epub
 
падключыць
слоўнікі

Мікола Гіль

Тацянін чэрвень

Серада, 28 чэрвеня

Рыта прыехала нечакана — сярод тыдня. І аўтобус выбрала нейкі нязвычны. Яна, Тацяна, дык і не ведала, што ёсць такі аўтобус, каторы ўдзень прыходзіць. Алёшка, як прыязджаў, калі яшчэ матацыкла не меў, то заўсёды вечарам дадому прыходзіў, зрэдзь часу ажно поначы. А то ж во — днём, у самы полудзень. Тацяна якраз з поля ішла — Падласку даіла, у хату не паспела зайсці, на вуліцы сустрэла нявестку з унучкай.

Яна б, вядома, і ў хату зайшла б, і малако паспела б працадзіць, калі б не суседка — Каця ІІІулякова. Ужо і цераз варотцы перахінулася, каб кручок скінуць, ажно пачула, што яе гукае са свайго гарода Каця:

— Танька, пажджы!

«Чаго ўжо ёй»,— падумала яна, так і не скінуўшы кручка з прабойчыка. Паставіла даёнку на лавачку пры гародчыку-кветніку, сама прыхінулася плячамі да слупка. На лаўку не села, бо не паспела раніцою пыл сцерці. Здаецца, і нагода не надта каб стаяла, але ж машыны гойсаюць праз вёску, трактары сноўдаюцца, дык ад пылу не абярэшся, платы ўсе сівыя, а на лаўцы — цэлым пластом. Стаяла і злавала, гледзячы на суседку. Тая рапуха — як нежывая! Пакуль выпіхалася разораю на вуліцу, пакуль спадніцу атрасала і шлэпала, валочачы ногі, да яе, Тацяны, дык, дальбог жа, можна было б і да студні збегаць, і назад вярнуцца,— успомніла, што няма ў хаце халоднай вады, каб малако паставіць.

Падышла ўрэшце Каця, спыталася:

— Ты, чула, у Пётры была, каня прасіла?

— Была. А што?

Азвалася не надта лагодна. Не любіць яна Каці, хоць тая і суседка. А хто яе любіць, каб у каго спытацца? Квактуха нейкая, а не баба! Усё ў яе хваробы-немачы розныя. Маладзейшая за яе, Тацяну, на гадоў восем, пэўна, а кнэгае, бы на ўсе пятнаццаць старэйшая. Вядома — Шлёпіха! Нездарма ж людзі ахрысцілі. Не ідзе, а ўсё — шлэпшлэп!.. Але — дарма! Хворая-то яна хворая, а вунь якія бэбахі разгадавала. Жывот аж пад грудзі падпірае, бы затаўсцела баба на старасці, сораму людскога не пабаяўшыся.

Але Каці гэтая яе, Тацяніна, неласкаваць ні да галавы, ні да чаго там яшчэ.

— Даў жа хаця? — зноў спыталася.

— Вечарам, сказаў, Аркадзеў хлопец пад’едзе і абгоніць,— адказала.

Шулячыха бліжэй падсунулася, зацерабіла Тацяніна рукаво:

— Дык слухай, Танька, што я папрашу. Як гэта, каб заадно і маю абагнаць, га? А то ж перарасце, а тады пахрабушчыцца ўся. Ужо барозны ўкрыла. Яе ж, на добры лад, трэба было і раней абагнаць. Ведама, у гародзе, не на полі... Я ж, ведаеш, не хачу да таго роўлы ісці. Мо і дасць, але ж спачатку горла пападзярэ. Дык каб заадно з табой, га? Траяка якога і я хлопцу не пашкадую.

«Ага, ты не пашкадуеш!» — падумала Тацяна, а ўголас сказала:

— Добра, Кацярына, скажу. Колькі там і бульбы ў мяне. На пятнаццаць хвілін работы.

— Дык жа і ў мяне во — толькі ля студні! — падхапіла Шулячыха, махнуўшы рукою на свой гарод, ажно затросся пад завэдзганым каптанам жывот.— Сотак дзесяць! Там, ад аселіцы, канюшыну пасеяла, ты ж ведаеш.

Яна, Тацяна, памаўчала, пашкрэбала нага аб нагу — ці то сляпень у полі ўкусіў, ці то абдзерла лытку аб нешта, таксама махнула рукой:

— А бо! А заўпарціцца хлопец, дык хай толькі коні прыгоніць — самі абгонім. Ты мне паводзіш, я — табе.— Голас яе гучаў ужо зусім спакойна, нават памяркоўна. Хочаш — не хочаш, а куды дзенешся? Суседка ж! Ды і не адстане Шлёпіха гэтая! Хіба яна яе не ведае? Усё адно будзе пільнаваць таго хлопца Аркадзевага.

— От дзякую, Танька! — Каця выпусціла яе рукаво, абцягнула на сабе каптан.— А то ж не столькі работы таей, як клопату: хадзі, прасі, кленчы...

— За што ўжо ты так раздзякавалася? — падышла да іх Манька Барысікава. Таксама ад каровы — у руцэ вядро, завязанае жаўтлявай марляй.— Чым вы ўжо адна аднэй так дагадзілі?

— Бульбу во збіраемся абганяць,— адказала Шулячыха.

— А-а-а,— Манька паставіла вядро на лаўку, сцепанула рукою, варушачы зацёклымі ад жалезнай вочапкі пальцамі, спыталася ў Тацяны: — І ты падаіла ўжо? А чаго ж гэта я цябе ў полі не бачыла?

— Не ведаю. Падласка нешта сёння даіцца не давалася — сляпні, пэўна, заелі. Дык я ў кустох даіла.

Яна памкнулася ўзяць з лаўкі даёнку, але Манька перахапіла яе руку, штурханула пад бок:

— Не спяшайся! Дзеці не плачуць, а кот не здохне, калі і пагамонім троху.

— А хай цябе з тваімі гамонкамі! — Тацяна ўсміхнулася.— Ніколі ты не нагамонішся!

Манька — высокая, ледзь не ўдвая вышэйшая за Тацяну, шырокая ў косці, няскладная і па-мужчынску дзябёлая — плюнула-свіснула праз зубы:

— А дзе ж, трасцу табе ў бок, і не пагаманіць, як не на вуліцы? Дома ж мы ўсе совамі жывём!

Халера на яе, Маньку гэтую! Заўсёды пра адно і тое ж. Жыццё зжывае, а ўсё не звыклася, што адна. Як быццам ад таго, што пажаліцца-пакрычыць, нешта зменіцца, палягчэе ёй, ці што? Яно, вядома, Маньцы больш і дасталося, і дастаецца, чым ёй, Тацяне, ці Шлёпісе во гэтай. Яны совамі, як яна кажа, пааставаліся, а Манька, лічы, усё жыццё адна. Кавалера нават не собіла мець. Перашкодзіў, пэўна, рост-азяродзіна. Ды і натуры не жаночай. Плакала ж аднойчы на плячы ў яе, прызнавалася, што ўсё дзевачкай ходзіць. Ну, але тое даўно было, ужо колькі гадоў усе яны — што дзевачкі, порхаўкі старыя! Ды цьфу на тое! У галаву што ўзбрыло! Гэта ж Манька ўсё. Заўсёды так. Ледзь гаворка якая, дык так і зверне на нешта такое...

А вось жа — найлепшая яе, Тацяніна, сяброўка. З малалецтва самага сяброўка. Яна, Тацяна, дык і расла пад яе прыглядам і заступніцтвам, хоць Манька на нейкія два гады і маладзейшая. Манька яе на вуліцы нікому ў крыўду не давала. Калі якія падшыванцы чапіліся, як дзеўчынёхамі ўжо былі, дык Манька так адшые каторага, што дзесятаму закажа. Дарма, што дзеўка! Дужая і ўвішная была Манька. Што казак той! Казаком жа і дражнілі. Яна, Тацяна, помніць, як яны з Манькай, не зважаючы на матчыны вокрыкі, пачалі патроху ацемняваць на вуліцы, бегаючы па падаконню хаты-чытальні, у якой рыпеў гармонік і прагіналіся пад абцасамі маснічыны. Калі б не Манька, дык яна, Тацяна, наўрад ці і швэндалася б там да паўночы. Манька ўсё яе зводзіла...

Яно і цяпер Манька мае над ёю верх. Тацяна дык і звыклася з тым. Ці купіць што, ці зрабіць — да Манькі ідзе, нібы яна матка ці сястра. І шкадуе яе, як родную. Але цішком шкадуе. Бо скажы што Маньцы пра жаласць тую, дык рада не будзеш. «Мне яшчэ тваёй жаласці не хапала, трасцу табе ў бок!..» Чула Тацяна такое ад яе, не адзін раз чула...

— Слухайце, дзеўкі, прыходзьце вечарам у суботу да мяне,— шырокі, скуласты, троху рабаваты Маньчын твар яшчэ болей шырэе ва ўсмешцы.

— А што ў цябе ў суботу — кошка акоціцца?

— Угадала! Зноў брухатая, хай яна выпруціцца! — Манька ўжо зусім рагоча.— Толькі я, Танька, не жартую. Дзень нараджэння ў мяне. Роўна паўсотні лясне. Вось і пагуляем. У сяле такой завядзёнкі раней не было, але ж цяперака і мы можам, га? Пагуляем, дзеўкі!

Тацяна ажно галавой крутнула:

— Кажаш абы-што! Я во і не помню таго дня свайго.

— Ну і дарма! У горадзе штогод адзначаюць, а мы што — горшыя ці бяднейшыя?

— Ат! Каб пра што разумнае, дык і пагаманіць можна. А пра такое... Папалуднаваць, свінчаці даць — і глядзі, што Міця будзе ехаць.

— Каця, скажы ты ёй, што я дурное кажу?! — Манька тузанула за каптан Шулячыху.— На добры лад Куніцкі з парторгам тэлеграму мне павінны былі б адбіць і падарунак даць. А яна — «кажаш абы-што!». Паўста, дзеўкі, гадоў адгуляла на гэтым свеце ваша таварышка.

— Ага, адгуляла! Так адгуляла, што і валасы ссівелі ад гуляў тых, і рукі пакарчэлі, і ногі ад вузлякоў-жылаў папруцянелі.

— Дармо, Танька! І хай! А цяперака от і гульнём! Самы час! — Манька казала тое вясёла, але ўжо ранейшай весялосці ў голасе яе не было.— У суботу падоіце кароў і — да мяне!

— А няхай на цябе, мая ты Манечка! Рабі свае госці, калі ўжо табе так прыспічыла. Але ж пара не жджэ...

Павярнулася Тацяна, каб даёнку з лаўкі ўзяць, і — угледзела Рыту з Алачкай. Спярша дык і не пазнала. Ідзе нейкая кабета з дзіцём, а хто — не ўгадвае. І Каця з Манькай таксама абазналіся. Шулячыха дык сказала нават:

— Ці не Смалякова нявестачка? Іж ты на яе, штаны ўздзямбурыла!

А яна, Тацяна, глядзіць і вачам не верыць: якая ж нявестка Смалякова, калі гэта Рыта з Алачкай! І як нешта раптам у грудзях заныла, бы ўсярэдзіне нешта адарвалася. І думкі ні пра што благое не было, здаецца, а сэрца раптам нечага замлела, як спынілася.

Паставіла яна назад, на лаўку, даёнку, ступіла колькі крокаў насустрач нявестцы і ўнучцы — яны зусім блізенька былі,— прысела на дыбачкі пасярод вуліцы, рукі да малой выставіла:

— А хто ж гэта так харашэнька тэпае ножкамі? А чые ж гэта вачаняткі з-пад шапачкі бліскаюць? А чые ж гэта зубкі, чый раток так смяецца? А-а-а, гэта ж Алачка да сваёй бабкі прыехала! І разам са сваёй матачкай... Ну, хадзі, хадзі, хадзі ж да мяне, мая ты ласачка, мая ты кветачка ненаглядная! — Падхапіла Алачку на рукі, зноў загаманіла-засакатала: — Ну, дай жа бабцы буську... Ай, якая смачная буська! Дай жа і я цябе пацалую, мая ты ўнучачка! Во, во і во! І ў носік яшчэ, во, і ў лобічак...

Рыта стаяла побач — у блакітных, вузенькіх уверсе і шырокіх унізе, штоніках і ў каптанчыку ў чорна-белыя пасачкі, стаяла і, здавалася, збянтэжана, неяк скрыўджана ўсміхалася. Калі яна, Тацяна, урэшце апусціла малую з рук, Рыта адной рукой (у другой быў невялічкі пярэсты чамаданчык з маланкай-замком) абняла яе, дакранулася вуснамі да шчакі:

— Дабрыдзень, мама!

— Здрастуй, Рытачка! — яна таксама пацалавала нявестку.— А я саўсім не чакала. І ў хаце не прыбрала, і не прыгатавала нічога. Як жа гэта вы даўмеліся сярод тыдня?

— Надумаліся. Селі на аўтобус і прыехалі.

— Дык і дзякаваць богу! А ў аўтобусе хаця ж не цесна было?

— Не. Чалавек дзесяць усяго і ехала.

— Ну, то і добранька,— Тацяна паправіла на галаве хусцінку, падабрала за вушы валасы, што выбіліся з-пад грабянца.— Пойдзем жа, а то пасярод вуліцы прыпыніліся...

Каця і Манька ўсё стаялі ля яе, Тацяніных, варотцаў. Калі яны з Рытай павярнуліся да іх, Манька сказала:

— От бачыш, і нявестку з унучкай сустрэла. А то ж — пастаяць не хацела.

— А не кажы! — Яна махнула рукой, узяла з лаўкі даёнку.— Пайшлі, дзеткі, у хату. Табе, унучачка, малачко во свежанькае, толькі што ад кароўкі...

— Чакай, Танька, дай жа хоць з малою паздароўкацца.— Манька прысела перад Алачкай.— Ну, што бабцы прывезла, кірпатая? Ці вы прывыклі толькі ад бабкі?.. На каго гэта ты падобна, га? І ў бацькі ж не такая бульбіна, і ў маткі во...

