Сяджу на лаўцы ля матчынай хаты. Вечарэе. Сонца ўжо недзе за Каралёвай пуняй. Праз усю вуліцу працягнуліся доўгія цені. На другім баку толькі сям-там святлеюць лапінкі паркана ды ў сонцы яшчэ Зосін клён і Папковы ліпы-спарышы. Гарачыня апала — над вухам звініць першы камар...
Такою парою — на заходзе сонца — ёсць хвіліны адхлання і вясковай жанчыне...
Прарыпяць варотцы, і на вуліцу выйдзе суседка — цётка Ганна. Паглядзіць у адзін канец вёскі, з-пад рукі — пад сонца — у другі, патупае ля гародчыка з кветкамі, пасля цяжкавата апусціцца на лаўку — выслізганае, бы адпаліраванае, бярвенца, што засталося тут, на каменнях, яшчэ ад таго, як мяняўся ў хаце подруб, сядзе, пакладзе на калені рукі і задрэмле.
Высунецца з расчыненай брамкі цётка Зося. Гэтаксама, як і Ганна, паглядзіць з-пад рукі сюды-туды і прысядзе на яшчэ цёплы камень, аброслы шчавуком і крапівою, і таксама задрэмле.
— Чаго ты там расселася? Ідзі сюды! — гукае раптам цётка Ганна.
— Дзе там расселася! Расседзішся тут! Завіхалася крыху на агародзе. Моркву прарвала, агуркі прапалола... Ды выйшла во на вуліцу карову спаткаць.— Цётка Зося падымаецца і шлэпае да Ганны. Ідзе і гаворыць: —Ліха яго ведае, Ганна! У цябе цыбуля не жаўцее? Гэта ж сягоння толькі і ўбачыла. Пайшла перад абедам вышчыкнуць каліва ў шчаўе, дык гляджу — нешта пер’е нейкае млявае, як быццам хвароба на яго напала... Здрастуй,— кажа яна мне і, не чакаючы, покуль я адкажу, зноў да Ганны: — Дык я вазьмі каліва і разлупі. Ажно ўсярэдзіне, дай ты веры, чарвячкі. Дробненькія-дробненькія такія, беленькія, і ўсё гнёздамі...
— Я сваёй не глядзела... Але скажы ты — у цыбулі! Ніколі ж такога не было!
— Дык я ж і кажу! Ніколі такога не было! Можа, што дажджу няма?
— Але, можа, і ад сухаты. Я да сваёй не прыглядалася. Так то пер’е, здаецца, добрае. І гонкае, і сакаўное. Валька дык тая без солі і без хлеба... Вырве, скруціць і храбошча...
— У мяне, Ганна, сяголета, маніцца, агуркоў шмат будзе. Вось-вось загараць.
— І ў мяне добрыя. Хоць суха, але цёпла, дык і растуць. А каб яшчэ парнасць...
Да калодзежа, што цераз вуліцу, ідзе з вядром Манька Кастусёва. Але вады не бярэ. Вешае вядро на паркан і, кіруючыся да жанчын, гамоніць:
— Чулі, бабы, ці не? Шпіён аб’явіўся,— і рагоча. Садзіцца не на бярвенца, а проста на зямлю, абцягваючы на каленях спадніцу.— Хлопец на аселіцы, па кустох, латку асакі выдзеўб, дык пайшла я гэта яе павярнуць. Ажно ідзе Люда Холадава. Падыходзіць да мяне і кажа: «Каб ты ведала, Манька, як напалохалася! Пабегла ў абед на Красную горку палку дроў высекчы. Шастаю гэта я ў кустох ля дарогі, аж бачу — чалавек ідзе. Апрануты не па-нашаму, і чамадан нейкі модны — з рамянямі ды замкамі. Згледзеў мяне і да мяне. Усё дарогу распытваў. На Стайкі, Буйнавічы, Пуцілава. Дык я і думаю: шпіён. Стаю і дрыжу. Боязна: адна ж, а кругом кусты...»
— Ага, такі ён і дурны будзе, той шпіён! Гэта ж, бабы, мусіць, той, што Верцы Міхалкавай і Міхаліне коўрыкі прадаваў. Верка казала — такія, як і ў магазіне былі, з махрамі, толькі расцветка другая. Па шаснаццаць рублёў.
— А ён жа, бач, па дваццаць пяць прасіў!
— Дурняў знайшоў! Думае, калі ўжо баба, дык і суне хутчэй!
— Але ж нехта, мусіць, і купляе, калі во носіць і прадае. Пэўна ж накраў недзе. Помніце, да Надзі Давыдавай баба прыязджала, світары і кохтачкі прывозіла,— казалі, з Баранавіч. Бажылася, што па цане прадае. А Стэпчын хлопец — матка яму світар купіла ў яе — прыехаў з Мінска, паглядзеў, дык казаў, што той світар васемнаццаць рублёў каштуе, а Стэпка ўсе трыццаць вылажыла.
— Дык стой, Ганна! Надзя ж казала, чула ці не, што бабу тую пасадзілі. Мужык яе на фабрыцы рабіў і краў там, а яна хадзіла па вёсках і прадавала.
— Пэўна ж, у горад не паткнецца!
— Ты ж і сама кохту купіла!
— Купіла! Бо дурная была! Кохта ў магазіне чатырнаццаць рублёў, а я дваццаць чатыры аддала.
— А я, бабы, скажу так. Каб у магазіне былі, дык трасцу я б купіла ў яе ці ў каго там!
— У магазіне! Было б, можа, і ў магазіне, каб такія во не кралі...
На гамонку выйдзе з двара Гілена Папкова, тут жа акажацца Кацярына Мікалаева, прысунецца, цягнучы ногі ў сынавых чаравіках-атопках, бабка Марыля, прысядзе на корпушкі Гэлька Каралёва,— і «бабскі парламент», як кажа мой швагер, пачне сваё пасяджэнне. Пра што толькі ні пагамоняць тут жанчыны, пакуль прыйдзе з поля статак!..
Цётка Зося засмучана — не паручыла сёлета з куранятамі.
— Гэта ж трэба, далібог! Яечка да яечка выбірала, кожнае на сонца праглядзела. І певень жа свой. І на табе — пяць баўтуноў!
— Можа, Зося, не баўтуны, а заморкі?
— Га, заморкі! Быццам я ўжо не ведаю, што заморак, што баўтун! А курыца? Так ужо добра сядзела. Есці сама не зляціць. Дык ужо ліха з імі, з баўтунамі! Астатнія выйшлі. Ужо і рухавыя былі, тварог клявалі, дык — як насланнё якое. Адно ўтапілася, другое хлопец растаптаў, трэцяе варона схапіла... Сёння чую — зноў квактуха крычыць. Кінулася на гумно і — зноў вароны. Траіх не далічылася. Хоць ты плач, далібог.
— Дык гэта ж як не паручыць адразу, дык хоць ты што рабі! Летась і ў мяне: з пятнаццаці толькі шасцёра засталося. Кот, каб ён здох, панадзіўся. Пакуль убачыла, дык дзевяць пылянят спёр. Пётра раззлаваўся, знёс ката з дому. Я дык і шкадавала, але ж... Раз абсмакаваўся, дык ужо радачкі не дасі. Сваіх бы перадушыў, а пасля б і людзям пачаў шкодзіць.
— Ліха ўжо на яго, такога ката! Хто яго будзе трымаць! Як ты толькі раней не ўгледзела?
— Чорт яго ўгледзіць! Такі спакойны быў, ласкавы. І думкі тае не было. Але ж хітры, падла! Увечары яшчэ сподачак малака выхлебча, і хоць бы што сабе!
— А што! Наесца, дык піць хочацца.
— Каб яго распёрла, падлу такую!.. Але скажыце, бабы: нешта ж і жывёліна разумее! Ну во хоць бы гэты кот. Ну, праўда ж! Застала яго на агародзе — якраз над пылянём сядзеў, аблізваўся. Дык як згледзеў мяне, так даў дзёру ў бульбоўнік!
— Га, канечне! Ведае, што подлічае! Я сваю кошку калі над жбанком ці на стале заспею — кулём уцякае.
— Ай, я такога ката і не трымала б. Каб ён у мяне па сталах лазіў?!
— От ужо і не трымала б! Кот ёсць кот. Гэта не сабака. Сабака дык жывёліна разумная. А калі яшчэ змалку вучыць яго! А кот і жыве з таго, што памаўзлівы. Каб не мышы, дык надта б ён і патрэбен быў... Ты, Ганна, кажаш, што кот тваіх пылянят перавёў. Ну, добра, сама не ўгледзела, дык квактуха нашто?
— Марылька, а што квактуха зробіць? Яна і так добра вадзіла. Гэта ж каб кот чужы, а то ж свой. Разам па двары ходзяць. Дык ён жа, падла, хітра краў. Каб не пабачыла сама, дык, дальбог жа, не паверыла б. Сядзіць гэтак сабе ціхенька, вочы заплюшча — быццам спіць. І курну сваю вядзе. А пылянё адаб’ецца, дык ён лапай яго — і ў бульбоўнік ці ў буракі на агародзе. Пылянё тое толькі пісне. Квактуха ўспудзіцца, паквохча-пакво'хча, ды і супакоіцца. А што пыляняці аднаго няма, дык і не ведае.
— Ведама ж, не палічыць!.. Але я, бабы, вам скажу, што кожная матка сваіх дзяцей бароніць. Вось бы хоць і курыца. Няхай сабе кажуць: дурная, як курыца. І пылянят жа яна не раджае, з яечак выводзіць, а ўсё роўна... Пыляняты і вырастуць ужо, і не слухаюцца маткі, і не ідуць за ёй, а яна ўсё роўна за імі бегае, сама не з’есць, а ўсё каля іх тэпае, грабецца.
— Ай, як каторая! Каторая як выведзе, дык паходзіць тыдні два якія і кідае. Зноў несціся пачынае.
