастаўшы кустамі, прыбеглі, узмакрэлыя і ўзбуджаныя, і напярэймы загаварылі: «Ідуць! З Ельніка! Але не па дарозе, а напрасткі! У зялёным! Немцы, не паліцаі! Па кустах страляюць! Міны ці снарады на могілках узарваліся!..» Ляксей, не даслухаўшы, скамандаваў: «Ану, на Падлужжа, хуценька! Адно за адным! Уздоўж старой канавы, па той бок, каб за кустамі...»

Стэпачка з дзецьмі бегла апошняй. Цягнула за руку малога Косціка, другой прытрымлівала на плячы ванзэлак і прыглядвала за Мішам, за Васем, якому нагадала не адпускаць ад сябе Толіка, за Сонькай, якой, як старэйшай, таксама наказала не адрывацца ад сям’і, памагаць меншым. І, бегучы, пачула дзіўнае ціўканне і шастанне ў вяршалінах гонкіх альшын, і не адразу здагадалася, што гэта кулі ціўкаюць і шастаюць, а як здагадалася, дык ледзьве не здранцвела: гэта ж па іх, па ёй і па дзецях, страляюць? А калі ж страляюць, дык, значыцца, і бачаць? Ліпкім, але чамусьці халодным потам абліло яе ўсю: як жа ўратаваць дзяцей? Во яны, усе перад ёю, бягуць-калываюцца, толькі пяткі мільгаюць. Ці можа быць такое, што нехта з іх раптам спатыкнецца, упадзе? Толічак, Міша? Вася, што ўжо ў яе памочнікам? Сонька? Косцік маленькі, цёплая ручка якога ў яе потнай далоні? Пра сябе не думала. Яна не можа ўпасці. Яе самой куля дагнаць не здолее, бо як жа тады яны — без яе?! Пасля ціўканне сціхла, знікла, засталося ззаду, і яна, як зразумеўшы, што немцы іх не бачылі, што яны стралялі проста па кустах, трошачкі супакоілася...

На Падлужжы — густа зарослай альшэўнікам, лазоўнікам ды чэзлымі ялінамі балацявіне — яны атабарыліся па-сапраўднаму. Ляксей і Анцік са старэйшымі хлопцамі намасцілі стажар’е, бо паўсюль пад нагамі хлюпала вада і нельга было ні прысесці, ні прылегчы, над стажар’ем змайстравалі цыганскі будан — адзін на ўсіх. Дзеці, большыя і меншыя, як забыліся на ўсе страхі і нягоды — кешкаліся, барукаліся, пішчэлі і смяяліся ў паўзмроку будана. Паспакайнелі, гледзячы на іх, і дарослыя. І яна, Стэпачка, таксама акрыяла душою, адтаяў пад сэрцам той страх, калі ўчула над галавою ціхае ціўканне і шастанне ў лісці. Анягож! Ціха во кругом, кароўку сваю Ляксей пакінуў прывязанай да куста далёка адсюль, пэўна, з кіламетр, калі не больш, на сушэйшым месцы, паблізу Бачылаўкі, а вакол будана — дрыгва суцэльная, чужы чалавек не надта і пройдзе па ёй, дык, дасць бог, яны і адседзяцца тут, і, можа, шчаслівей, чым каторыя, што далей, у глыб лесу, за Стайкі, за Дзікае возера падаліся.

Надвячоркам, ужо сутоньвалася, наважыліся зварыць зацірку. Надзя з Воўкам пайшла даіць карову, а яны, Стэпачка з Гіленай, прыладзілі пнд вогнішчам вядро з вадою, перацерлі колькі жменяў мукі, чакалі, пакуль вада закіпіць. Полымя зырка гарэла — дзеці сухастоін лазовых нацягалі, іх зламаць ці перасекчы цяжка, але затое гараць — як порах. На такім полымі вада ў вядры хутка і забулькала, а раз забулькала, дык і клёцкі мучныя кідаць можна — праз хвіліну і зацірка гатова. Неўзабаве і Надзя вярнулася. Забялілі яны зацірку, паселі вакол вогнішча, дзе хто мог, і навыперадкі, бо згаладаліся, прыняліся сёрбаць гарачае і, нягледзячы на тое, што трошкі жарсцвянае — ведама, ячмень у жорнах быў моланы,— смачнае варыва. За сёрбаннем тым не адразу пачулі нудны, з падвываннем, гул у небе. Задзерлі галовы, калі выццё тое ўжо ледзь не над імі аказалася. А пасля раптам адтуль, ужо з начнога, чорнага ад блізкага вогнішча неба затарахцела-заляскала: бух-бух-бух! І тут жа вакол па твані, па кустах — шлэп, пстрык! Ляксей усё-такі, хоць і сухарукі, мужчына, не тое, што яны, бабы, нават і Анцік той разгубіўся, збялеў увесь,— а Ляксей ускочыў на ногі, ухапіў вядро з вадою (гэта ж яна, Стэпачка, паспела набраць вады ў яго, як толькі зацірку вылілі) і чабохнуў па вогнішча. Цёмна адразу зрабілася і яшчэ страшней, чым хвіліну назад, калі вакол — шлэп-пстрык! Самалёт праз колькі часу няйначай развярнуўся, зноў над імі праляцеў, выючы надта ж праціўна, але ўжо не страляў, і Ляксей па-дзіцячы патрос у чарнату неба кулаком: «А скулля табе! Хай і мы навобмацак давячэраем, але і ты, гіцаль, аслеп!..»

Пераначавалі спакойна, а раніцаю... Яны позна сабраліся снедаць — ціха ўсё, дзеці спяць, ну то хай і спяць. Надзя і да каровы пазнавата пайшла, не так, як дома, што з пеўнямі даіла. Сабраліся снедаць, але так і не паснедалі як след — дзеці малака чакалі. Ажно бяжыць Надзя з пустым вядром, з ног да галавы мокрая, у балотнай рудаўцы і чорнай жужаліне-твані, на сябе не падобная. Падбегла, упала на стажар’е, хапае ротам паветра і слова сказаць не можа. Ляксей да яе: «Ну што там, што?» Надзя нарэшце прадыхнула: «Немцы! Малюту забілі! Застрэлілі! Здалёк угледзела — ляжыць, галаву адкінуўшы... Сюды ідуць!..» Ляксей да яе: «Так і сюды?» Надзя галавою заківала: «Сюды! Мяне ці не згледзелі...» Ляксей зноў усумніўся: «Дык жа стрэлаў, здаецца, не чуваць было!..» Анцік запярэчыў: «А я чуў. Падумаў яшчэ: ці не страляюць? Але гляджу — ты і галавы не падняў...» Ляксей махнуў рукой: «Ладна! Бярыце ванзэлкі, дзяцей — і ходу! Куды толькі, каб знаццё? Ты даўно быў на Доўгім, пад Забор’ем?» — павярнуўся да Анціка. «Ці цеперся»,— адказаў той. «Мо туды?» — «Можна паспрабаваць».— «Ну, то пайшлі».

Лёгка сказаць — пайшлі! Ці ж гэта табе па дарозе? Усё па купінах, усё па карчэўі-ламаччы. А па вачах, па твары галлё сячэ, сухія галіны рукі да крыві раздзіраюць, Косцік малы сам ісці не можа, хоць ты плач, а на руках несці — дух займае. Заліваецца потам Стэпачка, а не спыняецца, неадступна за Ляксеевай сям’ёй дзярэцца, адно Соньку просіць за меншымі глядзець, каб не адставалі. Добра, ведама, што кусты іх затуляюць, але ж такая гушчэча, што толькі качкам хіба тут па доле шныпарыць зручна, а не чалавеку прадзірацца.

Не паспелі выбіцца з балота на сушэйшае ўзбор’е, як збоку страляніна пачулася, а тады і галасы. Стаіліся яны, прыслухаліся: чужыя галасы, не свае. Кінуліся ў другі бок, краем балота. Бегма кінуліся, з адным жаданнем — адарвацца ад той страляніны, ад тых чужых, што як брэх сабачы, галасоў. Колькі беглі так — хто скажа? Урэшце выперліся з кустоў на адкрытую лугавінку. Выперліся — і памлелі: проста на іх праз лугавіну ішло трох немцаў. Матлянуліся назад, у кусты, быццам лазоўнік той мог прыкрыць іх ад куль. А яны, кулі, так і заціўкалі, так і зашасталі па кустах — быццам хто доўгай пугай засвістаў-зашастаў. «Лажыцеся, дзеткі!» — нема закрычала Стэпачка і сама плюхнулася пад куст. А ззаду так і ляскаюць стрэлы, так і ляскаюць, і па кустах над галовамі раз-пораз — шах-жых!

Не ведае Стэпачка, хто ёй нашэптваў: «Убок адпаўзай, убок адпаўзай!», а толькі ж як напраўду чула яна гэтыя словы, і пагрэблася ўправа, не туды, адкуль яны ішлі да той лугавінкі, а ўправа. Грэблася і дзяцей за сабой вяла, як тая самая качка качанят, ратуючы ад невідочнага, але блізкага ворага. Потым, таксама быццам па нечай няўцямнай падказцы, слухаючыся нейкага ўнутранага голасу, яна паднялася і падняла дзяцей і павяла іх шпарчэй, усё ў той жа бок, у тым кірунку, які абрала яшчэ пад першымі стрэламі, і вяла доўга, ажно пакуль не дайшло да яе, што гэта ж яна засталася адна, без Ляксеевай сям'і і без Прусавых, і спалатнела ўся, закалацілася ад страху і разгубленасці. Аднак жа спыніцца, ачомацца, падумаць, што рабіць і куды ісці, не магла і ўсё брыла і брыла, ад купіны да купіны, прадзіралася праз адзін куст, каб пасля праз другі, трэці, чацвёрты, і ўпарта цягнула за сабой дзяцей, моўчкі, вачамі пакрыкваючы то на Васю, то на Соньку і моўчкі ўпрошваючы вачамі меншых — Мішу, Толіка і Косціка...

Дзе яны блукалі, яна б наўрад ці сказала каму. Ужо Сонька, а ўслед за ёю і Вася не адзін раз прасілі яе спыніцца, прысесці і адпачыць трошкі, але Стэпачка круціла галавой і ішла наперад. І спынілася яна як укопаная толькі тады, калі апынулася раптам перад стажар'ем і буданом, адкуль яны, тады ўсе разам, уцякалі раніцаю. Будан быў разбураны, стажар’е раскідана — як быццам нехта нечага шукаў пад яшчэ не надта высахлымі галінамі вольхі і лазы. Ага, значыцца, яны былі ўжо тут, падумала яна, і ад гэтага ў яе быццам палягчэла на сэрцы. Калі былі, дык наўрад ці вернуцца. Гэта яна ўжо ведала па леташняй блакадзе, калі таксама вось так, як качка з качанятамі, матлялася-грэблася то туды, то сюды па балоцістым, дрыгвяністым лесе. Значыцца, тут можна прыпыніцца і перадыхнуць, а мо нават і пераначаваць, дачакацца наступнага дня, наступнай раніцы, а там — бог бацька, што рабіць далей, будзе відаць.

Ужо было за паўдня, сонца кацілася ўніз, к вечару, і яна разам з Васем і Сонькай сяк-так падправіла стажар’е, а на ім скідала і нешта накшталт будана, каб спаць дзецям усё ж не пад небам, а хоць пад нейкім дахам. І пакуль рабіла тое, нечакана для сябе трошкі супакоілася і ўжо больш цвяроза пачала думаць, што рабіць далей. Найперш думкі круціліся вакол таго, што трэба пакарміць дзяцей, бо меншыя, як ні сыкалі на іх Сонька і Вася, пачыналі ўжо хныкаць і румзаць. Свайго вандзэлка яна не згубіла — ён, перакінуты звязанымі канцамі пасцілкі цераз галаву, як прыліп да яе спіны. Абрадавалася, што і Сонька свайго не адраклася, і Вася сваёй ношкі не кінуў. Зубамі развязала, злямчаныя, мокрыя канцы пасцілкі, дастала загорнуты ў анучку праснак, адламала па кавалку ўсім, сабе толькі не ўзяла — суха, горка было ў роце, адчувала, што не праглыне таго жарсцвянага праснака. Кладучы рэшту праснака ў вандзэлак, намацала там нож, дастала яго і аб чымсьці задумалася. Пасля, завязаўшы вандзэлак і кінуўшы яго ў будан, пашылася ў кусты.

Яна наважылася схадзіць туды, дзе на беразе Бачылаўкі павінна быць недзе Надзіна Малюта, і, пакуль не позна, нарэзаць мяса. І яшчэ, перш чым ісці туды, яна ўжо ведала, што будзе рабіць з ім. Днём вогнішча паліць няможна, дым будзе відаць, значыцца, яна дачакаецца вечара і тады паспрабуе зварыць ці сасмажыць мяса. А каб вогнішча не было відаць зверху, яна нацягне над ім пасцілку. Леташняй блакадай так рабілі людзі. Убівалі тры ці чатыры калы і нацягвалі над вогнішчам пасцілку. Трэба было адно пільнавацца, каб не шуганула высока полымя, каб пасцілка не затлелася і не ўспыхнула. Так і яна зробіць, і зварыць мяса, зварыць многа, каб было не на адзін дзень, каровіна — не свініна, яе добра будзе жаваць і сухама, без хлеба...

Як думала, так і сталася. Малюту яна знайшла. Карова была цэлая, адно вараннё крыху паклявала, а так не паспела нават і ўздуцца, нягледзячы на гарачыню. Яна, Стэпачка, ніколі не падступалася вось так з нажом да каровы і нейкі час тупала вакол у разгубленасці. А пасля, як рашыўшыся, як заплюшчыўшы ўсё роўна вочы, надта ж хутка і спрытна, не верачы сама сабе, парэзала са сцёгнаў некалькі ладнаватых шматоў мяса, пакідала яго ў фартух, сашчаміла даланёю ражкі і накіравалася назад. А як добра сшарэла, пад нацягнутай на чатырох калках пасцілкай расклала невялікае вогнішча і, калі трохі пагарэла вуголле, прыставіла да агню саганок. Дзеці паснулі, стомленыя, а яна ўсё сядзела і сядзела ля вогнішча, падкладваючы галінку за галінкай, падтрымліваючы кволае полымя, слухаючы ў саганку глухое, нібы чыйсьці няўмелае смачнае прычмокванне, пакрэктванне і бульканне, і саладжавы, ажно прытарны пах свежага мяса кружыў галаву, і ёй было мутарна і млосна. Яна так і не зняла з агню саганка, так і пакінула яго на вогнішчы, абгарнуўшы з усіх бакоў гарачым прыскам і вуголлем, і, пакуль заснула, пакуль канчаткова змружыліся вочы, бачыла, як сіненькія агеньчыкі скакалі вакол саганка і лізалі яго чорныя, закарэлыя ад сажы бакі.

Затое ўранку дзеці, як ваўчаняты ці згаладалыя кацяняты, якіх матка-кошка ўжо не падпускае да сваёй соскі, ірвалі рукамі і зубамі, жавалі не надта ўпрэлае мяса і зіркалі, ці будзе дабаўка...

Яна прасядзела на тым стажар'і больш за тыдзень. А можа, і ўсе два — пэўна сказаць не можа. Вакол было ціха, стрэлы чуваць былі толькі ўначы і то даплывалі аднекуль здалёк, і Стэпачка не бачыла неабходнасці ці патрэбы пакідаць гэтае абжытае куросадне і брысці-пялёхацца па вадзе і дрыгве кудысьці яшчэ. І дасядзелася б, каб не... Ляксей з Надзяй і дзецьмі.

Аднойчы, на дзесяты ці дванаццаты дзень яе сядзення на стажар’і, яны, задыханыя і перапалоханыя, выйшлі да іх з кустоў. «А божачкі, вы жывыя?» — здзівілася Надзя. Яна, Стэпачка, ці не ўсміхнулася: «Жывыя, Надзя, жывыя, як бачыш. Мы ўжо пра вас турбаваліся. Агледзелася і жахнулася: адна засталася, вас няма нідзе, а ці ж будзеш гукаць?..» Ляксей абарваў яе: «Ладна, Стэпачка, жывыя, то і добра, маўчы лепш і цяпер ды бяры лахі пад пахі — уцякаць трэба». Яна не паверыла, перапытала: «Чаго ўцякаць, Ляксейка? Ціха ж во...» Ён зноў абарваў яе, зашыпеў: «Маўчы ж, кажу! Ціха, ціха... Пачуеш зараз, як ціха! Бяры вандзэлкі хутчэй, калі не хочаш, каб яны зноў пачалі бабахаць услед!» Яна зарупілася, зазбіралася, але паспела папытацца, дзе ж Анцік з Гіленай і дзецьмі. Ляксей паціснуў плячамі, сказаў: «Там жа, дзе і ты. Мо адседзеліся дзе, а мо і...»

Шчаслівая, пэўна, яна, Стэпачка, і яна, і дзеці яе.

І той раз яны ўратаваліся, з-пад носа, можна сказаць, вырваліся ў гітлераўцаў. А Ляксею з Надзяй... Лепш не бачыць такога! Лепш ужо ў магілу, чым матцы такое перажыць! Воўку іхняга куля дагнала. Сляпая куля. Ляцела, сама не ведаючы куды, і пацэліла хлопцу проста ў скронь — упаў ён, быццам нагой за нешта зачапіўся. Стэпачка бачыла. І здзівілася: упаў і не ўстае. І тут якраз Косцік яе заплакаў — сухая лазовая галіна па тварыку сцебанула. Яна да Косціка зашаптала, супакойваючы, а Надзя раптам нема загаласіла...