— Не слухай ты гэтай дурной цёткі, Алачка! — ІІІулячыха адпіхнула Маньку, ажно тая ледзь не гэпнулася азадкам у пясок, таксама ўкленчыла перад малой.— На самую сябе, скажы, я падобна. А бацька дзе, чаму разам не прыехаў? Ага, на рабоце ён? Ай, малайчына! Прыйдзеш заўтра да мяне, вунь мая хата, бачыш? — цукерку дам. Добра?

Манька хмыкнула:

— Патрэбна ёй цукерчына твая! Але ж во, скажы, і цыганё! Ні трошку не баіцца...

Рыта маўчала. Адно што паздароўкалася з жанчынамі, як падышла, а то маўчала, не азывалася ні на даччыну «бульбіну», ні на тое, чаму разам бацька не прыехаў, ні на гэта самае «цыганё». Стаяла і перакідвала з рукі ў руку пярэсты чамаданчык.

Маўчала і Тацяна. Глядзела на Алачку, на Рыту, слухала бабскую гамонку з малой, а ў грудзях тая трывога не міналася, што зварухнулася з першых хвілін сустрэчы. Твар нявесткі быў спакойны, нават быццам абыякавы, ды бянтэжылі яе вочы — нейкія не то заплаканыя, не то напалоханыя. Раней не бачыла яна такіх вачэй у нявесткі. Рыта ж у яе — весялуха-шчабятуха! Як Алёшка прывёз яе першы раз, дык жанчыны казалі ёй, Тацяне:

— Вясёлую дзеўку адхапіў сабе твой Алёшка. З такой не засумуе!

Яна і сама тое бачыла, і падабалася ёй нявестка за гэта, бо не любіла яна людзей-тумарнікаў, заўсёды насупленых і кіслых, бы яны пахавалі каго. А Рыта — як ластаўка тая. Што ні скажа, дзе ні ступіць — усё з усмешачкай, з радасцю быццам.

Палюбіла Тацяна Рыту. З першага разу ўпадабала, як угледзела. Зайшла Рыта ў хату — Алёшка яе першай цераз парог падштурхнуў, яшчэ і слова сказаць не паспела, а яна, Тацяна, кінула вокам і зарадавалася — быццам такой і жадала бачыць нявестку. Вось такой лёгенькай, пруткай, шустрай і вясёлай. І кабеты ўпадабалі Рыту. Казалі ёй, Тацяне, што бачылі, як Алёшка з ёй вуліцаю ішоў: адразу відаць, што любіць хлопца дзяўчына, бо не абы-як за ім пляцецца, а з гонарам ідзе, поплеч выступае. Тацяне тое было не ў адкрыццё, сама бачыла, сэрцам адчула, што любіць сына нявестачка, але слухаць было радасна.

Смех смехам, а вось жа ўбачыла ранічкою, падняўшыся Падласку падаіць і ў поле прагнаць, як спалі яе госцейкі дарагія: Рыта ляжала, уткнуўшыся носам у Алёшкавы грудзі,— убачыла, і прыемна было ёй тое. І Тэклю Жыляніну, сваю сяброўку партызанскую, успомніла. Гэта ж неяк напаткала яе ў краме, да павароткі на Замошша разам ішлі, дык Тэкля хвалілася-жалілася:

— Мой жа сабе дзеўку са свету прывёз. Яно, можа, і добра ўсё ў іх, а вось жа чуе сэрца, што не любіць яна майго Лёніка. Ну, скажы, Тацянка, дзе гэта відана? Кладуцца спаць, дык яна круць, ад Лёніка адвернецца да сцяны і спіць сабе. Я думала спярша, што мяне стыдаецца, пакуль святло ў хаце, ажно ж — не!.. А што гэта за жонка, калі змалада ад мужыка адварочваецца?..

Успомніла тую гаворку Тэкліну і ўсміхнулася сама сабе: яе нявестачка вунь як да Алёшкі горнецца! А ёй, матцы, што болей трэба? Абы любіліся, шанавалі адно аднаго.

Аднойчы толькі бачыла Тацяна нявестку заплаканай. На вяселлі. Наплакалася Рыта тады — уга! Алёшка спярша, за сталом яшчэ, суцяшаў, а пасля і ў яе, у Тацяны, на грудзях паплакала колькі. Цяперашнія ж маладыя не любяць плакаць на вяселлях. Калі і ўсхліпне каторая, дык толькі пад песню даўнейшую, жаласную. Але Рыта разжалобілася не пад песні, хоць жанчыны і напяялі іх у сенцах тры мяхі пад завязкі. Маладую сват праслязіў. Тады, як дарыць пачалі, каравай дзяліць. Яна, Тацяна, ужо і сварылася пасля на свата.

— Дурны ты, Пятрусь,— казала,— хіба ж так можна? Ці ты сваё вяселле ўспомніў?

— Хацеў жа, Тацяна, як лепей. Каб разжалобіць гасцей, каб шчадрэйшыя сталі...

Гэта ж трэба! Падняўся за сталом, папрасіў цішыні і пачаў гнусавіць, быццам над нябожчыкамі:

— Дарагія госцейкі, абдорым маладую і маладога, так як яны завязваюць сёння сумесную супружную жызню і так як абое яны сіроты горкія і ні яму, ні ёй татачка з мамачкай не прыдбалі нічагуткі...

Вось і расплакалася тады Рыта. І не так ад жаласці той, як ад сораму — пра тое Алёшка ёй потым сказаў. Ёй, Тацяне, дык і не вельмі да душы прыйшлося тое. Спярша была і падумала пра сарамлівасць нявестчыну: бач ты, багатырка знайшлася!.. Ды пасля адумалася: перад людзьмі яно нібы і няёмка. Быццам без тых падарункаў Алёшку і Рыце не было б за што рук зачапіць. А бо! Капейка, вядома, прыгадзілася, але ж... І без яе б абышліся! Яна, Тацяна, дык і зусім не хацела таго дарэння: каб потым не казалі, што дзеля яго і вяселле рабіла. Ды Манька ўгаварыла. Сказала:

— Не выдумляй!Бацька з маткай сына жэняць, і багацейшыя, табе не раўня, а не адмаўляюцца, кожнаму пакладзенаму рублю жадны, а ты будзеш адмаўляцца! Хоць расход свой трохі апраўдаеш!

Яна і паслухалася. Анягож! Патрацілася нямала. І падсвінка закалола, і цялятка купіла, бо свайго ўжо здала была, і гарадскіх прысмакаў розных накупляла. А пітво адно колькі пацягнула?.. І хапіла ўсім, ніхто не пайшоў у крыўдзе... Не, няма чаго бога гнявіць, вяселле было — не горай, чым у людзей...

Схамянулася Тацяна ад успамінаў, на Кацю і Маньку ледзь не прыкрыкнула:

— Хопіць вам дзіцяці назаляцца!

Манька паднялася, атрэслася:

— Вядзі, вядзі ў хату, частуй сырадоем цыганё гэтае! — Узяла з лаўкі вядро і, не сказаўшы больш ні слова, памаршыравала вуліцаю.

Каця таксама пашлэпала да сваёй хаты.

Тады яна, Тацяна, скінула ўрэшце кручок з прабойчыка, адчыніла варотцы-веснічкі, прапусціла паперадзе сябе Рыту з Алачкай. Пасля ўжо забрала з лаўкі даёнку. Зачыняючы за сабой варотцы, казала Рыце:

— Ідзіце, ідзіце ў хату, замочак проста так вісіць, для чужога вока...

У хаце яна замітусілася — як бы нялоўкасць нейкую адчула перад нявесткай за непарадак. Яно, сказаць, дык чэрці і не пагулялі, але ўсё адно. Яна не любіла вэрхалу і пільнавалася чысціні і парадку. А сёння як знарок тое выйшла, што нават міску, сподак, відэлец — як снедала раніцою — са стала не прыбрала: Міця якраз запіпікаў на вуліцы.

— Вы йдзіце на чыстую палавіну пакуль. Распранайцеся, аддыхайцеся з дарогі. Ты ж ведаеш, Рытка, дзе там што. У шуфлядцы, у правай, тэпці якія знайдзі, хай ногі адыдуць, а то ў гэтых клумпах адзеравянелі, пэўне... А я хуценька малачко працаджу і перакусіць чаго пашукаю.

І зноў жа — неяк уразіла яе тое, што Рыта не азвалася ні словам, цішком пайшла з Алачкай на чыстую палавіну, і ад таго ў яе не тое што не праходзіла, а ўзрастала тое першапачатковае ўтрапенне-трывога. Яна адмахвалася ад думак пра нешта благое, ды яны ўсё адно не прападалі, сядзелі ў галаве.

Працадзіла яна малако, наліла адзін гладыш, паставіла на табурэтку ля прыпечка — «пасля ў ваду апушчу», другі, меншы,— на стол. Злазіла на гарышча, адрэзала ладнаваты, на пядзю, брус паляндвіцы, кавалачак — «каб зараз з’есці, а то зваляецца» — кумпяка, выбраўшы больш любовы бок, выцягнула з печы бляху, на якой жаўцеў падсушаны сыр, збегала ў кладоўку па яйкі і масла, запаліла ў сенцах керагаз і ўзбіла на патэльню некалькі яек. Пашкадавала, што нічога не паставіла раніцою ў печ — ні булёну якога, ні тушанкі, было б добра цяпер падаць на стол чаго гарачанькага... Ну, але такой бяды, увечары ўжо прыдумае што, а цяпер хопіць перакусіць. Зняла з патэльні покрыўку, наліла на яйкі смятаны — Рыта любіць яйкі ў смятане, пачакала, пакуль смятана забулькала, пускаючы вакол жаўтлявыя скалачкі, урэшце прыкруціла керагаз, узяла патэльню чапелькай-ручкай, панесла ў хату. Ля стала таксама трошку пастаяла — ці не забылася чаго? Мо віно дастаць? Дурная завядзёнка, толькі ж... Шмыгнула за перагародку, дастала з шафкі пляшку віна, паставіла на сярэдзіну стала. Вось цяцер, здаецца, усё.

Пайшла на чыстую палавіну. Рыта была ўжо ў халаціку. І Алачку пераапранула — зняла з яе камбінезончык з замочкам, адзела чырвоную сукеначку ў белыя гарошынкі.

— То пайшлі, дзеткі, за стол. Вы ж з дарогі, прагладаліся, пэўне, ды і я ўжо вымерхалася...

За сталом гаманіла з унучкай:

— Еш, дзіцятка. Каб усё чысценька з’ела, а то баба будзе злаваць. Падумае, што Алачцы ў яе ўсё нясмачна... А ты, Рытачка, чаго сядзіш? Даставай во мяска, сыр... Ці яешню падцягвай. А мо сырое яйка прынесці?

— Не, мама, дзякую. Вы не турбуйцеся, мы і не галодныя надта.

— Як гэта — з дарогі і не галодныя? Ешце от! Ай, саўсім дурная зрабілася! Паставіла і забылася. Давай жа мы з табой віна пакаштуем. Волька, крамшчыца, казала, што салодкае, бабскае.

Яна здзерла нажом з бутэлькі металічную покрывачку, паліла ў шклянкі віна:

— Давай, дачушка, за ўсё добрае!

Рыта раптам заплакала:

— Няма, мама, нічога добрага. Няма...

Яна і чарку апусціла: вось яно, чула яе сэрца! Быццам не верачы ў тое, што пачула, спыталася ці не шэптам:

— Што ты кажаш, Рытачка? З Алёшкам што?

Рыта, змахнуўшы пальцам слязу, уздыхнула:

— Нічога, мама, жывы і здаровы... Толькі ў нас з Алачкай няма ўжо Алёшкі. Няма, мама!

Сядзела яна за сталом, глядзела на нявестку і нічога не разумела. Як гэта — няма? Што яна кажа? Праглынула камяк, перапытала:

— Ты толкам скажы, што з ім. Як гэта — нямашака? А дзе ж ён?

Рыта падняла галаву, зірнула на яе ва ўпор і выпаліла:

— Скруціўся ваш Алёшка! Да другой пайшоў! Вось...

Адняло язык у Тацяны. Хоча нешта сказаць і не можа. Глядзіць на Рыту, сіліцца сказаць, а язык не слухаецца. Ці ж можна даць таму веры? Яе Алёшка... скруціўся? І няўжо гэта Рыта сказала пра яго такое? А людцы мае! Як гэта можа быць, ні з таго ні з сяго? Млосна ёй, ажно ногі пад сталом абмяклі, бы не свае.

Урэшце перасіліла сябе, наўздзіў спакойна сказала:

— Супакойся, дачушка, не трэба так... пры Алачцы. І саўсім не трэба. Пасля пагаворым. А цяперака еш. І віна выпі. Брэшуць, што супакойвае яно, але выпі, дачушка!

Маўчала Рыта. З чаркі трошку глынула, паляндвіцы скрылёк пачала жаваць. Моўчкі глынула віна і яна, Тацяна. Думала, што пасля яго мо з’есца што, ажно — не, нічога ў рот не палезла. Пасядзела за сталом, кавалачак скуры ад кумпяка пасмактала і паднялася. Рыце сказала:

— Ты — еш! І не думай аб тым. Стол пасля абрусам захіні, каб кот не палазіў. А мне трэба свінчаці даць, бо на сцяну ўжо лезе, а і Міця ж скора запіпікае...

Пабегла ў гарод, нарвала бацвіння, ужала на ўзмежку жменю крапівы, замяшала ў сенцах. Занёсшы мешанку ў хлеў, зняла з плота вядро, збегала да студні. Не хацела ў хату пакуль заходзіць, каб лішні раз на вочы нявестцы не лезлі — «хай хоць з’есць што!», ды ўсё ж мусіла — гладыш у ваду апусціць. Зайшла, а Рыта ўжо і стол закрыла.

— Чаго ж так, дзіцятка? Ці пад’елі хаця?

— Дзякую, мама, наеліся.