— Ну а што ты хочаш? Вунь і маткі не ўсе аднолькавыя. Глядзіш на каторае дзіцянё — ссінела ўсё, як пупок, у адной сарочцы на холадзе бегае, у цябе ў чужога сэрца заходзіцца, а матка сядзіць на вуліцы ў ватоўцы і ёй ані да галавы. Дык што ты хочаш ад курыцы?
— Не, не кажы, Зося! Гэта ўжо натура такая. А, не дай бог, здарыцца што, дык сэрца і забаліць. Гэта пакуль здаровае дзіцянё тое, дык хай і пабегае, хай пазалее, а захварэе, дык і тая матка адумаецца... Гэта, кажу, ужо натура такая. Пакуль па галаве не стукне...
— Ат! Знайшлі гамонку! Курыцу нейкую і чалавека роўняць!
— Ніхто, Манечка, і не раўняе! Гэта так, к слову прыйшлося. А маткі, што там гаварыць, розныя бываюць. І сучка матка, і курыца — матка, і верабей во гэты, можа, таксама матка,— бабка Марыля паказвае на вераб’я, што скача па бруку непадалёк ад жанчын.— Я, пэўна, ніколі не забудуся на сваю квактуху. У сорак чацвёртым, неяк ужо перад прыходам нашых, вывеліся ў мяне пыляняты. Дзе брала яйкі, дальбог ужо не помню. Мусіць, аднекуль Васіль прынёс, бо ў нас, у Слабадзе, пэўна, ужо ні ў кога не было. Помню як цяпер — вывелася дванаццаць. Ужо ў пер’е браліся. Такія прыгожанькія, чубаценькія ўсе, і касманожкі. Нейкае каліва проса цягнулася ў мяне, дык варыла ім... І помніцца — якраз перад прыходам нашых апошняя блакада была. Відаць, тыя немцы з блакады вярталіся, бо з-пад Мураванкі ехалі, з лесу. Ну, усе нашы лахі пад пахі ды наўцёкі. Я з хлопцам таксама ў Лучкі паджгала. Васіль жа ў партызанах быў. А я з хлопцам як стаю пабегла. Дзе там будзеш думаць пра курыцу з пылянятамі!
Пасядзелі мы тады ў Лучках ды ў Паповых раўках да ночы. Немцы нанач у вёсцы не асталіся, паехалі некуды. Вярнулася я ў хату, а ўся хата, не пры вас кажучы, запаскуджана. На падлозе салома пакамечаная, усюды бінты карэлыя, на стале і на лаве — косці абгламзаныя. Печ незасланёная, але цёплая, палілі, відаць, варылі нешта.
Пераначавалі мы на печы, а раніцою знайшла я ў свіронку галаву кароўю і вантробы выпушчаныя, не патрашоныя. Аднекуль, відаць, карову прывялі, бо ў нас ці заставалася тады і карова ў каго? Хіба толькі ў Антона Крывіцкага, бо ўвесь час у лесе сядзеў з каровай, не вылазіў...
— Але ж во, бабы, і не папалілі тады нікога!
— Не папалілі! Толькі ў нас і не папалілі! А туды, пад Чырвоны Бор ды пад Кузевічы,— усё датла!
— Дык слухайце. Занялася я тады тою галавою — вантробы былі завэцганыя ўсе, давялося закапаць, каб сабакі не цягалі. А на пылянят тых і забылася зусім. З’елі, думаю. Дзе ж вы бачылі, каб курыцу яны выпусцілі! З аўтаматамі ганяліся! Але ж пасля ў галаву цюкнула: каб жа з’елі, дык недзе пер’е засталося б. Абышла кругом усё: агарод, гумно, загуменне агледзела — няма нідзе пер’я. Ну, я і зноў супакоілася ўжо. Ажно на трэці ці чацвёрты дзень пайшла на аселіцу анучы спаласнуць, аж чую — у ячмені нешта шастае. Я туды — квактуха мая. І ўсе дванаццаць пылянят пры ёй. Дай ты веры! Няйначай бяду і курыца чула і звяла іх, малых, так далёка ад дому. Я ўжо так рада была! Хоць рукі ёсць за што зачапіць.
— Дык гэта ж, Марыля, з тых тваіх пылянят, мусіць, і куры па вёсцы пайшлі. Бо, помню ж, і ў Івана, і ў Кацярыны, і ў Зосі ўсе былі чубаткі і касманожкі.
— Пэўне ж! Я ж з тых дванаццаці так ніводнага і не засекла. Усе людзі паразбіралі. Каб Васіль дома быў, то, можа, і засек бы — булён які затаўчы. Але ж як пайшоў тады з нашымі, так і не вярнуўся... А я дык і не рашалася тапор у рукі браць. Ды і шкада было. Раз ужо вайну перажылі, хай растуць...
— Чуеш-далібог, учора ў лазні нагледзелася,— і смех, і гора,— пачынае весці рэй цётка Гілена.— Пакуль управілася па гаспадарцы, дык і ацямнела. Узяла батарэйку і загуменнем пабегла. Прыбягаю, ажно і баб яшчэ ёсць. Стэпка мылася, Васіліха, дзяўчына Міхалініна, блізняты Андрэевы. Ну і я прыбегла. Чуеш-далібог, а яшчэ — Ніна Барэйкава і Шурка. Духу ўжо малавата было. Лілі-лілі, сабралася крыху, дык мы ўжо на палок пазалазілі, хвошчамся. І Ніна залезла. А Шурка не пайшла. Колькі ні гукалі — не пайшла, чуеш-далібог!
— От дзіва! Яны ж нідзе між сабой не мірацца. Колькі дзе ні былі — ці на сене, ці на бураках — адна да адной не абзавуцца.
— Ат, дурныя бабы! Хлопца не падзялілі! Тады яшчэ маладыя былі, дык, можа, і было тое ў галаве. А цяпер? І Ніне ўжо тое не патрэбна, і Шурцы. Порхаўкі старыя, а як дзевачкі!
— Чуеш-далібог, Ганна, ты няпраўду кажаш! А каб жа твой Пётра да другой пайшоў? Вокны так бы і пабегла біць!
— А божачка ж мой, каму ён патрэбен, пень гнілы? Прывалачэцца дадому, дык заваліцца і спіць.
— Спіць — не спіць, а і цябе яшчэ не крыўдзіць. Во — малое ці даўно за спадніцу трымалася?
Жанчыны рагочуць. Ганна адмахваецца:
— Ну хай, хай! Але ж вокны, як Гілена кажа, біць не пайшла б.
— А ты не заракайся! Добра, што твой Пётра такі ўдаўся, што не хадзіў і не пойдзе да другой. А то вунь жа ёсць і такія, што...
— Бо бабы такія ёсць! У горадзе, кажуць...
— Кіньце вы! Без дай прычыны счэпяцца і сварацца! Дзіва тады, што Ніна з Шуркай ніяк не памірацца! У іх жа хоць прычына для сваркі была!
— Манечка, чуеш-далібог, ніякай прычыны не было! Мне ж Шурка як на духу казала, сама. Нічога ў яе з Юзікам не было. І Ніна, каб разумнейшая была, дык, чуеш-далібог, толькі б Шурцы падзякавала, што дзяцей, і мужыка, і гаспадарку дагледзела. Хіба мала тады Шурцы дасталося? Чуеш-далібог, і чалавек чужы ў хаце, і сваіх дзяцей двое, і Нініны двое, і гаспадаркі дзве, і ў калгас бегай,— паспрабуй, разарвіся. І абмыць, і абшыць... Гэта ж не цяперака. А то ж, чуеш-далібог, і вошы, і кароста... Помню, зайду да Шуркі, дык яна ў печы выпаліць, попел выгарне, саломы насцеле і дзяцей туды, каб каросту тую выпрудзіць.
— А чаго ж, Шурка — баба акуратная. І Юзіка, як свайго, глядзела, і пра Ніну не забывалася. Юзік жа часта перадачы вазіў. А чые? Усё ж Шурка рабіла. І сухара насушыць, і бульбы. Юзіку яшчэ і капейчыну сваю на дарогу дасць.
— Дык жа ўсё жыццё ў падружках хадзілі! І замуж у адзін год пайшлі... А цяперака во глядзі: ужо колькі гадоў не гавораць.
— Дык ужо, дзеўкі, гадоў дваццаць будзе! Ото ж час ляціць! Не агледзішся, а і паміраць пара...
Я сёе-тое чуў, чаму пасварыліся былыя сяброўкі цётка Ніна і цётка Шурка, але што там дапраўды між імі адбылося — не ведаю. Таму пытаюся ў жанчын:
— А з-за чаго гэта яны?
— А ты хіба не ведаеш?
— А адкуль яму ведаць? Колькі яму было тады? Мусіць, гадоў дзесяць? Дык адкуль яму ведаць?
— А божачка мой, усё сяло ведае! Дзесяць гадоў і каб не ведаў? Ды тады, Ганна, дзеці і сталелі хутчэй. Мой Васіль у дзесяць гадоў і касіў, і араў, і ў дровы ездзіў...
— Думаеш, толькі твой Васіль! Вунь Алёшка Маньчын, супроць твайго Васіля — верабей, а таксама за плугам хадзіў. Глядзіш, бывала, і сэрца ад жалю заходзіцца. Дзіцянё горкае. Ручаняты тыя як бізуны, сарочка і штонікі як на калочку вісяць. Дагоніць баразну да канца, а плуга закінуць не можа. Матка з баразны ў баразну пераносіць. А Мішка Аленін, а Воўка Сымонішын? Ды каб жа яшчэ пад’еўшы былі. А то шчаўем ці крапівою — добра яшчэ, калі заціркай забеленай,— жывот нальюць, перадыхнуць цяжка, а ўсё роўна есці хочацца... Дык слухай, хлопец,— гэта цётка Ганна кажа да мяне,— неяк адразу пасля вайны... У сорак шостым годзе, бабы?
— Не, Ганначка, мусіць, у сорак сёмым, бо грошы ўжо новыя былі.
