Яшчэ з зімы старой Ганулі нядужылася. І сама не ведала, чаго раптам тая хвароба прыслепілася. Ды каб жа і хвароба як хвароба, а то...
Праўда, перад тым была яна застудзілася. Пэўна, як з лазні ішла. Заўсёды брала з сабой ватнічак, каб пасля, як памыецца, грудзі ахінуць. А на той раз не ўзяла. І думала ўзяць, ды пасля паленавалася лезці па яго на печ, падумала: ат, абыдзецца, зіма як і не зіма ўсё адно, даўно каляды мінуліся, а снегу так і не падсыпала. І не чула, здаецца, каб да грудзей той холад пракраўся, як ішла з лазні паўз гароды, але ж от, мусіць, праняло ўсё ж. Назаўтра кашаль прыкінуўся — сухі, дзяркаты, спадыспаду недзе, як бы і не з грудзей. Як зойдзецца, дык, здавалася, нутро выварочваецца і ў левым баку паколвае.
Ну, але папіла яна разы са тры нанач чаю з малінай, прапацела, і, здаецца, адлягло, мінулася ўсё тое: і кашаль прапаў, і між лапаткамі перастала ціснуць. Яна ўжо і на вуліцу выходзіла, каб з бабай каторай словам перакінуцца, і Лысуху колькі разоў даіла, і дроўцаў, каб увечары ў грубцы прапаліць, прыносіла. На прастуду тую і забылася.
Ажно праз нейкія тыдні са два ці тры прачнулася раніцаю Гануля, паднялася, як заўсёды, борздзенька, каб ногі долу спусціць, і знячэўку ў вачах у яе пацямнела, млосна зрабілася, у грудзях нешта цёплае разлілося, дыханне перахапіла. Не сказаць, каб яна спалохалася. Ці мала што можа быць? Мо з’ела што благое, а мо ляжала кепска. Не ўпершыню так. Колькі разоў здаралася, яшчэ і тады, калі маладзейшая была, што цямнела ў вачах. Бывала, рачкуе над баразной разоранай бульбы, грэбаецца, а разагне спіну — і ледзьве ў баразну тую не абсунецца: у вачах свет так і счарнее. І як ля каровы, доячы, на дыбачках пасядзіць, то таксама было — устане, і раптоўна тая халодная гарачыня ў грудзях разліваецца, да галавы падкочваецца, а ногі бы ватовыя робяцца.
Адвалілася Гануля зноў на падушку, паляжала, аддыхалася. Думала, што мінецца слабасць, што ачомаецца яна, ажно — не! Паспрабавала зноў сесці, быццам і асцярожна, памаленьку, на локцях падымалася — і зноў млоснасць адчула. Але ўсё ж села. Павяла вачамі на хату, а хата кружыцца, плыве. І сэрца так хуценька б’ецца, няйначай як у курыцы, калі яе знянацку ля карыта ўловіш. Прыклала далонь да грудзей, паслухала хвіліну — скача, б’ецца сэрца, і так, нібыта блізенька, пад самаю рукой, бы не ў грудзях, а толькі пад скураю. Хацела Гануля нешта сказаць сама сабе, ды не змагла — языком варухнула, а на словы дыхання не хапіла. Пахаўкала раскрытым ротам седзячы, а пасля нямогла зноў абсунулася на падушку.
Ляжала моўчкі, сцішана, похапкам, бы рыбіна тая, дыхаючы, аж пакуль Зоня не паднялася. Але адразу да дачкі не азвалася — счакала, пакуль тая на двор схадзіла. А як зайшла ў хату, падала Гануля голас:
— Нешта мне, дачушка, зноў не тое. Усё баліць, і бакі і грудзі, як быццам мяне бык пакачаў рагамі.
— Я ж казала, мама, паляжаць трэба было. А табе ўсё не церпіцца... Чаго было на вуліцу цягацца? І хто цябе прасіў Лысуху даіць? Ці ж бы сама не ўправілася? — Зоня, апранаючыся за перагародкай, гаварыла, як заўсёды, зласнавата.
— Хто ж бо ведаў, дачушка? Здаецца ж, адпусціла было,— Гануля як апраўдвалася.
— «Адпусціла, адпусціла...» — перадражніла дачка.— Як малая! — Зоня выйшла ўрэшце з-за перагародкі, зірнула ў баковачку за грубку, дзе спала маці.— Мо Соньку схадзіць паклікаць?
— Хто ж яго ведае. Мо і дала б якіх кропель ад дыхаўкі... Але ты не рупся, дачушка. Рабі што снедаць, парсюку занясі, курам дай... А Соньцы скажаш, як на работу пойдзеш. То ж не к спеху. А мо і так аддыхаюся.
— «Аддыхаюся, аддыхаюся!» — зноў перадражніла матку дачка.— Не надарвецца твая Сонька, калі і прыйдзе! Схаджу ўжо.— Зоня крутнулася, каб выйсці.