— Так і наеліся!

— Наеліся, мама. А дачка ажно два кубкі малака выпіла. Салодкае, казала.

— Малачко добрае, праўда. Хто ні піў, дык усе казалі, што і салодкае, і густое. І вяршок добры. За гэта і Падласку трымаю... Толькі Алёшка адвык ужо. Кажа, магазіннае лепшае...

Сказала тое і пашкадавала: навошта было пра Алёшку? Як хто за язык цягнуў! Каб неяк загладзіць нялоўкасць, хуценька загаманіла:

— А цяперака, Рытачка, бяры малую і ў садок ідзіце. Посцілку вазьміце, у шафе на ніжняй палічцы. Рассцяліце і паляжыце. Мо і паспіце з дарогі... Я зараз сама дам, а то ты шукаць будзеш...

Пакуль шукала і даставала з шафы посцілку, жанчыны за акном загаманілі — пэўна, ехаў Міця. Накінула на галаву хусціну і, выбягаючы з хаты, яшчэ раз наказала:

— Ідзіце ж у садок! Бо ў хаце мо і муха якая завялася, і духата, сонца якраз у вокны смаліць...

У кузаве яна маўчала. Усё старалася думку сваю снаваць, ды збівалася: бабы і дзеўкі як не пашалелі ад рогату і віску. Раскешкаліся, бы квактухі, у сене (Міця здагадаўся ўкінуць некалькі ахапкаў) і рагочуць абы з чаго, як дурныя. ІІІулячыха ўзяла з сабою пару агурочкаў (пэўна, сын каторы прывёз, бо сваіх няма яшчэ), а тут нейкая рапуха кульнулася цераз борт і ботам-гумовікам на тыя агурочкі,— вось і рагочуць, ажно заходзяцца.

Ёй было не да смеху. Пра чужога чуць такое — радасць невялікая, як кажуць, а тут — пра Алёшку. Ды ад каго? Хто, каб веры даць, набрахаў ёй пра тое? Каб жа хто чужы! А то — нявестачка. Прыехала і такую радасць матцы прывезла. Яе Алёшка — скруціўся! Яе Алёшка? Рыту крыўдзіць, Алачкі выракся? Не, не можа таго быць! Мо паспрачаліся, пагарачыліся. Вядома, маладыя. Ён — адно слова, яна — два... А маткі побач няма, каб прыкрыкнуць на каторага ці на каторую, хваста накруціць. Вось табе і пасварыліся назусім. Ні дзеці ім ужо нішто, ні тое, што людзі падумаюць...

Пэўна, нешта такое і ў Рыты з Алёшкам было. І, пэўна ж, несур’ёзна ўсё гэта. Мо што і сказаў Алёшка ў злосці, а Рыце ўжо і другая прымроілася. Бо дай ты веры! Калі ж гэта яны ўдваіх прыязджалі да яе? Ці не перад жаночым святам? Але ж! Ёй жа, Тацяне, яшчэ і падарунак прывезлі — будзільнік. Харошы такі, быццам куфэрачак. А блішчыць — хоць ты ў яго глядзіся. І не звініць, а іграе, барыню вызвоньвае. Яна першыя дні ніяк прывыкнуць не магла — падхопіцца спрасонку і ў акно пазірае: хто гэта там іграе... Дык хіба ж бы яна не прыкмеціла, калі б што? Калі б і праўда між імі кошка прабегла? Ці ж яна сляпая альбо не матка ім? Дзіця ад маткі не схаваецца, не! А яна ж помніць: усё добра было тады між імі. І гаварылі лагодна, і жартачкамі ўсё перакідваліся... Хаця, здаецца, Рыта не надта на яго жарты агукалася, усё больш з Алачкай загаворвала. Так, так, ці ж яна не помніць! І спаць жа яна, Рытка, лягла раней. Сказала — Алачку прыспаць. А раней жа ніколі адна не клалася, Алёшку чакала. Алачка, дзіця тое залатое, заўсёды сама засыпала. Пакладзеш яе, пагугукаеш над ёй, вось дзяўчынка і спіць. А то ж...

Але мо ўжо гэта і здаецца ёй? Абы-што вярзецца! Цяпер і тое трызніцца, і другое. А тады дык і думкі мо ні пра што такое не было. Пачні во так, дык ліха яго ведае, да чаго дадумацца можна. Галава кругам пойдзе. А ці ж варта прыплятаць тое, чаго не было? Ці ж яна Алёшкі свайго не ведае? Ці ж ён сам не гадаваўся без бацькі, каб на такое рашыцца? Не, хто-хто, а яе Алёшка — нізавошта! Вачэй у сабакі пазычаць не пойдзе, не!

І нібы супакоілася Тацяна троху. Быццам трывога, прадчуванне благога недзе глыбей схавалася. Ды на сэрцы ўсё роўна цяжка. І ў скронях цісне. Яна, пэўна, з твару зблажэла ўся. Бабы, праўда, нічога не заўважылі праз рогат свой, а Манька — угледзела. Яна пазней села, ужо ля самага задняга борта прыткнулася, далёка ад яе, Тацяны, але як толькі злезлі, так і да яе:

— Што з табой, Танька?

— А што? — як мага абыякава перапытала яна. Яшчэ ў кузаве седзячы, наважылася пакуль што нічога не казаць нават Маньцы: а можа ж, усё тое выдумка, сварка дзіцячая?

— Ты, дзеўка, не залівай! Ці ж не бачу? Скуксілася ўся! — Манька шэптам тое, каб бабы не ўчулі.

— Нічога, Манечка, мо на сонцы перагрэлася. Галава нешта разбалелася.

— Дык а чаго паперлася?

— А бо! Пабаліць і перастане. Ці ж упершыню?

— Глядзі, дзеўка! Мо і галава, ды не ад сонца. Як учадзелая ты нейкая.

— Ат! Шчаўя насёрбалася, а во на машыне пратрэслася... Пайшлі, бо ўжо вуньдзека бабы!

— Трасцу табе ў бок, а няпраўду кажаш! — Манька паперадзе пашыбавала, граблямі размахваючы.

Толькі пачалі варочаць сена, як пад’ехаў на матацыкле Пётра-брыгадзір. Паставіў свайго траскуна на крывульку-нагу, задраўшы яму лыч, махнуў кабетам:

— Ідзіце сюды!

Першая Манька падышла і, як заўсёды, пачала:

— Па лузе во гойсаеш, па ржышчы, а бруха ніяк не растрасеш!

— То ж не кісель, як у Каці вунь.

— А ты хацеў, каб у цябе бабскі каўбух вісеў?

— Які вісіць, такі і добра! Мне ён не замінае, і хопіць увагі майму жывату... Вось што, бабы і дзеўкі. Варочаць не трэба. Нешта барометр падае, каб дажджу не нагнала... Дык гэта давайце ў копы. Раскідаць пасля і падсушыць няцяжка будзе. А ты, Тацяна, ты, Манька, і вы абедзве,— ён тыцнуў пальцам на дзвюх Адарчыных дзевак-пярэстарак — Франусю і Марусю,— гайда пад Карчаватку. Стог там будзем кідаць, дык вы будзеце за грабілкай падграбаць. Ясна?

Пётра завёў і асядлаў свайго траскуна і панёсся напрамкі, па сене, якое яны варочалі да абеду, пад Карчаватку. Пайшлі туды і Манька з дзеўкамі Адарчынымі, і яна, Тацяна.

На гэтым канцы лугу, ля Карчаваткі, было тлумна. Перагукваліся мужчыны, мосцячы стажар’е, вурчаў стагаскід, трашчаў, бы Пётраў матацыкл, трактарчык-бегунок, сноўдаючыся сюд-туд з грабілкай... Ды яна, Тацяна, тое чула і не чула. Галава была занята сваім. Падграбала яна каслаўкі сена, што аставаліся пасля ўвішнага бегунка, і ўсё аб тым жа думала, што і ў машыне. Неяк надта ж знячэўку звалілася на яе гэта ўсё. Не думала і не гадала ніколі, што праз такое галава будзе балець у яе. Гэта ж каб яшчэ спачатку, неўзабаве пасля вяселля... А то ж — Алачцы трэці гадок пайшоў, Рыта сваім чалавекам стала, усё адно як і роднае дзіця. Ды пэўна ж — чаму не роднае? Яна, Тацяна, дык прывыкла да Рыты за гэтыя гады мо больш, чым да Алёшкі таго. Пра ўсё — што купілі, прыдбалі там, як на кватэры той, ці гаспадыня не крыўдзіць часам — пра ўсё ж гэта найперш з Рытай перагавораць. Па-бабску, па-простаму. Алёшка ўжо як быццам і збоку. Яму то часу няма, то палянуецца, то яшчэ якая трасца, а нявестачка калі не кожнай суботай, то праз адну — да яе, да Тацяны. А як тоўстая хадзіла, дык і зусім жыла ў Тацяны. Тут жа і Алачку нарадзіла. Алёшка ў горадзе быў, яму тэлеграму давалі. Яна, Тацяна, ажно плакала, як Рыта з малой ад’язджала. Прывыкла, што ў хаце чалавек ёсць, не адна. Ёй жа і палёгка тады была, мала што Рыта з малой няньчылася. Гэта ж не дзеўка, а агонь! І малую дагледзіць, як ляльку тую прыбірала, пялёначкі ды распашоначкі штовечар перапалошча і па хаце колькі работы пераробіць. Пакуль яна, Тацяна, з работы, дык Рыта і парсюку занясе, і бульбы наабірае, і ў грубцы запаліць, і вады трое судоў наносіць, каб і карове хапіла, і на раніцу было... Не, такую ўжо нявестачку бог даў ёй, што пашукаць. Усе бабы зайздросцілі... І вось, на табе, цяпер хай пазайздросцяць! Гэта ж учуюць, дык хоць вачэй не паказвай...

— Ну як, дзеўка, галава твая? — гукае Манька.

— А хай цябе, ажно спалохалася! Дзякую, Манечка, адпусціла быццам,— Тацяна спахопліваецца.

Манька падыходзіць бліжэй — чуваць, як шлэпаюць па худых Маньчыных лытках шырокія халявы гумовікаў — і кажа ўжо спакайней, без заўсёднай сваёй грубаватасці ў голасе:

— Дык што, Танька, нявестачка? Хіба што благое прывезла?

Маўчыць Тацяна хвіліну, бы вагаючыся, казаць ці не казаць. Ад Манькі нічога не ўтоіш. А й чаго ўтойвацца? Не языкатая Манька. Тады, як з машыны злезла, не сказала нічога не таму, што баялася — разнясе Манька. Проста не магла сказаць. Надта ж тое было — бы снег на галаву, быццам яе хто абухом аглушыў... Уздыхнула, прамовіла:

— Благое, Манечка. Сказала, быццам Алёшка да другой пайшоў.

— Алёшка?

— От жа і павер!

— Ну, дзеўка, і радасць табе прывезла!

— Ды ўжо ж...

— А што, чаго раптам? Харашэйшую знайшоў?

— Не ведаю, Манечка. Не гаварылі... І я расстроілася, і яна збалелая ўся. Толькі плача. Мо вечарам раскажа што...

— Забі мяне пярун на гэтым месцы — нікому б не паверыла! Усё ж так добра ішло ў іх. І Алёшка... Няўжо на якую сучку паквапіўся?!

— Што ты кажаш, Манька!

— А хіба ж бы добрая дзеўка адбівала мужыка ў другой?

— Хто ж яго ведае, што там і як... Пэўне ж, і сам у пятніцу прыедзе.

— Дык мо і да галавы не бяры надта? Можа, яшчэ і не парашона ўсё ў іх?

— Дай жа бог! Я во кажу табе, а сама не веру ўсё...

— Дзе ж ты паверыш! Гэта ж не чужое...

Пастаяла Манька, галавой паківала, пайшла далей грэбацца. І яна, Тацяна, таксама ўзялася за граблі, камяк у горле каўтануўшы. Пагаварыла з Манькай, і быццам лягчэй на душы зрабілася. А з кім жа яшчэ ёй пагаварыць? Няма з кім. Няма больш нікога ў Тацяны. Бацька яшчэ да вайны памёр, матка — па вайне ўжо, на пятым годзе, Алёшка яшчэ зусім малеча быў. Брат быў яшчэ, дык вайна забрала. Загінуў у апошнія дні, перад прыходам нашых. Разам, у адным баі з яе, Тацяніным, мужыком... Мужыком... Не паспела яна прывыкнуць да гэтага слова. Што ж тады казаць пра іншых? Яна ведае, пасміхаліся ў сяле з яе замуства. Гэта цяпер аціхлі, бо колькі часу мінулася, а тады, па прыходзе нашых, уга як пацяшаліся. І не толькі бабы, а і мужчыны каторыя. Нават Піліп-нябожчык, хай яму добра будзе, падцінуў быў яе, хоць і старшынёй сельсавета рабіў. А хіба ж яна вінаватая? Ці Пецька яе? Каб ацалеў у той калатнечы, дык ці пасмеў бы хто што сказаць, а так, вядома...

«Партызанская нявеста...» Гэта пра яе, Тацяну. Быццам гэтым крыўдзілі яе, зневажалі. Што з дурняў возьмеш! А мо яна ганарыцца такой сваёй мянушкай? Была і нявестай партызанскай, і жонкай. Партызанскай, вядома, бо Пецька Раманкевіч кім быў, калі не партызанам? Ого, яшчэ якім партызанам. Падрыўніком! Толькі на чыгунку і хадзіў з хлопцамі... Дык на тое, што яна жонкай была, забыліся, нават верыць не хацелі, як Піліп той, а пра нявесту — помняць! Хай. Ад гэтага ёй ні млосна, ні вусцішна. Пецька Раманкевіч быў яе мужыком, і галасіла яна па ім, як і ўсе іншыя бабы па сваіх гаспадарах галасілі. Галасіла ў той дзень, калі ўсе радаваліся, весяліліся, абнімаліся і цалаваліся,— тым днём праз іхнія Жылічы ішлі на захад, у тую праклятую Германію, нашы... А яна, Тацяна, галасіла. А побач з ёй млела і матка — разам з Пецькам Раманкевічам хавалі ў той дзень і іхняга Пецьку, яе, Тацянінага, брата. Яго таксама Пецькам звалі. Мо з аднаго кулямёта і скасіла іх абодвух. Аднаму грудзі і жывот прашыла, і другому гэтаксама...