— Ага, правільна, рэформа была ўжо... Малацілі мы жыта. Дзе ж гэта мы малацілі? Ці ля сырабойні, ці тут, ля крыніцы, пад паветкай?
— От, яна яшчэ і пытаецца! Сырабойню ж у сорак пятым разабралі, паветку тую паставілі з яе. Ды не помніш хіба, дзе жыта тое знайшлі? У пуньцы Яўхімавай. Помніш, над самай крыніцай пунька стаяла?
— Во, бачыш, памяць стала... Ну, дык у абед Ніна з Веркай Міхалкавай паўмяшка жыта ў тую пуньку ўкінулі. Не з дастатку паквапіліся. Думалі, хоць зацірка дзецям будзе. Ды той жа пуд жыта і ў жорны нават не трапіў. Падгледзеў нехта, як Ніна з Веркай таго паўмяшка жыта цягнулі і — у кантору. Прыехала міліцыя. Знайшлі тое жыта — бабы і перахаваць не паспелі,— акт склалі. А скора і суд быў. Верцы — у яе малое было, Воўка, здаецца, яшчэ цыцку ссаў,— прысудзілі ў калгасе адрабляць, а Ніне тры гады далі. Ну, дык Ніна і папрасіла Шурку дзяцей і Юзіка дагледзець. Шурка спачатку штодня бегала да Юзіка: і зварыць жа нешта трэба, і карову падаіць, пэўна ж і куры былі. Ды ці мала тае работы ў гаспадарцы! На адной не пасядзіш ні хвілінкі, а тут дзве. Бегала так Шурка, бегала, а пасля і забрала Юзіка Нінінага з дзецьмі да сябе. Ніна сама яе аб гэтым папрасіла ў пісьме. Але ж знайшоўся нехта. Узяў ды напісаў Ніне пісьмо, што жыве Шурка з яе Юзікам як з мужыком, у адной пасцелі спіць... Вось і пасварыліся падружкі.
— Чуеш-далібог, Ганна, дык я ж кажу: сама Шурка казала, што нічога ў яе з Юзікам не было. Клялася, што не было.
— А я што? Можа, і не было. Я ж у нагах у іх не стаяла.— Ну ,— цётка Ганна зноў гукае да мяне,— Ніна толькі год там прабыла, адпусцілі. Вярнулася дахаты, забрала Юзіка з дзецьмі. Спачатку з Юзікам быццам і не мірылася, сварыліся часам, але пасля зжыліся. І малое яшчэ прыдбалі — трэцяе. А з Шуркай так дружба і парвалася. І Юзік з Шуркай таксама не гаворыць.
— Ведама, мір у сваёй хаце даражэй.
— А не кажы! Калі б нічога не было, дык чаго б яму не здаровацца? Жонку шанаваць — шануй, але ж і Шурка... Чым яна вінаватая? Што дзяцей памагла гадаваць? Каб іх вошы і кароста не заелі?
— Правільна, Кацярына, кажаш! Бабы пасварыліся, а чаго мужыку ўмешвацца?
— Але ж скажыце, бабы, чаго толькі ў жыцці не бывае!
— Канечне, бывае. Усякае бывае. Але я, бабы, скажу так: каб не жыццё тое, каб не гора, дык, можа б, між Шуркай і Нінай нічога не было. Можа б, і век зжылі спакойна.
— Пэўне, зжылі б!..
На вуліцу выбягаюць дзве бялявыя дзяўчынкі — унучкі цёткі Ганны. На лета маці адпраўляе іх з Мінска да бабкі — бедныя не будуць. Дзяўчынкі цярэбяць цётку Ганну за спадніцу:
— Бабушка, кушаць хочацца!
— А трасцу б на вас! Як за сталом, дык у вас не ўвапхнеш, а тут — кушаць хочацца!
— Ну чаго ты на іх крычыш? Пэўна ж, за сталом не хочацца. Гэта ж не дарослы, што сеў і пад’еў. А малое пабегае-пабегае і есці хоча.
— І малыя не ўсе роўныя! Нашаму вунь чаго ні дасі, з’есць і давольна. А гэтыя гарадскія — пешчаныя, на марожаных ды пірожных гадаваліся...
— Ат, памаўчы! Вельмі ўжо твая Ніна ў Мінску паняй стала, што толькі марожанымі корміць іх!
— А не бедныя, дзякаваць богу! — кажа цётка Ганна і да ўнучак: — Бяжыце ў хату, папрасіце дзеда, хай батона адрэжа і варэннем памажа. А кароўкі прыйдуць з поля, малачка пап’яце. Добра?
— Бабушка, а варэнне малінавае? Харашо?
— Добра, добра, малінавае. У століку ў слоічку.
Дзяўчынкі бягуць у хату.
— Бачыш ты яе, малінавага папрасіла,— кажа цётка Зося.— Не была б гарадская. Разбіраецца, нябось.
— А цяпер, Зося, усё роўна, гарадское ці наша. Абое рабое. Да мяне ўнучак прыбяжыць, дык не папросіць хлеба, а —бабка, дай цукерку! Або пячэніну. Я ўжо для яго прыхоўваю ў шуфлядцы.
— Ды дзякаваць, не галодныя. Дзеці нашы бульбіне гнілой былі рады, а ўнукі і на хлеб не хочуць глядзець. Толькі б які ласунак злізаць.
— А і праўда ж, бабачкі! Ходзіш-ходзіш, бывала, па балоце, як бусел, сморгаеш-сморгаеш вобаратнікавыя качалачкі, насушыш, абатрэш, змелеш у жорнах, пасля праснак лепіш-лепіш, а ён не лепіцца. Каўтаеш са шчаўем, а ён не каўтаецца...
— Я дык і лісце вобаратнікавае збірала. Пасля ў ступе стаўчэш, бульбіну, калі ёсць, дабавіш, а ўсё ж шчаўе не ў нішчымніцу. Наедак малы, але ж хоць у жываце нешта ёсць.
— А шайморы? За трактарам людзей, як гругання.
— Не, шайморы якраз і нішто. Крухмал. Астыне, зацвярдзее, у рот не лезе, а свежая аладка дык і смачная. У каго яшчэ малако было, дык і зусім добра.
— А дзеці любілі іх. Я ж, помню, не паспяваю на скавараду кідаць тыя аладкі: дзеці з рук хапаюць, гарачымі душацца.
— Каб ты, Кацярынка, ім блін пшанічны спякла, то, пэўне ж, на тыя б аладкі і не паглядзелі. Лепшага не было, дык і любілі, дык і душыліся.
— А я, бабы, дык і цяперака часам крапіўкі звару. Маладзенькая, пахучая. Дальбог, смачная.
— Чаму ж не будзе смачная, калі ты ў яе костку ўкінеш, яйка адварыш, смятанкай заправіш? Дзіва што будзе смачная!
— Ото ж ужо нагаладаліся людцы! Цяпер каму скажы каніну есці — ого! А тады ж... Помню, адноечы да сястры ў Айнаравічы пайшла, дык яна паставіла на стол місу катлет і частуе: «Еш, Кацярынка, свежанькія, учора толькі жарабятка дарэзалі». Я катлету ў рот, а яна — з рота. Так і расце там, так і расце. Назад яе гоніць.
— Гэта конскім потам смярдзіць...
— А Петрык, што ў Міхаськавай хаце жыў, еў — толькі давай. Сама бачыла, аднойчы цэлае вядро прывалок. Гэта як Ляксандраў Жук здох. Наесца і на цёплую печ. Дык мужчыны рагочуць: Петрык як жарабок страляе, у хату носа не патыкай...
— Цьфу, дагаварыліся! — перабівае бабка Марыля.— І вобаратнік, і крапіву, і шайморы елі тады ўсе, пасляваеннай нішчымніцай. І каніну. Каб толькі была! Хто, канечне, і гідзіўся... А што пагаладалі, дык пагаладалі! Голад не цётка. Помню Максіміху глухую...
— Гультайка твая Максіміха была!
— Цяперака табе добра гаварыць! Цяперака ты не гультайка! Не гультайка, калі ёсць і ў печы, і ў запеччу.
— Што цяперака і казаць! Кожная пані! Хлеб у магазіне прычарсцвее крышачку, дык ужо каторая і не бярэ: заўтра вазьму, свежы прывязуць.
— А свінням колькі хлеба глумяць!
— Хто гэта глуміць? А сама? Што, твой парсюк на траве такі гладкі?
— І я глумлю. Буханачку ў абед пакрышу і абмяшаю бульбу. А што рабіць? Дзе якой мукі ці вобмешкі купіць?
— А ўсё-такі грэх, бабы! Дзе гэта відана было, каб свінням хлеб скормліваць?
— Вядома ж, грэх! Вунь і ў газетах пра гэта пішуць. У «Вожыку» часта малююць, як магазіншчык хлебам свінню корміць.
— Га, каб жа толькі магазіншчык! А то ж...
— Ну, чаго ўжо вы! Муку ж, дзяшовую, нядаўна ў магазіне давалі, па мяху — па два бралі. Магазіншчык казаў, што скора зноў прывязе.
— Або, аб чым гаварыць! Пэўна ж прывязе!
— Та-а-ак... Што ні кажы, а перажылі людцы дык перажылі.
— І не кажы! Я ж як успомню Васіля свайго. У сорак чацвёртым, як нашы прыйшлі, пяты гадок пайшоў. Толькі і есці, толькі расці. Набегаецца за дзень, а тут ні хлеба скарынкі, ні малака кроплі. Свіціцца ўвесь. Пасаджу ў начоўкі купаць, дык аж боязна дакрануцца. Ручкі тыя як матузкі матляюцца, лапатачкі тырчаць — востранькія, як крылцы ў кураняці, а па спінцы хрыбетнічак — усе костачкі пералічыш, нібы пацеркі, на нітку насіляныя...
І зноў, і зноў плывуць успаміны аб галодных пасляваенных гадах...
— Бачыла сягоння, бабы, Зоню. Казала, Жэнька яе ўжо ў Мінску. На трактарным заводзе.