— Не рупся, кажу! — Гануля быццам таксама ўсердавала.— Рабі во па хаце, а то, як заўсёды, паснедаць не паспееш, на хаду будзеш дакусваць. А да Сонькі і Кастусь сходзіць, як падымецца. Чуеш, сынок?
Кастусь, нечакана для Ганулі, адгукнуўся адразу ж:
— Чую, не сплю ўжо...
Зоня, нічога больш не сказаўшы, пайшла ў першую хату. Гануля чула, як яна бразнула вядром, як пасля рыпнулі дзверы і ляпнулі веснічкі — дачка, пэўна, пайшла да калодзежа. Некаторы час у хаце было ціха. А потым нечакана прарэзліва рыпнулі і застагналі спружыны — падняўся, абуваў боты, седзячы на ложку, Кастусь. Ён цяжка пратупаў па хаце, прарыпеў маснічынамі ў сенцах, выходзячы на двор. Да маці больш не азваўся, і Гануля, лежачы ў ложку, думала, ці сын зоймецца чым-небудзь у двары, ці адразу пойдзе па Соньку...
На душы трывогі ці страху не было. Ці ж яна і праўда малая? Сонька, хоць і фельчарка ўсяго, а не дакторка, дзяўчына сур’ёзная. Нездарма ж людзі кажуць, што не горай за якога доктара лечыць. Той раз прыйшла, паслухала, на руку анучку чорную наматала, таблетак дала і піць нешта, дык ёй, Ганулі, аб дзень палягчэла. Хай і сёння прыйдзе, мо таксама паможа.
Але ведала Гануля і іншае: што ёй ужо тыя лекі і трэба, і не трэба. Прыйшла, мусіць, і яе пара. Міхаліна вунь — яшчэ летась прыбралася. А яна ж, Гануля, ці не старэйшая за яе. Ды пэўна ж старэйшая! Як Міхаліна за Тодара свайго ішла, дык яна, Гануля, ужо з Васілём пабраўшыся была. А бо, ці ж яна не помніць! На вяселле да Міхаліны яна ўжо з Алёшкам на руках прыходзіла, і Алёшку ўжо ці не гадкі два было. А Міхаліне, як памерла, было, казалі, семдзесят восем. Дык жа ёй тады ўжо ўсе восемдзесят. І так, дзякаваць богу, пажыла. І на здароўе не жалілася.
Яно, вядома, усяго было, але яна не прывыкла скардзіцца. Ды і не было каму. Васіль і замалада не надта шанаваў яе, як іншы мужык жонку. І да гаспадаркі не вельмі каб упадаў — усё больш стругаў-габляваў. Ці граблі каму трэба былі, ці касу асадзіць — усё да яго ішлі. Праз гэта мо і да чаркі лішні раз прыкладваўся. А яна і з сярпом, і з канём. А пасля, пры калгасах ужо, дык ён і зусім ад дому адбіўся: брыгадзірам зрабілі. Дняваў і начаваў то ў полі, то на канюшні, то на таку.
Мо ён, Васіль яе, і не быў бы такім, калі б не бяда тая чорная, што як трасца якая прыслепілася да іх: дзеткі адно за адным паміралі. Алёшка, першынец яе, на пятым годзіку зайшоўся з крываўкі. А за ім і Толічак, і Антоська, і Васілёк. Не памагло і тое, што далі сыну бацькава імя: гэта ж кажуць, што на жыццё. Ацалелі во толькі апошнія — Кастусь і Зоня.
Яна ўжо была і душой акрыяла — і Кастусь вышэй бацькі вымахаў, і Зоня ў нявесты бралася. Дык, як на тое, другая бяда звалілася. Васіль у самай сіле памёр. За год да вайны. Прыйшоў неяк абедам з поля. Якраз на другі дзень спасу. Яна хлеб у той дзень пякла. Ужо з новага жыта. Васіль і дарваўся да тога хлеба. Некалькі лустаў — яшчэ гарачага, пара ішла — з маслам з’еў, паверх конаўку малака перакуліў. А надвячоркам жывот яго ўзяў. Памучыўся ноч і памёр. Ад завароту кішок. Гэта стары Мароз так сказаў. А іншыя баялі, што ад свежага хлеба. Быццам той хлеб кішкі Васілю парваў — бы рошчына, што, падыходзячы, з дзяжы лезе. Тады ж не ведалі, як зараз, каб «хуткую помач» з раёна вызваць. Забалеў жывот, дык што ж там такога? Пабаліць і пройдзе. А яно і не прайшло...
Засталася яна ў хаце з Зоняй, бо Кастусь, пры бацьку яшчэ, але тым жа годам, у армію служыць пайшоў. На смерць бацькаву не прыязджаў. Старшыня, Сымон Баўтрукоў, казаў адбіць тэлеграму, але што з тае тэлеграмы, калі Кастуся так далёка заслалі, ажно ў Сібір недзе, што ехаць тыдзень трэ было, а гарачыня стаяла, каб і хацеў, дык не ўтрымаеш нябожчыка столькі часу ў хаце.