Яна, Тацяна, на свой бабскі розум дык і не мірылася з тым, што паперліся яны ў той свой апошні бой. Не, не толькі яе абодва Пецькі, а ўсе партызаны. Чаго ўжо ім так трэба было ісці туды? Толькі з блакады выйшлі, радаваліся б, што ацалелі ў тым пекле, дык — не! «Паможам нашым немчуру вытурыць з райцэнтра!» Вось і памаглі. А немчура тая і без іх там бы не ўседзела, бо яе з усіх бакоў падсмальвалі...

А яна ж, Тацяна, як рада была, калі ўбачыла Пецьку пасля блакады жывога і нават непараненага. Гэта ж усё разам былі, і ў балота тое бясконцае разам адыходзілі, рассталіся мо на пятнаццаты дзень, калі іх — жанчын, дзяўчат, дзяцей — павёў у аднаму яму вядомае месца Банадысь з Замошша, бацька Тэклі Жылянінай, а ўсе мужчыны і хлопцы пайшлі на злучэнне з іншымі атрадамі, каб разам прабівацца за шашу. Банадысь, хай яму мякенька ляжыцца, харошай душы быў чалавек. Гэта ж каб не ён, то ці і выжыў бы хто з іх. І вывеў усіх, дзяцей на плячах выносячы, і ад голаду ўратаваў. Яна, колькі жыць будзе, не забудзецца, як Банадысь, наказаўшы ўсім сядзець ціха, бы і знаку іх тут няма, знікаў кудысьці наўперад начы, а пад раніцу паяўляўся з клункам за плячамі, у якім быў то бохан хлеба, то пара гарцаў мукі на зацірку, а то і скрылік сала. Гэтак і выцыўкалі, пакуль ужо можна было смялей з балота нос высунуць, бо немцам ужо не да блакады зрабілася.

Вось тады яна і сустрэла Пецьку свайго. Самой сябе не бачыла, не думалася пра тое, што высахла-ўчарнела ўся, а Пецьку згледзела — зжахнулася: скура ды косці. А зарос, што і не пазнала адразу, сам яе аклікнуў. Ён і так быў не надта каб ёмкі хлопец, а то ж зусім як дзіця — так высмактала з яго ўсё. Толькі рукі выдавалі, што не падлетак, а мужчына ўжо — доўгія, і далоні вялікія, не па-дзіцячы шырокія. Толькі нейкія два ці тры дні і адсыпаўся-ад’ядаўся. Пасля паўночы пайшлі, а ў полудзень прывезлі іх, знерухавелых ужо...

«Мой жа ты Пецечка!..»

Мо і не ўголас вымавіла яна гэтыя тры словы, мо толькі падалося ёй, што варухнула языком знячэўку, але — ажно здрыганулася ўся, і не ад таго, што сказала, што мог учуць яе хто, а ад таго, што магла тое сказаць. Даўно ўжо яна не турбавала яго вось так, каб паклікаць ці ўздыхнуць па ім, быццам па жывым. І ад гэтага яшчэ болей зніякавела і зноў, ужо, напэўна, зусім наяве, паўтарыла:

— Мой жа ты Пецечка!..

Колькі разоў было з ёй: сядзе залатаць што ці кіно якое па тэлевізары паглядзець і задрэмле неўспадзеўкі. Колькі таго і сну, толькі раз-другі дзеўбане носам, а за тую хвіліну прысніцца такое, што дзіву даецца: як тое ўсё магло мільгануцца ў галаве? Так і зараз. Вымавіла гэтыя тры словы, а ў памяці, нібы бліскавіцай, высветлілася ўсё яе жыццё з Пецькам...

Быў красавік — бурны, імклівы. Ён быццам спяшаўся нагнаць тое, што не паспеў зрабіць першы вясновы месяц — сакавік. Той быў маруда і надта ўжо нясмелы. Выблісне на дзень-другі пяшчотным сонцам, дыхне ласкавым, а як на ўгрэве дзе-небудзь дык і зусім цёплым — нібы з грубкі пасля начы — подыхам, пусціць шчодрую слязу з дрэў, з прыстрэшшаў зямлянак, часам нават на булькатлівага ручайка-жэўжыка не паскупіцца, а пасля неяк раптам збянтэжыцца, засаромеецца гэтае свае ласкавасці, ахінецца коўдраю нізкіх хмар, і наўкола зноў ледзь не на поўную моц, ды яшчэ з прымешкам крыўдлівай злосці, ягоны старэйшы брат — люты: так і віхурыць, так і млее звесці на нішто работу малодшага. А красавік — упартага нораву хлопец. За нейкі тыдзень спусціў снег і ваду ў рэчкі, запаліў жаўтлявыя свечачкі на вербах, падсушыў вышэйшыя грудкі. І птушак збудзіў. Заценькалі, заспявалі на розныя галасы, дружна і заўзята...

Не яе, не Тацяніны, гэта словы. Гэта Пецька мог іншым часам наплесці такое. Як разгаворыцца, дык толькі слухай. І пра птушак тых... Смешна казаць, але ж яна, хоць і вырасла ў лясной старане, не навучылася адрозніваць, якая з іх ценькае, а якая пазвоньвае, быццам з вышыні кідае ў чыстае крышталёвае азерца кроплю за кропляй. Яна адно знала, адчувала, што лес павесялеў і што весялосці гэтай надалі яму тыя птушыныя ценьканні і званочкі-посвісты.

Той красавік і парадніў іх...

З Пецькам яна дружыла даўно, яшчэ з давайны. У школу разам хадзілі. Пецька ў іхнія Жылічы з Замошша бегаў. У школе, праўда, нічога такога між імі не было — сямігодка ўсяго, пахінуліся адно да аднаго праз гады два, як ужо на вечарынкі пачалі зазіраць. Яна спачатку не вельмі каб і гарнулася да яго — нейкі ж узвей-вецер быў Пецька Раманкевіч. Казалі, што па бацьку пайшоў, усе кропелькі пабраў. Кастусь Раманкевіч, бацька яго, і ў пяцьдзесят мог аблатошыць з падшыванцамі яблыню ў чужым садзе. «Стары, а дзяцініцца!» — казалі пра Кастуся Раманкевіча. Ну, а які бацька, такі і сын. Яно нібы і праўда. Іншыя падлеткі са скуры вылузваюцца, каб пад старэйшых падрабіцца — самакрутку пацмыгаць, а то і чарку дзе панюхаць, а Пецька наадварот — гарэзаваў, быццам яму не шаснаццаць, а нейкіх дванаццаць. Ну, але гэта толькі на людзях. З ёй жа рабіўся надзіва маўклівы і ціхмяны. Мо гэта і падабалася ёй — улюбіўся, значыцца. А мо і проста прывыкла. Так ці іначай, той апошняй перад вайной вясною яна з Пецькам ужо дружыла «сур’ёзна» — Кастусь Раманкевіч пры стрэчы зваў Тацяніну матку не інакш як сваццяй.

Хто яго ведае, як бы ўсё павярнулася, калі б не вайна. А ці да дружбы-любосці было тады? Па першым часе як анямелі ўсе, усё болей ля дому аціраліся. Пецька некалькі разоў паказваўся, праўда, у Жылічах, але не настырваўся, каб сустрэцца. Быццам у сне, мінуліся лета, восень і зіма таго сорак першага. А ў сорак другім, пад восень, Пецька Раманкевіч нават і ў хату да іх пачаў заходзіць. Быў ён тады ўжо ў атрадзе і часам, больш поначы, то адзін, то з дружкамі наведваўся ў Жылічы. Матка дык і злавалася на гэтых запаўночнікаў: посцілкі збірай, каб вокны завесіць, перакусіць што шукай — галодных жа з хаты не выпусціш, адкуль прыйшлі і куды пойдуць — хто іх ведае. Матка пабурчыць-пабурчыць, але і пакорміць, і анучы сухія, мякчэйшыя і цяплейшыя, дасць замест каравак, а калі надаралася, дык і па чарцы самагонкі паставіць — каб цяплей было пасля.

А неўзабаве ў маткі і зусім злосці не стала. Гэта як Раманкевіч звёў з сабою іхняга Пецьку. Пачуе шкрэбанне ў шыбіну і хутчэй бяжыць адчыняць: а можа, і яе Пецька пад акном стаіць? Праўда, іхні Пецька рэдка калі зазіраў дахаты, па нейкіх іншых дарогах хадзіў, але матка ўжо і на Раманкевіча злосці не мела. Адно што прывыкла, а яшчэ і думала: можа, і яе Пецька вось так у чыю хату шкрэбаецца?

Гаварыў Пецька Раманкевіч і з ёй, Тацянай, бываючы ў іхняй хаце, але не пра дурноцце рознае, пра што хлопец з дзяўчынай загаворвае, а пра тое, што на свеце робіцца, як яны немцаў лупяць, як жывуць там, у лесе. Ад Пецькі і пачула яна, што ў лесе ёсць жанчыны і дзяўчаты, што многія з іх нароўні з мужчынамі і хлопцамі ходзяць на заданні. Пасля аднае такой гаворкі і падумала: а што, калі і самой туды? Дома ацірацца, дык яшчэ ў Германію забратаюць. Перад маткай не заікнулася, ведала, што і слухаць не захоча, а Пецьку — прызналася. Ён зарадаваўся:

— Правільна! Я даўно хацеў табе сказаць, ды маткі пабойваўся. Я пагавару з начальствам...

І восенню сорак трэцяга апынулася яна ў атрадзе, у лесе за Сярпілавічамі, кіламетраў пятнаццаць ад Жылічаў. Матка, вядома, і сварылася, і кляла, і плакала, а пасля не стрывала:

— Галавой ты налажы! Да Пецькі захацела? Ну дык і ідзі, калі ў цябе сораму нямашака! Калі табе матка не матка, не шкода табе яе...

І загаласіла па ёй, як па нябожчыцы.

Плакала і яна, Тацяна. Але хіба яна маткі сваёй не ведала? Праклінаць-то праклінала, але калі цёмнай вераснёўскай ноччу ішла яна з Пецькам у лес, дык матка і сабрацца памагла, і хустку сваю — яшчэ дзявоцкую, суконную, у чорныя і чырвоныя клеткі, з кутасамі, купленую некалі ў Барысаве,— аддала ёй, і торбачку наладавала.

Адно прасіла:

— Глядзі, дачушка, галавы не губляй. Дзе не трэба — не лезь. Ведай бабскае дзела — зварыць, за параненым пахадзіць. А вінтоўкі і ў рукі не бяры, бо яна, кажуць, раз у год і так страляе, а не ўмеючы, дык ці далёка да бяды?

Сказала яна тады:

— Добра, мамачка, не думай нічога благога, глядзі сябе.

А матка толькі галавой крутнула:

— Ат, што са мной зробіцца! Хіба які сабака збрэша, што дзеці ў лесе... Але ж во пакуль абыходзілася, дык мо і абыдзецца...

Не паслухалася Тацяна і таго апошняга мацерынага наказу. Напачатку, праўда, пры лагеры была — на кухні, у лазарэце, а потым і ў разведку хадзіла, і ў засады. А што ж? Хіба яна горшая за тую Тэклю Жыляніну, якую напаткала ў атрадзе? Тэкля раней у атрад прыйшла і такой партызанкай зрабілася, што дай ты веры! Валасы абрэзала, штаны надзела, боты, кубанку — ніхто і не скажа, што дзяўчына. І імя свайго выраклася — Фенькай назвалася, а дзе ў чужой, незнаёмай вёсцы, дык і Федзем сябе называла, быццам яна і напраўду хлопец. Няхай гэта і не вельмі было па душы Тацяне, але затое зайздросціла Тэклі ў іншым — смелая, баявая яна была. Яшчэ і хлопцам каторым за ёй было не ўгнацца, калі на чыгунку ці на шашу хадзілі... Скора і яна, Тацяна, ад яе не адставала. І з вінтоўкі страляць навучылася, і з нагана — за колькі крокаў у сасну цаляла. З Тэкляй яны здружыліся неўзабаве. Найчасцей разам у разведку хадзілі. Толькі Тэкля ўжо хлопцам не прыкідвалася, апраналася, як і Тацяна, пад жабрачку-пагарэлку...

Пасля, як успамінала калі-небудзь Тацяна тое, дык ажно дрыжыкі яе праціналі: як гэта яны тады не баяліся? Колькі страху было наўкола, а яны ж, дальбог, і не зважалі. Што значыць — маладыя былі! Не бяздумныя яны былі з Тэкляй, ведалі, куды і на што ідуць, ды ўсё адно аб небяспецы не думалася. Не хацелася думаць. Як гэта з імі можа што здарыцца? Хто-небудзь іншы, вядома, можа і на засаду напароцца, і на благіх людзей нарвацца, але — не яны з Тэкляй...

І вось жа скажы — абышлося, не напароліся і не нарваліся. Мусіць, ужо планіда іхняя такая — ацалець — была. Бо вунь жа — і Раманкевічу Пецьку, і іхняму таксама доўга шанцавала, а напаткалі смерць сваю, калі ўжо і не думаў ніхто аб тым...