— Во, бачыш, і пагуляў пасля арміі нядоўга.
— Што ты, ён жа яшчэ летась прыйшоў. Скора год будзе. Зоня думала, што хоць ён дома застанецца. А то Зінка ў Мінску, Лёнька — у Мінску, Шурка недзе ў Барысаве, а матка адна дома. Нашто ёй і хата, і гаспадарка.
— Дык жа ўпрошвала. Астанься, казала, сынок, дома, на трактары рабіць будзеш, і капейчыну тую самую мець будзеш. Матацыкл, гармонік абяцала купіць... Дык жа не: упёрся — толькі ў Мінск. І во глядзі, ужо на трактарным. Зоня казала, што робіць на нейкай маленькай машынцы, ад цэха да цэха нейкія там цацкі возіць.
— Ну, а што ты хочаш? Усе ў горад ірвуцца, а ён што?
— Дык я не пра тое, Манька. Лічы, нікога дома не асталося. Як Ляксей кажа — тры хлопцы і чатыры з палавінай дзяўчыны. Астатнія ўсе паразбягаліся. А ўжо ж колькі гавораць пра гэта, ужо ж як цяжка, кажуць, у тым Мінску прыпісвацца, а ўсё роўна ж — уцякаюць, прыпісваюцца. Вось і Жэнька ж — неяк жа ўбіўся.
— Палучыў спраўку з саўхоза, дык і ўбіўся.
— Дык жа палучы тую спраўку ў нашага Жука! Юрава дзяўчына хадзіла-хадзіла да яго і нічога не выхадзіла.
— А Жэнька і не хадзіў. Мне ж Зоня хвалілася. Толя Антона Крывіцкага ў міліцыі робіць, дык Жэньку спраўку дастаў, што ён у міліцэйскую школу паступае. Жэнька з той спраўкай да Жука, дык Жук і адпусціў.
А Жэнька пашпарт палучыў і на трактарны,
А прыпісаўся ў Зінкі. Ёй жа нядаўна кварціру далі, двухкомнатную...
— От скажыце, бабы, ніколі такога не было, каб так у горад перліся. Нам жа каб каторай сказалі — тады, як маладыя былі,— каб у горад пайшлі, дык нізавошта б. Боязна было. Ступіць, сказаць там не патрапіш, а не то што... А цяперака толькі каторае вылупіцца — ужо ў горад яму.
— Мы... Чаго мы там, у горадзе, не бачылі? Чаго, каб хто спытаў, дома нам не хапала?
— А гэтым чаго не хапае? Пасля вайны дык другое было дзела. Тады з горада ездзілі кантрактоўшчыкі, людзей вербавалі. Толькі едзь. І дарога бясплатная, і на дарогу давалі, і да першай палучкі дажыць. І ехалі людзі, бо ў горадзе хоць хлеба кавалак быў. Заробіш, дык і з’ясі. Ды і людзі там патрэбны былі, усё ж спалена было, разбурана, адбудоўвацца трэба было.
— Дык то ж тады. А цяперака? Чаго гэтай Юравай дзяўчыне не хапае? Ці Жэньку Зонінаму? Каб жа хоць грамацеі былі, а то — па сем класаў ледзь паканчалі.
— Жэнька, Манечка, мусіць, і сямі не кончыў. З маім жа Валерыкам пачынаў хадзіць, але пасля некалькі разоў па два гады ў адной групе сядзеў.
— Дык я ж і кажу. Што такому грамацею ў горадзе рабіць? Вуліцы хіба падмятаць!
— А от жа на заводзе. На машыне робіць... Ты, Ганна, не кажы. Да вучобы ён, няхай сабе, і няздатны быў, але ж да машын яго цягнула. Вечна тырчыць ля Стэпчынага хлапца, як той на трактары рабіў. Хлебам не кармі, а дай якую гайку падкруціць. Я ж не раз чула, як Зоня сварылася на яго — вечна прыйдзе дадому ў мазуце і тавоце. А да ўрокаў — хоць з-пад палкі... Выйдзе Зоня на вуліцу, бывала, і бядуе: радачкі няма, кажа, зноў на другі год, мусіць, пакінуць, можа, хай ужо і саўсім не ходзіць?
— Вы, дзеўкі, кажаце, чаго ў горад пруцца. Вы самі падумайце. Прыедуць з горада Войтавы ці Міхалініны хлопцы, Бануковы — дык паглядзець люба. І гладкія, і чыстыя, і адзеты акуратна. І пэўна ж! Які там ім клопат, у горадзе! Адпрацаваў, адрабіў колькі там гадзін і ўсё тут. Ні аб дрывах, ні аб карове — ні аб чым галава не баліць. Там табе і танцы-шманцы, і ціятры, і паркі, і сталоўкі, і рэстараны. Дык будзе і гладкі, і чысты, акуратны. А наш запека? Корпаецца ў гразі, у пыле і брудзе. Не адно, дык другое, а заўсёды клопат нейкі ёсць.
— Кінь ты, Гэлька! Ужо там табе маліна, а тут... Думаеш, там усё з неба падае? Вунь, Лёнька Давыдава расказвала, яна на тым жа трактарным робіць. Ты думаеш, што ўжо ў горадзе, дык усё дармовае і нізавошта грошы тыя даюць. Каб зарабіць, трэба і парабіць. Як і ўсюды.
— А няўжо ж! Праўду, Кацярынка, кажаш. А што сюды прызджаюць чысценькія ды акуратненькія, дык што ж ты хочаш? Каб ужо і да маткі ехаў так, як робіць?
— І ў нас цяперака, чуеш-далібог, няма чаго бога гнявіць. Чуеш-далібог, Марыля, што— ты галадаеш? Ці ў цябе адзець няма чаго? А ты, Ганна? Каб не было чаго, цілівізара не купляла б!
— Я ж і не кажу нічога. Чаму ж няма! Дзякаваць богу, ёсць. Але ж маладым от усё роўна ў горад хочацца.
— Ведама, маладым — маладое ў галаве. Тут во вечарынку зробяць, дык і гуляць няма з кім. Дзевачкі маладыя паскачуць адна з адной і разыдуцца. А там з усяго свету панаехаўшы.
— А як на мой дурны розум, дык гэты горад — як мода якая! Абы кім, толькі ў горад! Другая не саромеецца за малым падціраць, але ўсё роўна — у горадзе: абы туды ўплішчыцца. Я, старая, дык і то не згадзілася б.
— Старая, дык і не згадзілася б. Табе ж не хлопцы ўжо ў галаве.
— Гэта, што вы кажаце, ярунда ўсё, што там у галаве — хлопцы ці танцы. Але што ўсё-такі, бабы, будзе? Нікога ж не астаецца! Толькі школу кончыў — і няма. А на зямлі працаваць каму? Мы састарэем, а што тады?
— А ты не бядуй. Зямля, дзякаваць, не пустуе. І ў полі нічога не зімуе.
— Зімавала б, каб не машыны. Калі ты ў рукі серп брала? Можа, калі толькі бульбоўнік ці абмежак абжаць. Андрэй, кажуць, сярпы ўжо развучыўся зубіць.
— Ты, Волька, кажаш, хто на зямлі рабіць будзе. А твае? Тры хлопцы і дзеўка ў Мінску. А ты адна тут. Чаго тады пра другіх гаварыць?
— А што — мае горшыя?
— Ат, усе добрыя! Як гаварыць, дык мы ўсе ахвочыя і разумныя, а як...
— Ну, ціха, ціха, бабы! Не сварыцеся... Вот паверыце ці не, а мой Леўка кажа, што з радасцю б вярнуўся дамоў. І кватэру — неблагую, праўда, высакаватую, на пятым паверсе,— мае ў Мінску, і работу добрую, а вот, кажа, каб жонка згадзілася, дык і пераехаў бы.
— Гэта, Кацярынка, толькі кажа так. А каб прыйшлося да дзела, дык яшчэ і невядома, як бы там...
— А не, Марылька, не кажы. Я ж бачу. Меншы, Пецька, прыедзе, дык і не паглядзіць, каб зрабіць што, памагчы. А Леўка — ні мінуты не пасядзіць. На дрывотні парадак навядзе, паркан дзе падлатае, яблыньку, пойдзе ў сад, падапрэ. А то прыйдзе з гумна і — мама, кажа, пара бульбу другі раз абагнаць, схаджу да брыгадзіра, можа, каня дасць. Вот усё яму рупіць, усё агледзіць.
— Такі ён ужо ў цябе ўдаўся, Кацярына. Да чаго змалку прывык, дык да таго і душа горнецца.
— Дык я ж, Марылька, і гавару. Вот любіць ён гэтую нашу работу і ўсё.
— Дык от і бяда ў тым, бабы, што дзеці гэтай нашай работы, як Кацярына кажа, не любяць. Ні араць, ні касіць, ні гной капаць.
— А што ты хочаш! А дзе яны маглі навучыцца любіць? Тут і старыя, быў час, не вельмі ўпадалі. Я ж, помню, бацька мой, яшчэ да калгасаў, дык хіба ён спаў калі да снядання? Ні ноч, ні зара ўзаб’ецца на ногі і з хаты. Пакуль матка снеданне падасць, дык ён паўполя абегае, касу наклёпіць, калёсы падмажа, вупраж падшые. А цяпер мой Пётра ляжыць, пакуль снедаць не ўспару.
— Яно, Ганна, і праўда, і няпраўда. Тады хто твайму бацьку пасобіў бы? Самому на ўсім трэба было пуп ірваць. А цяпер усё-такі не тое. Ніхто не падрываецца, але ж ніхто і не сядзіць, склаўшы рукі. Усе робяць. Бо каб жа не рабілі, дык і не мелі б.
— Але, але, бабы! От хай скажуць: бяры зямлі колькі хочаш, коней, кароў заводзь, працуй на сваёй гаспадарцы, дык хто ў нас згадзіўся б? А ніхто б, пэўна.