Лепш не бачыць таго і не ведаць. І ўспамінаць страшна. Людцы добрыя хай ніколі не ведаюць: бацька з мёртвым сынам на плячах уцякае, каб астатніх уратаваць, а матка з малымі блізнятамі на руках поруч пляцецца... Бедная Надзя! Як сэрца ў яе вытрывала! Яна, Стэпачка, і то як скамянела, гледзячы на яе, а як жа матка тое вынесла!

Ляксей нёс Воўку ўвесь час, ажно датуль, пакуль яны не выйшлі пад Забор’е, дзе пачыналася Доўгае балота. Там, сярод хмызоў, забор’еўцы паставілі, яшчэ за аднаасобным часам, некалькі пунек. Доўгае балота ў сушэйшае лета выкошвалі, але вывезці сена адтуль усё роўна няможна было, вось і складалі яго ў стажкі, каб вывезці позняй восенню ці ўзімку, калі балота замярзала і пускала да сябе каня. Ну, а хто быў багацейшы ды спраўнейшы, дык паставіў на Доўгім сякую-такую пуньку — каб сена не мачылі бясконцыя восеньскія дажджы і не скублі вецер ды ласі. От яны і спыніліся ў адной такой пуньцы. Ляксей паклаў Воўку на старое адонне, папярэдне прыкрыўшы пацяруху пасцілкаю, а яны ўсе паселі-пападалі воддаль і глядзелі туды, на хлопца, які зусім не выдаваў на забітага, а на спячага — адно кідалася ў вочы, што спіць Воўка неяк не так, надта ж ён роўненька ляжыць, выцягнуўшыся ў струнку.

Меншыя дзеці сядзелі так, сядзелі ды і паснулі ўрэшце, а Сонька з Васем і Вера Ляксеева так усю ноч вачэй не самкнулі, як і бацькі іхнія. І ўвесь заўтрашні дзень Воўка праляжаў у пуньцы — ці не Банадыся з Забор'я была тая пунька. А як звечарэла, Ляксей, учарнелы і як не ў сабе трошкі, згроб сына, ускінуў на плечы і пайшоў, сказаўшы ёй, Стэпачцы: «Глядзі тут, бо яна не пры памяці. А я пайду. Пахаваць трэба ж...»

Ноч тая была, не ў прыклад ранейшай, неспакойная: усё недзе бухала, чулася далёкая страляніна, небакрай свяціўся зарывам. Яна, Стэпачка, паклаўшы і сваіх і Надзіных дзяцей спаць, сама не клалася, хоць вочы як пякучка пякла — пільнавала Надзю. Тая сядзела пад сцяною і, заплюшчыўшы вочы, ківалася з боку на бок. Моўчкі ківалася, адно дыхала цяжка, бы сапла. Зрэдзь часу яна раптам пачынала стагнаць — надта ж голасна ўначы, і тады Стэпачка клала ёй руку на плячо і шаптала: «Ціха, Надзечка, ціха, сястрыца, дзеткі спяць...» І Надзя як разумела яе, сашчэмлівала рот і зноў цяжка дыхала, бы на грудзі ёй уссеў мядзведзь...

Ляксей вярнуўся на досвітку. Дзе быў, куды хадзіў, хто памог яму пахаваць сына і ці пахаваў яго — не сказаў ні слова. Ні Надзі сваёй, ні ёй, Стэпачцы. Пасядзеў колькі хвілін моўчкі, а пасля ціха азваўся як да нікога ці да абедзвюх: «Трэба ісці адсюль. У Забор’і немцы. Не будзе нам тут спакою...»

Яны памалу выбіліся на бераг Бачылаўкі і пабрылі ўздоўж яе. Рэчка раз-пораз давала круцяля, выгіналася то ў адзін бок, то ў другі, але яны не зважалі на гэта, трымаліся берага — ісці тут было прыступней, сушэй, нага ступала цвярдзей. І Ляксей, і Стэпачка ведалі, што Бачылаўка выцякае з Дзікага возера, а там ужо не хмызняк, не парослая лазоўнікам балацявіна, як тут, на Падлужжы,— там ужо лес, глухі і дрымучы, лес-дзіч, як гавораць стайкаўцы. Мо туды немцы не палезуць, мо там будзе зацішней, спакайней і надзейней.

К полудню яны прытупалі да ўскрайку ганаровіцкага Барка. Яна, Стэпачка, і Надзя, разам з дзецьмі, прыселі перадыхнуць, а Ляксей пайшоў пашукаць людзей, агледзецца. Вярнуўся ён скора чамусьці і яшчэ больш пахмурны. Бязвольна апусціўся на сухі і калючы баравы мох, сказаў: «Няма ні душы. Зямлянкі папалены, разварочаны... Дзяміда Блоньку з Ганаровіч напаткаў. Кажа, усе падаліся на Палік, услед за партызанамі...» Надзя маўчала зацята, як і ўсю дарогу, а яна, Стэпачка, не стрывала, спыталася: «Дык што ж нам рабіць, Ляксейка?» Ён адгукнуўся зласнавата, ці што: «А пярун яго ведае!..»

Колькі яны там сядзелі, яна таксама пэўна цяпер не скажа. Ці не вечарэць пачало, калі Ляксей, бы ачнуўшыся, паволі падняўся на ногі і як загадаў: «Дык чаго ж сядзець? Колькі? Ноч нахопіцца, а тады... Пайшлі да зямлянак, начаваць жа недзе трэба...»

Пражылі яны там, дзвюма сем’ямі, дні са тры. Ляксей схадзіў ноччу ў Ганаровічы, прынёс торбу бульбы і некалькі цыбулін. На той бульбе і чабаровым чаі-настоі і пратрымаліся тыя колькі дзён — пакуль было ціха. А неяк ранічкаю, калі яны яшчэ спалі на сасновых і яловых лапках пад стрэшкай, зробленай Ляксеем з яе, Стэпаччыным, Васем з яловай кары, пачулася блізкая страляніна. Прахапіліся яны і пашыліся з Барка ў Дзіч, у балота. Берагам Бачылаўкі ісці не асмеліліся — няйначай і немцы па сушэйшым ісці будуць, калываліся напрасткі, ад купіны да купіны, ад дрэва да дрэва, па бруха, часам ажно па пахі правальваючыся ў балотную рудаўку. Пялёхаліся-цялёпкаліся, на адно спадзеючыся: быць таго не можа, каб праклятая немчура таксама палезла ў гэтую бяздонную і смярдзючую твань.

А яно ж аказалася — палезла! Яны ўжо думалі, што адарваліся ад бяды, што пранясе міма іх брахлівую навалач, ажно — зноў быццам з усіх бакоў загаўкалі і бесперастанку трах ды трах, бах ды бах, і не разабрацца, дзе страляюць і куды, то, здаецца, ззаду, то ўжо, дай веры, і наперадзе, і збоку нібы. Ляксей круціў-круціў галавой туды-сюды, прыслухоўваўся-прыслухоўваўся, а пасля і махнуў рукой, плюнуў: «Усё! Канцы нам! Няма куды ісці. Куды ні пойдзем, на іх напорамся. Тут будзем. Пранясе дык пранясе, а не, дык...» Яна, Стэпачка, як і мінулы раз, не датумкала: «А не, дык што, Ляксейка?» Ляксей сыкнуў на яе: «Што ты яшчэ пытаешся? Пазабіваюць! Што яшчэ можа быць, дурная твая галава?» Яна разумела і быццам не разумела, што ён кажа. А як дайшло да яе, дык абмякла, але ўсё ж азвалася: «Дык што, будзем і чакаць? Ляксей, гэта ты кажаш?» Ён зноў сыкнуў на яе: «Маўчы, Стэпачка! От лепей глядзі, дзе сама схаваешся і куды дзяцей прыткнеш... А што рабіць будзеш, га? Кажу — хавацца трэба! Мо і пранясе...»

Вася не захацеў, як і Сонька, класціся ў балотную рудаўку — палезлі на елкі, зашыліся там пры ствале ў лапніку, а яна, Стэпачка, з меншымі ўкленчыла пад купкай маладзенькіх елачак на доле, па плечы, лічы, у рудавата-ржавай твані. Краем вока бачыла, як прыкрываў Ляксей пад вываратнем сваю дзесяцігадовую Веру, як пасля хаваўся сам з Надзяй і блізнятамі — таксама, як і яна з малымі, пад навіссю густога лапніку маладзенькіх елачак.

І от жа — бярог бог, як кажуць. Зусім жа блізенька прайшлі немцы і з аднаго боку ад іхніх схованак, і з другога, нават прыпыняліся, углядаліся ў іхні бок, яна, Стэпачка, сярод вузкіх сцяблін балотнай травы нават бачыла твар аднаго немца, здаецца, ажно вочы яго — пільныя, хітрыя, як у сабакі, і ад таго пацямнела ў яе ў самой уваччу,— гэта ж няйначай учуў той сабака-гіцаль яе і дзяцей, зараз павернецца і пачоўпае, высока падымаючы ногі ў захляпаных ботах, да іхняй такой, аказваецца, ненадзейнай схованкі... Але — не пачоўпаў. Пастаяў, паглядзеў, другі гіцаль штосьці гаўкнуў яму, і ён адвёў убок свой сабачы пагляд, пацялёпкаўся далей, услед за сваімі.

А яны — і яна з дзецьмі, і Надзя з Ляксеем — яшчэ доўга не то сядзелі, не то ляжалі між купін, ляжалі, як прыгрэўшыся ці, наадварот, акалеўшы так, што ўжо і не чулі, халодная тая балотная твань ці цёплая. Даўно ўжо схаваўся, знік з вачэй не надта густы ланцужок немцаў, даўно аціхлі іх пялёхастыя крокі, іх брахлівыя галасы і нават стрэлы, а яны ўсё не рашаліся вылазіць з-пад навісі яловых лапак.

Урэшце вылезлі на свет, сабраліся ў адно месца. Чакалі, што скажа Ляксей. А ён, усё яшчэ быццам баючыся парушыць нейкую дзіўную цішыню вакол, маўчаў. Надзя не чапала яго, яна ўсё яшчэ была як ачмурэлая. Не загаворвала да Ляксея і яна, Стэпачка. Мо і праўда яе, бабская, галава дурная. От паслухалі, пахаваліся — і абышлося, прайшла бяда міма. А ці надоўга? Хто ж яго ведае. Яму ж, Ляксею, мо страшней было, чым ёй, Стэпачцы, ці Надзі яго. Загадаў хавацца, сам хаваўся, а каб жа апаролі іх пад елачкамі ды пад вываратнямі — хто б дакараў сябе болей, чым ён? Хай ачомаецца, хай сэрца астудзіць, а тады і скажа, параіць нешта, як і перад гэтым.

І праўда, Ляксей неўзабаве сказаў: «Пойдзем, дзеці, назад, да зямлянак. Яны, пэўна, падаліся пад Пуцілава, а мы — назад. Бо — куды ж яшчэ?..»

Моўчкі пагрэбліся за Ляксеем гуськом, след у след, і выпхнуліся нарэшце ў Барок, да зямлянак, і ўжо мо з тыдзень адседжваліся там, палохаючыся, уздрыгваючы ад кожнага птушынага крыку, трэску сухой галіны, далёкага, незразумелага грукату — ці то прыглушаных раскатаў грому, ці то выбухаў бомбаў. Адседжваліся да тых пор, пакуль было ціха...

Штосьці грукнула, дзынкнула, як усё адно чымсьці драўляным па блясе, і Стэпачка ажно скаланулася ўся — як зусім нядаўна ў лесе. Пасля ачомалася, што не ў лесе яна, што сядзіць на камені-ганку ля роднай хаты і што не стрэліла гэта недзе, а дзеці ў хаце лупянулі нечым па балеі, яна павінна была вісець у запечку на цвіку,— але ўсё роўна зазлавала чамусьці на дзяцей і не стрывала, крыкнула сярдзіта, як ужо даўно, усю блакаду, не крычала;

— Чаго вы грукаеце, каб вам... Няўжо мала было ляскату? Сонька, Вася, і ў вас розум адабрала?

Выскачыла на ганак Сонька, смеючыся, перапытала:

— Ты што сказала, мама?

Стэпачка ўсё яшчэ зласнавата сказала:

— Чаго ляскаеце, кажу? Сэрца ледзь не абарвалася...

— Гэта Косцік! Дамавіка качалкай выганяў з-пад балеі.

— І табе надта смешна з таго! — як папікнула яна дачку, але ўжо без злосці.— Лепш бы падумала, што з’есці пашукаць. У грады схадзіла б...

— Схаджу, мама. Яшчэ да вечара далёка,— не пакрыўдзілася, памяркоўна адказала Сонька.

Яна, Стэпачка, кіўнула, здаецца, галавою на тое. Ведама ж, далёка яшчэ да вечара. Вуньдзека сонца — толькі-толькі пайшло з гары, яшчэ не пакацілася нават, адно ўсяго раз-другі ўніз крутанулася. Зрэшты, і не Соньцы першай у тыя грады ісці. Ёй самой, Стэпачцы, трэба туды. Соньцы галава яшчэ ад таго не баліць, ёсць што ў рот узяць ці няма. Хоць і выдыгала неўпрыкмет за вайну, але дзіця яшчэ, без матчынага загаду ці падгону не надта парупіцца з чым.

А не хочацца ні ў грады тыя ісці, ні на сяло да каго. Сама лягла б яна і так, не еўшы, не піўшы, абы адаспацца б, адзеравянеласць з усяго цела скінуць. Але ж дзеці. І так як вытрывалі ўсё тое, на чым у бедных душа трымаецца. Апошнія дні, як сядзелі ў нары, ужо без Ляксея з Надзяй, нічога ў роце, лічы, не мелі, нават вады і той не было — адно каб губы змачыць засмяглыя...

У апошняй суматосе зноў адбілася яна ад Ляксея з Надзяй. Іх, людцаў, сабралася ля Дзікага возера нямала, адусюль. І яны да агульнага кагалу далучыліся. Наслухалася яна такіх жахаў, што верыць не хацелася: і як стралялі ў людзей, не разбіраючы, каторы стары, а каторы малы, і як штыкамі даколвалі, каго куляй не забілі, і як вешалі, вёскі палілі, дзяцей у агонь кідалі. У тым агульным горы сваё гора ці не меншала: яны ж таго, дзякаваць богу, не бачылі, не перажылі. Кажуць жа, што ўжо скора скончыцца ўсё, што нібыта чуваць ужо грукат далёкі — нашы ідуць, дык, можа, пераседзяць як-небудзь, дачакаюцца.

Яна той ноччу доўга не спала, не магла задрамаць, усё слухала цемнату, спадзеючыся ўчуць жаданы далёкі грукат, Але не ўчула. Наадварот, ціха было, як ніколі перад тым, як быццам знарок. Задрамала ці не дасвеццем і тут жа, здаецца, прахапілася ад крыку, енку і ляманту — немцы!

Спрасонку не памятае, як дзяцей параскатурхвала, як пашылася ў лес, куды вочы глядзяць, як узбілася праз балотную твань на сухі грудок і як на тым грудзе скацілася з адхону кудысьці ўніз. Адтуль, знізу, і ўбачыла тую нару, ля падножжа маладых гонкіх сасонак, на самым краі адхону. Ліха яго ведае чаму, а толькі матлянулася ёй у галаве, што гэта не лісіная нара, што няйначай гэта чалавечая схованка. Дапаўзла да яе — так і ёсць: не зверам копана і не нара гэта, а зямлянка невялічкая, як на сям’ю, нехта рабіў, а не заняў. От яна і пазапіхвала туды дзяцей, а пасля, прывалокшы да ўваходу ахапак сухога галля, усунулася ў зямлянку і сама, прыкрыўшы тым галлём лаз.

Гэтая чыясьці схованка і ўратавала іх. Немцы былі на грудку, нават тупалі паблізу, па краі адхону, яна чула, як яны тупалі, і, яшчэ не чуючы іх галасоў, ведала, што гэта яны, а не свае людзі, бо свае людзі не насілі ботаў і не маглі так тупаць...

Пасля, як тупат і гаворка сціхлі, яна спачатку асмелілася адно рассунуць трошку галлё, што засланяла свет, каб зірнуць, што робіцца вакол. Счакаўшы мо з гадзіну, высунулася з нары, атрэслася, агледзелася. Дзяцей не выпускала, нават Соньку. Потым, пераканаўшыся, што навокал ціха, дазволіла вылезці і ім, але наказала быць побач, нікуды не адлучацца. Наважылася нікуды ад гэтае схованкі ні на крок — досыць, набегалася, нагулялася са смерцю, лепш ад голаду высахнуць на трэску ці апухнуць, а ўсё ж не галовы злажыць, на жывых касцях мяса нарасце. І сядзела з дзецьмі на тым грудку аж датуль, пакуль не напаткала дзеда ажно ці не з-пад Бясяд, які шукаў у Дзічы сваю сям’ю. Ад яго і даведалася, што праз Стайкі ўчарашнім днём прайшлі нашы. Тады яна знялася са свайго седала і пашыбавала дадому.

Спачатку і праўда шыбавала, адкуль і сілы ўзяліся, і дзеці не адставалі, нават малы Косцік, як выбраліся-ўзбіліся на торную лясную сцежку, папрасіўся з рук. Але неўзабаве выбіліся з сіл. Найперш чамусьці яна. Дзеці ўжо абагналі яе, ішлі паперадзе, а яна ззаду матлялася, нагу за нагу перацягвала. Думала, што не дойдзе ўжо, асабліва тады, як спусціліся з Краснай горкі на Дадаткі — ужо і вёска відаць, і свая хата, страха шарэецца сярод вішанніку, а ногі зусім як не свае, не хочуць трымаць.