Не паспела яна звыкнуцца з доляй удовінай — як вайна. Гаварылі пра яе ўсё, гаварылі, але ж як папраўдзе, дык ніхто і не чакаў. Нават той Сымон Баўтрукоў хоць і ведаў, пэўна, болей, чым хто-небудзь, а і ён да апошняга дня супакойваў людзей. Усё казаў: «Дадуць немцу па зубах, дадуць...»
Яшчэ ў той дзень, як немцы ў сяло прыйшлі, Сымон зранку казаў, што быццам затрымалі, спынілі немцаў, што сюды, да старой граніцы, яны не дойдуць. А граніца да вайны была ад іх зусім недалёчка, каля Вяпратаў. Ды, пэўна, нічога не ведаў і Сымон, дарма што старшыня. Пад абед пабачылі людзі, быццам нешта запыліла ў тым баку, дзе Вяпраты. Няйначай як машыны пыл паднялі. Ва ўсіх усярэдзіне ўсё абарвалася: немцы пруць! Адзін Сымон толькі і не верыў. Яшчэ і пасміхаўся: «Якія немцы! Гэта наша жалезная дывізія манеўры робіць...»
А праз нейкую гадзіну на вуліцы немцы гергеталі. Пасля, як праехалі яны, мужчыны кпілі з Сымона: «Вось твая і жалезная...»
У той жа дзень, помніць Гануля, і калгас падзялілі. Не надта, праўда, яго і дзялілі. Сымон паспрабаваў быў гаварыць, каб па-людску, без спеху абрахаваць усё, дык дзе там! Знайшліся гарладзёры, што і слова сказаць яму не далі. Так і сталася, што хто спрытнейшы і дужэйшы, дык той і ўрваў.
І з крамай тое самае. Яе, праўда, спачатку немцы абчысцілі — якраз з таго боку ехалі, дзе крама за сялом стаяла. А як паехалі з сяла, дык ужо і людзі, каторыя больш прагавітыя, туды рынуліся. Паспелі і солі некаторыя нацягаць, і газай заліцца. Яна, Гануля, прыбегла туды ў свіныя галасы. Адно што комінак да лямпы знайшла. Несла яго дадому і ўсё дзівавалася, як яго не раструшчылі — там жа столькі ног перабывала.
Той комінак ляжаў у яе на паліцы ці не гады са два, ажно пакуль партызаны не папрасілі. Гэта ж, пэўна, ужо ў сорак трэцім, пасля першай блакады. Казалі, што ніводнай лямпы ў іх не ацалела, пры «смаркачках» сядзяць.
Хай яе людцы ніколі больш не ведаюць, вайны той! Гэта ж цяпер, як столькі гадоў мінула, дык ужо быццам і не верыцца, што ўсё тое было. Маладыя, каторыя пасля вайны нарадзіліся, дык і зусім як дурныя. Для іх каторых тое — смешачкі. Бабы пачнуць на вуліцы ўспамінаць пра вайну, дык каторае дзяўчо адно выскаляецца-рагоча. Надта ж ёй смешна, што нябожчыца Антаніна, пералякаўшыся, уцякла ў лес з калаўротам — так ашалела баба... Ды што хацець з таго дзяўчаці, калі і стары каторы быццам забыўся ўжо, як людзі ў лясах хаваліся, як хаты, бы свечкі, палалі, што і галавешак не аставалася, як стары і малы пад смерцю хадзіў.
Цяпер загамоняць бабы, а часам і мужчыны, пра тое, дык усе здзіўляюцца, чаму гэта тады так сабакі па вёсках вылі. Ужо быццам і няўцям тое. А вылі ж, бо гарэла ўсё наўкол. Гэта ж ці была калі ноч спакойная, каб без зарыва. А сабакі ж заўсёды на пажар выюць. І на смерць людскую...
Іх сяло неяк выстаяла ў вайну, толькі некалькі хат згарэла, тыя, што за рэчкай стаялі. Хаты ацалелі, дык затое ўсё іншае немчура пападчысціла. Дзе якая адзежына была прыхавана ці дабро якое, усё папазнаходзілі, павыпорвалі, з-пад зямлі павыкалупвалі. Але ж вось дзіўна! Цяпер баба каторая анучыны пашкадуе, не выкіне, а на плот павесіць — мо прыдасца калі, а тады нічога, здаецца, не шкадавалі. Ліха з ім, з дабром, самім бы ацалець! Як пройдзе чутка, што немцы едуць, дык уцякалі ў лес, у балота адно ў чым былі. Калі хто і хапаў што з сабой, дык зрэдзь часу — абы-што, як тая Антаніна калаўрот...