— Пэўна ж, ніхто. На ліха каму здалося ўсё тое, і коні тыя, і гаспадарка? Цяперака ж ці я, ці ты, ці хто другая як людзі жывём. Парабіў, зарабіў, дык і жыві. А састарэў, дык пенсію даюць, не трэба клапаціцца, што дзеці табе ў рот глядзець будуць.
— А, дзякаваць, дажыліся. І хлеба ёсць, і да хлеба. Ці ты, Ганна, думала калі, што жыць так будзеш? І табе — пенсія, і Пётру твайму — пенсія, а яшчэ соткі, карова, свінчо,— жыві і не памірай. Цілівізар глядзі... А што маладыя ў горад хочуць, дык хто ж іх ведае. Маладыя — не дурнейшыя за нас. Вучоныя ўсе. Можа, і трэба так. А не — дык, дай бог, дажывём, што і з горада ў вёску прасіцца будуць.
— Але, але... Можа, і дажывём...
— Ну ж і перапалохалася я, дзеўкі, мінулай ноччу! Думала — вайна... Прачнулася, ажно гулу поўна вуліца. Ляжу і ўцяміць нічога не магу. Падхапілася і да вакна. А там машын — поўна, адна за адной сунуцца. І агнёў не паляць, а з маленькімі, сіненькімі агеньчыкамі едуць... Божачка, вайна, думаю! Толькі чаго ж яны з-пад Гайны едуць, а не з-пад Мураванкі? Тады ж з-пад Мураванкі сунуліся. І гэтак, як учора. Ноччу, адна за адной, раўлі машыны. Толькі тады агнёў не тушылі. Я з дзецьмі за грубкай сядзела, а па вокнах святло раз-пораз жых-жах, жых-жах...
— Манеўры, відаць. Паехалі страляць вучыцца.
— Я ж таксама прачнулася. Сядзела ля вакна, пакуль не праехалі. От жа і машыны! Здаецца, каб каторая хату зачапіла, дык і развярнула б.
— Дзіва што развярнула б!
— А от жа бедныя салдацікі. Поўнач, а яны не спяць, едуць некуды... І мой жа, мусіць, во гэтак недзе.
— Не бядуй, прыйдзе ў водпуск, дык паглядзіш, які гладкі будзе. Лепшы, чым на тваіх харчах. Ноччу не даспяць, дык днём. У лес дзе-небудзь заедуць, паспяць. А маладыя, дык яшчэ з большай ахвотай з’ядуць.
— А ў вайну, Ганна, немцы не так ехалі. Ноччу тады не першыя былі. Першыя, помніш, днём перліся. З-пад Мураванкі. Ехалі, як на парадзе якім, што па цілівізару паказваюць. На машынах музыка, гармонікі губныя, патэфоны. І ўсё рускія, нашы песні круцяць. Ехалі вясёлыя.
— Каб ім тая весялосць сто гадоў бокам вылазіла! Каб яны дзетак сваіх ніколі не пазналі, як мы сваіх не пазнавалі!
— Ехалі вясёлыя, праўда. І добранькія былі спачатку. Адзін даўгалыгі быў саскочыў з машыны, піць захацеў. Рагоча, рагоча, рагаціну сваю наставіў: «Камуніст — пуф-пуф, а матка, кіндар — не пуф-пуф...» А пасля ні матак, ні кіндараў нелюдзі не шкадавалі.
— Першага ж у нас, мусіць, Рыгора Жызнеўскага забілі. Якраз тым летам хату мне канчаў. Казаў: «Пакладу табе, Кацярынка, такую падлогу, што як тупнеш — аж хата зазвініць. А са столі ніводная парушынка не прасыплецца...» Толькі адну зімку і пастаяла хата. І на ўваходзінах, Рыгорка, так ніхто і не тупнуў па тваёй падлозе, спалілі хату...
— Не, Кацярына, Рыгора неяк пазней забілі. Першых жа, помніш, Шульмана разам з Рохай і Люсем.
— Дзе ж разам! Роха жыта на Дадатках жала. Прыбегла, а яе Мэндаль і Люся ляжаць на парозе акрываўленыя. Дык яна як трымала серп у руках, так і паласнула сябе па горле.
— Мне дык яна і цяпер уваччу стаіць. Белая ўся, як палатно, так кроўю сышла.
— А бяскрыўдныя ж былі людзі, бабы. І Мэндаль, і Роха. Мэндаль, праўда, на зямлі не рабіў, але ж затое хамуты і вупраж для калгаса шыў, а то каму і боты падаб’е. А Роха ж разам з бабамі — і ў полі, і на сене.
— Дык, мой бог, ці мала было такіх! І ў Гайне, і ў Янушкавічах... Жылі, як і ўсе людзі. А от жа Гітлер не ўзлюбіў іх за нешта.
— А каго ён, той Гітлер, любіў? Цябе, можа?
— Я дык ніколі не забудуся, як Тэклю з Паўлючком забілі. У Тэклі ж нікога і не засталося, чалавек яе пайшоў, разам з усімі, у сорак першым, з тваім Пётрам, мусіць, разам, Ганна. Прыйшлі мы пахаваць яе па-людску. Прыйшлі, а яна ляжыць, Паўлючка свайго абняўшы. Ёй у грудзі пацэлілі, а хлопчыка, мусіць, пасля застрэлілі, як падышлі, бо проста ў галоўку, лобік начыста счасаны. Чуеш-далібог, кажуць жа, што Франуся Рыгорава сама хлопчыка ў лесе ўтапіла. Крычаў вельмі, а немцы блізка падыходзілі...
— От жа і не брашы! Хто гэта кажа? Паўліна-нябожчыца разам з Франусяй была, дык расказвала. Хлопчык расплакаўся, крычыць, а самі ўцяклі. Уратаваліся, вярнуліся назад, знайшлі хлопчыка, а ён — захлынуўшыся. Споўз з купіны ў балотную рудаўку. А можа, і немцы там прайшлі, дык малога ўтапілі. А то — Франуся, Франуся...
— Але, чуеш-далібог, каторая б гэта матка кінула б сваё дзіця? А от бацька, чуеш-далібог, кінуў, на верную смерць кінуў.
— Бацька... І бацькі розныя. Другі больш за матку шкадуе. А цяперака лёгка казаць: кінуў, утапіла... А што Рыгору рабіць аставалася? На руках, акрамя таго, самага меншага, яшчэ чацвёра. Іх ратаваў, можа. Лёгка цяперака казаць...
— І то праўда, Марылька! Цяперака мы ўсе разумныя. А тады кожны як мог ратаваўся. І, пэўна ж, сябе не шкадаваў, а хаця, каб дзетак уратаваць. Бяжыш у Лучкі ці пад Красную горку, адно на руцэ, другое на спіне, за шыю цябе ашчарэпіўшы, трэцяе за спадніцу трымаецца, бяжыш, аж дух займае. Але ж бяжыш. Дзе і сіла бралася. А тут яшчэ і хлеба акраец трэба цягнуць, бо есці ж захочуць. Пот вочы залівае, сэрца, здаецца, з грудзей вырвецца, а — бяжыш...
— Пэўне ж! Кожная матка не вораг сваім дзецям. Якая б яна ні была, але ж матка. Вунь, Барбара Краўцова, хіба япа хацела смерці сваёй дачцэ? Прыехалі немцы і паліцаі забіраць іх — пранюхалі, што хлопец Барбарыя, Алёшка, у партызанах. Дык Лёня, ужо ж ладнаватая была, гадоў чатырнаццаць, праз акно выскачыла з хаты ды ў кусты, на балота. Хата ж Барбарына якраз ля рэчкі стаяла. А Барбара выскачыла ўслед ды і пачала крычаць: «Лёнечка, вярніся! Што ні будзе, усім адно! Няўжо ж яны вас зачэпяць, малых? Вярніся, Лёнечка!» Лёня і вярнулася. А іх завезлі ў Баранава і пастралялі. Усіх, і старых, і малых. Кажуць, Барбара да самай смерці не верыла, што і дзяцей пазабіваюць. Думала — толькі яе самую заб’юць, а дзяцей у Нямеччыну завязуць. Дык яна прашчаецца з імі, а Лёні ўсё наказвае: «Ты ж, Лёнечка, глядзі, малых не крыўдзі. За матку ім астаешся. А там, дасць бог, Алёшка вернецца, неяк і пражывяцё. Людзі памогуць. Глядзі ж, Лёнечка». А іх усіх і палажылі ў Баранаве, на палянцы.
— А як вёскі палілі? Божа мой, божа! Ночкі, здаецца, не было, каб дзе зарава не палала. У нас жа во хоць сёе-тое пааставалася, а ў Стайках, Айранавічах, Альхоўцы, Ганях, Чырвоным Бары — толькі коміны чорныя ды галавешкі.
— Каб жа толькі хаты пазгаралі. А то ж — і з людзьмі. Пазганяюць у пуню ці хлеў і падпаляць...
— Гэта ж, чуеш-далібог, праўду такі ў бібліі гаварылі, што чалавек чалавека гукаць па свеце будзе — такая вайна пракацілася...
— Дык жа і гукалі, і не дагукваліся. І ты, Гілена, не дагукалася, і Зося не дагукалася, і Шурка, і Манька во, і я... Ды хіба толькі мы? А колькі дзетак бацькоў не дачакаліся, колькі матак дзетак сваіх не пабачылі.
— А от жа, Марылька, зноў неспакойна. Я от бульбу скрабу ці што іншае раблю, а сама радыё слухаю, дык — толькі ж пра вайну і гавораць. І там страляюць, і там бомбы кідаюць, і там паляць. А ўсё мерыканцы гэтыя. Дзе і жывуць, каб хто спытаў, за светам недзе, а ўсё ім мала, усюды лезуць. Няўжо ўжо той вайны было мала?!
— А таму, Кацярынка, што яны вайны, кажуць, не бачылі. Да іх не дастала. От каб самі тое перажылі, што мы, каб пагаравалі гэтак, дык быць не можа — дзесятаму б заказалі. А так усё чужымі рукамі жар заграбалі. Яны — далёка, да іх не дастануць, дык ім і што! А другія хай сабе гаруюць, хай кроў праліваюць... Але ж трасцу! Не дай бог, усчыніцца зноў, дык і да іх дастане!