І во колькі часу сядзіць на камені-ганку, а яны ні кропелькі не адышлі, гудуць і гудуць, і ўсё па іх быццам мурашкі поўзаюць. А сядзець жа быццам і досыць ужо. Трэба ж і праўда падумаць, каб што дзецям даць. Пашукаць у варыўні, можа, якая бульбіна ў загародцы ў куток закацілася і не споршылася? А мо на сяло схадзіць да каго? Бо ў гародзе тым ці знойдзеш яшчэ што. Парэчкі-зялепухі хіба?

Ад згадкі пра парэчкі ў перасохлым роце яе варухнуўся язык, яна пракаўтнула сухі камяк і сказала сама сабе пра дзяцей ці не голасна: «А хай бы і паглядзелі, мо ўжо і зачырванеліся дзе на ўгрэве. Дык жа не, у хату паперліся, абрадаваліся, даўно не бачылі, не былі ў хаце...»

І як пачуўшы яе, выйшаў з хаты Косцік, а ўслед за ім і ўсе — Толя, Міша, Вася і Сонька. Яна не бачыла іх, але спіною адчувала — усе тут, стаяць за ёю, на ганку.

— Ну што, дзеткі?

Ніхто не азваўся, ні самы малы Косцік, ні самая старэйшая Сонька.

— І што я рабіць з вамі буду? — немаведама ў каго, спыталася Стэпачка.— І што, га? З пяццю вамі — адна?..— Хацела сказаць «без бацькі», але не сказала, не вымавіла гэтых слоў перад дзецьмі.

Даўно ўжо, ці не гады два назад, сасніла сон, які вытлумачыла для сябе так, што загінуў, злажыў сваю галаву яе Раманок. Яна не хацела ў тое верыць і аднак жа, штораз вяртаючыся да таго сну, верыла і не ўцярпела, пайшла да Волькі Булыкавай, і тая разлажыла перад ёю карты і таксама сказала, што няма на свеце яе Раманка, хай яна, Стэпачка, як хоча, верыць ці не верыць, а толькі карты не хлусяць. І яна паверыла. Надзя Ляксеева была сарамаціла яе. «Пабойся бога,— казала,— грэшна так думаць, хаваць мужыка, нейкім дурным картам паверыўшы...» А яна ёй у адказ: «Не картам веру, а сэрцу свайму... Няма Раманка майго...»

Дзеці зноў прамаўчалі, не агукнуліся на яе словы. Адна Сонька, здаецца, незадаволена крутанула галавой. Стэпачка якраз азірнулася, убачыла тое і датумкала, што Соньчына праўда, што не трэба было ёй гэтага гаварыць, і спахапілася, і загаварыла, нібы нічога перад тым не казала:

— Чаго ж я расселася, га? Не паранее. Трэба, дзеткі, і за работу брацца. Добры дзядзька не прыйдзе, не зробіць за нас.— Яна паднялася, абцягнула на худых клубах спадніцу, акінула вачамі надворак, праз расчыненыя дзверы зазірнула ў хату, у першую палову.— Ты, Вася, скоч на аселіцу, нарэж там дубцоў і звяжы лазовы дзяркач, каб было чым і хату падмесці і во тут, ля ганка, прыгрэбці. Добра, сынок? А ты, Сонька, вады прынясі. І не палянуйся, дачушка, другі раз схадзіць, а мо і трэці, у балею налі, калі не дзіравая... А пасля, Вася, паглядзі разам з Мішам, хай паможа табе, дроў якіх, прапаліць у печы трэба. Мала што лета, а не палена столькі. А я з меншымі ў гарод пайду, мо што на зуб знайду. Трэба ж, дзеткі, жыць нейк, калі ўратаваліся...

Браўся на адвячорак дзень З ліпеня 1944 года.

Ці ўспамінала калі Стэпачка дзень той? Уга, колькі разоў. І той дзень, і ранейшыя, якія падзялілі яе жыццё на дзве розныя, нязлучныя між сабою палавіны — да вайны і пасля вайны. Як жа іх не ўспамінаць!

Але ж от дарма кажуць, што ў старасці ўсё як і ў дзяцінстве. Мусіць, зусім яно наадварот. Дні ў дзяцінстве былі доўгія, а ночы кароткія, а старасць месцамі іх мяняе, дні ўкарачае, ночы надточвае-падаўжае, бягуць гэтыя дзянькі ой як хуценька, не агледзішся! Ці даўно тое было, як яна сядзела на цёплым камені-круглеі, прыбіўшыся ўрэшце да сваёй хаты? Здаецца, зусім нядаўначка. Калі не ўчора, дык нейкі тыдзень назад. А між тым, сорак гадкоў прамінула — палова з пражытых ёю. Во, па радыё і па тэлевізары толькі і гавораць пра саракагоддзе з дня вызвалення. У Мінску метро збіраюцца пусціць. Людачка на тым метро як памешаная. І ёй, Стэпачцы, спакою не дае. Неяк яна, з месяц назад, была прыхварэла трошкі — грып гэты самы прыслепіўся, ці што, дык унучачка кожан дзень ці не поедам ела, па-добраму, але ела: «Бабуля, ты глядзі ў мяне, не хварэй, загадваю не хварэць, быць у форме, бо без нас, як мне сказалі, метро не адкрыюць». І сама заліваецца, смяецца, шчабятуха! Унучачка даўно ўжо, з вясны яшчэ, паклялася, што павядзе яе, сваю бабулю, у метро і правязе праз усе станцыі ў адзін бок і ў другі. А яна во, усё можа быць, мо якраз і падвядзе Людачку, возьме ды і ўложыць яе ў пасцелю самота гэтая незразумелая, нэндза душэўная...

Як спалохаўшыся гэтай думкі, паднялася Стэпачка з тахты, пайшла на кухню, запаліла газ, паставіла на пліту чайнік, пасля наліла ў кубачак кіпеню, укінула колькі лыжачак малака-згушчонкі і папіла-паела з пячэннем. Людачка такі «чай» упадабала, і яна, старая, услед за ўнучкай, хоць спачатку і смяялася з кнігаўкі, а сама як пакаштавала аднойчы, дык і пераканалася, што смачны малочны «чай», мо смачнейшы за той грузінскі ці цэйлонскі, за якім усе ганяюцца. Папіла, і быццам палепшала ёй: унутры стала цяплей, дык, здаецца, і душа трошкі адтаяла, пацяплела.

Але рабіць усё роўна нічога не хацелася. Адно пасоўгалася крыху са шчоткай-качалкай па дыванах на падлозе. А потым тэлевізар уключыла — паглядзець, што там будуць паказваць. Думала, мо кіно якое будзе ці канцэрт, але і на адну праграму пстрыкнула, і на другую, і на трэцюю, а нідзе нічога, усюды то адзін чалавек сядзіць і гаворыць, то некалькі аб чымсьці між сабою гамоняць. Ды ўсё ж тэлевізар выключаць не стала, прылегла на канапку ў зальчыку. Падумала нечакана, што, пэўна, нехта ж і такія перадачы павінен ці мусіць глядзець, калі іх круцяць во па ўсіх трох праграмах. От і яна паглядзіць. Усё роўна рабіць няма чаго.

Гаварылі на экране пра тое, як будаваць у вёсцы. І паказвалі тую вёску, але не нашу, а каторая пад Масквой недзе, бо ўсё гаварылі — Падмаскоўе ды Падмаскоўе. Спачатку яна не надта і цяміла, пра што спрачаюцца людзі, сабраўшыся за вялікім круглым сталом. А пасля ўслухалася і дайшло да яе — спрачаюцца, якая хата лепшая ў вёсцы: ці як у горадзе, каб усё сяло ў адным доме жыло, ці, каб, як і даўней, кожны ў сваёй хаце. Яна адразу ж стала за тых, хто абараняў хату на адну сям'ю, гаварыў, каб пры хаце і садок быў, і хляўчук, і якая іншая будыніна. У горадзе так не выйдзе, зямлі не хопіць, калі кожнаму чалавеку асобна хату ставіць, а ў сяле, дзякаваць богу, зямлі хапае, дык чаго ў кучу збівацца? Парасяці з пятага паверха насіць есці, ці што? Яна і раней бы так сказала, каб у яе папыталіся, а цяпер, як пажыла ў горадзе, дык і подаўна. Яно, ведама, добра жыць во ў такой хаце, усё роўна, на якім паверсе, на пятым ці на дзесятым, калі ліфт ёсць. Але добра гарадскому чалавеку, у якога, як у ранейшага бабыля, ні кала ні двара. А чалавеку, што на зямлі і з зямлі жыве, нашто такая хата, нашто тыя паверхі? І праўду кажа той вунь, лысаваты, што нават і настаўніку ў вёсцы такая хата, такая даміна не трэба. Бо ў вёсцы і настаўнік — вясковы чалавек, не пан з вусамі, якога яна бачыла калісьці малой. А пан той таксама, дарэчы, высокай хаты ў парку не ставіў, два паверхі ўсяго было ў яго хаце. Каб ад зямлі не адрывацца. Каб хата сярод дрэў стаяла, а не ўзвышалася тычкай над імі. Чалавечая хата — не шпакоўня, ведама!

Слухаючы тую спрэчку на экране, успомніла яна, як сама будавалася з Раманком. Хто тады думаў, каб у хаце некалькі пакояў было, каб паравое правесці, каб ганкі былі ажно два — адзін на вуліцу, чысты, а другі — у хлеў хадзіць, да жывёлы? Абы дах над галавой быў, абы схавацца ўлетку ад дажджу і спёкі, а ўзімку ад холаду, абы дзе было самім жыць ды дзяцей гадаваць. Але ж радасці ў чалавека, які ставіў сабе хату, было не меней, чым цяпер, калі вунь які палац сабе чалавек каторы вымуроўвае. Бо хата — гэта ж не будка сабаку. На ўсё жыццё чалавек ставіў сабе адну хату, нават і дзецям яшчэ перадаваў у спадчыну. А йшчэ ж... І цяпер во, кажуць, пабудавацца нялёгка, а калісьці — яшчэ ж цяжэй было. Каб не талака, дык ці мелі б людцы хаты тыя? Адзін пуп надарваў бы, а ці паставіў бы сабе хату? А талакой, глядзіш, за лета і хата стаіць. Ну, ведама, яно клопатна, турботна, расходна, пачастунак адзін чаго варты, але ж — хата, вунь яна, стаіць, свеціцца свежым акораным бярвеннем на сонцы, смольны дух вакол сябе цэдзіць!

Яны з Раманком тады толькі лес талакой вывезлі. А ўжо часалі плашчакі і рубілі зруб нанятыя мужчыны — чацвёра іх было, камандаваў імі Ляксей Камоцкі. Чэсны чалавек быў Ляксей. І астатнія мужчыны таксама. Падрадзіліся абчасаць, зрубіць, накрыць, столь і падлогу пакласці. Грошай — колькі дамовіліся, а за які час — як справяцца між сваёю работай і іхняю хатай. Падганяць іх не трэба было. Кожную вольную хвіліну цюкалі сякерамі. Калі не ранічкаю, дык днём, у спякоту, а не днём, дык вечарам, ажно пакуль не ацямнее. І бачыла Стэпачка — як сабе рабілі. Драку выбіралі, каб бярвенца да бярвенца і без моху шчыльненька прылягала, каб між бярвеннямі не прадзьмухнуць, не то што ўбачыць цеслям адзін аднаго. Усё рабілі па-людску. Дошак, праўда, Ляксей з мужчынамі не рэзаў, Раманок лес на гатар вазіў у Янавічы, але з дошкамі і без таго клопату хапіла. Гэта ж яны і габлявалі іх, і шпаравалі, бо парашылі ўжо столь класці па-новаму — каб гладкая была, шчыльненькая, у бэлькі запушчаная, у пазы. Колькі разоў яна пасля тую столь перамыла — і да вайны, і пасля вайны. І заўсёды Ляксея памінала добрым словам — гэта ж каб хоць калі яна ў палец стрэмку загнала! А якая жоўценькая столь была, калі яе старанненька пясочкам вышаруеш! Як васковая! Кожны сучок блішчыць! Столь яна мыла кожан год, вясною. Як ні бераглася, здаецца, і грубка ў хаце ніколі не чадзіла, і з печы дым асабліва не кідаўся, а за лета і зіму столь усё ж мурзалася, даводзілася вясною мыць. Іншыя бабы мылі звычайна перад вялікаднем. Раманок загадваў ёй не пільнавацца гэтай бабскай звычкі. Яна быццам і слухала, але ўсё роўна часта выходзіла, што якраз перад вялікаднем і яна мыла. Раманок хацеў, каб на Мая ў хаце было святочна, а вялікдзень часцей за ўсё перад Маем і выпадаў.

Любіла яна чысціню ў хаце. Столь тую самую яна сяды-тады і два разы на год мыла — другі раз перад пакровамі, перад зімою, от калі стаіць восень сухая ды цёплая, дык і памые. Хай чысцейшая будзе, святлей у хаце хоць трошку. Бо калі столь чорная, дык пры газнічцы ці пры лучыне як у яме сядзіш, а не ў хаце, а тады ж часта даводзілася сядзець і пры газнічцы, і пры лучыне, бо беднавата яшчэ жылося. А падлогу мыла кожную суботку. І кожан раз з дзеркачом, і не проста цёплаю вадою, а лугам. Дык тады кожная падложынка — таксама як навошчаная. Яна яшчэ, памыўшы падлогу, на аселіцу збегае, аеру ўжне ды па свежых, непрасохлых падложынках пасыпле. І блыха, як завядзецца, здохне, і водар у хаце — як на лузе. Ляжаш спаць, дык як на капе сена, адно салаўёў не чуваць...

Хату сваю згадаўшы, пачала думаць чамусьці пра Ляксея Камоцкага, балазе на экране гаварылі ўжо аб нечым іншым. Успомніла Ляксея і ўсміхнулася сама сабе. Гэта ж ужо на яе вачах, як яна прыйшла ў Альхоўку, хадзіў ён, хлопцам будучы, штовечар да Яўхімавых. Да Зіны прыходзіў, да старэйшай Яўхімавай. А Зіна тая, круцёлка, упадабала настаўніка. Быў такі ў Альхоўцы настаўнік тады — Галубовіч. Высокі, чарнявы, з капелюшом на галаве і з гальштукам на шыі. Як ён там дзяцей вучыў, невядома, а ўсё спектаклі ладзіў, пастаноўкі ў панскім доме. Усе альхоўскія і з бліжэйшых вёсак дзеўкі млелі па ім. І Зіна Яўхімава прападала ў панскім доме вечарамі. А Ляксей прыйдзе да Яўхімавых і чакае, пакуль Зіна дадому прыпляцецца. Са старым Яўхімам пакурыць, з Надзяй пагаворыць. Надзю малой лічыў, не таіўся ад яе, што іхнюю Зіну ўпадабаў, выпытваў у Надзі тайны пра Зіну. Ці не праз усю зіму з хаты не вылазіў, не бачыў таго, што ўсім даўно відаць было,— што Зіна з настаўнікам гуляе. Хадзіў датуль, пакуль яны і не пабраліся, Зіна Яўхімава з тым Галубовічам. Ён жа і звёз яе неўзабаве, і далёка недзе, на Гомельшчыну, ці што. Зіна да вайны пісьмы пісала, два ці тры разы прыязджала, а пасля вайны як у ваду канула. Не чуваць і не чуваць. Яўхіма на свеце ўжо не было, а Надзя не адразу і дадумалася, каб напісаць туды каму — у сельсавет ці ў раён... і толькі, мусіць, ужо недзе ў сорак сёмым даведалася, што загінула Зіна, што ўся яе сям’я загінула: сама Зіна з дзецьмі ў канцлагеры ў Азарычах, а Галубовіч яе — у партызанах, у засадзе. Ага, дык як Галубовіч узяў Зіну, Ляксей прыйшоў, як штовечар, да Яўхімавых і вазьмі скажы Надзі: давай і мы з табой пажэнімся, я прывык да цябе, ты мне ўжо і за Зіну лепей... І Надзя згадзілася, пайшла. І жылі вунь як добра. І да вайны, і пасля вайны. Старэйшага свайго, Воўку, яны страцілі ў апошнюю блакаду, а з Веркай і блізнятамі ацалелі, вырваліся неяк з акружэння ля Дзікага возера, як і яна сама. Пасля вайны ў Ляксея з Надзяй і яшчэ малое знайшлося — дзеўка, Маня, пястушка іхняя. Добрай дзеўкай вырасла: і школу на «выдатна» скончыла, і універсітэт у Мінску, замуж за афіцэра выйшла, хоць яна, Стэпачка, ужо і не бачыла таго яе мужыка-афіцэра...

А Ляксей Камоцкі да вайны быў у Альхоўцы за брыгадзіра. Крыху марудлівы, пра якіх кажуць — цямці-лямці, але справядлівы і да работы жадзён. Ніводнай бабы ці мужчыну ніколі не пакрыўдзіў. Не глядзеў, сусед ты ці не сусед, сваяк ці не сваяк: што зрабіў, тое і зарабіў, лішняга працадня не дапіша. Але ж яна, сорам прызнацца, не проста так Ляксея цяпер успамінае. Была адна прыгода, ад чаго праз усё жыццё ёй, Стэпачцы, было і сорамна, і ніякавата і перад ім, і перад самой сабой, і перад Раманком.