Уцякала ў лес і яна з Зоняй. Укінуць у торбу акраец хлеба, конаўку якую — і бегма напрасткі, праз аселіцу, у Банадысёў расцяробак, а адтуль, балотным хмызом, у Панізоўскі лес. Сёй-той і не ўцякаў, спадзеючыся, што неяк абыдзецца. Сусед іхні, Дамянік Папкоў, казаў: «А чаго я ўцякаць буду? Я ў начальства ніякае не лез, што яны мне зробяць? А забяруць што з жыўнасці ці з дабра, дык і так забяруць...» А яна, Гануля, не рашалася аставацца. Адно што брыгадзірства Васілёва помніла — а раптам хто звягне пра тое? — і проста так баялася. Найперш — за Зоню. І немцам тым, і паліцаям веры няма. Звяры, а не людзі. Як, звера стрэўшы, не ўгадаеш, што ў галаве ў яго, так і гіцляў тых. Ёй, старой, трасцу яны зробяць, не ўкусяць, адно — забіць могуць, а з дзеўкай маладой? Не, лепей далей ад іх. Вось яны і ўцякалі. У лесе было неяк надзейней. А нашто разумны Дамянік даседзеўся аднойчы, што абодвух яго хлопцаў — Грышку і Анціка, пагодкаў, аднаму пад шаснаццаць бралася, а другому пад семнаццаць — злэпалі і ў Германію пагналі.
Аднаго разу, думала, і Зоню яе той жа лёс напаткае. Тады немцы знянацку сяло ачапілі, ніхто не паспеў нікуды адбегчыся. Яны з Зоняй сунуліся былі за гумно, а на іх з-за пуні немец з аўтаматам: авэк, цурук!.. Сагналі ўсіх на выган, пад капліцу, і пачалі сартаваць: маладых у адзін бок, а старых з дзецьмі — у другі. Усе ўжо і прашчацца пачалі: вядома, маладых у Нямеччыну пагоняць, а старых і дзяцей тут жа, ля капліцы, паложаць з кулямётаў.
Ды неяк на той раз бяда прайшла бокам. Маладых, хлопцаў і дзевак, пагналі, праўда, у Гіневічы, у гарнізон, каб адтуль у Мінск на машынах везці, але ўвечары на Гіневічы наляцелі партызаны і ўратавалі ўсіх. Хлопцы тыя ці не ўсе, а за імі і дзеўкі каторыя, у лес разам з партызанамі падаліся, а Зоня яе дадому прыйшла. Надта ж нясмелая дачка была. Без маткі — ні кроку. Праз тое і ў дзеўках, пэўна, асталася. Бо каб жа не ўцякла тады з горада, дык, можа, і чалавек які б знайшоўся...
Ачомалася Гануля ад думак, учуўшы ў першай хаце галасы. Прыслухалася — Соньку пазнала. Значыцца, схадзіў Кастусь, наказаў. Хацела падняцца, каб хоць валасы троху прыгладзіць, а фельчарка ўжо і тут, у яе баковачцы-закутку.
— Што, цётка, зноў пагорала? — ставячы на табурэтку свой чамаданчык, спытала Сонька.
— А не кажы, дзіцятка! Думала ўжо, што на вясну выйду, аж во нешта сціснула, дыхнуць не дае, млявасць нейкая,— адказала Гануля і памкнулася сесці.
— Ляжыце, цётка, ляжыце.— Дзяўчына таропка расчыніла чамаданчык, прысела на ўскраек ложка.— Зараз паслухаем вас, ціск змераем, паглядзім, што з вамі такое...
Як і тады, тым разам, паслухала яе фельчарка са спіны, потым да грудзей доўга прыстаўляла сваю трубачку, зноў руку шорсткай анучкай сціскала. Урэшце выпрасталася фельчарка, паднялася.
— Што ж вам сказаць, цётачка? У лёгкіх як бы і нічога няма. Хрыпы трошкі праслухоўваюцца, праўда, але не надта. Мо тую сваю прастуду не вылежалі. А вось сэрца ў вас слабенькае. I ціск павышаны. Але ж то не страшна,— Сонька нясмела, бы вінавата, усміхалася.— Абы не хваляваліся. Паляжыце спакойненька, адпачніце, дык і палепшае. З сэрцам вам у бальніцу добра было б паказацца, каб праверыць як след...
Гануля, не даслухаўшы, замахала рукамі:
— А бо, дзіцятка! Не хапала таго, каб яшчэ і ў бальніцу! Куды мне, старой, па бальніцах цягацца? Во паляжу, як кажаш, дык, калі не пара, і ачуняю.
Сонька зноў усміхнулася:
— Ачуняеце, цётачка, ачуняеце!.. Толькі вы ўжо не рабіце нічога. Не падымайце чаго, не нагінайцеся... Самае лепшае лякарства — паляжаць вам трэба...
Зоня, што ўвесь час стаяла ля грубкі моўчкі, азвалася — не то да маці, не то да Сонькі:
— Ці ж яна ўлежыць?! Сыду з хаты, дык і яна ўсцягнецца. Быццам я ўжо тут не дагледжу чаго!
— Ай, дачушка, не кажы абы-што. Памру, дык тады наляжуся,— Гануля адмахнулася ад даччыных слоў, а сама як усміхнулася Соньцы.