— Усё роўна, Марыля, дастане ці не дастане, а хай лепш не ўсчыніцца. Бо гэта ж, кажуць, і свету канец будзе. Гэтыя бонбы атамныя, ад іх жа, кажуць, не схаваешся. Як плясне, дык на цэлыя кіламетры толькі попел астаецца. Кажуць, камень плавіцца...
Жанчыны божкаюць.
— І выдумаюць жа розную халеру! Чуеш-далібог, у тую ж вайну ўжо, здаецца, столькі панавыдумлялі, а тут зноў... Гарыць яна няхай гарам, вайна тая! Абжыліся людзі, дык... І ў Германіі той зноў нешта робіцца. Я ж дурная баба, але ж, чуеш-далібог, па радзіву толькі пра тую Германію так і гавораць, так і гавораць. Мой Юлік галаву пад Берлінам злажыў, аж туды дайшоў, а яны зноў там...
— Там жа, Гілена, цяперака дзве Германіі. Адна ж з намі дружыць. Унь Марат Рыгораў служыў там, у Германіі. А гэта, што ты кажаш, гэта другая...
— Дык я ж і кажу пра другую!.. Але ж быць не можа, мы ж таксама навучыліся. Хоць на слязах ды крыві, але ж навучыліся. Сын мой, бабы, кажа, што калі зноў што-небудзь усчыніцца, дык так, як тою вайною, не будзе. Не будуць нашы спаць у шапку.
— Навучыліся, Манечка, але ж — хай будзе спакойна. Лепш холад, голад, напасць якая — толькі б не вайна. Усё можна перацярпець, да ўсяго прывыкнуць, толькі б не вайна.
— Каб жа даў бог...
З гары па вуліцы нехта ідзе. Жанчыны ўзіраюцца, гадаюць:
— Не Толя Анціпаў?
— Не, мусіць, Косця Хрысцінін.
— Або, бабы, ці вы паслеплі! Ляксей гэта ж!
— Ай праўда Ляксей! Адкуль жа гэта ён?
— На полі, пэўна, недзе быў.
— Ото ж учора на нас крычаў! Мы ўжо думалі — горла сарве!
— А за што?
— Мы сена ў пуні складалі. Канюшыну. Сем гадзін надышло, дык мы сабраліся і дамоў. А мужчыны яшчэ па вазу прывезлі. Выкулілі ля дзвярэй, а ў пуню не ўцягнулі. Дык яна так і засталася ляжаць нанач.
— Ну, дык чаго ж ты, Волька, хочаш? Правільна, што і накрычаў. Ну як гэта так: сухое сена ля пуні пакінулі! А каб дождж?
— Мы і так падушыліся. Мужчыны дык ля дзвярэй пасталі, у пуню ўкінуць — і ўсё. А нам, бабам, па ўсёй пуні яго расцягвай, пад самыя зашчыткі валачы. І так рукі паадрывалі. Каб хоць сена, а то канюшына... Рвеш-рвеш яе віламі...
— Дык жа ці ў вас языка няма? Сказалі б мужчынам, памяняліся. Але як гэта так — пакідаць сухую канюшыну нанач?
— І што ты, Волька, яшчэ апраўдваешся? Ці я ніколі на сене не была? Колькі вас, баб, там было? Дванаццаць? А падвод? Воз скідаеце і паўгадзіны лежыце! Што, я не ведаю? А то ўжо — рукі паадрывалі!
— О, няма ўжо. Завярнуў да некага.
— Хто?
— Ляксей, хто ж. Да Андрэя, відаць...
— Ну, добра, Зося, ты ўжо работніца, а я толькі і раблю таго, што вылежваюся,— Волька злуецца.— Але чаго ён крычыць на ўсё горла?
— Ён жа брыгадзір. Табе што ад таго, каб тая канюшына пад дождж папала? А яму? Так бы шыю намылілі, што ой-ё-ёй!
— І праўда! Вось ты, Марыля, скажы. Помніш жа, разам з табой хадзілі да Ёські на сена. Хто калі глядзеў на часы тыя? Пакуль усё ў копы не зложыш, ніхто і не думаў дахаты ісці. І ацямнее, бывала, на лузе. А тут сем гадзін, сонца яшчэ ўга дзе, а яны ўжо дахаты!
— А чаму ж гэта я павінна ацямнець там? Сем гадзін адрабіла і ўсё тут. Па закону. І хай ён глоткі не дзярэ.
— Волечка, ну што ты заладзіла — сем гадзін, сем гадзін! Па закону... Добра законы ведаеш. Што ж, ты хочаш раўняцца на гарадскіх? Калі гэта ў нас па часах рабілі? Што б гэта людзі мелі, каб па часах і сеялі, і жалі, і касілі, і бульбу выбіралі?
— А чаму гэта я павінна душыцца ад цямна да цямна? За трыццаць рублёў?
— Чуеце, бабы, яна душыцца ад цямна да цямна! Дзе гэта ты калі душылася? Сонца ўжо вунь як высока, а ты дрыхнеш яшчэ. Бясстыдніца ты, Волька, бясстыдніца!
— Дык, чуеш-далібог, бабы, ёй ужо не падабаецца і рабіць за трыццаць рублёў. А колькі ты, чуеш-далібог, хацела? А як жа пасля вайны зусім, лічы, дарма рабілі? Калі палучыш па дзвесце грамаў на працадзень гірсы якой, дык і то добра. А то, чуеш-далібог...
— І не трыццаць жа ты зарабляеш. Пастараешся, дык і пяць чырвонцаў маеш. От людзі! Як ім лепш, дык усё мала! Кепска было, як раней нічога не мелі. Як цяперака кожны месяц капейка свежая, дык зноў кепска!
— Чаго вы на мяне ўз’еліся? Што, я пасля вайны не рабіла? Цяперака ад работы ўцякаю? Як усе, так і я. А болей за ўсіх мне не трэба.
— От гэта, Волечка, і кепска, што нікому нам болей за ўсіх не трэба. А матка твая, нябожчыца, не пыталася, ці болей ёй трэба было, ці меней. Як пойдзем, бывала, жаць, да вайны яшчэ, дык як на сваім завіхаешся. І яшчэ лепш. Каб, бронь божа, каласок які не прапусціць. За сваё, як ні зжаў, ні перад кім не сорамна. А тут кожнае вока прыкмеціць, як Волька жала, а як Марыля ці Паўліна.
— Праўду кажаш, Кацярына! Гэта цяперака — ці то свет сапсаваўся, ці то ўжо людзі такія пайшлі. А даўней над калгасным больш трасешся, бывала, чым над сваім.
— Не, Марылька, так таксама не трэба казаць. І даўней людзі розныя былі. Адзін трасецца, шчыруе, а другому — абы зрабіць.
— Дык яно, вядома, розныя былі. Але ж, Кацярынка, усё ж, здаецца, больш парадку было. Баяліся больш, ці што. Ці, можа, яшчэ бога баяліся?
— Ат, кінь ты ўжо бога таго, Марыля! Хто яго калі баяўся? А парадку дык большага, пэўна, не было. Цяперака во парадак: парабіў, дык і зарабіў. Самы лепшы парадак.
— Ат, заўсёды здаецца, што даўней лепш было. А жыць цяперака ўсё-такі лягчэй. І багацей, і сытней, і спакайней.
— А ніхто, Ганначка, нічога і не кажа. Канечне, лягчэй. Ды і людзі жыць навучыліся. У майго бацькі тры каровы было, а, дальбог жа, бабы, малака ў сям’і не бачылі. Колькі таго малака каровы давалі! Каторая каза болей!
— А чым жа іх кармілі, помніш? Калі карове даўней бульбіна перападала ці бурак той? Сена людскага і таго не хапала, поснай сечкай і саломай давілася.
— Дык я ж і кажу! А цяперака адна карова, а ў хаце масла не зводзіцца і смятана кожны дзень.
— А бульба, бабы, калі такая расла? Хто калі даўней пад бульбу гной той клаў? Усё на лён ды на жыта. А цяпер з сотак — бульбы хоць засыпся...
— Што і казаць. Навучыліся людзі жыць. Вазьміце во — калі хто так будаваўся? Унь, Толя Маханоў хату зляпіў — што цацачка. У горадзе не лепшыя. І ў хатах усяго ёсць. Не тое, што раней.
— Ну, а ты, Зося, паедзеш у Гайну? Чула, там табе куток саўхоз дае. У новым доме, што каля магазіна. Там, кажуць, і вада ў хаце будзе, і на двор зімою бегаць не трэба, і дай ты веры — свая лазня!
— Што мне той куток! Во, хай тут новую хату ставяць, на бацькавым котлішчы. Калі зарабіла, заслужыла, дык хай ставяць. А адсюль нікуды не пайду. Тут з людзьмі ўсё жыццё пражыла, тут і памру.
— Паміраць, Зоська, рана яшчэ, яшчэ сына пастаў на ногі, жані...
— Чуеш-далібог, я ж чула, што магазін новы будаваць будуць, і пошту, і пункт хвельчарскі. І ўсё з цэглы.
— Пэўна ж, Гіленка, будуць. Магазін жа хоць стары, але ліпіць яшчэ, а пункт жа і пошту раскідалі. Дык пэўна ж ставіць будуць.
— Дык я, чуеш-далібог, Кацярына, не пра тое. Кажуць жа, будуць ставіць там, дзе некалі карчма была, а пасля пуня Парасчына стаяла, у канцы вёскі.
— А хіба лепшага месца няма? Чаму во тут не паставіць, пасярод вёскі? І суха, і ўсім блізка.
— О-о-о, табе, Ганна, была б зусім выгода. Пад вокнамі і магазін, і пункт. Але ж хто гэта цябе паслухаецца?