Той вясною паслалі Раманка старшынёй сельсавета ў Казельчыцы, за дзесяць кіламетраў ад Альхоўкі. Яна з дзецьмі за ім не паехала. Каб гэта знаццё, што надоўга, дык мо і ўгаварыў бы яе Раманок. А так ён і сам не ведаў, на які час яго пасылаюць. Тады ж, грэх казаць, не надта лічыліся: сказана — едзь, дык і ўсё тут, а ці ў цябе сям я, дзеці, гаспадарка, якую рашаць ці не рашаць, як нікому і знаць не трэба. Раманок з тых Казельчыц то прыедзе нанач, то не прыедзе — ведама, дзесяць кіламетраў! А ёй ужо і ў галаву дурное лезе: дзе ён, у каго начуе, а ці не пагорнецца да кабеты якой? І так тое ў галаву ўзяла, што ледзь не ашалела. Прыедзе Раманок, дык яна ўжо быццам і не рада, усё высочвае, каб угадаць, было ў яго што ці не было. А ў страха, кажуць, вочы вялікія. Дык ёй і праўда ўжо здаецца — не, не такі раней быў яе Раманок, як асцюдзянеў да яе і да дзяцей, усё на стому спасылаецца. А каб падумаць ды паразважыць, каб паверыць, што і праўда яе Раманок стамляецца там, бо не высыпаецца і не паесць як след, а ўсё сухама, урыўкамі, а яшчэ ж у сядле дзесяць вёрст пратрасецца, дык чаму ж не будзе стомлены,— да гэтага ніяк яна, Стэпачка, не даўмеецца. Засланіла ўсё рэўнасць дурная.

І так засланіла, што аднаго разу, калі здарылася так, што засталася яна ў полі з Ляксеем удваіх, павярнуўся ў яе язык падступіцца да яго з тою гаворкаю. Не хвалілася нікому Стэпачка, не расказвала і не раскажа ўжо нікому, пастаралася выкінуць тое з галавы, забыць начыста, як сон дурны, але ж от не забылася, помніцца слова ў слова, што было сказана між імі тады на полі, ля сцірты снапоў. Калі б Людачка магла яе думкі запісаць на тую сваю цэўку, дык і запісалася б так: «А што, Ляксей, спяшаешся куды?» — «Ды каб сказаць...» — «То мо прысядзь тады, га? Ці баішся?» — «Каго, Стэпачка?» — «Ну, мяне... Ці Надзі сваёй...» — «Ну і жарты ў цябе...» — «А я не жартую, Ляксей. Чаму б нам і не падурэць...» — «Ты што, дзеўка, ашалела? Чаго раптам?» — «Не пытайся, Ляксей, нічога не пытайся... Трэба мне! Душу супакоіць! Каб адпомсціць яму!..» — «Каму? Раманку?» — «Ляксей, не пытайся ж, кажу! Надзя не ўведае...» — «А Раманок твой? Ды я сам яму раскажу! Што ў галаву ўзяла! Ты што, ненармальная?..» — «Ненармальная, Ляксей, ненармальная. Змэнчылася, каторую ноч не сплю...» — «Дурная ты баба. і больш нічога! Калі так, то бяры дзяцей і едзь да яго, а не... Ох і даў бы я табе, будучы Раманком! Каб тыдзень сесці не магла...» — «Мне б лягчэй было, каб і адлупцаваў...» — «Яшчэ слова скажаш, дык я адлупцую! Ідзі дамоў, Стэпачка! Нічога ты мне не казала, і не чуў я нічога! Ясна?..»

Гэта ж паўвека мінула, а і цяпер яе як варам абліло. Што на яе тады найшло, дык і не ведае. Гэта ж пасля, як Раманка ўжо не было, ніколі ні разу і думка такая ў галаву не прыходзіла, а то ж... Не, мусіць, праўду такі кажуць, што чалавек з раскошы шалее. Пасля вайны, галечаю тою, не магло ёй такое ў галаву прыйсці. А перад вайною, бач, дадумалася, ашалела баба. Перад вайною, асабліва апошнія два-тры гады, добра ўжо жылі людзі. Было ўжо і хлеба, і да хлеба, нельга богу грашыць. А па вайне і першы год, і другі, і трэці, і дзесяты не было раскошы. Якая там раскоша! Адзець на змену не было чаго. Сарочку якую на шасток у лазні ўскінеш, каб вошы папрудзіліся, і зноў надзенеш, бо другой не было. І яна, і дзеці зімой і летам адным цветам — адно насілі, латанае-пералатанае. Ашалець ад усяго таго і праўда можна было, толькі сапраўды ашалець, а не таго, каб...

Яна, Стэпачка, кожан раз, як прыгадае што з таго часу, дык і наплачацца, сама таго не хочучы. У сорак пятым выпраўляла Соньку ў Мінск. У педагагічнае вучылішча, на настаўніцу вучыцца. А ў чым выправіць, каб хто спытаў? Адна сукеначка на ёй — ні на ногі нічога няма, ні на плечы накінуць. Хоча, бачыце, дачка ў Мінск, а ўперлася: не паеду босая нізавошта! І яна, Стэпачка, плача, і Сонька разам з ёй. Пайшла да старшыні сельсавета. У сельсавеце тады старшынёй Забаўскі быў, яго пасля ў раён забралі. Паплакалася, расказала, што пасылаюць дачку на вучобу, а босай дзеўка не хоча ехаць. Напісаў Забаўскі запіску. І яна з той запіскай у раён. Там ёй выдалі палітончык, тоненькі такі, як пінжачок, на шоўкавай падшэўцы, баціначкі карычневыя на шнурках і шапачку-берэтачку, усё ношанае, але чыстае, з таго, што амерыканцы прысылалі, сказалі. Ішла яна дадому і ног пад сабой ад радасці не чула. А прыйшла, агледзеліся і зажурыліся разам з Сонькай. Палітончык аказаўся хлапечы, давялося гузікі перашыць і на левым крысе дзіркі-петлі зашыць, а на правым зрабіць новыя, а баціначкі не падышлі зусім — малыя, вузкія, нагу не ўплішчыць. Добра, Надзінай Верцы падышлі, нават велікаватыя трошкі аказаліся, але Надзя ўзяла, а ўзамен дала свае даваенныя балеткі. Сонька і ім рада была — усё ж не босая, бо ўбіла сабе ў галаву, што ў Мінск босай няможна...

Яна пра ўсё гэта Людачцы расказвала, а тая на цэўку сваю запісвала. І пра тое, як Соньку выпраўляла і як пасля хлопцы, адзін за адным, у Мінск выпраўляліся, у тым ліку і Толік, бацька яе цяперашні. Дужа ёй усё цікава ведаць, як пасля вайны было. Разумная надта ж нейкая, шчырая і спагадлівая ўнучка вырасла. Не па-дзіцячы ўражлівая і цікаўная. Яна, Стэпачка, расказвае, Людачка слухае, а як што не разумее ці як што здзівіць яе, дык і пачне пытацца. Сто пытанняў задасць. А яна на тыя пытанні і адказаць не заўсёды здатная.

Памятае, расказвала Людачцы, як авечак даглядала, як звеннявой па кок-сагызу была...

«Я, дзіцятка, прывыкла і ў калгасе ўсё рабіць гэтак, як і сваё. Да вайны абы-што рабіла. Куды брыгадзір пасылаў. Жаць хадзіла, лён палоць, восенню і зімою лён той самы мяла і трапала. І сіла ў мяне была, і спрыт, і гонар. Са мной рэдка якая баба магла зраўняцца. Раманок, дзед твой, нябожчык, мною ганарыўся нават. «Правільна робіш, Стэпачка,— казаў,— што не паддаешся, хай ведаюць, што ні я, ні ты сабе палёгкі не даём...» Я й не давала. Жаць пойдзем з бабамі, дык я не буду языком мянташыць, чужыя костачкі перамываць. Я перавяслаў нараблю і пайшла загон гнаць. Пакуль там хто толькі зажынае, дык я ўжо крыжык-другі снапоў настаўлю. І лён той самы. І кагалам трапалі-мялі, у калгаснай пуні, і кожны сабе дадому браў. Я лепш дома любіла лён мяць. Тут аніхто не замінае. А там, ведама, баб збярэцца, адна перад адной па слову, дык галава баліць. Яно, кажуць, у кагале спрытней, лацвей рабіць, мо і праўда, але гэта ў мяне, мусіць, натура такая — як адна, дык я больш зраблю. Я Ляксея прасіла: прывязі мне воз таго лёну на надворак, і я табе яго чыстымі ручайкамі здам. А калі зраблю, вечарам ці днём, у будзень ці ў свята, гэта ўжо маё дзела. І ці абагнаў мяне калі хто! Я заўсёды больш ручаек здам. І ручайкі мае не тоненькія, а як пальцамі, жменяй абшчапіць...

Ну, гэта да вайны. А па вайне Ляксей Камоцкі з брыгадзіраў старшынёй стаў. І ўпрасіў мяне авечак калгасных глядзець. Не надта я і хацела глядзець іх. Не прывычная была я да такой работы. Ну, але згадзілася. Улетку тых авечак пасвіць трэба было, а зімою карміць-паіць. Ну, і нічога, глядзела. Пасвіць дзеці памагалі — Вася, пасля Міша і Толя, бацька твой. І зімой без дзяцей я ні кроку. Трэба ж і вады ў карыты паналіваць, і сечкі нарэзаць, і сена натрусіць. А колькі клопату, як акоты пачнуцца! Хлеў, скіданы з Хазяінавага гумна, увесь на дзірках, холадна ў ім, дык я ягнятак усё ў хату ды ў хату. Кармлю іх з сосачак, як дзетак. Свая кароўка не доіцца такой парою, дык я авечачак навучылася даіць, хоць бабы з мяне і смяяліся, было. Хай смяюцца, думаю, ад таго мне горай не стане, а ягнятка, глядзі, і ўратую, на траўку вясною выйдзе — к восені добрая авечачка ці баранчык будзе.

І адзін год я іх глядзела, і другі. Спачатку іх мала было, авечачак пяцьдзесят, а пасля ж — і за дзвесце стала. Паболела іх, а сена, як на тое ліха, паменела. Галодныя зімою мае авечкі. Прыйду ў хлеў, а яны рукі мне ліжуць, у вочы зазіраюць. Не паверыш, унучачка, а праўду ж кажуць, што жывёліна таксама свой розум мае. Я гаманю з імі так ласкава, супакойваю, кажу, скора саломкі падвязуць, добрай саломкі, аўсянай,— дык яны як разумеюць, згрудзяцца ў гурт і не бэкаюць, не мэкаюць, цярпліва чакаюць. Аднойчы, ці не ў сорак сёмым зімою, і саломкі той не стала. З гарышча ўсю салому, што восенню на жэрдкі нацягала, каб у аўчарні цяплей было, скарміла, страху саламяную з аднаго боку хлява спусціла на корм. Дохнуць мае авечачкі...» — «А чаму, бабуля? Чаму не было чым карміць?» — «А ты б у мяне што лягчэйшае папыталася! Хто ж яго ведае, чаму не было...» — «Не рабілі людзі, ці што?» — «Чаму ж, дзіцятка, не рабілі? Рабілі, ведама. Праўда, мо і кепска рабілі. Дык жа... За што ж было рабіць добра? Працадзень пусты быў. Лічы, нічога на той працадзень не давалі. Дык і не хацелі людзі рабіць...» — «Ну, а чаму, бабуля?» — «Каб жа я ведала! Мо не так што рабілася... Ці ж з маім розумам, кнігаўка, разбірацца ў тым? Адно я ведаю, што мае авечачкі галадалі. Аднаго разу не вытрывала, пайшла нацямку не ў аўчарню, а да Ляксея, да старшыні. Прыйшла, а ён толькі ўстаў яшчэ, не мыўшыся, курыў нашча цыгарку. Я яму ключы на стол — бразь, не пайду, кажу, больш у хлеў, калі няма ім чаго даваць, дык хай мае вочы лепей не бачаць таго! Апрануўся хуценька Ляксей, ключы ўхапіў і мне кажа: пайшлі, Стэпачка, пайшлі... Прыйшлі, запалілі ліхтар, падышлі да перагародкі. Збіліся авечкі ў гурт. А тры ці чатыры ляжаць, ножкі адкінуўшы. Выношу я іх з-за перагародкі, а ў самой слёзы цякуць. Бачу, ажно і Ляксей плача. Пабег на канюшню, запрог каня, сам аб’ехаў па санях усіх у Альхоўцы і прывёз праз гадзінку воз сена. Паласаваліся мае авечачкі, і ў мяне праз тое адлягло на сэрцы...» — «І доўга ты іх даглядала, бабуля?» — «Не, унучачка, нядоўга. Тым годам, сорак сёмым, і кінула. Не сама кінула — Ляксей загадаў кінуць. Паслаў мяне на кок-сагыз...» — «На што?» — «На кок-сагыз, цыбатка! От, бачыш, ты і слова такога не ведаеш, а бабуля твая звеннявой па кок-сагызу была... Я, можа, і не паслухалася б Ляксея, не кінула б сваіх авечак, бо прывыкла ўжо, уцягнулася, але ж і яшчэ адна напасць навалілася — ваўкі. Паверыш ці не, унучачка, а ці не назаўтра пасля таго, як Ляксей сена расстараўся, а пасля, днём, і бульбы трохі на аўчарню прывезлі, прыходжу я ранічкаю — бачу, мае авечачкі папуджаныя, ажно на сцяну лезуць. Узяла я ліхтар, аглядзела ўсе загарадкі, вакол аўчарні абышла — няма, здаецца, нікога і нічога. Але ж бачу — папуджаныя. Яшчэ раз пайшла вакол аўчарні. І ўгледзела — ваўкі прыходзілі. Не адзін, а некалькі. Спрабавалі нават пад сцяну падгрэбціся, але нешта перашкодзіла — ці мо сабакі, ці што іншае. Я сказала пра тое Ляксею, але ён ці не надта паверыў, ці чым заняты быў. Ну, я і пайшла ад яго. А ноч прыйшла — будзіць мяне Анюта Гэрцава, яна ад аўчарні непадалёк жыве. Грукае да мяне ў дзверы і крычыць: «Стэпачка, ваўкі ў аўчарні!» Ухапіла я ліхтар, вілы ў рукі і туды паджгала. Прыбегла, адчыніла дзверы — і ў вачах мне цёмна зрабілася. Пад сцяну падгробся ўсё ж, шкурадзёр, і столькі авечачак задушыў! Ажно сямі штук не далічылася... Расстроілася я ўшчэнт. Некалькі начэй пасля на аўчарні начавала, Вася таксама колькі разоў пільнаваў са стрэльбаю — у Якуба Краўца выпрасіў. Але ж яны хітрыя, падлы! Як мы сядзелі, дык не лезлі. А як мы не пайшлі, дык зноў убіліся і зноў крыві нарабілі... Дык як загаварыў вясною Ляксей пра кок-сагыз той, я і згадзілася...» — «Што ж гэта за кок-сагыз такі, бабуля? Ты ж так і не сказала».— «А бо, унучачка! Гэта трава такая. Ну, можа, не трава — кветка. Ну чыста, як на вока, дзьмухавец. Адуванчык, як вы ў горадзе кажаце. Што вясной паўсюль жоўценькім цвіце, а пасля парашуцікі ад яго лятаюць. Мы, малыя, помню, усё ў полі любілі дзьмухаць на яго і гадаць, дзед ці баба. Ці начыста абляціць, да лысай галоўкі, ці барада застанецца...» — «А нашто той кок-сагыз разводзілі? Што з яго рабілі?» — «А бо, Людачка, мы ж спачатку таксама здзіўляліся. Надумаліся — траву, пустазелле саджаць! І палоць яе колькі разоў за лета, і акучваць, а пасля выбіраць асцярожненька, каб карэньчыкаў не папсаваць, чысціць тыя карэньчыкі і здаваць... Ну, а пасля сказалі нам, што з гэтага кок-сагызу рызіну робяць. З карэньчыкаў у яго малако беленькае і надта ж горкае выступае. От малачко тое і ёсць рызіна. Як загусцее, дык як рызіна. Казалі, гэта на абарону, на армію нашу рызіна тая патрэбна. Папраўдзе, унучачка, не вельмі і дападалі мы, нашто ён. Раз трэба, дык трэба. Адно — ніхто ж не ведаў, ні як яго саджаць, ні як даглядаць. Нас, помню, у раён на нараду сабралі, паказвалі, расказвалі, як з ім абыходзіцца. Я ў раён з Альхоўкі хадзіла, бо мяне звеннявой паставілі. Колькі мы з бабамі папоўзалі-парачкавалі на Доўгім балоце з тым кок-сагызам! Каму пра гэта калі і раскажаш, унучачка? Ён жа на балоце толькі расце. От шнур балота ля дарогі і акапалі канавай, каб рудаўку ў Бачылаўку спусціць, узаралі яго, рыдлёўкамі і граблямі разбілі дзірван, выграблі ўсе касмылі і карэнні, зрабілі грады, а не поле і пасадзілі на тых градах кок-сагыз. І кожан дзянёк на тым шнуры ля дарогі мы на коленках з канца ў канец, з канца ў канец. Так ужо чысценька палолі, каб нідзе ні травінкі. А ці ж лёгенька гэта? Дождж пройдзе — у разорах жужаліна балотная, не ўлезці, а мусіш лезці, грэбціся, бо не любіць той кок-сагыз ні травінкі зелля, ні спіны не чуеш, ні ног, ні рук. А каб жа гэта добра паснедаўшы поўзаў там, рачкаваў. А то ж усе мае бабы і я з імі, іхняя звеннявая, на нішчымніцы, духі падцягнуўшы. Каторай і ўваччу пацямнее, бывала. Тады мы ўжо насварымся на такую бабу, накрычым: ідзі, пасядзі ля дарогі, адпачні... Найбольш, унучачка, дакучала, што ў гразі даводзілася поркацца. З дня ў дзень па пояс, лічы, мокрыя мы і брудныя, як чэрці. Кожан раз, дадому ідучы, мыешся пад Яськавым мостам, але ўсё роўна — караўкай пляцешся, спадніца тая на табе, быццам з бляхі, такая каляная, так укарэла. Ведама, не будзеш жа кожан дзень мыць яе, за ноч дык і ці высахне, а заўтра ўсё адно ў тую балотную твань лезці... А лета, як на тое ліха, і халаднаватае выдалася. Дык многія мае бабы і пахварэлі. То адну скруціць раматус, то другую. Ну, але скруціць, ды адпусціць. А от Верку Церахаву, гаротніцу, так і не адпусціў. Як скруціла нагу, так, бедалага, і пачала скакаць на адной. Як ужо матка яе праклінала і балота тое, і кок-сагыз, і мяне заадно. Быццам і я ў чым вінавата была, быццам сама не поўзала разам з Веркаю яе і з другімі бабамі... Ну, але ж — ці лепшай была б іншая матка? Можа, і не была б. З дачкой такое гора, такая бяда. Дзеўка маладая яшчэ, і замуж не паспела выйсці, а цяпер хто возьме калеку? От матка і кляла ўсіх разам з кок-сагызам тым...