— Што пра тое думаць, цётачка? Паправіцца трэба... Я тут вам таблетак прынесла, перад ядой будзеце глытаць па адной, мікстуру — каб дыхалася лягчэй,— казала Сонька, збіраючы свае прычындалы.
Адыходзячы, яшчэ раз азірнулася на Ганулю, сказала:
— Папраўляйцеся, цётка!
— Дзякую, дзіцятка! Мне ўжо, здаецца, палягчэла...
Ёй і праўда быццам палягчэла, і калі Зоня спытала, ці будзе яна снедаць, Гануля ўжо зусім бадзёра сказала:
— Пасля, дачушка. Ты не турбуйся, я і сама потым што-небудзь знайду. А ты ідзі снедай, каб не бегчы на вуліцу з кусаном у роце, як паклічуць на работу. А Кастусь дзе?
— Адкуль я ведаю, дзе твой Кастусь? Як пайшоў, дык і няма. Мо ўжо хлебча дзе! — Зоня, матлянуўшы фіранкай, што аддзяляла баковачку ад хаты, выйшла.
Гануля не пакрыўдзілася. Прывыкла ўжо, што не мірацца між сабою Зоня з Кастусём. Брат і сястра родныя, а грызуцца каторы год. Напачатку і сарамаціла іх Гануля, і сварылася на іх, а пасля абрыдла ўсчынаць гаворку пра адно і тое ж. Ды і стамілася. Не пераробіць яна ўжо нічога. І сілы на тое няма, і яны ўжо не тыя, каб перароблівацца — сівеюць абое ўжо. Не даў бог лёсу яе дзецям. Як праклён чыйсьці. І не зломкі, і не калекі, а вось жа не собіла ні Кастусю, ні Зоні сям’і завесці. А яна ж, Гануля, два вякі жыць не будзе. Памрэ во заўтра — як яны будуць у хаце, хто разбароніць?
Пра Кастуся дык яна меней чамусьці непакоілася.
І сама не ведае чаму, але неяк не так ёй балела тое, што ён і першым годам, як з вайны вярнуўся пакалечаны, і другім, і трэцім усё ніяк сабе пары не падабраў. Хварэў тады Кастусь, на галаву штодня жаліўся, казаў, што баліць надта пасля кантузіі. Але ж — піць пачаў. Спярша, праўда, не надта. Усё казаў: «Мамачка, не злуйся, галаву трошкі падлячыў. Як вып’ю, дык тады не так баліць, адпускае...» Па кроплі-другой, здаецца, і браў, а — уцягнуўся. Цяпер жа і зусім без яе не можа. Як капейчына якая завядзецца, дык усё — на пахмелку. Пенсію сваю спусціць, а потым да Зоні прыстае: дай рубля! У хаце ўжо даўно галавою дачка, у яе і грошы ўсе, і схованкі, ды Зоня не надта і дасць. Ды яшчэ не прамаўчыць, а агрызнецца, апівохам абзаве яго... Дык Кастусь — біцца кінецца. Як яна, Гануля, дома, дык разніме. А калі няма, дык Зоні і перападзе кухталёў.
Раней дык хоць пад настрой магла даць таго рубля, а цяпер — нізавошта, ніколі.
З Зоняй каторы год не гаворыць Кастусь. Як бы яе і ў хаце няма. Нават і тады, калі цвярозы. А ёй, Ганулі, Кастуся дык шкода. Кепска, вядома, што гарэлка яго так засмактала, праз яе ж, пэўна, і сям’ёй не абзавёўся, і ў людзей пашаны не займеў — смаркачы і тыя не дзядзькам завуць, а ўсё Кастусь ды Кастусь, як бы ён ім роўня. Але ж розумам, а найперш сэрцам адчувала Гануля: душа ў Кастуся добрая. Лепшая, чым у Зоні. Дачка на матку і вызверыцца можа, і благое што сказаць, а Кастусь — ніколі, нават калі ледзьве дахаты дапляцецца. Наадварот: як п’яны, дык усё мамачка ды матулька...
Не, не па бацьку, не па Васілю пайшоў Кастусь. Няхай сабе і Васіль выпіць любіў, але ж — гультаяваты быў. А Кастусь — ого! Як у кішэні пуста, дык робіць — як вол, і ў калгасе, і дома. Ля хаты, у гародзе — усё чысцютка паробіць. Дроў вунь — на некалькі гадоў назапашана, усе падстрэшшы як запячатаны. А сад у каго ў сяле лепшы? А ні ў кога! Ды хіба толькі гэта? Яна пойдзе ў гарод граду якую прапалоць, дык ён яе прагоніць і сам над градою павісне. Ды так чысценька, так акуратна павыполвае, што каторая кабета не дакажа. Колькі гадоў назад на пчол быў замахнуўся, два вуллі раздабыў, рой купіў, але не павяліся ў яго пчолы. Упарціўся, хацеў сам сабе даказаць, што будуць у садзе пчолы, усё кніжкі нейкія чытаў, а — не павяліся. Вясною неяк папрадаваў вуллі, а ёй, мацеры, прызнаўся: «Не будзе з мяне пчаляра, пчолы паху гарэлкі не любяць, за вярсту чуюць,..»