— А чаму гэта — хто паслухаецца? А калі ўсе людзі скажуць?
— От каб усе людзі настоялі, дык тут бы і паставілі. А то — аднаму тут лепш, другому — там...
— Ты тожа скажаш! Аднаму — тут, другому — там! А трэба, каб усім лепш было. У сельсавеце ж не дурні сядзяць. Будаваць, дык каб людзям добра было.
— Калі ж з людзьмі, Манечка, не заўсёды лічыліся... Ну от жа: лямпачкі на вуліцы павесілі, а не гараць. Цяпер не гараць, дык такой бяды, цяпер і так відна. А вясною таксама не гарэлі. І восень прыйдзе — зноў гарэць не будуць?
— Кажуць жа, нешта там перагарэла.
— Рале нейкае!
— Ат, перагарэла! На ферме дзяжурны заўсягды ёсць, мог бы і ўручную ўключыць і выключыць.
— Ну, добра, ты тут гаворыш, а хоць бы таму Ляксею гаварыла? Не гаварыла! Тут мы ўсе смелыя, а як дзе трэба — дык і рота не раскрыем.
— Успомніш тут пра ўсё! Сноўдаешся цэлы дзень, здаецца, і не рабіла нічога, а к вечару ногі як чужыя. Ледзь да ложка дапаўзеш. Дзе ўжо тут у галаве да лямпачак тых?!
— Табе не ў галаве, мне не ў галаве, а каму? Думаеш, Ляксею таму менш галава баліць? Яму ж усю гаспадарку дагледзь, пра ўсё паспей падумаць.
— Ведама, языком мы ўсе брахаць умеем, а от зрабіць... Але ж чалавеку заўсягды сваё бліжэй было. Чужая болька не баліць, а свая цёнгле шчыміць.
— Ну, не кажы! Каб толькі свае болькі лячыў, дык не быў бы дужа здаровы. А як усім баліць, дык сваёй болькі быццам і не чуеш. Ці не праўда, бабы?
— Што сягоння, Ганна, па цілівізару?
— А ўжо нейкае кіно ідзе. Пра вайну. Пётра сядзіць, глядзіць, а мне ўжо надакучыла пра вайну. Усё бегаюць, страляюць...
— От, Ганна, і мне абрыдзела. Пойдзеш з унукам, як у клуб прывязуць, дык ён на ваенным нізашто не засне, а я сяджу і драмлю. А от калі якое жаласлівае, пра любоў, тады і я пагляджу. Так ужо хораша любяцца! Помню, нейкае было, дык бацька ўсё дачкі не аддаваў, бо хлопец бедны быў, а яна ўжо яго так любіла, так любіла, што аж рукі на сябе налажыла. А ўжо спявалі — заслухаешся. І ўсё не наскае было. І песні не наскія, і адзяваліся... Мужчыны, як жанчыны, у спадніцах ходзюць, абкруцяцца сувоем палатна і ходзюць...
— Гэта, цётка, мусіць, індзійскае кіно. Там усё пяюць, плачуць і танцуюць...
— А я ў хаце адна, дык радзіва ніколі не выключаю. Бывае, калі дзень дажджлівы, у хаце тырчыш, дык от ужо наслухаюся. І насмяюся, і наплачуся.
— А йшчэ ж, бабы, як казкі пачнуць перадаваць! І лісой, і ваўком, і мядзведзем як пачнуць гаварыць! І ўсё ж арцісты! Трэба ж так умець. Адноечы пра жорава перадавалі. Як скажа: «Баба, а баба, гэта ж жораў у наш гарод панадзіўся». А яна як зложыцца: «Які жораў? Што ты чаўпеш, стары ёлупень?» Нарагочашся! Трэба ж умець так!
— Дык жа ім за гэта грошы плоцюць!
— От хай табе заплоцяць — пабрашы ты! Пэўне ж, плоцяць. Ім жа таксама жыць трэба, натое ж яны і арцісты. Не кожын жа так сумее.
— Ай, вунь наш Валодзя каго хочаш перадражніць. Як выказерыцца, як скрывіцца, ды яшчэ языком прыложыцца,— каго хочаш пакажа !
— Ат, Валодзя! Толькі і ўмее — перадражніць каго. А от каб на сябе зірнуў ды сябе перадражніў!
— А я, бабачкі, люблю пастаноўкі па цілівізару глядзець. Кіно — не так. А от пастаноўка...
— І я, Кацярынка, адну пастаноўку помню. Глядзела і наглядзецца не магла. Таксама пра любоў. Грэблю яшчэ там масцілі. Ото ж харошая пастаноўка. Не магла дачакацца, калі другую серыю паказваць будуць.
— О, не кажы! Хоць і гавораць трошкі не так, як у нас, і адзяюцца не так, але ўсё чысцютка праўда, быццам гэта і ў нас было ўсё тое. Я ж як глядзела, дык усё Зоню Хвэлічышыну, з Айнаравіч, успамінала. Мы з ёй разам у дзеўках гулялі. Яна, праўда, трошкі старэйшая за мяне была, але не намнога. Бацькі аддавалі яе за старога футаранца, на пяцёра дзяцей. Паквапіліся на багацце. Ото ж пагаласіла дзеўка! Пойдзем жыта жаць ці сена грэбсці, усе песні пяюць, а Зоня слязьмі заліваецца. Бацька дык мякчэйшы быў, ужо быў і шкадаваў дачку, а матка нізашто: ідзі, дурыла, бо чакаць чалавек не будзе, за яго любая пойдзе, ідзі, гаспадыняй станеш і целам свяціць не будзеш... От як і тую дзяўчыну з пастаноўкі.
— А от жа скулу, не ўжылася, збегла. А Зоня так і жыццё зжыла.
— Яна, бабы, таксама, можа, зжыла б, каб дзіцятка не пахавала.
— Яно, канечне, калі б дзецьмі абсыпалася, дык... Зоня вунь на пяцярых чужых пайшла, а яшчэ чацвярых сваіх знайшлося, куды ж тут уцякаць будзеш?! Ды і пара ўжо не тая была. Гэта ж у пастаноўцы дзяўчына пры савецкай уладзе ўжо такая смелая і разумная стала. А даўней так бы і мэнчылася. І ніхто б не паспагадаў, не заступіўся...
— Уга, колькі і мэнчыліся! І не толькі даўней. Во — Ліксандрынка паша. Усё жыццё і пражыла як на катарзе. Васіль-нябожчык нават змоладу яе ні разу па імю не назваў, усё Склют і Качарга, Склют і Качарга.
— Але ж от скажыце, бабы, бедныя дык усюды бедныя, аднолькавыя. У нас во хоць і балота такога не было і няма, а ўсё адно: раз бедны, дык і гаруй век. А багатаму добра, дык яму яшчэ лепш хочацца. Знае, што дзеўка не любіць яго, а ўсё адно смалою лезе, бо ведае, што калі сама, па добрай волі, не пойдзе, дык бацька з маткаю выпхнуць. Калі красою не возьме ці розумам, дык багаццем. І ў нас жа так было. Вы, маладзейшыя, можа, і не помніце, а Марыля з Кацярынай павінны ж помніць...
— Дзіва што помнім!
— Я ж, бабы, сяголета кросны выткала. Доўга аснаваныя ляжалі, думала, злямчыліся ўжо. Але сяголета ўжо сабралася, нітак расстаралася. Сем посцілак выйшла. Дык, дальбог жа, мусіць, больш тыдня штовечар да Стэпкі бегала, на кросны забывалася, калі тыя канцэрты з Мінска перадавалі па цілівізару. Кожная вобласць канцэрт давала. Ды не арцісты выступалі, а самыя розныя людзі. Дальбог жа, лепш, чым арцісты тыя!
— Чуеш-далібог, і я ж тады колькі вечароў палец аб палец не стукнула. Як толькі сем гадзін, дык да Ганны бягу. Як выйдуць на сцэну вясковыя дзяўчаты і хлопцы, як запяюць! От жа, здаецца, і наша песня, простая, а яны як запяюць, дык, здаецца, мы такой і не спявалі ніколі.
— А помніце, з Магілёва бабы старыя выступалі? Ну такія ўжо порхаўкі! Пяюць, быццам на радзінах ці на вяселлі, але ж зладна, галосна.
— Я тады глядзела і думала: «А бабачкі ж вы мае, і ахвота вам было за свет ехаць, косці свае старыя трэсці». З нас бы, пэўна, ніхто б не адважыўся. Хіба людзям на смех?
— Ну, а чаму, Зося? А то бы і сабраліся, і паспявалі б, Мінска паглядзелі б... Тут табе і пачот, і ў далонькі папляскаюць...
— Хоць бы адпачылі некалькі дзён, ад гаспадаркі адарваліся б.
— Ім жа, бабы, і не плацілі нічога, мусіць. Можа, хіба кармілі толькі?
— Плаціць-то, канечне, не плацілі. А калі і не кармілі, дык і за сваю капейчыну можна булку і кружку квасу купіць. Прывезлі, адвезлі дарма, дык можна колькі рублёў і з сабой узяць. Затое ж у Мінску выступалі, па цілівізару! Нашы во арцісты рады, калі ў Гайну ці ў Корань з’ездзяць, а то — у Мінск ды яшчэ па цілівізару!
— Але, бабы, і сабраць столькі арцістаў! Гэта ж, мусіць, з кожнай вобласці па тысячы чалавек было, а можа, і болей.
— Ну, а што? З усіх гарадоў, з усіх вёсак. Сабраць, Зося, не штука, а от навучыць усіх, паставіць так, каб усё правільна ішло, каб не збіўся ніхто...
— Ай, нашы вунь дзяўчаткі пасядуць ля Шахуновых, запяюць, дык так хораша слухаць. А каб яшчэ пад гармонік, дык каб яшчэ хто падвучыў, падказаў...
— Ведама, кожны чалавек на што-небудзь здатны. Толькі трэба яго часам павучыць...
— А што, Ганна, заўтра будзе?