Там, у партызанскім лесе, і палюбіліся яны. Пецька дык і раней, ведала, любіў яе. А сама пахілілася да яго толькі там, у лесе. Мо і раней трошку, як яшчэ дома была, а ён сяды-тады заходзіў да іх, пачала яна глядзець на Пецьку іншым вокам, але сэрца трымцець пачало там, у лесе. Па першым часе і верыць таму не хацела. Думала: ці да таго цяпер, ды хіба яна і Пецькі не ведае, ветраніка гэтага? Але ўсё часцей зазначала сама сабе, што не той, не ранейшы Пецька Раманкевіч, што паявілася ў ім і разважлівасць, і сталасць, і нават суровасць нейкая. Яна, Тацяна, неяк бы малодшай сябе перад ім адчула, бянтэжыцца, губляцца пачала, калі надаралася ім удваіх астацца. А тут і хлопцы пасміхвацца пачалі. Праз гэта яна яшчэ болей бянтэжылася. Аднаго разу нават камандзір іхні, Мацылевіч, знячэўку кінуў ёй — яна тады па сталоўцы дзяжурыла:

— А твой Пецька малайчына! Важнага фрыца ўпаляваў!

Пачырванела яна, а самой — радасна зрабілася. Нібы і яна на таго фрыца палявала.

А пасля той красавік надышоў. Сорак чацвёртага года. Ужо ўсе партызаны казалі, што апошнюю вясну ў лесе сустракаюць, што ўлетку Чырвоная Армія пачне наступленне і фрыцам прыйдзе капут. Настрой ва ўсіх быў радасны. Прыйдуць раніцою хлопцы з задання, дык смеху, жартаў — на цэлы дзень. А ў яе яшчэ болей радасці праз тое, што Пецька побач, што вярнуўся з хлопцамі цэлы: з некаторай пары пачала непакоіцца, як ішоў ён куды ў ноч. Пойдзе, а ёй усё нейкія благія думкі ў галаву лезуць...

Пабыць з ім адзін на адзін не надта і выпадала — дысцыпліна ў атрадзе вайсковая была. Толькі, мусіць, аднаго разу і заседзеліся яны позна. Сядзелі, слухалі, як дыхалі ў будане коні, як нейкая птушка падавала голас то ў адным месцы, то ў другім, і не пачулі, як падышоў да іх... сам Мацылевіч. Але не раскрычаўся. Пастаяў, паўзіраўся ў іх, намагаючыся, пэўна, пазнаць, урэшце загадаў:

— Падыдзіце!

Падняліся яны з Пецькам, падышлі.

— Любіце адно аднаго ці так?

Яна маўчала, ад страху і сораму калацілася ўся, а Пецька і выпаліў:

— Любім, таварыш камандзір!

— А калі любіце, дык чаму нам на вяселлі не пагуляць, га? Зробім вам партызанскае вяселле. На Першага мая. Згода?

Мацылевіч і напраўду пажаніў іх. Сам сватам быў. А перад тым быў мітынг першамайскі, і ў канцы Мацылевіч сказаў:

— Сёння ў нас яшчэ адна ўрачыстасць. Уступаюць у шлюб маладыя партызаны Пятро Раманкевіч і Тацяна Колік. Яны ствараюць новую савецкую сям’ю. Павіншуем іх, таварышы, і зробім усё для таго, каб гэты дзень запомніўся ім на ўсё жыццё, якое, мы не сумняваемся, будзе ў іх доўгае, светлае і радаснае, як гэты сонечны, вясновы дзень...

А дзень і праўда быў харошы — ціхі, зусім па-летняму цёплы. На ёй была белая шаўковая сукенка — Мацылевіч недзе расстараўся парашутнага шоўку. Яна і не здагадвалася, дзеля чаго жанчыны мерку з яе знімалі, ажно во — кроілі і шылі тую сукенку. Раніцою толькі і паказалі. Прынеслі, апранулі — лепш і не трэба! А к вяселлю і вэлюм прынеслі, і лодачкі — праўда, трошку велікаватыя. Дзе і знайшлі толькі! І Пецьку добра ўбралі. Нават і гальштук пачапілі...

А застолле якое зрабілі! Па тым часе і матка з бацькам такога не прыдумалі б. Яна расплакалася, як Мацылевіч — з ручніком цераз плячо — пачаў віншаваць іх... Адно што ні яе, ні Пецькавых бацькоў не было, а так вяселле зрабілі ім самае сапраўднае. Нават каравай дзялілі — спяклі салодкі пшанічны бохан. Пецьку некалькі капшукоў надарылі, запальнічку з патрона, а ёй ажно ці не тузін ручнікоў і посцілак. Быў у атрадзе дзядзька Хведар, не тутэйшы, недзе з няблізкага свету, дык зрабіў ён ім і пярсцёнкі. Дарма, што з пятакоў, але так ужо зіхацелі. I музыка добрая была: і гармонік, і бубен. Скакалі ўсе да ўпаду ля зямлянак...

А ёй, ніколі не забудзецца, надта ж сэрца балела ў той дзень. З саменькай раніцы разбалелася. Прыйшлі жанчыны, сукенку прынеслі, пачалі прымерваць, а ў яе ў душы як заныла нешта, дык і не пераставала. І сама не ведала, з чаго б тое. Адно што — за Пецьку непакоілася. Яго і не пасылалі, сам напрасіўся пайсці ўначы на чыгунку — зрабіць немцам першамайскі гасцінец. І вось ужо мітынг скончыўся, полудзень, а яго з хлопцамі ўсё няма. Збалелася яна тады: Пецька ажно надвячоркам вярнуўся. Казаў, што ўсё добра было, цягнік падарвалі ўдала, а па дарозе на засаду напароліся, давялося ладнага кругаля даваць...

Ад вяселля засталася і цяпер у яе памятка — кніжачка з шэрага кардону. Яе ўручыў за сталом ёй і Пецьку камісар Дзяруга. Прыгожы быў мужчына, шыракаплечы, рослы. Бараду пышную насіў. Казалі, што ў блакаду трапіў пад бомбу, дык на кавалачкі яго разарвала. Дзяруга і ўручыў ім тую кніжачку. Сказаў, што гэта часовае шлюбнае пасведчанне, якое яны павінны абмяняць пасля вайны на сапраўднае.

Так і не абмяняла яна яго...

А праз два тыдні пасля вяселля пачалася блакада, і рассталася яна з Пецькам, можна сказаць, назаўсёды, бо тыя тры дні пасляблакадныя засталіся ў памяці, як сон: быццам былі яны і не былі. Пецька як прадчуваў, што не вернецца адтуль, з-пад райцэнтра, усё казаў:

— Калі будзе ў нас хлопчык, дык назаві Аляксеем — у гонар свата. А калі дачушка, хай Таняй будзе. Абяцаеш?

Яна ці не засмяялася тады па-дурному, бо і сама не ведала, ці будзе што ў іх. Засмяялася, а ў самой ажно захаладзела ўсё ўнутры ад ягоных слоў. Папракнула Пецьку:

— Што ты — як развітваешся?

Ён прыгарнуў яе, усміхнуўся:

— Не, Тацянка, цяпер я абавязкова вярнуся. Раз блакаду прайшоў, дык цяпер грэшна прападаць...

Але ўсмешка была невясёлая. Пэўна, прадчуваў нешта. Мусіць, праўду кажуць, што чалавек смерць сваю наўперад чуе, як і іншае благое што. Пэўна, нешта і Пецька прадчуваў. Іначай чаго б ён раптам пра дзяцей пачаў гаварыць?..

«Мой жа ты Пецечка, а не было ў цябе ні сына, ні дачушкі...»

Ачомалася яна ад думак-успамінаў тых, калі Маруся Адарчына гукнула ёй:

— Цётка, канчаем! Стог ужо вершаць!

Падняла яна галаву, зірнула — і праўда. Не агледзелася, здаецца, а стог вырас. Пётра вунь ужо камандуе Даніку Аленчынаму:

— Закругляйся! Ды не блазнуй, асцярожна спускайся!

Так яго Данік і паслухае! За сорак чалавеку, а сталасці — ні на знак. Нездарма ж і Данікам завуць, бы малога. Лепш ужо яму не кажы нічога, бо ўсё роўна наадварот зробіць. Во! Каб не казаў Пётра нічога, то, можа б, і спусціўся асцярожна, а то ж зляцеў — як уджалены, з рогатам і яшчэ цераз галаву кульнуўся. Але ж і ўмее, халера! Па стозе дык і не пазнаць, дзе ён уніз слізгануў.

— Ну, бабы, падбярыце вакол, пагрэбкі ў капу скідайце, а самі туды, на той канец. Міця туды пад’едзе,— сказаў Пётра, заводзячы матацыкл.— Калі там яшчэ не ўправіліся, дык падсабіце.

Мужчыны, што стог клалі, паўплішчваліся ў кабіны да трактарыстаў, а яны, бабы, пачэпалі туды, дзе, відаць было, яшчэ завіхаліся з граблямі астатнія. Яна, Тацяна, ужо і не хацела туды ісці, думала адразу дадому падацца, але Манька адгаварыла.

— Ат, не выдумляй! Скарэй не будзе. Пакуль дапляцешся, дык Міця пяць разоў сюды і назад згойсае,— сказала.

Яно так і выйшла. Яны і прысесці ля апошняй капы не паспелі, а Міця тут як тут. Паўкульваліся ў кузаў — і назад паджгаў. Дык яна і рада была, што паслухалася Манькі, не пайшла нацянькі, бо магла б і размінуцца.

А жанчыны, нябось, прыціхлі. Гэта ім не па абедзе выскаляцца абы з чаго. Пагрэбшыся столькі, панасіўшы перад сабой пластоў сена — не да рогату. Шулячыха во і носам дзяўбе — на сон пацягнула. Адна Манька не шманае. Прычапілася да дзевак Адарчыных: надта ёй цікава, чаму яны замуж да гэтай пары не павыходзілі.

— А ты, цётка, чаму не знайшла сабе жаніха? — агрызаецца старэйшая, Франуся.

— А ты быццам не ведаеш? — дражніцца Мапька.

— Не ведаю.

— Бо ніякі дурань не пасватаўся,— уздыхнуўшы, лагодна адказвае Манька.

— Дык і да нас жа, цётачка,— азываецца меншая, Маруся.

— Ніхто-ніхто? — у вачах у Манькі адна спагада.

— Ніхто, цётачка. Да мяне быў заходзіў адзін... Казік з Альхоўкі, Юліся Бараноўскага старэйшы... Пасядзеў, нават чарку з бацькам выпіў, але ж нешта зганьбаваў.

— А ты б, дзеўка, куфар яму свой паказала,— ужо рагоча, не вытрымлівае Манька.

Маруся крыўдуе:

— А ну цябе, цётка!

Нехта з жанчын кажа:

— Цяпер і пяць куфраў не памогуць, калі...

— Куфры, куфры! — раптам злосна кажа Манька.— Дзе цяперака тыя куфры? Маруся — дурнейшая, мо і не ведае, а Франуся добра разумее, што ў іх за ганьба!

— Што, што?! — узгарэлася, ускочыла на калені Франуся.

— А тое, што скнары вы! Не з’ясце, не зносіце, а ўсё пад сяннік... Я во баба старая, а ў такой спадніцы, у такой караўцы, як на табе, пасаромелася б у людзі выйсці.

— А табе што, муляе? Ты на тым сенніку спіш?!

— І языкатая ты к таму ж! — падцінала Манька Франусю.

Яно, здаецца, і праўду Манька кажа. Былі б дзеўкі нішто, каб не такія ваўкаватыя. Гэта ж возьмуць у поле з’есці што, дык не сядуць, як іншыя, і не з’ядуць, а ўсё з кулака. Кусане — і ў кулак, кусане — і ў кулак. Як баяцца, што адбярэ хто.

Думае так Тацяна, ды, угледзеўшы, што Маруся зашморгала носам, таўханула Маньку пад бок:

— Не трэба, чуеш? Што табе да таго сенніка іхняга?

— Я ж праўду кажу!

— Праўду ці няпраўду, а перастань! І праўду не ўсякую казаць можна...

Мацей, Франусін і Марусін бацька, дык і неблагі чалавек. У дачок жа гэта ўсё ад маткі, ад Адаркі. Вось яна — гадаўка, а не баба! Яна, Тацяна, век не забудзе, як Адарка ёй удружыла. Хоць і даўнавата тое было, а — помніцца. Каб ведала, дык свінням бы тое малако выліла, а не пацягнулася б з ім у Мінск. Ніколі, ні да таго, ні пасля, не ведала яна большага сораму. Хоць скрозь зямлю праваліся было...

Гэта ж пасля вайны вазілі яны ў Мінск малако прадаваць — каб хоць хлеба колькі баханак купіць. Вазілі зімою, вядома, бо летам і не давязеш — скісне, і летам у горад той вырвацца паспрабуй, калі работы процьма. Ну, а дзе ж ты цэлы бітон малака назбіраеш ад адной каровы? Вось і дадумаліся: згаворваліся чатыры, а то і пяць кабет і ездзілі па чарзе. Адзін раз малако адной злівалі, другі раз — другой... Колькі разоў цягалася яна з тым бітонам у горад, і заўсёды ўсё было добра. Намерзнецца, намучыцца, але ж прывалачэцца дахаты, а ў бітоне, як зачыніць, хлеба цаглінкі мерзлыя. Яна ж і трымала яго пасля ў кладоўцы мерзлым. Як на іхнюю сям’ю — матка ды яна, едакі,— дык на паўмесяца, ашчаджаючыся, а то і на болей.

І тым разам прахапілася яна яшчэ да пеўняў — трэба ж і карову падаіць, бо матка ўжо нядужая была, і жанчын абабегаць, каб ранішні ўдой забраць, і перакусіць што на дарогу. Хуценька парабіла ўсё, апранулася, бітон на саначкі паставіла, вяроўкай прывязаўшы яго, упрэглася — і да гравейкі. А там і пашанцавала: доўга не стаяла, узяў яе на лесавоз шафёр. У самую пару і на базар трапіла, і зноў пашанцавала — зусім няшмат жанчын з малаком. Прыстроілася і яна з саначкамі, пачала прадаваць. Ведае, малако свежае, добрае, дык спакойна сабе прадае і пахвальвае. А й хваліць не надта трэба было, і без таго пакупнікоў ледзь не чарга выстраілася. І ўсё б, пэўна, добра было, каб...