Не пачула Гануля, як пайшла Зоня на работу. Здаецца, на вуліцу не выходзіла, веснічкамі не ляпала. Пэўна, загуменнем падалася. Ціха і на вуліцы, і ў хаце. То і добра. Яна паляжыць, адпачне, акрыяе. Есці ані не хочацца. Мо Кастусь не надта выпіты прыйдзе, дык тады яна паспрабуе падняцца — і яго пакарміць, і самой што з’есці. Ён жа як пры матцы, дык хоць чым-небудзь душу прычэпіць, а так можа і цалюткі дзень нашчаком валэндацца.
Ляжыць Гануля, а думкі, бы чаўнок, сюд-туд бегаюць: то пра Кастуся, то пра Зоню. Здавалася б, даўно ўсё перадумана, перааснована і ператкана, ды чаўнок той не стамляецца, бегае і бегае...
Смешна казаць, але нават і цяпер спадзяецца Гануля, што мо хоць на старасці гадоў прыхінецца Кастусь да якой-небудзь кабеціны, што мо знойдзецца такая, што не паглядзіць на ягоную хваробу, паразумеецца з ім, пашкадуе. А вось пра Зоню думка такая не высноўваецца. Доля яе, пэўна, такая — векаваць адной, але не-не ды і падумае Гануля, што ў нечым Зоня і сама вінаватая. Ваўкаватай натуры яна, дачка яе. Грэшна такое казаць пра дачку, і нікому пра тое не гаварыла Гануля, а як астанецца сама з сабой, вось як зараз, дык і такое ў думках яе прагаворвалася. Ці не на цётку Ганну, Васілёву сястру, падобна яе Зоня? Першы раз, даўно ўжо, мільганула такая думка ў Ганулінай галаве. Тады яна ажно зжахнулася. Ганна ж таксама звекавала адной. Не дай бог нікому такой долі... Выраклася яна іх: і Васіля, і братавай. Ні да іх у хату Ганна не заходзіла ніколі, ні да сябе не запрашала. Яшчэ ў маладосці як пасварыліся, бацькаву паўвалоку не падзяліўшы, дык на ўсё жыццё. І вось жа скажы: Зоня яе быццам Ганнін нораў узяла. І не дзяліла, як даўней, з Кастусём нічога, і жывецца ж во цяпер няблага, і хлеб ёсць, і да хлеба, а пасварылася — бы адрэзала. З чужым чалавекам, у адным сяле жывучы, словам не абмовіцца цяжка, а тут — з братам, у адной хаце...
Пасля вайны наважылася была Зоня ў Мінск падацца. Тады ж ездзілі вярбоўшчыкі, угаворвалі маладых падавацца ў горад на будоўлю. Зоня з Шурай Мікалаевай сябравала. Ну, абедзве і падрадзіліся ў Мінск. Гануля асабліва і не пярэчыла. Яно, праўда, нязвычна было адпускаць дзеўку адну ў свет, але ж тады многія ехалі. Дык і яна, Гануля, змірылася. Паехалі Шура з Зоняй.
Дык Шура во і жыццё зжывае ў Мінску, і мужыка сабе неўзабаве знайшла, трое дзетак займела, дарослыя ўжо ўсе. А Зоня ці то праз тры тыдні, ці то праз чатыры дамоў прыехала. У чым паехала, у тым і вярнулася, і без капейчыны ў кішэні. Спытала Гануля: «Што ж так?»
А яна адно буркнула: «Не хачу!» І не расказала нічога. А пасля Шура, прыехаўшы, расказала Ганулі: «Ой, цётка, я ж не ведала, што Зоня ваша такая недапечаная! На работу з дому — за руку, як малое дзіця. І з работы дамоў — таксама за руку. У магазін сама не сходзіць. А дзе-небудзь затрымаюся, ну, у кіно з дзеўкамі пайду ці ў парк, дык яна дома галодная сядзіць. І ўсё плача... Дык я цярпела-цярпела, а пасля завяла яе на Камароўку і пасадзіла на машыну, папрасіўшы шафёра ссадзіць яе ля павароткі на Гіневічы...»
Не засмуцілася Гануля надта праз тое. Не ўжылася ў горадзе Зоня, дык і ліха з ім, з тым горадам! Неяк жа будзе, жывуць жа і тут людзі. Але ж Зоня і ў сяле нейкая як не ўсе дома. Ніколі не падумала пра тое, што дзеўка яна маладая, што адзецца часам лепей трэба, і на вечарынку ці ў кіно схадзіць, як іншыя. Толькі і бачыла адно што работу, ніколі для яе ні свята не было, ні адпачынку. Але ж хіба гэта загана якая, што яна праз работу свету не бачыла? Горш тое, што Зоня з людзьмі жыць не ўмела і не навучылася. Не ставала яе ні на жарт, ні на ўсмешку, ні на песню. Ці ў кампаніі, у бяседзе якой, ці на рабоце — вечна надзьмутая, слова ад яе не дачакаешся... Вось і гібее адна, заўчасна пастарэўшы. І балюча ёй, Ганулі, глядзець на дачку...