А карэньчыкаў восенню мы навыбіралі шмат. Цяпер я ўжо не помню колькі, але ведаю, што шмат, больш, чым такія ж звенні ў суседніх калгасах. Грамату мне далі ў раёне, а пасля і ў вобласць, у Мінск, паслалі. На нараду звеннявых па кок-сагызу. Помню, у Доме ўрада нарада тая была. Я й зайсці туды баялася. Каб адна, дык нізавошта не пайшла б. Ну, а як кампаніяй, дык, ай, думаю, як усе, так і я. Як жа там хораша, чысценька, помню, было! Зала круглая такая, крэселкі круглымі радочкамі ўсё ўверх і ўверх, так што кожнаму, дзе б ні сядзеў, усё відаць... Выступалі, гаварылі, хвалілі нас. Усё, казалі, наша праца мацуе абарону краіны, што мы здолеем даць адпор проіскам імперыялістаў, падпальшчыкаў новай вайны. Я, не буду маніць, не выступала. І дзякаваць богу, што мяне не пацягнулі на тую трыбуну. Я ж, мусіць, не сказала б ніводнага слова. Язык бы не павярнуўся. А некаторыя бабы выступалі. Па паперках чыталі. Панапісвалі ім тыя паперкі, а яны чыталі. Дык каторая добра, гладка прачытае, а каторая спатыкаецца, мэкае-бэкае... Сядзіш, слухаеш і думаеш: а мая ж ты бабачка, не лезла б ты лепей, адмовілася б, сказала б: вы граматнейшыя, вы і выступайце, а мне, дурной бабе, чаго на тую трыбуну лезці?.. Помню, там і буфет быў, і сталоўка, але дзе ты бачыла, каб я ў той буфет пайшла? Грошай-то я ўзяла. І сама колькі рублёў мела, і пазычыла трохі, але ж — буду я грошы траціць на абед той! І так пасяджу. Гэта ж не рабіць. А пасядзець можна і на пусты жывот, не ўбудзе.

Ну, а як скончылася ўсё, дык я з таго Дома ўрада хутчэй на трамвай ды на Камароўку, на базар. Купіла хлеба некалькі буханачак, пакуначак падушачак — дзецям гасцінца, заадно і сама паабедала — узяла батон і дзве бутэлькі морсу. Як з’ела той батон з морсам, дык, помню, ажно павесялела. Такое смакаццё! Успомню, дык, здаецца, і пасля ніколі так смачна не ела! Надта ж смачны морс той быў. Смачнейшы за цяперашнюю газіроўку. Ці мо ўжо здаецца так? Да вайны сітро ўсё было. А пасля вайны — морс. Вельмі смачны. А з батонам — дык за вушы не адцягнуць...»

Успомніла Стэпачка, як расказвала пра ўсё гэта Людачцы, і яшчэ больш зажурылася. Разварушаная памяць тузанула іншую нітачку, і вось ужо пабегла думка пра дзяцей. Кепска, ведама, што не так жывуць дзеці, як хацелася б. Але сябе яна не папікае. Яна што магла рабіла, каб дзеці харошымі раслі. Найперш глядзела, каб не гультаямі раслі. А як працу будуць любіць, дык да благога не пахінуцца. І, дзякаваць богу, ніхто ж, здаецца, не скажа, што абібокамі павырасталі. І Сонька, і хлопцы — ніхто ад работы не ўцякаў. Ні ў сяле, ні ў горадзе. Сонька тая дык як зацятая да работы, здароўе хутчэй пакладзе, абы ніхто не сказаў, што гультайка. І Вася цягавіты, і Міша з Толікам. Адзін Косцік трошкі не такі, дык тут, пэўна, вінаватая ўжо яна сама, Стэпачка,— ашчаджала, аберагала, як малодшанькага, апошненькага.

Не, работы ніхто з яе дзяцей не цураўся. За гэта яна была спакойная. І цяпер во. Робяць жа. Ды толькі бачыць Стэпачка, што ўсё роўна як нешта павярнулася ў свеце, ці мо ў дзяцей не так. Яна, услед за Раманком сваім, прывыкла, што трэба лепш рабіць чужую работу, чым сваю. Тую работу, якая агульная,— калгасная, калі чалавек у сяле жыве, ці заводская, калі ты чалавек гарадскі. Тую работу, за якую табе дзяржава грошы плоціць. Ніхто тую тваю работу за цябе не пераробіць. Як ты зрабіў, так і будзе. Тая твая работа да людзей ідзе. І трэба, каб было табе не сорамна перад людзьмі. Як жа інакш? Ты — людзям, а людзі — табе. На гэтым свет стаіць. Яна да такога парадку прывучана. І верыць, што справядліва гэтак, што так і быць павінна, бо чалавек жа не для сябе жыве. Калі для сябе толькі, дык — дурны ён чалавек, гаротны чалавек. Памрэ — і як не жыў. Ніхто не ўспомніць ні благім словам, ні добрым. Як і не было яго ніколі на свеце...

Ніколі яна не вучыла так жыць сваіх дзяцей. Наадварот, зусім іншаму вучыла. А от жа бачыць — як для сябе яны ўсё больш і больш. Гэта ж не памятае ўжо, ці чула калі, каб яны пра работу сваю гаварылі. Ну, што там было, на рабоце, хто што гаварыў, хто больш зрабіў, а хто менш, хто добра зрабіў, а хто блага, абы з рук. Усё больш дзяціныя гаворкі круцяцца вакол таго, хто што дастаў і дзе, хто каго абняславіў і за што, хто каму дарогу перабег і навошта. І сумна робіцца ёй ад усяго гэтага. Бо — радасці ў дзяцей няма. Мала радасці. Найбольшую ж радасць работа прыносіць. Работа, а не што іншае. Гэта толькі кажуць так, што — як сыр у масле качаецца. А як не ведае чалавек радасці ад работы, дык і сыр той з маслам не абрадуюць. Ну, а калі няма радасці ў чалавека, дык, значыцца, і душа яго не на месцы. Нэндзіцца, пакутуе душа, шукае нечага, а і сама не ведае чаго. Як непрыкаяная. І чалавек тады гаротнік. Бо жывот той самы можна пітвом і ежай наталіць, а душу — чым спатоліш? Душу радасцю адно спатоліш. Тым, што яна, душа, другую душу сагрэла, суцешыла, паспрыяла другой душы...

Яна, Стэпачка, раней не надта думала пра ўсё гэта. Не заставалася ў яе сілы думаць пра гэта. Ставала сілы толькі на тое, каб прывалакчыся дадому з аўчарніка, з кок-сагызу таго, з Доўгага балота і да ложка дапаўзці, забыцца ў цяжкім, трывожным сне. Думала адно: як гэта, каб дзеці былі не галодныя, не свяцілі каб локцямі. Пра душу не было калі думаць.

Але гэта толькі цяпер яна так гаворыць, што не думала. Думала, ведама. Бо як там ні было, а душу сваю яна не прадавала. За сваім горам і бядою на чужое гора і на чужую бяду не забывалася. Яна, ведама, баба вясковая, дурная. Хто яе будзе слухаць, калі нават свае дзеці не слухаюць? Але ж не дарэмна жыла яна на свеце. Быць таго не можа, каб дарэмна. Нешта ж павінна застацца і пасля яе. І найперш — дзеці. У дзецях жыве чалавек. Але ж калі во так выходзіць, што матка ці бацька цяпер — самі па сабе, а дзеці — самі па сабе? З маткі можна і пасміхнуцца, ад маткі можна і адмахнуцца, калі што. Няма, няма той колішняй сувязі, спалучанасці між дзецьмі і бацькамі.

Дзеці, ведае Стэпачка, і з яе цішком пасміхаюцца. Найперш з яе любасці да Альхоўкі, да Ганаровіч. Дзівацтвам лічаць. А не могуць падумаць, зразумець, што не дзівацтва гэта. Яно, ведама, і старасць віною. Старасць заўсёды кліча чалавека туды, дзе ён нарадзіўся і ўзрос. Але ж ёй не проста хочацца апошні разок глянуць на ўсё тое, што было з ёю праз гады. А можа, ёй хочацца паглядзець на ўсё, каб сябе зразумець, хоць перад смерцю, а, сябе зразумеўшы, і іншых зразумець, найперш мо іх, дзяцей сваіх? Ды, пэўна ж, так! Не дзеля сябе так ірвалася яе душа туды. Што ўжо ёй ад таго? Усё тое і без таго застанецца ўжо з ёю назаўсёды. Не перарабілася яна і ўжо не пераробіцца, не зыначыцца. А от за дзяцей душа ў яе баліць. І гэта не так яе віна, як іхняя віна — віна перад зямлёю, перад людзьмі, на якой і сярод якіх выраслі, клікала яе туды, звала, вабіла, не давала спакою. І ездзіла яна туды, каб нейкім чынам памагчы ім усвядоміць гэтую сваю віну і спахапіцца, пакуль не позна. Толькі — як гэта зрабіць? Як сказаць пра ўсё гэта дзецям? Калі? Ці будзе ў яе час сказаць пра ўсё? Ці выслухаюць? От у чым бяда.

Слова «віна» збянтэжыла Стэпачку. Асабліва — у дачыненні да дзяцей. Гэта ж ніколі і нікога яна не вінаваціла. Найперш сваю віну шукала і знаходзіла. А тут во, бачыш, да чаго дадумалася — дзяцей абвінавачваць! Хіба ж яны вінаватыя ў чым-небудзь? Хіба ж самі яны ўцякалі з Альхоўкі? Мо і хацелі, асабліва апошнія ўжо, Толя і Косцік, але толькі не Сонька і не Вася з Мішам. Сонька вунь як не хацела ісці ў Мінск! На вучобу пасылалі, а не хацела. Плакала не адзін дзень, усё прасілася: «Мамачка, не паеду! Чаго я там не бачыла? Не хачу я вучыцца, пазабывалася, што і ведала, і баюся... Гэта ж, кажуць, там ні выйсці нікуды — столькі жулікаў-урвісаў на вуліцах! А што я? Адно варон лічыць умею. Лепш я тут буду, з табой...» А яна, Стэпачка, сарамаціла яе. Дачушка, казала, чаго ж ты на сябе нагаворваеш? Вучылася ж, дзякаваць богу, не горш за іншых, дык ці ж не зможаш і там? Пасылаюць жа не абы-каго, а цябе во... Настаўніцай станеш, на грашах рабіць будзеш, ці адзець што, ці з’есці — прасіць ні ў кога не трэба... А што баішся, дык жа ты не адна там будзеш. Як усе, так і ты. Адна не хадзі надта, асабліва вечарам, а кампаніяй, з другімі дзяўчаткамі, дык яно і страшна не будзе, да кампаніі не прычэпяцца... Ледзьве выпхнула яна тады Соньку. Выпхнуць-то выпхнула, але ж думала, што не прыжывецца дачка ў горадзе. Колькі разоў уцякаць збіралася. Прыедзе дадому, а назад — мамачка, не паеду! Дык яна насварыцца, накрычыць на яе і зноў выправіць. Сама слязьмі абліваецца, а — гоніць. Едзь, дачушка, казала, не выдумляй, гадок-другі прабяжыць, глядзіш, на свой хлеб выйдзеш... А плакала, бо бачыла, што Сонька як зялёная нейкая і апухлая ўся, прысядзе ці сагнецца, дык, кажа, у вачах цямнее. Сонька ж не прызнавалася, што галадае. Што яна, Стэпачка, давала ёй з сабой? Бульбу сушаную ды праснак які, яшчэ сала брусок, калі было. Каб цыркала пакрысе, дык неяк бы жыла, а то ж прывязе, усё з падружкамі з’ядуць за вечар, а пасля зубы на паліцу да таго дня, пакуль іншай каторай матка ці бацька што перадасць ці падвязе. Дык даўмеліся — кроў пачалі здаваць. Гэта яна, Стэпачка, пасля ўжо ўведала, як Сонька кінула вучобу і на будоўлю пайшла. А тады ж не ведала і не здагадвалася. Адкуль было ведаць? Яна ж як уведала, дык хацела паехаць і забраць Соньку дадому, каб сядзела пры матцы і ні на крок нікуды. Хіба ж не дурная зялепуха? Кроў здае і цукеркі купляе! Атрымае грошы, усе на цукеркі аддасць і за адзін вечар тыя цукеркі з’есць...

Вася таксама не хацеў у горад. Сем скончыў і пайшоў з коньмі рабіць. Пасля на трактар сеў. Ці не тры гады на тым трактары рабіў, аж да самай арміі. Пасля арміі дадому прыйшоў і хацеў зноў на трактар сесці, але яго Сонька да сябе забрала. Мама, сказала, не дурнее хай, тут во іншыя рвуцца, каб толькі ўцячы, а ты не пускаеш. Што ён тут не бачыў? Хай ідзе да мяне, паробіць спачатку на будоўлі, а там відаць будзе. Захоча на завод, дык на завод пойдзе, шафёра ўсюды возьмуць... Ну, і пайшоў. Сонька быццам і праўду казала. Яна к таму часу ўжо замужам была, кватэру мела, у бараку, праўда, але свой куток, і ўжо ж супакоілася, кроў на цукеркі не здавала, ужо ж была і не галодная, і не голая, дык чаго ж яна, матка, будзе пярэчыць? Хай ідзе! Што ёй? Ёй абы дзіцяці добра было. А яно і дурню ясна было, што ў горадзе тым часам лепей жылося, чым у сяле.

Ну, а за Васем і Міша ў Мінску апынуўся. Той дык пасля сямігодкі не пайшоў у калгас — Вася яго ў фэзэво ўткнуў. Яна спачатку дык і шкадавала трохі, Міша малы нейкі быў, заморак, худы і дробны, як верабей, дык бедавала: як ён там будзе, у тым фэзэве, хто яго там пакорміць, памые? А ён ці не за месяцы тры так справіўся, што яна і веры не дала б ніколі, што такое можа быць. Як прыехаў ён у чорным шынеліку і ў касцюміку суконным, таксама чорненькім, увесь чорненькі, як грачок, адно гузікі беленькія, як сярэбраныя, зіхцяць, дык яна і не пазнала: як не яе Міша ўсё роўна! І пагладзеў хлопец, і падрос, і ў плячах пашырэў, ужо быццам і на хлопца падобны. Дык яна ўжо і рада была: от і яшчэ адзін яе сынок на сваю дарогу выходзіць!

Так, неўпрыкмет, засталася ў хаце адна: Толя і Косцік ужо ці не ўподбежкі ў той Мінск падаліся. Іх ні ўпрошваць, ні выпраўляць ёй ужо не давялося. Гэтыя самі ўжо не маглі дачакацца, пакуль школу скончаць. Тады ж ужо такая мода на горад пайшла, што адно перад адным. Матчына малако на губах не абсохла, а дай катораму горад, і ўсё тут! І маткі ўжо таксама як папрывыкалі, што дзеці не павінны ў сваёй хаце заставацца, на зямлі рабіць. Дзе там! Ужо самі пачалі іх падпіхваць-падганяць: вучыся, дзіцятка, добранька, старайся, дык не будзеш, як я, у брудзе корпацца, гразь гэтую мясіць, у людзі выйдзеш...

Яна, Стэпачка, не будзе на сябе нагаворваць, так не думала і дзецям, таму ж Толю ці Косцю, такога не гаварыла. Але і не трымала іх: ат, хай ідуць, пэўна, ужо час такі, век такі падышоў. Хай ідуць сабе! Хай шукаюць у свеце сабе лепшай долі. А яны, маткі, і бацькі каторыя, будуць тут, у родных сценах, дажываць веку. Ім адрывацца ад усяго позна ўжо. Старое дрэва не перасадзіш. Каб перасадзіць, трэба карані абсекчы. А з абсечанымі каранямі ці прыжываецца тое дрэва на новым месцы? Наўрад! Іхняя доля — векаваць адным. Сядзець у старых сценах і жыць спадзяваннямі на прыезды дзяцей і гэтымі рэдкімі прыездамі. I радавацца гэтым прыездам.