Падыходзіць да яе кабета адна, падстаўляе бітончык і кажа:

— Налі, дзеўка, мне тры літры.

Чаму ж не наліць! Наліла. Кабета грошы заплаціла, адышлася на колькі крокаў, а потым раптам вяртаецца і кажа:

— А што гэта ў цябе ў малацэ плавае?

Яна і не падумала ні пра што такое, спакойна адказвае:

— Лёд, пэўне. Ля гарлавіны падмерзла троху.

А кабета голас павышае:

— Які лёд? Сена нейкае! А мо і гной!

Тут і іншыя пакупнікі ўзбурыліся, акружылі яе, пачалі крычаць па-ўсякаму: што яна вады ў бітон чабохнула, што сумлення ў яе няма — за кроўныя капейкі людзям ледзь не атруту падсоўваць, што судзіць такіх трэба...

Скончылася тым, што падышоў да яе міліцыянер і пацягнуў тое малако на праверку, а там прызналі, што яно разведзенае, і, пэўна, сырой вадой, бо тое, што ў ім плавала, не іначай як бросня калодзежная, мох са зруба, і давялося ёй вывернуць бітон на памыйцы... Плакала яна, бажылася, што не вінавата, ды чым дакажаш? Трэслася ў кузаве ад сіверу пранізлівага і ад крыўды на Адарку. Бо хто ж, акрамя яе, мог такое зрабіць? Колькі разоў ездзіла, ніхто ніколі слова кепскага не сказаў, наадварот, хвалілі, што добрае малако, густое і тлустае, а тут — на табе! Дык жа раней не было ў іхняй кампаніі Адаркі. А гэта ж напрасілася. Яна, Тацяна, дык і падумала была, што нешта ці не зашмат малака Адарка прынесла — паўнюткае вядро ўвечары і раніцою яшчэ гладыш ладны, на літраў шэсць. Але ж бажылася:

— Даліпан, Танька, ні кроплі сабе не пакінула, нават кату паласавацца не дала, усё чысцютка табе...

Не паехала яна пасля таго ў горад. Як Манька ні ўгаворвала, як ні казала, што і дурная яна, калі думае, што да яе зноў тая самая мінская баба падыдзе,— а не паехала. Везлі іншыя жанчыны малако, дык прасіла каторую і яе колькі літраў прадаць — на пару кулідак хлеба. А з Адаркай і гаварыць перастала. Як угледзіць яе, дык ажно ўсярэдзіне ўсё пераварочваецца: адразу Камароўка тая ўспаміналася і як яе вёў міліцыянер на праверку...

Пакуль думала пра тое, дык і ў сяло прыехалі.

Рыта з Алачкай у хаце былі. Малая ў шуфлядцы з цацкамі корпалася, а нявестка ў чамаданчыку сваім нешта парадкавала.

— Дык вы і не позна, мама,— сказала, калі Тацяна ў хату зайшла.

— Але ж. Парою ўправіліся. Ну а вы? Ці паспалі ж хаця?

— Падрамалі крыху. Алачка, здаецца, і добра выспалася. Так дык укласці днём не магла, а тут адразу заснула.

— Ведама! На свежым паветры дык і соладка спіцца. А й здарожылася. Колькі тае дарогі, а як малой, дык і досыць. Ці мо на ручкі прасілася?

— Не, усю дарогу сама тэпала, як вялікая.

Яна, Тацяна, ухапіла малую на рукі, прыгарнула яе:

— А я, скажы, ужо і вялікая. Во якая! — падняла ўнучку ажно пад столь.— Што вячэраць будзем, га, Алачка? Кажы, што хочаш, каб бабка прыгатавала?

Забаўлялася з унучкай, а самой усё карцела да Рыты загаварыць, распытаць пра ўсё, ды не рашалася. Мо паспеецца, думала, мо і сама раскажа, без прынукі, яна ж у яе гаваркая была. Лепш пакуль пра што іншае, хай абвыкнецца, супакоіцца. Нябось, і ў самой кошкі на душы скрабуцца. Хай яны адна адной не крыўдзілі, але ж — не да роднай маткі прыехала, ведала, як гэта будзе лёгенька і ёй, нявестачцы, і свякрусе.

Хай, паспеецца...

Апусціла долу малую, да цацак падштурхнула, сама да Рыты павярнулася:

— А й праўда, Рытачка, што на вячэру прыдумаем?

— Што там выдумляць, мама. Вунь у абед нічога не з’елі, дык і вячэра будзе.

Азвалася нявестка ахвотна і, падалося, нават лагодна, як і раней, і ад гэтага палягчэла на душы і ёй, і сама яна загаварыла праз тое весялей:

— А не, Рытачка! Тое само сабой, не ўцячэ ад нас, а трэба нешта гарачае згатаваць. Мо дранікаў напячом?

— Ой, мама, нашто лішні клопат? Нанач наядацца... Бульбы зварыце. Я пару селядцоў прывезла.

— Ну, калі так... Я зараз прынясу, наабіраю, керагаз запалю.

— Я сама наабіраю, вы толькі прынясіце. А самі што іншае зрабіце па гаспадарцы,— Рыта паднялася.

— Сядзі от! Якая тут гаспадарка? Карова прыйдзе з поля, дык падаіць. А цяперака толькі курам ды парасяці даць. Дык усё ж гатова, замяшаць толькі. Хіба во толькі Валерык Аркадзеў пад’едзе. Маніўся пад’ехаць, але ж хто яго ведае... А ты сядзі, кажу, з малой во забаўляйся.

— Ну што вы, мама, усё сядзі ды сядзі! І насядзелася, і наляжалася. Пакуль вы бульбы прынясеце, дык я пайду вады схаджу. Але я без каромысла. Не ўмею. Як на плячо бяру, дык паўвядра выплеснецца.

Пакуль Тацяна схадзіла ў варыўню, навыбірала лепшай бульбы, бо парасла — ажно па сцяне папаўзлі хрупаткія белыя парасткі, Рыта збегала да студні разы са тры, пэўна, бо і абодва вядры былі поўныя, і тазік у сенцах, у якім яна, Тацяна, лушпайкі трымае, і начоўкі за сенцамі, і нават карыта ля ганка — курам піць. Хоць студня і блізенька, за Шулячышынай хатай, але ж праўду кажуць бабы — агонь-маладзіца!

Села Рыта бульбу абіраць, а яна ў сенцы выйшла — курам і парасяці замяшала, пасля па гнёздах палазіла, яйкі сабрала. Вярнулася ў хату, прысела на ўслонік напроці нявесткі.

— От і па гаспадарцы... І ты ўжо канчай, досыць будзе,— сказала да Рыты.— А я пайду керагаз запалю.

Ажно тут з вуліцы гукнуў Валерык Аркадзеў:

— Цётка, вароты адчыняйце!

Яна ледзь не падскочыла на ўслоне:

— Яй-бо, прыехаў!.. Дык я, Рытачка, пабягу, павадзіць коней трэба, з паркай у садку не павернецца, а ты ўжо тут сама. Я ж там не доўга...— Памкнулася ў сенцы, ды з парога вярнулася.— Грошы ж трэба ўзяць...

Пакорпалася ў шуфлядцы, знайшла траяк, піхнула яго ў кішэню пінжака і пабегла з хаты.

А на вуліцы ўжо Шулячыха каля хлопца Аркадзевага круціцца. Яна, Тацяна, яшчэ з ганка пачула, як тая бобам рассыпалася перад Валерыкам:

— А можа, Валерычак, мне спачатку? Во, і ехаць нікуды не трэба, адразу за парканам...

Пачула і не стрывала:

— Ну як табе не брыдка, Кацярына? Ужо табе і спачатку трэба! Схадзіць папрасіць паленавалася, а тутака ты смелая, ужо і раскамандавалася... Заязджай, Валерык! — адцягнула ўбок варотцы.

І ўсцешылася, калі хлопец Шулячыху адшыў:

— Вам, цётка, і зусім не абганю сёння. Замарыўся ўжо. Сёмую бульбу абганяю. І коні галодныя.

— Што ты кажаш, Валерычак! Дзіцятка, ужо як-небудзь, адным заходам. Колькі тае бульбы ў мяне.

— Ладна! Калі ўпраўлюся.

— А бо! Сонца яшчэ вундзека! Я і адыходзіцца нікуды не буду. Чуеш, дзіцятка?

Валерык ужо заязджаў у яе, Тацянін, гарод.

Хадзіла яна пульхнымі барознамі, якія прыемна студзілі босыя ногі, тузалася з коньмі — яны і праўда згаладаліся, бо і зацугляныя хапалі на поўніцу то бульбоўнік, то траву з узмежка, і на Шулячыху злавалася. Тады прысунулася, дык хоць ты да раны прыкладзі: «А можа, як-небудзь, Танька, і я пасля абганю...», а цяпер ёй ужо і раней трэба. Але дзе ты з гэтым Валеркам будзеш думаць пра што іншае? Такі ўжо хлопец — кроку не ступіць моўчкі. Гаваркі, як дзед каторы! Не паспеў і баразны прагнаць, а ўжо гукнуў да яе:

— Хто вам садзіў, цётка?

— Данік Аленчын. А што?

— Вузкавата троху.

— А хто ж яго ведае. Яно, здэцца, і праўда на дзве баразны болей сяголета, чым заўсягды. А хіба зашкодзіць?

— Не, не збуяла ж. Але плужок на руках трымаць трэба, бо на ўсю не запусціш.

— Табе ж відней, дзіцятка.

— А ў Рыты што, водпуск? — зноў спытаў неўспадзеўкі.

— Не, проста так прыехала,— адказала яна і спахапілася.— А можа, і водпуск. Я ж дык і не папыталася. А што?

— Нічога. Гэта я таму, што сярод тыдня. А Алёшка ў пятніцу прыедзе?

— Пэўне ж.

— А хату яны ўжо маюць ці ў падсуседзях усё яшчэ?

— Дзе ж ты бачыў! Чакаюць усё.

— Як палучаць, дык і вы, цётка, у Мінск?

— Што мне, старой, там рабіць? Мне і тут добра.

— А колькі, цётка, Алёшка палучае? — не сунімаўся Валерык.

— Хто ж яго ведае, Валерка. Неяк раней пыталася, дык казаў, што і па сто пяцьдзесят каторы месяц выходзіць.— Казала тое ўжо з невялікай ахвотай. Каб пра што іншае гаманіў Валерык, а то ж...

— Ха, сто пяцьдзесят! Такія грошы і тут можна зарабляць! А скажыце, цётка, чаму ён гультай такі, ваш Алёшка? Што, не мог прыехаць і абагнаць гэтую бульбу? А то — Данік садзіў, я — абганяю...

Прамаўчала яна. Хацела сказаць, як і заўсёды казала, калі хто пытаўся, чаму Алёшка не пасабляе ёй па гаспадарцы,— а чым ён можа пасабіць, хто яго паслухае, хто яму таго каня дасць? — хацела тое сказаць, ды прамаўчала. Яно ж і праўда: Алёшка ніколі не меў клопату аб тым, каб памагчы маці, як іншыя дзеці, што таксама ў горадзе. Іншыя прыедуць да маці, дык толькі і стараюцца, каб што зрабіць. Во, Валодзьку Шулячышынага вазьмі. Каб не ён, дык што тая Шлёпіха і рабіла б! І так часта прыязджае, а як водпуск, дык цалюткі месяц штолета ў маткі. І дроў навозіць, і сена накосіць. Дроў дык, пэўна, на гадоў пяць назапасіў. Ды што казаць! У Параскі вунь зяць, а й то не раўня Алёшку. Амаль штотыдзень прыязджае, не саромеецца і гной выкінуць, і пакасіць схадзіць. А кажуць жа, што і не просты чалавек, вучоны... Ну, няхай яму лацвей, таму Парасчынаму зяцю, у яго свой легкавічок, але ж ездзяць неяк і іншыя, не ўсе ж машыны маюць. Алёшка во з матацыклам цяпер, а ўсё роўна. Не, ён, адчувала, не рваўся дадому і раней, і цяпер. Бывала, па месяцу і па болей не прыязджаў. Яна дык і не наракала. Маладому маладое ў галаве. Адрабіў на заводзе, дык і пагуляць хочацца. Прыехаў, зрабіў што — добра, не зрабіў — такой бяды, сама не зломак. Яно, вядома, перад людзьмі і нялоўка часам было. Як жа: свой мужчына ў хаце, а йдзе да таго ж Даніка Аленчынага, каб гарод узараць. Але ж, падумаўшы, дык яно так і не так. Ён жа не дома — у Мінску! А прыедзе адведаць матку, дык і на тым дзякуй, на матку не забываецца. Не, не такі ўжо і благі яе Алёшка! Памагаў ці не памагаў — каму які клопат? Ёй тая помач яшчэ не надта і трэба. Знядошліцца — хай тады памагае. Тады як сабе хоча: ці тут хай матку глядзіць, каб не акалела адна, ці хай у той Мінск забірае. А пакуль яна сама сабе гаспадыня. Ці ж яна не бачыць, што Алёшку яшчэ і яе падмога патрэбна? Ці яблык той, ці скварка — каму ж яшчэ, як не Алёшку? Часам і капейку дасць. У горадзе, вядома, большы расход... Ат, няма чаго і думаць пра тое. Людзі часам абы-што звягаюць, і Валерык гэты таксама. Смаркач яшчэ, каб яе Алёшку бэсціць...

— Усё, цётка! — сказаў, атрасаючы плужок, Валерык.— Паеду, абганю яшчэ і Каці, ліха з ім!

— Дзякую, Валерык,— толькі сказала, спахапіўшыся. Згадала, што ў кішэню траяк узяла, гукнула: — Чакай жа, вазьмі во на кіно ці яшчэ на што.

— Ай, што вы, цётка! — хлопец адвярнуўся, сцебануў коней.

— Вазьмі, кажу! — яна дагнала яго і ледзь не сілком піхнула яму ў кішэню пакамечаную паперку.

Валерык усміхнуўся неяк загадкава, зноў замахнуўся пужкай:

— Ай, цётка, выдумляеце!