Не дачакалася Гануля Кастуся, задрамала, знямогшыся ад гэтых думак невясёлых...
Дзень быў зусім вясновы. Калі б зяленіва болей, дык і летавы — сонейка прыгрэла надта ж ласкава. Гануля не ўлежала, паднялася з ложка, абула суконныя бурачкі з галёшамі, пад ватоўку паддзела безрукаўку, зверху хусткай шарсцяной ахінулася і высунулася на ганак. Тут, на ганку, сонейка было яшчэ ласкавейшае, чым выдавала ў хаце праз акно. Пастаяла старая, аддыхалася. Памкнулася была на вуліцу выйсці, прысесці на лавачку пры гародчыку — мо будзе ісці якая кабета і прыстане, пагамоніць, але ўгледзела за дрывотняй, на гародзе, Кастуся. Той сядзеў на нейкім круглячку, побач з уторкнутай сякерай, курыў. «Чаго б яму там?» — падумала. І не пайшла на вуліцу, а паківалася па двары, ужо зусім падшэрхлым, да сына.
Кастусь, учуўшы за спіною крокі, павярнуў галаву:
— Чаго, мама, устала?
— Калі ж абрыдла, сынок. Каторы дзень паленам валяцца,— хаўкаючы ротам, сказала Гануля.
— Палепшала, дык не спяшалася б.— Кастусь, кінуўшы недакурак, падняўся.— Першы сонечны дзень, а ты ўжо і вылезла хутчэй...
— Анічога, абыдзецца,— Гануля справілася ўжо з адышкай, сказала лягчэй.— А ты што надумаўся? Пабачыла, што сякеру ўзяў...
— Плот глядзеў. З Папковага боку некалькі праслаў мяняць трэба. І не самі праслы, а слупкі. Падгнілі, ледзьве стаяць. Дык во гляджу, мо з гэтых круглячкоў які падыдзе.
— А бо, сынок, не спяшаўся б. Яшчэ, пэўна, і на раллю не ўзбіцца — гразка.
— Ды не, не гразка. Сонца не было, дык вецер падсушыў.— Кастусь вырваў з кругляка сякеру, адкаціў яго пад сцяну варыўні, на сонца.— Сядай, мама, там зацішней будзе.
— Дзякую, сынок.— Гануля з ахвотай і ўдзячнасцю апусцілася на цёплы, гладкі, даўно акораны круглячок.— Але такой бяды, усё адно не спяшаўся б. Зробіш яшчэ, пакуль бульбу садзіць. Тут жа зноў бульба будзе?
— Не, мама, я думаў, каб тут ячмень пасеяць. Ліха з ім, калі якая курыца ўскочыць, увесь пасеў не з’ядуць.
— Глядзіце ж самі,— Гануля, бы згаджаючыся, кіўнула галавой.— Адсюль, ад двара, мо які загончык канюшыны пасей, а далей ужо ячмень.
— Можна і так,— Кастусь не звярнуў увагі на тое, што маці сказала не «глядзі», а «глядзіце» — пра яго і пра Зоню. Ён даўно звыкся з тым, што ў хаце гаспадыня сястра, а ён толькі «парабак». Гэтым словам ён называў сябе, калі прасіў у Зоні траяка ці рубля. Цяпер ён быў заняты іншымі клопатамі і зважаць на тое не хацеў.— Я, мама, хачу яблыню гэтую ссекчы.
Гануля нечакана для сябе азвалася на прапанову надта борзда:
— Навошта ж, сынок?
— А што яна тут тырчыць? Наедку з яе, як сабаку з мухі, а з канём вечна натузаешся тут, пакуль бульбу пасадзіш ці абгоніш.— Кастусь зрабіў колькі крокаў да яблыні, стукнуў абушком па яе старым, нарослым мохам камлі.
Яблыня здрыганулася, з кроны, што выкінулася высока, пасыпалася сухое голле.
Стук абушка па старой яблыні азваўся ў Гануліных грудзях болем. Яно быццам і праўду кажа сын. Наедку з яблыні няшмат. Ды ён і не патрэбен, той наедак. Сад іхні — па другі бок вуліцы. Малады яшчэ сад, у самай сіле. А гэтай старой патырчасе уга колькі гадоў! Абкрышылася ўся, абламалася, перунамі не раз абстраляная. Вунь, толькі і ацалеў адзін сук, якога чамусьці ўгору выперла... Праўда і тое, што замінае яна тут. Каб расла ўжо ці ля самой варыўні, ці далей ад сцяны, а то ж каню не завярнуцца. І, пэўна, калі б іншай парой, хоць бы летась ці залетась, сказаў сын пра тое, прамаўчала б Гануля. А зараз раптам штосьці ў душы як зварухнулася ад тых сынавых слоў і сама душа бы паўстала супраць. Не адразу зразумела старая, чаму раптам забалела ёй у грудзях, чаму той стук нібы токам яе працяў. Адно падняла галаву, зірнула на Кастуся, выдыхнула:
— Памру я, сынок, калі ссячэш!