І дарма яна скранулася з месца, дарма рашылася падрэзаць і свае карані. Трэба было шукаць іншае выйсце, а не рашаць гаспадарку, не прадаваць хату. Раманкову памяць. Дзіцячую калыску. От тут яе віна — недаравальная. Яе і больш нічыя. Ні Васева, ні Толікава, як яны гаварылі пасля той раніцы, а — толькі яе і нічыя болей...

Яна тады надта ж абрадавалася, калі ўвечары, ужо добра-такі сцямнела, па вокнах хаты жыхнула рэзкае святло — няйначай, падумала, нехта з сыноў прыехаў. Яна яшчэ не спала, сядзела, прыхінуўшыся спіною да цёплай грубкі, і кручком вязала з рызаў ходнічак. Той парою яшчэ не былі ў модзе тэлевізары, у Альхоўцы толькі ці не ў аднаго Булыкі Івана і быў. Яна сяды-тады хадзіла туды, да Булыкаў, але не надта часта, бо ў іх і без яе кожан вечар — не павярнуцца, як у клубе тым, не раўнуючы, хто на чым сядзіць, а малыя дык проста ўпокат на падлозе. Уткнуцца ў тое вока і глядзяць, усё запар, да канца, пакуль тое вока спакойнай ночы не скажа. Яна ж, каб вечары караціць, прылаўчылася кручком вязаць з рызаў ходнікі. Раней ткала іх — доўгія, праз усю хату, мяккія, нагой добра ступіць на іх. Але ткаць — гэта ж марока: і аснову аснаваць, і кросны, тыя рэзгіны, у хаце месца займаюць — не павярнуцца. А кручком сядзі сабе і вяжы. І ты нікому не замінаеш, і табе аніхто. Спачатку кругленькія вязала, на падлогу ля ложка пакласці, каб ногі пасля начы на цёплае і мяккае спусціць. Усім дзецям нарабіла тых ходнічкаў, ужо ці трэба былі, ці не трэба. А пасля навучылася і доўгенькія вязаць, амаль на даўжыню ложка, дык дзеці зноў падахвоціліся: і мне, мама, звяжы, і мне...

Дык от сядзела яна тады вечарам ля цёплай грубкі і вязала ходнік — балазе Сонька і Аня Васева прывезлі неяк ці не па мяшку розных трантаў, сваіх і дзяціных неданоскаў. І раптам святло ад машыны — жых па вокнах. Жыхнула і тут жа пагасла, а пасля зноў загарэлася, але ўжо ў двары. Дык яна і абрадавалася: гэта ж нехта з хлопцаў прыехаў няйначай! Пэўна, Вася. Ён неяк умудраўся выпрошваць машыны, каб да маці падскочыць. Яна хутчэй за вязанне сваё ды ў сенцы і лоб у лоб сутыкнулася ў дзвярах з Васем і Толікам.

— А бо, дзеткі,— загаманіла, не ведаючы, куды прыткнуць вязанне ў руках.— А я сяджу, і раптам — па вокнах як жыхне. Ажно гэта вы!

— Мы, мама, мы,— азваўся Вася, ён першы ў хату зайшоў, за ім ужо і Толік цераз парог ступіў.— Перазваніліся во і рашылі пад’ехаць. Не чакала?

Яна нават ці не са злосцю адказала:

— Ай, сынок, не жартуй! Чакала, не чакала!.. Ужо нервы ўсе палопаліся, а ні ты, ні хто другі не едзе і не едзе.

— А што, мама? Ты ж не казала нічога. Што раптам? Ты напраўду злуешся? — Вася затрымаў руку на гузіку, не скінуў ватоўкі-целагрэйкі.

— А ты быццам не ведаеш? Усе ж даўно пакалолі! Па ўсім сяле прайдзі — ці знойдзеш у каго ў хлеве? У адной у мяне рохкае. Не пайду ж я прасіць каго, калі ў мяне дзеці ёсць! — усё яшчэ зласнавата гаварыла яна.

Вася засмяяўся:

— Такую бяду, мама, я рукамі развяду, як той Несцерка казаў. Сёння ж такое дзела і акруцім. Праўда, Толя?

— Акруцім! Збегаю зараз да Булыкі, хай падыдзе з лямпай і швайкай, і перастане ён у цябе рохкаць,— пасміхнуўся і Толік.

Яна таксама, як сумеўшыся ўспышкі злосці, палагаднела:

— Ага, сёння ж! А як жа! Такія рупліўцы, што нанач будзеце парсюка калоць і смаліць — людзям на смех! Добра от, што прыехалі. Заўтра раніцай і заколеце, як усе людзі. Я ж як ведала, што вы прыедзеце,— сёння яму ўжо і вячэры не давала...

На тым і парашылі. Толік, праўда, на сваім настаяў, перш чым вячэраць, збегаў усё ж да Булыкі, прынёс і швайку, і лямпу паяльную. Яна, Стэпачка, ужо і не пускала, казала, чаго бегчы, каб хто спытаў, па-суседску і заўтра тая лямпа прынясецца, але Толік не паслухаў.

— Пакуль ты, мама, вячэру збярэш, дык я і збегаю, прынясу,— сказаў.— Раніцою чалавек мо спаць будзе — нядзеля ж заўтра, а мы з Васем марудзіць не будзем. Як падымемся, так і за дзела. А лямпу тую і праверыць трэба, прачысціць, заправіць.

Яна пагадзілася:

— Ну, то не баўся ўжо там...

Павячэралі яны тады ўтраіх, яшчэ і нагаманіліся пасля вячэры. Леглі спаць позна нават і на зімовы час — за поўнач было далёка, калі яна ў комінак на стале дзьмухнула, лямпу патушыла. Але чаркі хлопцы не бралі, ні Вася, ні Толік, як згаварыўшыся ўсё роўна, таму і не заспалі, нацямку падняліся і адразу ў хлеў. Яна таксама пайшла з імі — і ліхтар занесла, на слупку павесіла, і парсючка вывела з загарадкі сюды, да дзвярэй, на сухое. Вывела, а сама хутчэй у хату, каб не чуць і не бачыць. І дзверы нават у сенцах зачыніла, і сама ў хаце ў запечак пайшла, нейкай работай занялася, каб не думаць пра тое. Ліха яго ведае, кожан раз так: гадуе, гадуе, ведае, што калоць трэба будзе, а як прыйдзе час, дык шкадуе вельмі, душа пачынае балець. А Вася з Толікам, хоць не надта часта і рабілі такую работу, гэтак лоўка дзела абдзелалі, што яна, выйшаўшы ўрэшце з хаты, і вачам не паверыла: парсючок ужо ляжаў на дзвярах ад хлеўчука, знятых з крукоў і пакладзеных на два круглячкі-метроўкі. Калі так, дык і яна марудзіць не будзе. Вярнулася ў хату, дастала з печы і выліла ў вядро гаршчок гарачай вады, узяла два нажы, анучкі чысценькія, зноў выйшла да сыноў.

— Што, мама, самі будзем ці паклічам каго? — спытаў, курачы цыгарэту, Толя.

— Глядзіце, дзеткі,— адказала яна памяркоўна.— Абсмаліць і выскрабці і самі адужаем, а хіба разабраць клікнуць каго, га?

— А што, самі не разбяром? — запярэчыў Толя.— Падумаеш! Быццам той самы Булыка лепш зробіць!

— Дык жа я нічога, Толічак. Зробіце самі, не забыліся, дык рабіце,— яна змачыла ў вадзе анучку, спаласнула нож.— Ніхто ж нас не асудзіць, для сябе робім, як зробім, так і добра.

— Калі так, дык і пачнём,— узяў Вася ў рукі лямпу.— Канчай, Толя, курыць!

Хлопцы на змену тупалі вакол парсючка з лямпай, а яна, Стэпачка, завіхалася з нажом і анучкай. Парсючок відочна мяняўся, рабіўся жоўценькі, як велікоднае яечка. Беленькі быў парсючок, чысценькі, дык досыць раз-другі прайсціся па ім сінім гудлівым полымем і вострым нажом-скраблом, от ён і гатовы. Яна, Стэпачка, бачачы тое, прасіла ўжо хлопцаў, каб не вельмі і падсмажвалі, не перапякалі скурку, бо трэскацца будзе.

— Вы адхіліцеся, дзеткі, адсапніцеся, а я абмыю яго добранька, і калі дзе што трэба падправіць, дык там яшчэ разок пройдзецеся.

Вымыла Стэпачка парсючка, выскрабла-вычысціла ўсе чатыры капыткі, вушы, лыч, збегала ў хату, прынесла яшчэ паўвядра гарачай вады і анучку чысцейшую. Яшчэ раз, ужо начыста, змыла-спаласнула парсючка і дзверы, на якіх ён ляжаў, пасля паставіла побач, у снег, бляшаную балею, каб кішкі і трыбух выпусціць, і вышараваную лаву, каб сала класці.

Разбіраць заманіўся быў Вася, затупаў вакол, ды нешта ўсё не рашаўся, дзе падступіцца з нажом да парсючка. Толя не стрываў, забраў у яго нож і не надта ахайна, але рашуча разануў па шыі — яна ледзьве паспела тазік падставіць, каб кроў спаймаць. Галаву Толік сяк-так адрэзаў-скруціў, а далей і ён, як перад тым Вася, затупаў вакол, бы не ведаючы, што рабіць, з чаго пачынаць. Дык яна, Стэпачка, доўга не думаючы, як зазлаваўшыся на іх, сама ўзялася. Ногі ў коленцах паадрэзвала, грудзінку зняла, жывот ўздоўж успарола і, адклаўшы нож, пачала вантробы выварочваць, ловячы жоўць, каб не выпусціць незнарок і не запаскудзіць сала. Хлопцы, зважаючы на гэта, ужо і не парываліся за нож брацца, адно памагалі маці патрымаць што ды аднесці.

Яна пасля і сама з сябе здзіўлялася, што здолела разабраць парсючка і зрабіць усё дарэчы, хоць раней і не даводзілася ёй таго рабіць. Бачыць-то бачым шмат разоў, як той жа Іван Булыка разбіраў, от і сама, не паспадзяваўшыся на сыноў, разабрала і рада была.

Увесь той дзянёк, усю тую нядзельку, аж да позняй ночы, яна, мусіць, ці прысела. Вечарам хлопцаў спаць пагнала, бо меліся заўтра раненька ехаць, каб на работу паспець, зачыніла за імі дзверы ў другую палавіну хаты, а сама ўсё тупала і кешкалася: сала парадкавала, паляндвічкі, рэбры, па кавалачку ўсяго дзецям перадачы-гасцінцы паскладвала, усім пароўну, каб без крыўды. Пад канец наважылася спячы наліванак, бо падумала, калі хто яшчэ даўмеецца прыехаць, а кроў доўга, хоць і зіма, трымаць не будзеш, ды і кішкі, як свежыя, лацвей і пачысціць, і наліць іх, спячы. А яшчэ ж і тое падганяла, што, ведала, усе яе дзеці, пачынаючы з Сонькі і канчаючы Косцікам, надта ж наліванкі любяць. Яны, бывала, раней яшчэ, як малыя былі, калі ў іх калолі парсючка ці свінку, найперш прасілі, каб яна, маці, наліванак нарабіла. У абед яна выцягне з печы гаршчок, а з яго — пах на ўсю хату. Яна ж спачатку налітыя кішкі на патэльні абсмажыць, каб яны акрэплі, каб сама нітачка пасля на зубах хрумсцела, а пасля ўжо іх у гаршчок зложыць, тлушчам залье ды ў печ напаленую. Дык яны так ужо ўпрэюць-усмажацца, што і праўда аб’ядзенне, за каўнер не адцягнеш. Дзеці наядуцца, пасля да вечара толькі ваду п’юць... От яна і цяпер наважылася — недаспіць, а наліванак наробіць-напячэ.

Лягла яна пад раніцу, лічы. Ды і то — як там лягла! Нават не распраналася. Адно буркі з чунямі з ног скінула ды безрукаўку з плячэй. А так, як была, скруцілася абаранкам на канапцы пры перагародцы, акрылася ватоўкаю і падрамала трошкі перад тым, як пабудзіць Васю і Толіка. А можа, і не паспела падрамаць, мо проста так, змружыўшы вочы, паляжала — не памятае. Іншае засталося ў галаве. На ўсё жыццё засталося. І цяпер во стаіць перад вачамі, як толькі заплюшчыць іх ды ўспомніць...

Але, але, не залежалася яна, не заспала той ранічкаю. І хлопцаў парою разбудзіла. Яны таксама не разлежваліся, адразу ж падхапіліся. Пакуль апраналіся ды вочы прамочвалі, яна кінула на прыпек трэсачак, распаліла іх, падсунула да агню скавародку, накрышыўшы-нарэзаўшы ў яе сала, пячонкі, цыбулькі — на скорую руку сняданак. Прыселі Вася і Толя да стала, паторкаліся трошкі ў тую скавародку відэльцамі — так, дзеля прыліку, каб адно не крыўдзіць яе, матку, бо не хацелі есці, учора, перад сном, здаволіліся свежыной, і пайшлі на двор, да машыны.

Яна, ладуючы гасцінцы, з хаты чула трошкі прыглушана, як яны там гаманілі між сабою, дзверцамі ляпалі ці яшчэ чым. Потым Вася ў хату зайшоў, папытаў:

— Мама, забыўся сказаць учора, каб ты вады ў печ паставіла. Не здагадалася?

— Ёсцека, сынок, ёсцека! — памкнулася яна да печы.— Я заўсёды нанач у цёплую печ стаўлю гаршчок. Ці карове, ці свінчаці...

— Дык дастань, мама.

Дастала яна яму з печы гаршчок вады, пераліла ў вядро. Вася за тое вядро і на двор. Зноў яны ўдвух там доўга нешта гаманілі і калупаліся. Так доўга, што яна затурбавалася ўжо, накінула на плечы ватоўку, выйшла на ганак, на камень-круглей, што ледзь вытыркаўся з-над снегу.

— Што ў вас, дзеткі? Не заводзіцца? — спыталася.

— Завядзецца,— памяркоўна адгукнуўся Вася.— Застыла на марозе.

— Мо Булыкавай лямпай падагрэць? — азваўся Толік.

— А ты не занёс?

— Не, стаіць у сенцах.

— То што ж ты маўчаў? — як папракнуў яго Вася.

Распалілі яны тую лямпу і, як загуло сіняе полымя, палезлі з ёю да машыны. Яна, Стэпачка, не ведае, што яны там грэлі, у той машыне. Паглядзеўшы на тое, яна зноў вярнулася ў хату. І ў хаце пачула ўжо, што машына завялася — матор спачатку затахкаў-зачмыхаў, а пасля загудзеў моцна, ажно завыў на двары.

Зайшоў у хату Толя, сказаў:

— Ну, усё ў парадку, можна ехаць... Вазьмі, мама, кубак ды палі мне на рукі. І мыла дай.

Паліла яна Толіку на рукі. Выцер ён іх хвастачом, што вісеў над чалеснікам, зашпіліў паддзеўку, зноў пайшоў з хаты, сказаўшы:

— Што ён яшчэ там робіць? Казаў жа — усё!

Толькі, здаецца, бразнуў Толік дзвярамі сенечнымі, толькі, здаецца, сказаў нешта да Васі — гучна сказаў, яна пачула ў хаце, як неўспадзеўкі шаснула нешта на двары — от усё роўна быццам вецер пасцілкай матлянуў, павешанай на плот, а пасля як маланка бліснула, жыхнула па акне, і ў хаце відна зрабілася. А божачкі, а што ж гэта?!

Кінулася яна ў сенцы, піхнула дзверы ў двор — а там хоць іголкі збірай. У яе ўваччу пацямнела — машына Васева, «козлік», як ён яе зваў, полымем палае, а непадалёк, пад плотам, хлопцы, сплёўшыся, у снезе качаюцца, храпуць, мацюкаюцца. Сэрца ў яе абарвалася, закрычала яна нема, да дзяцей матлянулася.

— А Васечка, а Толічак, а што ж гэта? А дзетачкі!

Малыя былі дзеці, дык ведала яна, што рабіць, не думала, не вагалася, кідалася, як птушка кідаецца, дзяцей баронячы ці ратуючы. А тут разгубілася, рукі ломіць, галосіць, бачачы, што гарыць, куродыміцца адзежа і на Васю і на Толіку, у аднаго твар чорны, і ў другога бровы і валасы абсмылелі...

Не ведае, колькі яны там, утраіх, важдаліся-тузаліся, пакуль людзі набеглі. Набегчы-то набеглі, але ўратаваць машыну ўжо не маглі — пыхнула яна свечкай, верх брызентавы ўмэнт згарэў, і сядзенні скураныя, і колы рызінавыя. Адны рэбры засталіся, і яны доўга яшчэ смылелі і куродымілі, хоць іх і вадою палівалі, і снегам закідвалі, і мокрымі рызаўкамі і ходнікам акрывалі. Адно людзі добрае зрабілі, што хату ўратавалі, не далі ёй заняцца і пайсці дымам...

Пасля толькі, як разышліся ўсе, як ужо з хаты і Таська-фельчарка пайшла, пазмазваўшы і пазабінтоўваўшы Васевы і Толікавы рукі і галовы, уведала яна, што здарылася.