— Едзь, едзь,— сказала ўжо ці не са злосцю, быццам прамовіўшы сама сабе: бяры і не балабонь абы-чаго!

Пайшла ўслед за ім, зачыніла на вуліцу варотцы, зноў вярнулася ў гарод. Думала прайсціся барознамі, аправіць дзе бульбоўнік, ужо і ў разору ступіла і нагнулася, ды пачула — каровы па вуліцы зарыкалі. Парашыла: заўтра ўранку аправіць.

Загнаўшы ў двор Падласку, зайшла ў хату — даёнку ўзяць. Убачыла ў сенцах — бульба ў каструльцы на керагазе кіпела ўжо.

У хаце не стрывала, сказала Рыце:

— От і добра, дачушка, што здагадалася паставіць. Хай варыцца. Я толькі кароўку падаю, і будзем вячэраць.

Так да вячэры і не пагаварыла пра тое з нявесткай. І за вячэрай таксама болей маўчалі ці так, абы-што гаварылі. У рот, як і абедам, нічога Тацяне не лезла. Яна чагось, сама не ведае, раней з-за стала падхапілася, а за ёй і Рыта — Алачку спаць павяла. Ды і пасля, калі ўжо і Алачка заснула, і яна, Тацяна, прыбраўшы са стала і ўзяўшы дзверы ў сенцах на кручок, вярнулася ў хату, доўга маўчалі. Рыта на краёчку ложка, пры соннай дачцэ, прымасцілася, яна — на канапе, пад люстэркам. Сядзелі і маўчалі. Яна, Тацяна, ужо і злавацца на сябе пачала. Быццам у жмуркі адна з адной гуляюць!

Урэшце варухнулася на канапе, сказала, абы не маўчаць:

— Можа, тэлевізар уключыць?

Рыта не азвалася, як не пачула, і яна, Тацяна, зноў маўчала, ажно пакуль нявестка раптам не ўсхліпнула:

— Ой, мама, што мне рабіць?!

Тады кінулася Тацяна да яе, на ложак побач прысела, абняла яе за плечы:

— Ціха, дачушка, не трэба плакаць. Ты раскажы, усё раскажы. І самой палягчэе, і мне...

А Рыта яшчэ мацней расплакалася, плечы хадуном захадзілі.

— Перастань, дачушка! А то і Алачку разбудзіш, заснула во як салодзенька... Вытры слёзы. Ты мне скажы, як і што ў вас... Гэта ж не аб адным дні зрабілася...

Рыта адхінулася, адкінула з ілба валасы.

— Даўно, мама,— яна мо ўпершыню за сённяшні дзень зірнула ёй у вочы, і Тацяна чамусь не стрымала, адвяла свой пагляд — нібы збянтэжылася раптоўнае здагадкі, што гэта ж і яна, пэўна, вінавата ў той бядзе.— Як Алачка нарадзілася. Скора пасля таго... Я і не думала ні аб чым спачатку. Ці мала што можа быць? Мо на рабоце з кім пасварыўся, не паладзіў, яшчэ што якое. Прыйдзе, бачу — не ў настроі. Пытаюся: што, Алёша? А ён: адчапіся! Выпіты пачаў прыходзіць.

— Гэта злыбяда давядзе! — Яна, Тацяна, як сцепанулася — па спіне пабеглі дрыжыкі.

— Не, мама, не так каб і піў ён. Цяпер зачасціў, а раней нават і палучку прыносіў сухама.

— Дык а што, Рытачка?

— Не ведаю, мама. Які раней добры быў, дык такі зрабіўся, што і не пазнаць. Як падмянілі. Раней ці купіць што, ці зрабіць, дык пагаворым, параімся, а цяпер толькі і гыркае. То я лішнія грошы растраціла, то — лепш у сталоўку хадзіць, чым есці тое, што я наварыла, то яшчэ што... Ты, кажа, мне свет завязала.

— Які ж ты яму свет завязала?

— Каб жа я ведала!.. А ўсё пасля Алачкі. То радаваўся, як хадзіла ёй,— а то неўзлюбіў. Ноччу ні разу да яе не падняўся. Хварэла яна малой, і не адзін раз, дык я ўсю ноч не засну, над ёй сяджу, то ў калясцы трасу, то на руках гушкаю, а ён адвернецца да сцяны, каб святло было не ў вочы, і спіць... Вы не думайце, я не нагаворваю. Але ж і крыўдна. Ён на работу ходзіць, і я хаджу. А трэба ж і Алачку з ясляў забраць, і па магазінах з ёй пабегаць, у чэргах пастаяць, і на вячэру што зрабіць, і памыць, а яму гэтага быццам нічога не трэба...

— Я ж казала, дачушка, пакінуць Алачку ў мяне. Да школкі магла б тут пасвіцца.

— Што б вы з ёй рабілі, мама! Каб хоць на пенсіі былі. А то ж і ў саўгас ходзіце, і карова, кабан... А там жа, у яслях, іх і вучаць.

— Ці ж іншыя не аддаюць? А ўдваіх лацвей было б, пакуль кватэра будзе. Мо ўжо ж і чарга блізка?

— Мусіць, блізка. Летась нешта каля сотні наперадзе нас было. Але мне ўжо і кватэра тая няміла, калі жыцця няма.

Рыта зноў заплакала.

Слухала Тацяна гэтую блытаную гаворку нявесткі і нічога не разумела. Ну, пасварыліся раз-другі, дык жа сёння сварацца — заўтра мілуюцца. Да дзіцяці не падняўся, не ўпадабаў таго, што зварыла,— дык ці праз гэта сям’ю рашаць? Пэўна, недагаворвае нечага Рыта, не рашаецца сказаць.

Спытала, абы спытацца:

— Ну, а палучку хоць прыносіць?

Рыта адразу не адказала, доўга носам шморгала, вочы церла, пакуль прамовіла:

— Якую палучку, мама! Каторы месяц ні капейкі. Я, можа, і да вас не паехала б, калі б... Водпуск у мяне цяпер.

— Дык што ты, Рыта, бытта стыдаешся? — Тацяна ледзь не прыкрыкнула, ды спахапілася, зірнуўшы на Алачку.— Гаворыш, гаворыш нешта... Кажы прама, дачушка, што з Алёшкам?

— Дык жа я казала, мама. Кінуў ён нас, да другой пайшоў,— Рыта таксама як агрызнулася.

— І даўно?

— А ўжо месяцы два.

— Чаму ж адразу не сказала? Ці я табе чужаніца?

— Ай, мама, лёгка казаць! Ці ж я паверыць магла? Усё спадзявалася, што адумаецца, што скрут галавы ў яго нейкі,— Рыта апусціла галаву.

А на яе, Тацяну, як спакой які сышоў. Дагэтуль усё не верыла, што тое праўда, думала, што мо проста кошка дарогу ім перабегла, а цяпер — паверыла. Няйначай, нешта ў паглядзе Рыціным убачыла, у голасе яе адчула. Злосць у голасе нявесткі была, чаго раней ніколі не заўважала. Спытала ў Рыты:

— Ну, а табе сказаў хоць што?

— Што ён, мама, скажа! — Рыта таксама быццам паспакайнела.— Колькі разоў спрабавала пагаварыць. Дык як цвярозы — адмоўчваецца, а выпіты — біцца кідаецца. Сказаў, што дурны быў, пагарачыўся жаніцца, што трэба нам разводзіцца, бо палюбіў другую.

— А мо яшчэ і трэцюю ўпадабае?! — злосць ці хутчэй нейкая крыўда апаноўвала Тацянай.— Харошы сыночак! Добрую матцы вестачку прыслаў. Ды яшчэ з нявестачкай! — Памаўчаўшы, спытала: — А ты да начальства яго хадзіла? Мо прыжучылі б?

— Ай, мама, не хачу так. Начальства прывяжа яго да мяне, ці што? — Рыта паглядзела на яе нібы з папрокам.

Яна сумелася ад таго пагляду, уздыхнула:

— Маё ж ты дзіцятка, ведама. Але як топішся, дык і за саломінку хапаешся... Ну, а тая — што за краля? Сама бачыла ці людзі што казалі?

— І бачыла, і людзі казалі. Чорная, насатая... На дзесяць гадоў за Алёшку старэйшая!

— А божачкі мае! Рытачка, што ты кажаш? Ажно на дзесяць гадоў?

— Можа, і на ўсе пятнаццаць! — злосна адказала Рыта.

І яна, Тацяна, аж плечы ўгнула. Пакрыўдзілася на яе нявестка. Падумала, пэўна: ага, матцы зусім іншае баліць, ёй сына шкада!.. Зніякавела ад таго. Што ж тут зробіш? Апраўдвацца не будзеш. Ёй, вядома, адно баліць, а матцы... Хіба ж не дзве болькі ў яе, Тацяны? І іх, Рыты з Алачкай, шкада, але ж і Алёшкі таксама. Сын жа! Ну, валацуга, ну, скруціўся, як Рыта кажа, але ж, здаецца, лягчэй было б, калі б тое неяк больш па-людску зрабілася, каб з раўнёй сабе. А то — на дзесяць гадоў старэйшая! Як гэта да галавы дабраць? Скруціўся і яшчэ з кім!

Зірнула ўрэшце на нявестку і ўгледзела ў яе вачах як бы адчужанасць нейкую, угледзела і спахапілася, ажно кроў да твару прыліла. Таропка падалася да Рыты, ашчаперыла яе:

— Не злуйся на мяне, дзіцятка, не мела я нічога благога да цябе. Ты ж ужо сама матка...— І расплакалася, не стрывала болей.— Мне ж таксама цяжка. Які ж гэта заварот на яго найшоў? Чаму гэта вочы яго не туды глядзелі?

— На машыну глядзелі, мама,— Рыта вымавіла гэта спакойна, абыякава.

— На якую машыну, Рытачка? — яна спачатку і не зразумела, мо праз хвіліну перапытала.

— На «Масквіча», мама. Тая насатая «Масквіча» мае, і кватэру ледзь не на праспекце, і сама адна ў бацькі з маткаю,— Рыта гаварыла зласнавата, бы шпурляла ў свякруху слова за словам.

І не так самі словы, а тое, як вымаўляла іх нявестка, зноў быццам ацверазілі Тацяну, у вачах яе раптам пасушэла, рука паціху спаўзла з нявестчынага пляча.

— Ай, Рытачка, мо гэта людзі напрасліну кажуць? Ці ж ужо мой... Ці ж ужо Алёшка,— прапусціла яна слова «мой»,— такі прапашчы, каб на такое паквапіцца?

— Паквапіўся, мама.

— Не, дачушка, не! Не можа таго быць. Назвягалі табе людзі.— Яна паднялася з ложка, ступіла колькі крокаў на хату, быццам шукаючы вачамі нечага, але тут жа вярнулася назад, зноў прысела.

Рыта пакруціла галавой, буркнула:

— У яго самога спытайцеся.

— Спытаюся, дачушка, ой, спытаюся!..

І змоўкла. Бы раптам прапалі словы ўсе. Сядзела і маўчала. Бы скамянела. Глядзела ўтрапёна ў адно месца — на тое, як кружыўся, апякаючы крыльцы, вакол лямпачкі матылёк, і не дыхала, здаецца, і не думала ні аб чым. Яно, мусіць, думала, але ніводная з тых думак не затрымлівалася ў галаве, не праяснялася, не даходзіла да памяці. Доўга так сядзела. А потым уздыхнула глыбока і шумна, з нейкай няпэўнай рашучасцю паднялася з ложка і сказала, ледзь не загадала:

— Лягай спаць, дачушка!

Ступіла да дзвярэй, намацала, не гледзячы, выключальнік і пстрыкнула кнопкай...

Задрамала яна той ноччу, пэўна, пад самую раніцу. Лягла так, як сядзела з Рытай,— нават сукенкі не скінула. Ногі пад коўдру сунула, скруцілася абаранкам і сцішылася. Ды хіба да сну было? Чула, што доўга не засынала за шафай — усё ўздыхала ціхенька, каб не выдаць сябе, варочалася з боку на бок — нявестка, і сама таксама ўздыхала ў падушку і асцерагалася паварушыцца, асцярожна выцягвала з-пад сябе здранцвелую руку,— каб лішнім рухам не выдаваць сябе і не турбаваць Рыту. Думкі раіліся ў галаве, блыталіся. І пра Алёшку думала, і пра Рыту з Алачкай, і пра сябе. Пра сябе, дай ты веры, больш за ўсё. Як успомніць што, дык тая згадка, быццам нітка, сучыцца і сучыцца.

А яшчэ — пра Пецьку. Як і на лузе, збалеўшыся ўся ад таго круту ў галаве, зноў прастагнала-прашаптала нема: «А мой жа ты Пецечка!..»

Абодвух яе Пецькаў — і мужыка, і брата — пахавалі на адных могілках, у тым кутку, дзе ў сорак трэцім пахавалі сямёра іншых партызанаў. Партызаны хацелі хаваць іх самі, але ні Тацяна з маткай, ні Кастусь Раманкевіч не пагадзіліся. Чаго гэта, каб хто сказаў, іх будуць хаваць чужыя людзі, калі ўжо нашы вярнуліся?

Кастусь Раманкевіч так і сказаў партызанскаму начальству:

— Дзякуем, але ўжо не турбуйцеся. Памагчы чым, дык яно — калі можаце, а так мы ўжо самі. Іх не прыждалі, сынкоў нашых, але ж самі во дажылі, што дрыжэць не трэба. І я, і нявестка во...

Але, Кастусь Раманкевіч зваў тады яе, Тацяну, нявесткай. І пасля яшчэ калі-нікалі абзываўся да яе словам, хоць адчувала, што з кожным разам у слове тым было ўсё болей жарту. Мо і горкага, але жарту. Добры чалавек быў, свёкар яе нязнаны. Дарма, што часта дзяцініўся. Яе, Тацяну, ніколі і словам не зачапіў, не скрыўдзіў...