— А хай ён гарыць — футбол гэты! Пётра з сынам ужо сягоння чакаюць — не дачакаюцца! О то ж зараза! Як прылепяцца да цілівізара, дык хай тут хата гарыць — не адарвеш... А потым кіно нейкае будзе. А ў суботу «Аганёк»...
— О, на гэта я прыйду. Ты ўжо, Ганна, мой зэдлік не аддавай нікому...
Па вуліцы, міма нас, ідзе трое падлеткаў. На плячах у аднаго валейбольная сетка, у другога пад пахай — мяч. Трэцяга, самага меншага, я не пазнаю: вырас без мяне. «Чый гэта можа быць? А мо чый унук гарадскі?»
Калі яны праходзяць, гукаю да жанчын:
— Чый гэта меншы, у тэнісцы?
— У безрукаўцы? А бо, Коля, гэта ж Ніны Хведаравай. Сярэдні. На яе і падобны. Такі ж рабаценькі, бялявы. І смяецца гэтак жа, як Нінка...
Жанчыны хвіліну маўчаць. Потым цётка Зося кажа:
— От, бабы, Ніна і без мужыка, бачыце, траіх сыноў займела. Займела і выгадавала. Адзін у арміі ўжо служыць, і гэтыя два падцягваюцца.
— Дык хіба адна Ніна? А Волька? А Стэпка? А Ніна Нупрэева?
— А ўсё ж, бабы, вайна нарабіла,— уздыхае Кацярына.
— Праўду, Зося, кажаш! І ты, і я, і Манька во, і Марыля таксама пазаставаліся без мужыкоў, дык у нас хоць дзеці былі. Як ні цяжка было, а ўсё ж лягчэй, чым той жа Ніне Хведаравай.
— Чаму ж гэта лягчэй? Што ёй адной, а што на траіх-чатырох выстранчыць.
— Не пра тое я, Ганна!
— А пра што?
— Ведаеш, пра што!
— А я ж, чуеш-далібог, і яшчэ скажу,— перапыняе Зосю цётка Гілена.— Мы сваё хоць трохі адгулялі перад вайною. Колькі таго гуляння было, а ўсё ж. А Волька ці Ніна і таго не бачылі. Што, чуеш-далібог, няпраўду кажу? Ніне да вайны колькі было? Гадоў дзевятнаццаць. Самая дзеўка. Гэта цяперака дык вучацца, пра замуж у дваццаць гадоў не думаюць. А даўней, чуеш-далібог, толькі замуж і ісці. І, думаеш, хлопца сабе не знайшла б, каб не вайна?
— Праўда, Гіленка! А за вайну дык дзеўка і ўрудзела. А дзе тыя хлопцы пасля вайны былі? Ляксей ды Ванька Міхалінін толькі і вярнуліся. Калі які смаркач за вайну падцягнуўся, дык хіба ж ён ёй пара?
— Яно ведама! Але ж, Кацярына, было... Яна ўжо і ў гадах дзеўка, баба, можна сказаць, а з падлеткам у стозе скруціцца. Што, не было такога? Было ж! Дык я і кажу...
— Чуеш-далібог, ты таго не бачыла, дык і не кажы. Мала што людзі могуць плявузгаць!
— Бачыць — не бачыла, але калі не сляпая, дык паглядзі. Нінчын Генка кроплі пабраў хлопца Васілёвага. А колькі тады было таму Валерыку Васілёваму? Добра, калі семнаццаць!
— А от каб прыгледзелася лепш, то, можа, і ўбачыла б, што той Генка Нінчын на твайго Пётру змахвае.
— Цьфу на цябе, цьфу! Яшчэ што выдумай!
— А, не ў нос? А навошта ж на іншых гаварыць?
— Я, дзеўкі, дык ні Нінкі, ні Волькі, ні Стэпкі не ганю. Веку ж трэба з кім дажываць. А дзіця ўсё роўна дзіця, ад якога б бацькі ні было.
— Пэўне ж! А яшчэ ж, бабачкі, колькі і дасталося ім за байструкоў гэтых. Цяперака дык папрывыкалі ўжо ўсе, быццам яно так і трэба. А тады? Колькі аднае гамонкі было, колькі таго абгавору і нагавору!
— А дзецям? Дзе хто што зробіць, учыніць што — усё на іх, на «дзедавых гадаванцаў». У сад чый дзеці ўскочаць, дык толькі іх і бачылі, іншых не прыкмячалі.
— Але ж, Зоська! Я ж на свае вочы бачыла, на свае вушы чула. Палашчу неяк адзежу на кладцы, аж чую — Анэтка крычыць: «Ату на вас, ату на вас! Людцы, ратуйце, зноў гэтыя байструкі жыцця не даюць!» Гляджу, аж праз Анэтчын паркан куляюцца падшыванцы. І мой там быў, і твой, Ганна, Алёшка. А апошні перакуліўся цераз паркан Толя Стэпчын. Анэтка яго ледзь не ўлавіла. Стаіць па той бок паркана і лямантуе: «А каб жа цябе зямелька не насіла, як цябе сюды носіць! А каб жа табе рукі скруціла, як ты тыя сукі паскручваў! А каб ты долі сваёй не прыждаўся, байструк няшчасны!» Усе дзеці ў кусты пашыліся, а Толя сцежачкай дадому паплёўся. Ідзе і плача, бедненькі. Кашулька са штонікаў выехала, штонікі тыя на адной шлеячцы матляюцца. І яблыка ў яго ніводнага не было. Старэйшыя, спрытнейшыя каторыя, дык, можа, і адарвалі, а ён, пэўне, і не дабег да яблыні той. Мой пасля казаў, што Толя на варце стаяў, Анэтку пільнаваў, каб яна не заспела знянацку. А от жа яна яго ўбачыла, на ім злосць спагнала...
— А хіба толькі Анэтка? Былі ж і яшчэ людзі. От ведама — сірату лягчэй пакрыўдзіць, няма каму заступіцца,— цётка Манька ляпае рукой па пазе, адганяючы, пэўна, слепня.
— Крыўдзілі-то яно крыўдзілі, Манечка, але ж не ўсе. Многія і жалелі. Нашто ўжо Анцюк-нябожчык звераваты быў, сваіх дзяцей, здаецца, не любіў, а й то ж. Злавіў у садзе Воўку Драздовага і Вольчынага Пецьку. Дык дай ты веры: Драздовага хлопца добра-такі крапівою паджыгаў, а Вольчынаму насыпаў яблыкаў повен прыпол. Толькі сказаў напаследак: «Бяры і еш, а сам не лезь! Папрасіць язык не адваліцца!»
— А старэйшы Нінчын, Сяргей? Помніце, як да дзеда Грышы прывязаўся? Як толькі ўбачыць дзе, так і бяжыць напярэймы. А дзед яму то яблык дасць, то яйка, то цукеркай пачастуе, калі з крамы ідзе,— Грыша ж заўсёды цукеркі купляў, чай піў толькі з цукеркамі, у прыкуску. А ў школу Сяргей пайшоў, дык Грыша і партфелік яму купіў, і шапку зімовую, са скураным верхам, і паліто, і чаравікі...
— Дык, чуеш-далібог, прыязджаў жа Сяргей гэты Нінчын хаваць Грышу. Плакаў, як па сваім. Старая Грышыха казала пасля, што і грошы на стол даваў.
— От бачыш! Дзіця ласку помніць. Малога не абмапеш. Чуе, хто да яго па-добраму, а хто па-благому.
— А бо! — Кацярына выцірае ражком хусткі вочы, усаджваецца ямчэй.— Дзіця заўсёды да харошага чалавека горнецца... А от жа, бабы, і павырасталі. Толя Стэпчын армію адслужыў, у Мінску ўладкаваўся, жаніўся. Сяголета прыязджаў з сям’ёй. Стэпцы ўжо радасць! І ўнучку прывёз...
— Дзіва што! Чаму ж не будзе рада! Як і кожная матка.
— А божа мой, што і казаць! А нашы дзеці — хіба лепшыя? Таксама ж без бацькоў гадаваліся.
— Ну, не кажы! Без бацькі то яно без бацькі, але ж хоць ведалі, хто іх бацька. Хоць па картачцы...
— Мае, Марыля, дык і на картачцы не бачылі. Згарэла ўсё ў вайну, ніводнай не засталося. Думала, мо ў каго са сваякоў ёсць, дык таксама няма.
— Але ж, Манька, хоць ведалі, што быў бацька, што з вайны не прыйшоў.
— Ай, Марыля, гэтак і Нінчыны ведалі! Каб не вайна, дык і мае б ведалі, і яе. А так...
— Каб жа не вайна! Да вайны і «гадаванцаў дзедавых» ніхто не ведаў. А калі, не дай бог, дзеўка каторая нагуляе да замуства, дык на ўсё сяло сораму. Не толькі бацькам.
— То і правільна было! Як гэта, чуеш-далібог, каб дзяўчына да вяселля гуляла з кім? Гэта ж матцы і бацьку вочы завяжы!
— Да вайны, да вайны... А пасля вайны жыць неяк трэба было?! Як тое дзіця ў каторай знайшлося, хто яго там ведае, а матцы на старасць радасць, не адна вякуе...
— Пэўне ж! Абы добры чалавек з таго дзіцяці вырас!
— От гэта, Манечка, праўда!..
Сонца села. У канцы вёскі зарыкалі каровы — вяртаецца з поля статак. Са свайго седала, абтрасаючы спадніцу, падымаецца цётка Манька:
— Пайду ж пераймаць.
І ідзе насустрач статку, крыху накульгваючы: відаць, адседзела нагу.
— Ну, то пара і нам. Пагаманілі і досыць.
— Трэба ж на вячэру нешта збіраць.
— Ай, а я ўжо і рабіць нічога не буду. Хлопцу малака дам, а сама і так лягу.
— Ды ўжо ж...
І жанчыны разыходзяцца.
А заўтра, калі будзе на пагодзе, на Ганнінай лаўцы зноў збярэцца — на заходзе сонца — «бабскі парламент»...