Толік у хату пайшоў рукі памыць, а Вася парашыў бензіну ў бак даліць, бо, падумаў, не хопіць даехаць да горада. Дастаў з-за задняга сядзення каністру поўненькую, адкруціў накрыўку з бака і пачаў даліваць бензіну. Ну, ведама, як ні асцярожна ліў, а ўсё ж разліў, асабліва спачатку, казаў, пакуль злаўчыўся ўлавіць струменьчык і пацэліць ім у гарлавінку бака.

А тут выйшаў з хаты Толік і, не бачачы яго за машынай, спытаў:

— Дзе ты там? Казаў жа — усё ўжо?

І, ідучы да машыны, на хаду закурыў. І ці то запалкай пстрыкнуў, ці то з цыгарэтай блізка паткнуўся, а толькі — блісь і ўспыхнула. Вася каністру з рук выпусціў, бензін ім абодвум на калашыны, на паддзёўкі. Толік, добра, не разгубіўся, штурхануў Васю пад плот, далей ад машыны, у снег глыбейшы, і сам на яго ўзваліўся, каб агонь збіць і з яго, і з сябе.

Вася на Толіка сердаваў, нават біцца кідаўся, але ж хіба ён вінаваты, хіба знарок з той цыгарэтай паткнуўся? Каб знаццё, дык бы патрываў. Яна, Стэпачка, мірыла іх, не давала злосці разрасціся, як на малых прыкрыкнула, нават наказала і Ані Васевай не гаварыць, што Толік прычыніўся да пажару, навошта, каб і яна пачала думаць лішняе, каб яшчэ было і сямейнае варагаванне? Ніхто ж таго не хацеў. Гэта ўжо доля такая, не інакш. Так усё добранька было. І прыехалі во, як браты, удвух, памагчы матцы, і зрабілі ўсё добранька, і гарэлкі той у рот не бралі надта — Вася, як за рулём, зусім адмовіўся за вячэрай, нават і не панюхаў, і Толік так, для апетыту паўнапарстка і выпіў усяго.

І на табе!

Цяпер, як дваццаць гадоў мінулася, яна ўспамінае пра тое спакойна ўжо. Ну, было, ведама, было, але даўно, і сама пасля таго гараджанкай задзелалася, і нават перахрысцілася на цётку Стэфу. А па першым часе? Думала, што не перажыве. Як усё роўна ў галаве нешта парушылася. Яна ж добра і не памятае, што рабіла, што крычала, аб чым людзей прасіла, як людзі збегліся. Рабіла, ведама, нешта, бегала, туды-сюды кідалася, нешта з хаты выносіла, людзям падавала, а ў самой уваччу полымя тое шугае і трашчыць. І не так, мусіць, трашчыць, як пішчыць, быццам сквярэцца. І Вася з Толікам апаленыя, з чорнымі тварамі, бязбровыя і нават без веек, ад чаго вочы парабіліся ў іх такія зіркатыя, як голыя ўсё роўна. Яна ж бы нікому не паверыла, што жалеззе можа гарэць гэтак, такім смярдзючым і чорным дымам сыходзіць, што ўся хата, уся сцяна, каторая ў двор выходзіла, счарнела. Гэта ж шчасце яшчэ, што хата не занялася — машына блізка стаяла, мусіць, як з каромыслам прайсці, мо далей. Снег людзі кідалі, дык ад яго, здаецца, яшчэ лепш гарыць бензін той. І вада не памагала. Полымя збілі адно пасцілкамі мокрымі. Але што ўжо ад той машыны засталося, як збілі? Як ад казла таго, што — рожкі ды ножкі. Драбы абгарэлыя.

Вася пасля, праз тыдзень, пэўна, прыехаў з людзьмі забіраць тыя драбы. На дзвюх машынах прыехалі, з кранам. Адна вялікая такая машына, у кузаў не ўзлезці — так высока. Падняў кран тыя драбы, у кузаў апусціў — дык і схаваўся спалены Васеў «козлік», як быццам там яго і няма. Яна, Стэпачка, знізу і не бачыла ўжо тых чорных драбаў.

Ну, а Вася не выдумляў нічога, як было, так і расказаў на рабоце. Казаў пасля, там нейкую камісію стварылі, ацэньвалі таго «козліка», на якім ён рабіў і які спаліў, і прысудзілі аплаціць яго. Папраўдзе, дык не прысудзілі, бо суда не было. Каб ён самаволам паехаў у Альхоўку, дык мо і судзілі б. А ён папрасіўся з’ездзіць да маткі, яму дазволілі на тым «козліку» з’ездзіць, то і не судзілі, адно — абавязалі аплаціць. Лёгка сказаць — аплаціць. А чым? Усё з сябе спусці. Што надта было тады ў Васі? Жаніўся перад тым гады чатыры назад, Леначка, дзіцятка, паявілася, хату ж толькі-толькі займеў, у той хаце пуста яшчэ было, адно ложак, каб спаць, ды стол, каб паесці. І тут на табе — яшчэ бяда такая. Яны думалі-думалі — што рабіць? Сонька казала, усім скінуцца, хто колькі можа, па-брацку. Яно, ведама, каб тое зараз, цяперашняй парой, то чаму б і не? А тады — што мог Міша скінуць ці Толік з Косцікам? Яшчэ беднавата тады жылі. Неяк не ўмелі жыць, ці не было з чаго, а толькі ж, памятае, ні ў кога запасу не было. У яе ў самой — ні капейкі за душой. І яшчэ ж і другое. Брат ці сястра, ведама, не пашкадавалі б, а — братавая, а муж сястрын? Вася на тое Соньцы — дзякуй, сястра, але — не трэба, неяк выкручуся. А як выкруціцца?

От і дадумалася яна прадаць хату, хляўчук, кароўку. Хопіць і доўг аддаць, і сякую-такую капейчыну на смерць сабе пакіне. І прадала. І вясною тою, шэсцьдзесят чацвёртага года, яна ўжо не сеялася ў Альхоўцы. Сёй-той казаў, што дарма, што магла б і засеяць соткі, ніхто яе за гэта не папракнуў бы, але яна адмовілася, не захацела. Не! Калі ўжо няма тут яе хаты, няма тут яе самой, дык не будзе яна апастыляцца, не будзе нічога рабіць. Нават і грады не насадзіць. Адно — калі ацалее якая ягадзіна ці яблык, дык пад’едзе, збярэ, гэта не сорамна будзе, бо яе рукамі пасаджана, а калі не яе, дык Раманковымі. Прадала, а сама перабралася ў Мінск, да сына, перабралася во роўна дваццаць гадочкаў назад, аказваецца.

Вася не пагаджаўся, каб яна хату прадавала. На карову — згаджаўся, а на хату — не. А што з каровы той? Гэта цяпер, людзі кажуць, кароўка цягне і на восемсот, і нават на тысячу, калі добрая і маладая. А тады? Смешна казаць: трыста восемдзесят рублёў яна за сваю ўзяла. Стараватая ўжо была, дзевятым целем хадзіла, і з выгляду не надта каб, як іншыя каровы — і вымя таго між ног няма, і ў крыжы вузкая, і віхору на лобе няма — значыць, малако не тлустае, вадзяністае. А яшчэ пасля зімы Красуля яе зусім на Красулю не падобна — худая, поўсць паклычаная, лепяхамі вісіць. От трыста восемдзесят і даў чалавек з Родзевіч. Прыйшоў, паглядзеў, сказаў цану, дык яна і не пярэчыла.

А хату Вася не хацеў, каб прадавала. Дык яна ўжо тады сама як заўпарцілася. Пачала ўжо і на яго: ці ж я ўжо столькі месца займу ў цябе, сынок? Што, мне ўжо ў цябе з Аняй і кутка не знойдзецца? А ці ж заўсёды я здаровая буду? Шэсцьдзесят ужо. Што, мне і акалець тут некалі давядзецца адной? Вася аж пакрыўдзіўся. «Мама, я адно кажу, а ты — другое. Я і сам хацеў табе сказаць, каб да нас з Аняй перабіралася, але каб і хата наша тут стаяла, а ты...» Ай, сынок, запярэчыла яна яму, хата будзе стаяць, калі жывуць у ёй, а без прыгляду, без гаспадара доўга не пастаіць. А ў цябе во бяда, дык хай яна апошнюю добрую службу нам саслужыць. Лічы, не я табе памагаю, а бацька, які ставіў гэтую хату, ставіў, каб і самому жыць, і каб дзецям, хоць катораму з дзяцей, дасталася. От выпала так, што табе яна, Васечка, і дасталася, і ты на бацьку не крыўдуй, прымі, як яго дарунак табе.

Гаварыла так сыну, а сама чакала, спадзявалася, што ўпрэцца Вася, не прыме такога падарунка, адгаворыць яе, не дазволіць рашаць іхняга дворышча ў Альхоўцы. І гэта не цяперашняя яе выдумка. І тады яна вельмі хацела таго, жадала, каб адгаварыў яе Вася прадаваць хату. Дык жа — не адгаварыў. Хутка пагадзіўся. Сказаў: «Ну, як ведаеш, мама. Куток табе заўсёды ў мяне знойдзецца, а тут — рашай сама, каб пасля не крыўдавала, каб не думала, што я цябе сваёй бядою ці дурноццем падбіў на тое...» Што ж ёй пасля гэтага заставалася? Назад ужо адступаць не было куды. Апавясціла людзей, што прадае хату, а разам з ёю і пуньку, і хляўчук. Зноў жа, насуперак парадам пакінуць што-небудзь на сядзібе, не спяшацца, каб адразу ўсё падчыстую. Калі рашаць, дык ужо ўсё. Дзеці сюды не вернуцца, не падобна, не паказвае на гэта, значыць, і ёй не грэх заплюшчыць тут на ўсё вочы. Ну, год, другі, трэці пасядзіць яна тут адна, як сава ў дупле, а — тады? Хто тады вады падасць, хто грубку прапаліць, хто рукі, урэшце, сашчэміць на грудзях, як аледзянеюць? Паедзе і яна да дзяцей. Услед за дзецьмі. Мо ўжо і праўда такі век надышоў, што не пакідае на месцы нікога, круціць, шматае і гоніць кудысьці ўсіх, як асенні вецер-узвей апалае лісце?

Дваццаць гадоў мінулася. Шмат, здаецца, а прабеглі — ці згледзела? Як адзін дзянёк быццам. Калі па сабе мераць. Адно — унукі неўпрыкмет падрасталі. Яны найперш і станавіліся для яе вешкамі, што пазначалі пражытыя ёю ў горадзе гады. Гэта ж ужо даўно яна не толькі бабка, але і прабабка. Пацыўкае яшчэ, дык праўнучка, Соньчына ўнучка, зробіць яе немаведама якой бабкай, што ўжо і не вымавіць. А як на сваё жыццё азірнецца, дык быццам і не было гэтых дваццаці гадоў. Хуценька прабеглі. Пэўна, таму, што ўсё-ткі ў горадзе, не ў сяле. Лягчэй, лацвей у горадзе жыць. Але ў сяле затое — цікавей. У сяле гады чалавек лічыць, а ў горадзе — дні, бо ўсе тыя дні — як адзін. Бягуць чарадою, як вагоны — надта ж аднолькавыя ўсе. У сяле чалавек зіму перачэквае, вясну, летца і восень працуе, потам абліваецца, от і лічыць жыццё сваё і суседскае на гады: от і яшчэ гадок прайшоў, а там перазімуем і зноў вясенька надыдзе, а вясною грэх паміраць, вясною і муха жыве, і жаба спявае, а не толькі салавей...

Ай-яй-яй, маладых папікала, а ў самой во не галава, а рэшата, спахапілася нечакана Стэпачка. Тэлевізар каторы час робіць, а яна, як пані, ляжыць сабе і не шманае.

Паднялася, тузанула штэпсель з разеткі ці не зласнавата, бо на экране не то бегалі, не то скакалі, а яна глядзець не можа на той спорт. Яна ўжо, каб умела, даўно б напісала на тое тэлебачанне, каб не круцілі штодня столькі спорту. Чаго яго круціць, каб хто спытаў? Калі каму хочацца, дык хай ідзе на стадыён ды скача, бегае ці на галаве стаіць. А па тэлевізары лепш кіно хай пакажуць ці пастаноўку, папяюць хай ці раскажуць што, як вунь пра звяроў чалавек расказвае...

Выключыла тэлевізар, а рабіць усё адно няма чаго. Пастаяла Стэпачка, падумала, пайшла ў ванну, анучку ўзяла, прынялася пыл выціраць, якога няма, бо па пяць разоў усюды з анучкай за дзень пройдзецца. Выцірае і зноў пра тое ж думае і думае. Хочацца ёй даўмецца нарэшце, што больш за ўсё шкрабянула яе ў Альхоўцы і ў Ганаровічах, ад чаго гэта яна быццам занядужала. Лічы, ужо два дні, як зноў у горадзе, а ўсё ачомацца не можа, усё нешта грызе яе і грызе, спакою не дае. Можа, ад таго ўсё, што мацерына і татава магілкі не дагледжаны? Ведама, забалела ў яе душа, як убачыла, што магілкі тыя амаль з зямлёю зраўняліся. Цяпер жа вунь якія помнікі і агародкі ставяць людцы! Але ж тады, як сабраліся яе тата і мама, не было такой завядзёнкі. Сціпла хавалі. І труны ніхто, пэўна, не абіваў і не фарбаваў, і агародку калі ставілі, дык хіба драўляную, штыкетнікавую, і помнікаў каменных не было на могілках. Здаўна крыж на магіле ставіўся. Дзіцятка памірала, дык маленькі крыжык, а як сталы чалавек аддаваў богу душу, дык і крыж, адпаведна, большы ставіўся, сёй-той, хто мог, і вялікі, у два росты чалавечыя, доўгі і тоўсты, як падняць, дубовы крыж ставіў — каб не на год-другі, а надоўга, на дзесяткі гадоў. І яна пахавала тату і маму па той яшчэ людской завядзёнцы, і, пэўна ж, не ў крыўдзе былі на яе за тое яны. І таму, ведама, не праз гэта другі дзень блага ёй, адзінока і журботна. А чаго ж тады? Не дадало ёй весялосці, ведама, і тое, што пабачыла ў Альхоўцы. Што ж хацець, час і там не стаяў на месцы. Вечнага нічога і нікога няма. Усё, што нараджаецца на зямлі, што ўзнікае на ёй, усё, прыждаўшы свайго часу, памірае, разбураецца. Горка ёй было хадзіць зарослымі сцежкамі і не пазнаваць таго, што калісьці ведала да драбніц і без чаго не ўяўляла жыцця свайго, але ж, зноў-такі, не гэта асела ў галаве і не гэта меле там, пытлюе ў цяжкіх жорнах думкі-зерні.

Урэшце, і не ад таго ж Стэпачцы журботна, што не доўга і ёй, як яе альхоўскім таварышкам, засталося быць тут, на гэтым свеце. Думала яна пра гэта ўжо неаднойчы і неаднойчы заікалася перад Толікам, каб не хаваў яе на гарадскіх могілках, а завёз у Альхоўку, да людзей, з якімі жыццё зжыла. Наадварот, здавалася б! Выбрала яна там месцейка, наказала Зосі, каб не забылася, падказала дзецям, дзе яна хацела б легчы пад крыж ці пад камень,— як паставіла апошнюю вешку на сваім жыццёвым шляху. Павінна была б яна супакоіцца, а то, бач, растрывожылася.

А можа, гэта яна, Стэпачка, здзяцінілася ўжо? Можа, проста, як малое дзіця, гуляе ў хованкі сама з сабою? Яна ж добра ведае, што смокча, што гняце яе пасля паездкі ў Альхоўку. Усё ўваччу стаіць той прагал, дзе некалі была ў вёсцы, у шэрагу іншых хат, іхняя з Раманком хата. Яна тады ішла ад Зосі раніцаю, пазірала па абодва бакі ад вуліцы і міжволі адзначала сама сабе, ці ўсе хаты на месцы. Яна ўзіралася ў іх, як у людзей, і бачыла не так хаты, як тых, што калісьці, за яе часам, тут жылі ў іх, і ёй было горка бачыць, што вунь тая хата і гэтая зглухлі, аслеплі, памерлі. Калісьці Банукова хата глядзела на вуліцу адкрытымі, добрымі, гасціннымі вачамі-вокнамі — гэтак жа, як глядзела на свет і на людзей старая Банучыха, яе гаспадыня, а хата Анюты Гэрцавай, наадварот, пазірала на вуліцу праз навісь вішанніку ваўкавата, злосна, нібы цікавала за кожным, хто праходзіў паўз яе,— акурат як сама Анюта.