Кастусь здзіўлена і няўцямна зірнуў на маці, памаўчаў хвіліну, а потым, як не ўсміхаючыся, прамовіў:
— Ну, мама, ты і скажаш!
А Гануля ўжо не магла стрымацца:
— Дальбог, памру, сынок! Чуе маё хворае сэрца!
Кастусь з той жа няўцямнай ухмылкай зноў адмахнуўся:
— От не кажы, мама, глупства!
Пакруціла старая галавой, як бы сілячыся сказаць, што не выдумляе яна, што гэта чыстая праўда, якая нечакана для яе самой адкрылася, а сказала іншае:
— І грэшна ж, сынок. Напроці цвету ссякаць... Гэта ж зацвіце і сёлета.
— Дык яна ж штогод цвіце, мама.— Кастусь абышоў яблыню, быццам абтоптваючы вакол камля пульхную раллю.
І Гануля панікла, махнула рукоіі:
— Як хочаш, сынок! Веку ёй няшмат асталося.
Кастусь азваўся жвавей:
— Дык я ж і кажу! Што, ты хочаш, каб, чаго добрага, рухнула калі-небудзь?
— Нічога такога я не хачу, сынок. Рабі як знаеш.
Змоўкла Гануля. Больш не азывалася да Кастуся.
Бачыла, што не адгаворыць сына. Ды і гаварыць раптам зрабілася цяжка. Сэрца чагосьці забілася як і тады, наранку, калі Сонька прыходзіла. Сцялася, сашчаміла пальцы рук, апусціла галаву на грудзі і быццам задрамала, прыгрэўшыся на сонейку.
Не азвалася, нават вачэй не падняла, калі Кастусь рашуча сказаў:
— Ссяку зараз, дык яшчэ і пень выкарчую, пакуль араць.
Не зварухнулася Гануля і тады, калі Кастусь ударыў па камлі — ужо не абушком, а лязом. Удар быў глухі, з чвяканнем: адзін, другі, трэці... А яна драмала і бачыла сябе маладой. Такой, якой прыйшла сюды, да Васіля. Тады і яблыня гэтая была маладая, у самым росквіце, галіністая і надта шчодрая на маленечкія, чырванабокія, крыху сапкаватыя яблычкі-рэпкі. Яна, Гануля, любіла забегчы сюды, пад яблыню, восенню, ранічкаю, выганяючы ў поле карову, і нашча схрумстаць некалькі расяных паданак, церануўшы папярэдне іх аб падол. Пад гэтай яблыняй гушкаліся ў начоўках і яе першынец Алёшка, і Толічак, і Антоська, і Васілёк.
Калыхала яблыня і Кастуся з Зоняй і частавала іх сваімі няхай не надта панаднымі, але ўсё ж неблагімі яблычкамі...
Састарэла яна сама, састарэла і яблыня. Анягож! Нездарма ж кажуць, што век яблыні роўны веку чалавечаму. Сад, пасаджаны дзедам, унуку паслужыць толькі ў маленстве. А падрасце ўнук, стане на ногі — павінен саджаць свой сад. І нічога тут не зробіш. Такое яно, жыццё. А яблыня з чалавекам не толькі па тым радня, што аднолькавым векам іх бог надзяліў. Як і чалавек, яблыня таксама да апошняга працуе. Вось і гэта. Адну галіну зберагла, ды ўсё адно штогод аквечвала яе... Наедак з яе, вядома, невялікі, толькі ж і яна сваю службу несла. Не лішняй была яна і поруч з тым, што цераз вуліцу, садам. Там ужо даўно ні яблычка, а на гэтай да самай позняй восені, на пакровы і пазней, вісяць высока ўгары чырванабокія, бы снегіры, рэпкі. Мо і зберагаліся так позна, што надта высока падняла іх старая яблыня.
Праз тое і смачныя яны дужа былі, бо не зрываліся раней часу.
А сякера гахала па камлі і гахала...
Праз некалькі дзён Гануля памерла. Памерла лёгка, бы заснула. Памерла раніцаю. Апошнюю ноч у хаце праспала ў труне. А назаўтра, калі сонца павярнулася з поўдня, завезлі Ганулю на могілкі.
Адтуль усе, хто праводзіў старую ў апошнюю дарогу, вярнуліся ў хату — за жалобны стол. Кастусь, наўздзіў усіх, а найперш наўздзіў Зоні, выпіў толькі адну чарку — першую. Гэтую, кажуць, трэба выпіць абавязкова.
Сядзеў за сталом, ціха плакаў сабе і ўсё прыгаворваў:
— І што мне закарцела? Хай бы стаяла, хай бы яшчэ пацвіла...