Найбольш балюча было ёй бачыць прагалы на месцы колішніх альхоўскіх хат. Памятае, за той жа апусцелай, па-нежылому паніклай Анюцінай хатай адчула яна раптам, што вочы яе не знаходзяць нейкага апірышча, глядзяць, бы ў пустэчу. А яна ж памятала, праз усе гады памятала, што тут пагляд заўсёды ўпіраўся... Ну, ведама! Упіраўся ў Юлікаву хату, якая выпхнулася адным, не надта і лупатым, вокам-акном на самую вуліцу, так што, хоцькі-няхоцькі, ты вымушаны быў павярнуць галаву і зазірнуць хоць бы на кароткае імгненне ў тое акно. А тады, ідучы ад Зосі, яна раптам спатыкнулася аб пустэчу. Не адразу і зразумела, што з ёю, чаго гэта яна спатыкнулася. Толькі потым дайшло: гэта ж няма Юлікавай хаты. У яе чамусьці аж сэрца забалела. Хай, хай і праўда недарэчна стаяла хата — каторая машына, едучы вуліцаю, ледзь кузавам па сцяне не шоргала. Але ж — стаяла, і жылі ў ёй людзі, Юлік той самы са сваёю Гэлькаю і дзецьмі, а цяпер во пуста, як і не было на свеце ні Юліка, ні ягонай хаты, у якой акрамя ўсяго добрых дзесяць пасляваенных гадоў была калгасная кантора і якая заўсёды, з саменькай раніцы да позняй начы, поўнілася людзьмі, гаманою і з якой улетку праз расчыненае акно на вуліцу выходзіў такі густы тытунёвы дым, бы, не раўнуючы, з Каралёвай лазні, калі яе грэў стары Кароль.

А пасля яна дайшла да сваёй хаты. Не да хаты, а — да прагалу. І тут яна ўжо зусім раскісла, разлезлася, як старая апенька. Вусцішна чамусьці зрабілася ёй. І Раманок адразу ж згадаўся. Ці думаў ён, ці гадаў калі, ставячы хату на бацькавым котлішчы, што напаткае яе такі лёс, што будзе яна прададзена нейкаму чорту лысаму з Пуцілава і што тут, у Альхоўцы, след яго, Раманка, знікне начыста? Пэўна ж, не думаў. Думаў ён зусім пра іншае. Яна ж, Стэпачка, ведае. Раманок думаў, што і сам будзе жыць у ёй доўга і шчасна і што пасля сын, хутчэй за ўсё Косцік як малодшанькі будзе тут гаспадарыць, гадаваць сваіх дзяцей, а пасля Косцікаў сын... А як жа інакш! Тым і жыве чалавек. Тым і падтрымлівае сябе на гэтым свеце. Што не будзе зводу ягонаму роду, што калі сам і памрэ, як усе людзі паміраюць, дык семя яго прарасце і дасць узыход і пастаўленая ім, бацькам, хата дасць прытулак таму новаму ўзыходу, няхай сабе і на кароткі час, але ўсё ж такі дасць.

І вось няма тут ні Раманка — няма нават там, на могілках, няма ні хаты, пастаўленай ім для дзяцей і ўнукаў, няма, само сабою, і тых самых дзяцей, і тых самых унукаў. Ёсць толькі вось ён, прагал! Адзін прагал між хатамі. Зеўрае, як вырваны зуб у чалавека ў роце. Дык жа чалавек не надта і выстаўляе тую сваю зеўрыну, за губамі трымае. А тут — чым і хто прыхавае? Крычыць на ўсё сяло, на ўвесь свет белы гэты прагал. Маўкліва крычыць, але чуе ягоны крык яе, Стэпаччына, сэрца. Як учула той раніцаю, так і не моўкне ў ім той крык.

І вінавата толькі яна сама, Стэпачка. Аніхто больш.

І віна гэтая, адчувае, ведае ўжо, нязбытная. Ад таго яшчэ больш балюча сціскаецца ў старэчых грудзях стомленае сэрца. Яна ўжо ў такім веку, што анічога не паправіць. Не паставіць яна ўжо новай хаты, каб прапаў, не зеўраў на вуліцы той прагал. Не верне з таго свету ў тую хату Раманка свайго, каб разам з ім прыдумаць нейкую радачку. Калі б нават і была на свеце тая казачная жывая вада ды памагла ёй ажывіць Раманка, дык усё роўна яны ўжо і разам нічога не паправяць.

Вярнуць гады назад не можа нават і жывая вада. Час — незваротны. Кожнаму стручку лопацца ў сваю пару...

Уплятае ўнучка за абедзве шчакі не полудзень і не вячэру, а хутчэй за ўсё — падвячорак па часе, а не па сытнасці, а яна, Стэпачка,— насупраць яе, на другі бок беленькага кухоннага століка. Сядзіць, падпёршы рукамі падбароддзе, і глядзіць на ўнучачку, і так ёй усцешна, што Людачка і разумніца, і здаровенькая, і прыгожанькая, нібы тая лялечка купленая з бялюсенькімі расчасанымі валосікамі і даўгенькімі густымі вейкамі. Усцешна, а на душы ўсё тое самае скрабецца, і таму, пэўна, не надта радасна глядзяць яе старыя вочы. Людачка заўважае гэта і, ледзьве варочаючы языком у паўнюткім роце, кажа-шапялявіць:

— Чаго, бабуля, невясёлая?

Яна, Стэпачка, не разбіраючы, перапытвае:

— Што кажаш, кнігаўка?

— Кажу — чаго невясёлая, дык не чуеш, а чаго хандрыш — не разумееш. Як з табой і гаварыць тады, бабуля, га?

— Ах ты, блазнотка! Ужо і здзекуешся...

Людачка, адсунуўшы пустую талерку і прымаючыся за кубачак малака і булку, ужо сур’ёзна кажа:

— Я і ўчора бачыла, што ты нечага зажурылася. Але не пыталася, бо — перадыхнуць не мела часу. А ўжо сёння, будзь ласка, раскажы мне пра ўсё.

Стэпачка ківае галавой:

— Хіба ж я не бачыла! Учора цябе чапаць няможна было... А нявесела мне, унучачка, пасля паездкі.

— Чаму? Ты ж хацела.

— Хацела, ведама. Ці цеперся была! А з’ездзіла, дык і так выйшла, што адзін камень скінула з грудзей, а другі ўзваліла. Як угледзела ў Альхоўцы той прагал...

— Які прагал, бабуля?

— А на тым месцы, унучачка, дзе хата мая стаяла. Наша з Раманком хата.

Людачка перастае жаваць булку, глядзіць на бабулю, здзіўляецца:

— Хіба толькі цяпер убачыла?

Стэпачка апускае галаву, уздыхае:

— От і выходзіць, што цяпер. Раней у вочы не кідалася. А цяпер кінулася. Прагал. Пустка. Як і не было. Ніколі. Не па-людску гэта. Кепска гэта, унучачка.

Людачка колькі часу маўчыць, кусае булку і запівае яе малаком. Страсянуўшы сваімі бялюткімі, як вытрапаны і выбелены лён, валасамі, кажа:

— Сантыменты, бабуля! Ну, я не кажу, веру, што вясёлага ў гэтым мала, але — перажывём, бабуля! Сама колькі разоў казала мне, што карані свае ты там абсекла. Чаго ж плакаць па шапцы, галаву страціўшы?

— Не ведаю, кнігаўка, а от плачу. Не хачу, а плачу. Заплюшчу вочы, убачу — і сэрца заходзіцца. Не то ад жалю, не то ад крыўды. А на каго — дык і не ведаю.

Унучка, дапіўшы малако і спаласнуўшы посуд, кажа:

— Цяпер я, бабуля, кладуся на тахту, выпростваю ногі і ляжу, не варушачыся, хоць бы тры з паловай тысячы секунд — хай параўнуецца спруцянелая спіна, хай адпачнуць клубы, вызваленыя з джынсаў, хай адыдуць ногі ад красовак. Ляжу і расказваю табе нешта, і ты забудзешся на свой прагал, не будзеш вешаць галавы і думаць ліха яго ведае пра што. Пайшлі, бабуля!

І вось яны абедзве ляжаць. Яна, Стэпачка, на сваёй тахце, на баку, абапёршыся на локаць і падпіраючы далонню галаву, а Людачка — расцягнуўшыся на ўвесь рост, на спіне, паклаўшы галаву не на ясік і не на качалку-падгалоўнік, а на матрац. Не відаць Стэпачцы, ці глядзіць Людачка ў столь, ці вочы ў яе заплюшчаны. Адно бачыць — Людаччыны вусны. Яны варушацца. І чуецца ўнуччын голас:

— Не аб тым плачаш, бабуля. Там, у Альхоўцы, на тваім прагале нехта паставіць хату, і яго не будзе, прагал знікне. А як запоўніць прагал у маёй душы?

Няўдаліцамі мы выраслі, бабуля. Сляпымі, глухімі, нямымі. Ходзім па зямлі, як прышэльцы з іншай планеты. Якую траву топчам — не ведаем, якія кветкі рвём — не ведаем, якія дрэвы ламаем — таксама не ведаем, якіх птушачак слухаем — зноў жа, бабуля, не ведаем. З усіх кветак, лугавых і палявых, на нашу долю застаўся адзін дзьмухавец, з усіх птушак — вераб’і ды галубы, з усіх насякомых — паласатыя восы. Ды гэта яшчэ што? А якія песні мы пяём? А якія танцы танцуем? А якой моваю між сабою гаворым? Ах, бабуля, якія прагалы ў нашых душах, якія прагалы!

Раней я дурная была. Смяялася, калі гаварылі пра душу. А душа, аказваецца, ёсць! І што не памірае яна — таксама праўда. Не памірае, а пераходзіць ад дзеда да бацькі, ад бацькі да сына, ад сына да ўнука і гэтак далей. Бясконца. І ў кожным новым пакаленні чалавек усё багацейшы і багацейшы, бо душа яго, як эстафета, пераймае душэўны набытак усіх, хто жыў да яго. І не выбарачна трымае душа гэты набытак усіх, хто жыў да яго. Не можа яна нешта адкінуць, а нешта прыняць. У ёй хапае месца ўсяму. Яна неабдымная. І чым больш прыняла, тым багацейшы чалавек. Душэўны набытак не можа быць дробязным альбо важным. Мер вагі, даўжыні, аб’ёму для яго не існуе. І адно ў душэўным набытку нельга замяніць іншым. Гэта — як талент. Альбо ён ёсць, альбо няма. У чалавека можа быць у хаце шмат дарагіх рэчаў, а душа — пустой. І наадварот. Разумееш ты гэта, бабуля? Ды што я пытаюся! Ты ў мяне ўсё разумееш.

Тое, што ў чалавека ёсць душа, я зразумела дзякуючы і табе. Назапашванне душэўных багаццяў ідзе з пакалення ў пакаленне. Таму і бессмяротны чалавек. І калі гэтая эстафета раптам парушаецца, абрываецца, гэта абарочваецца катастрофай — для чалавека. Усякаеш, бабуля?

Вось ты. Пахавала ты сваіх тату і маму. Але яны не зніклі бясследна. Усё, што яны ведалі і ўмелі, яны перадалі табе. І з гэтым іхнім скарбам табе жылося лягчэй. Ты пераняла ад іх разуменне таго, што аснова чалавечага быцця на зямлі — праца, і ў цябе ніколі не ўзнікала сумнення ў тым, што чалавек можа жыць і не працаваць. Ты пераняла ад бацькоў разуменне таго, што з людзьмі трэба жыць па-людску, што, каб паважалі цябе, ты павінна паважаць іншых. Ты навучылася ад іх разумець прыгожае і агіднае, добрае і благое, чыстае і бруднае, сумленнае і подлае, пошлае і высакароднае. І ты, валодаючы гэтым скарбам, нават не ведала, не ўсведамляла, што ён перайшоў да цябе ад бацькоў, як калісьці ім — ад іхніх бацькоў. Табе здавалася, што ўсё гэта прыйшло да цябе само па сабе, што яно было з табой з самага пачатку, з дня нараджэння, з таго часу, як ты ўсвядоміла, што ты — гэта ты. Пераняўшы ўсё тое ад бацькоў, ты зразумела, можа быць, самае галоўнае: што ты жывеш не дзе-небудзь, а менавіта тут, на гэтай зямлі, сярод гэтых рэчак, пагоркаў, лясоў і балот, сярод гэтых, тутэйшых людзей, што тут твая радзіма, твой пачатак і канец, твой сённяшні і заўтрашні дзень, будучыня тваіх дзяцей і ўнукаў. І ты думала, што так будзе заўсёды. А тут раптам гэты адвечны ланцужок вазьмі ды парвіся. І парванае звяно — гэта твае дзеці, бабуля. Мой тата. Мая мама. Сталася так, што яны, мо і не жадаючы таго, адмовіліся, адкінулі прэч многае з душэўнага набытку бацькоў. Можа, іх змусілі да гэтага. Адгаварылі. Ты ж таксама, памятаеш, казала сваім дзецям: на мяне не зважайце, дзеткі, я ўжо як-небудзь тут, а вы ідзіце, вам, пэўна, суджана іншае, чым нам, не крыўдуйце на нас, што мы вас падштурхоўваем, але — ідзіце, хай вам будзе лепей, чым было нам, ніхто вас за гэта не асудзіць, мы хочам толькі аднаго, каб вы былі шчаслівейшыя, а гэта спрадвечнае жаданне і хаценне кожнага бацькі і кожнай маткі... Ты ж не будзеш адмаўляцца, бабуля, што казала так? Не будзеш, канечне. Ну, а ці сталі яны шчаслівейшыя? Ты ўпэўнена ў гэтым, бабуля? Скажы, упэўнена? Маўчыш. Бо не ведаеш. Бо не ўпэўнена. Мо нават ведаеш, што не сталі шчаслівейшымі.

Вось так, бабуля. Паразумеліся мы з табой, што твае дзеці, разляцеўшыся з роднага гнязда, выракшыся яго, забыўшыся на яго, не сталі шчаслівейшымі. Але самыя няшчасныя — мы, дзеці тваіх дзяцей. У іх хоць былі вы і вашы бацькі, іхнія дзяды, былі вытаптаныя вамі і дзядамі сцежкі, збудаваныя вамі і дзядамі хаты, выкапаныя вамі і дзядамі калодзежы, адшуканыя вамі і дзядамі крыніцы, сходжаныя ўздоўж і ўпоперак вамі і дзядамі лясы, балоты, палеткі, былі выпакутаваныя вамі і дзядамі, разам з далёкімі і блізкімі продкамі, песні, казкі, легенды, звычаі, святы... А ў нас? А ў нас — прагал. Прагал, бабуля.

Душа павінна мець прывязку. Каб яна не мітусілася, каб жыла цікава, напоўнена, змястоўна, душа павінна быць прывязана да пэўнага месца, павінна прыкіпець, прыжыцца на тым месцы. А мы? Месца нашага з’яўлення на свет — усяго толькі запіс у метрыках ці, пасля, у пашпарце. Месца нашага жыхарства, з аднаго боку,— стандартная кватэра ў стандартным доме, з другога боку — уся планета, а там, дзе ў вашых душах былі прапісаны рэчкі з прыгожымі назвамі, лясы і пералескі, пагоркі і лагчынкі, дубы і бярозы, якія ішлі за вамі праз усё жыццё, у нашых душах — прагал. Чые мы дзеці, бабуля? Маўчыць прагал. Не адказвае. Не адзываецца. Прагал — пустэча. А пустэча ўмее толькі маўчаць. На тое яна і пустэча...

Ты спрабавала, бабуля, запаўняць яго ў душы сваёй унучкі. Дзякуй табе за гэта! Дзякуй за тое, што не дала мне заснуць, што збудзіла маю душу. Цяпер, я спадзяюся, яна ўжо не засне. Ты чуеш, бабуля? Галоўнае — зразумець гэта. І тады ўсё будзе добра. Усё можна паправіць. Паэт даўно сказаў: душа абавязана працаваць. Чуеш, бабуля? Працаваць! А ты плачаш над прагалам у Альхоўцы. Ах, бабуля, бабуля! Паплач лепш над сваёй кнігаўкай. Ты паплач, а яна — паспіць. Падрэмле. Трошачкі. Бо ў яе стамілася не толькі цела, але і душа...

Яна, Стэпачка, не надта што і зразумела з таго, што нагаварыла ўнучка. Але, здаецца, зразумела галоўнае. Што, мусіць, і праўда не трэба залішне думаць пра той альхоўскі прагал. Можа, як кажа Людачка, знойдзецца чалавек і зрубіць сабе хату на іхнім котлішчы, і будзе жыць шчасліва, як калісь яна жыла са сваім Раманком і дзецьмі, і лёс таго чалавека будзе там шчаслівейшы, чым яе, Стэпаччын, і дзеці яго, можа, не разбягуцца, не выракуцца роднай хаты. Хай будзе так!

Зразумела, здаецца, і пра які прагал у сваёй душы гаварыла ўнучка. І паверыла, што і яго з гадамі не будзе. Бо калі пачала працаваць душа, дык ужо не перапыніцца гэтая праца. Пасля душа ўжо сама сябе падганяе. Калі і ёсць на свеце вечны рухавік, дык гэта — душа! Хай сабе Людачка і не казала такіх слоў, але ж — хацела сказаць гэта.

Ну, а калі так, дык ёй, Стэпачцы, не трэба нудзіцца. Значыць, усё-такі не марна жыла яна на свеце. Не памрэ яе душа разам з ёю. Нештачка з яе знойдзе сабе куточак у Людаччынай душы.

А што хаты яе не засталося на гэтай зямлі, на гэтым белым свеце — такой бяды. Хата ўсё роўна не вечная. Прыйдзе час — і на яе старым падмурку, на яе камянях-падвалінах трэба рубіць новы зруб, ставіць новыя стромыя кроквы, узнімаць новы сонечны дах. Нішто на свеце не вечнае. Адна душа — несмяротная! Адна душа...

І разгладзіліся маршчыны ў Стэпачкі на твары, палягчэла на сэрцы ў цёткі Стэфы.

 

 

1985

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Гіль М. Кім і Валерыя: Аповесці і апавяданні. - Мінск : Маст. літаратура, - 1988. - 270 с.
Крыніца: скан