Нагаласілася яна тады! Дзве дамавіны паставілі побач, абапал шырокай — на дваіх — ямы, і абедзве тыя дамавіны родныя. Людзей сышлося шмат, партызанаў. Але што ёй усё тое? Кінецца, адну дамавіну ашчаперыць, потым да другой укленчыць, а тут матка заходзіцца... З Пецькам, з Раманкевічам, дык як след і не развіталася. Прыпала да яго ў астатні раз, а ўжо мужчыны века паднялі, каб труну забіваць, дык яна толькі рукі яго халодныя цалавала. Рукі тыя і запомніла болей за ўсё: нязвычна гладкія і белыя, спалатнелыя, з надта чамусьці доўгімі пальцамі, чужымі, нягнуткімі.

Ажно ледзь не захварэла тады. Яно, пэўна, і хварэла, але не да хваробы было, на нагах яе перахадзіла. Мо ёй здавалася толькі, але ж думала, што ў яе з Пецькам павінна было нешта быць. І самой быццам здавалася, і жанчыны казалі, што нібы так яно пачынаецца. Але ж няпраўда, мусіць. Пэўна, нічога і не пачыналася, бо няўжо, як бабы кажуць, перагарэць можа ад гора ўсё? Не, байкі, пэўна! Чаго ж яно пасля не перагарэла, калі сама не хацела? Ці ж яна забылася, як знарок цабэрак цяжкі падымала, матцы нічога не кажучы? Дык жа не перагарэла і не сарвалася? Матка пасля, як уведала, нават сварылася на яе. Казала:

— Ці ты, дачушка, галавы не маеш? Сорам вачэй не выесць, а здароўе б падарвала. Дык не была б нікому патрэбна і без дзіцятка таго...

Тую хваробу сваю яна і хваробай не лічыла. Гэта цяпер папрывыкалі: ледзь катораму што забаліць, дык адразу да доктара. А тады? Ці мала чаго можа нядужыцца! Ды і маладая была, каб хварэць, вылежвацца. А там жа праз нейкі месяц і зусім не да хваробы зрабілася. Яшчэ людзі душой не акрыялі, ад вайны не адышлі, а за калгас узяліся, аднаўляць пачалі. «Полымем», як і да вайны, назвалі. А з чаго той калгас рабіць было? Нейкія тры кані-здыхляціны ды пяток авечак, якіх у гарнізоне немцы не паспелі зжэрці. А да ўсяго — ні хлявоў, ні пуні, ні вупражы, ні плуга ці панарада якога. Адна назва — калгас! І раптам зваліўся ўвесь той клопат на яе...

Старшынёй стаў Юлісь Качан. Быў ён у партызанах недзе ў другім атрадзе. І надта ж не пашанцавала яму. Параніла яго аднойчы. Лёгка параніла, у руку. Ён наган трымаў, і ў гэтую руку куля пацэліла, далонь прабіла. Качан на рану асабліва не зважаў — перавязку зрабілі, і ўсё тут. А яна вазьмі ды пачні гнаіцца, і скончылася тым, што адрэзалі яму руку ледзь не па локаць. Расказваў, што рэзалі звычайнай нажоўкай. Навастрылі, як брытву, і рэзалі. Казаў, сам глядзеў спачатку, а пасля звяў, у вачах пацямнела. Яна, Тацяна, як слухала, дык сама ледзь не ўмлела. Гэта ж казаў, што нават і пасля, як і беспрытомны быў, усё роўна чуў, як піла па косці скрыгатала...

Стаў Качан старшынёй і зайшоў аднаго разу да яе, Тацяны.

Падтрымліваючы сваю куксу, якая ўсё яшчэ балела, пачаў:

— Не палохайся, дзеўка, што скажу, дзела ест да цябе.

— Што такое, дзядзька Юлісь? — сама яшчэ не ведаючы чаго, насцярожылася яна.

— Прыйдзецца табе, дзеўка, у брыгадзірах пахадзіць. Першай брыгадай будзеш камандаваць. Сваім канцом. А ў тым канцы сяла будзе стары Папковіч.

— Ты што, дзядзька, здурнеў? — яна ажно сумелася.

— Не здурнеў, і ты не дурней. Пакуль больш нікога няма. Дык і пабудзеш брыгадзірам. Ты дзеўка вучоная, у партызанах троху абцерлася, у крыўду сябе не давала... Адным словам, будзеш камандаваць брыгадай!

Тут і матка яе не стрывала:

— Ты, Юлісь, часам не выпіў? Які з Танькі брыгадзір? Хто яе слухаць будзе? Што яна ўмее?

А Юлісь на матку ажно ботам па падлозе грукнуў:

— Цыц! Не цябе сватаю! З дачкой гавару. Да яе ў мяне дзела! — І да яе, Тацяны: — Стараваты я ўжо з табой жартаваць. Лічы, што зацверджана. Зразумей, дзеўка, няма больш каго ставіць. Вернуцца мужчыны, тады пабачым.

З тым і з хаты пайшоў. А яны з маткай — у слёзы. Які з яе брыгадзір? Гэта ж людзі засмяюць. Што гэта Юлісю ў галаву ўбілася? Думае яна гэтак і плача. А матка памагае:

— Не згаджайся, дачушка. Ты не парцейная, нічога яны табе не зробяць. Не згаджайся, і ўсё тут!

Вядома, нічога не зробяць, калі адмовіцца, але ж, мусіць, Качан не сам па сабе да яе прыйшоў.

А матка і палохаць пачала:

— Здарыцца што, дык яшчэ і пад суд пойдзеш! Чуеш, Танька?

Хліпала яна і маўчала. А матка тое яе маўчанне па-свойму зразумела, пачала бэсціць дачку: што яна і гультайка — пасцелі за сабой не засцеле, і недарэка, і такая вучоная, як авечка, што ў іх да вайны была,— усё свайго двара не пільнавалася. Тацяна не стрывала і агрызнулася:

— Але ж да мяне прыйшлі, а не да каго!

Матка адно сказала ў злосці:

— Ат, што з дурнем гаварыць! Папомніш мае слоўцы, ды позна будзе!

А яна, на злосць матцы, парашыла: пагодзіцца. Хай гультайка, хай недарэка, хай авечка дурная, а — пагодзіцца!..

А сустрэла Качана, дык той смеласці як і не было, слова вымавіць не магла. Адно выціснула з сябе:

— Не, дзядзька, не змагу я. Дальбог жа, не змагу.

Качан быў у добрым настроі — пэўна, не надта балела кукса, бо не раскрычаўся, а моўчкі ўзяў яе за локаць, сціснуў лёгенька пальцамі левай рукі, спакойна сказаў:

— Бачу, дзеўка, што надумалася, рашылася. І правільна! Пра цябе ўжо гаворка там была... Адно — не палохайся. Дзела, вядома, для цябе новае, але ж будзем неяк рабіць, разам думаць. Людзей жа ты ведаеш...

І пачала яна хадзіць у брыгадзірах. Цяпер успамінаць тое і горка, і смешна — ужо як і не верыцца, што была яна брыгадзіркай. Але ж — была! Хто можа забыць, а толькі не яна. Гэта ж не было за што рук зачапіць. Ні ўзараць, ні пасеяць. Жыта па зернетку збіралі той першай восенню. А вясной зноў па хатах хадзіла, упрошвала жанчын, каб адшкадавалі бульбы хоць па кошыку...

Ат, што цяпер тое ўспамінаць! Каму гэта ўсё цікава? Хіба што такім, як сама яна, Тацяна. Бо маладзейшым іншае ў галаве. Ім што? Было дык было, даўно быллём парасло. Ці казку ім расказвай, ці праўду кажы — пасміхваюцца толькі. Алёшка во — усё дурыў галаву з матацыклам: вось добра б было, не трэба ў аўтобус ціснуцца, калі захацеў, тады і падскочыў у сяло... І купіла ж! Думала, каб дзешавейшы які, а ён сваё:

— Не, мама, калі ўжо купляць, дык каб машына была, не драндулет...

Шэсцьсот, здаецца, вылажыла. Гэта ж і нядаўна зусім было, вясной леташняй, а во ўжо, Рыта кажа, на машыну паквапіўся. Няўжо праўда?

Не ішоў сон да Тацяны. Ніяк не ішоў...

Чацвер, 29 чэрвеня

Але ж і світае хутка ў чэрвені! Толькі, здаецца, пашарэла ў хаце, а ўжо, глядзі, і сонца выкаціцца. Гэта ж нейкіх хвілін пяць назад не магла даўмецца, што там вісіць, між шафай і вушаком, нічога ж, здаецца, не вешала, узіралася ў ранішнюю ці то яшчэ начную бялёсасць, што панавала ў хаце, і не магла разгледзець, а вось ужо зусім добра відаць — халацік Рыцін. Вунь, гузікі нават відаць — матава-беленькія, з дзвюма дзірачкамі, і жоўценькія кутасікі на кішэнях, і такая ж жоўценькая аблямовачка на каўнерыку, на крыссі.

Адкінула яна коўдру, спусціла ногі на падлогу, намацала тэпці. Адчула нагамі мяккі, цёплы ворс і ў каторы ўжо раз падумала-пасміхнулася сама сабе, што гэтая гарадская завядзёнка з тэпцямі зусім і неблагая. Гады, мусіць, са тры назад купіла сабе гэтыя тэпці — скураныя, на тоўстай мяккай падэшве і з ворсам усярэдзіне. Добра ў іх і па хаце тупаць, і можна ўлетку, як суха, на двор выйсці.

Зірнула на нявестку, на Алачку. Рыта спала, па-дзіцячы падлажыўшы руку пад шчаку. Унучка ж з-пад коўдры вылузалася, на жывоціку спіць, абняўшы падушачку ручкамі. Падышла Тацяна да ложка, малую прыкрыла, ціхенька ўздыхнула. Падумала была пра Рыту: вось спіць сабе і не чуе, што дачушка побач акалела ўся, голенькая. Ды зірнула зноўку на нявестку, і нейкая цёплая хваля падкацілася да сэрца:

— Матачка ты матачка! І сама яшчэ дзіця горкае. Прыехала пажаліцца, і не да мамкі роднай, а да...

І варухнулася ў яе, Тацянінай, галаве думка: не дасць яна Рыты ў крыўду! Як яно будзе, што там на самой справе ў яе з Алёшкам зрабілася, а — не дасць!

З гэтаю думкаю выйшла ў першую хату, асцярожна прычыніўшы за сабою дзверы: хай паспяць яшчэ.

Раніца пачыналася для яе звыклымі, заўсёднымі клопатамі. Падаіла Падласку і прагнала яе ў поле, малако працадзіла, з Шулячыхай троху пастаяла, як вады хадзіла, пасля бліны ўчыніла — і Рыта, і Алачка любяць іх з маслам, бульбы саганок наабірала — «мо з’ядуць з кіслым малачком», схадзіла пад паветку, прынесла дроў, у печы злажыла, нават трэсак падклала — пасля астанецца толькі сярнічку паднесці, урэшце, абуўшы гумовікі, пайшла ў гарод — пакуль спаць будуць яе госці, прабяжыць яна па барознах, аправіць бульбу па ранішняй волкасці.

Гэта ж самае рабіла яна і ўчора, і заўчора, гэтым былі заняты ўсе яе ранкі,— да той пары, калі будуць ісці на работу жанчыны і гукнуць яе з вуліцы, і тады яна, Тацяна, укусіўшы што на скорую руку альбо і так, нашчаком, укіне ў прабойчык сяней замок, ключ ад якога згубіўся яшчэ ці не пазалетась, кінецца іх даганяць. Аднак сёння рабіла яна ўсё як няўцямна, без адчування таго, што гэта трэба рабіць, а з нейкаю не то абыякавасцю, не то роспачнасцю — трэба ж нешта рабіць! Непрыемна, надакучліва паколвала ў скронях — бы там хто малаточкамі стукаў, смактала пад грудзямі. Мо ад таго, што амаль не спала? А мо ад думак гэтых неадчэпных? Без ахвоты і смаку, а так, з надзеяй, што будзе лепш, сербанула колькі лыжак сыраквашы — перад тым як ісці ў гарод, але ўсё адно было млосна, усярэдзіне як пякучка пякла. Рачкавала ў бульбе, кідала ў кошык, абрываючы карэньчыкі, зелле і паламанае каліўе бульбоўніку — будзе ў абед што свінчаці даць, корпалася ў пульхнай і цёплай з начы — ажно дзіўна — зямлі, а ў галаве доўжыліся-снаваліся тыя ж, што і ўначы, думкі-згадкі...

Брыгадзірства яе пачалося са... школы.

Да вайны ў іхніх Жылічах была добрая школа. Перад самай вайной і збудавалі яе — вялікі, прасторны будынак на месцы былой воласці, сярод старых, высачэзных таполяў. Яна, Тацяна, ужо і не хадзіла ў тую новую школу, у старой адвучылася, дзе было ўсяго тры класы, а ў новай — ці не ўсе сем і настаўніцкая. Добрая школа была! Надта па-людску і дарэчы ўсё было даведзена: і выфарбавана, і выбелена, вакол нізенькі штыкетнічак пастаўлены, вапнай пабелены, масткі драўляныя ад вуліцы да ганка і па двары школы пракладзены. Тацяне здаецца, што і ва ўсім раёне лепшай школы не было.

І трэба ж — згарэла новая школа. У першы ж дзень, калі праз сяло немцы ехалі. Спыніліся яны ў школе ці на адпачынак, ці на нараду якую, ненадоўга, мо на гадзіну, а як паехалі, дык пакуль людзі на вуліцу павылазілі, пакуль агледзеліся, школа палала — не падступіцца. Амаль нічога і не ўратавалі. Адно — парты ацалелі. Іх павыносілі на лета ў двор, каб дзе каторую падрамантаваць і перафарбаваць. Неўпрыкмет людзі парасцягвалі парты па дварах. Хто ў гародчыку цэлую паставіў, а хто, адрэзаўшы і пашчапаўшы на дровы сталы з вечкамі, пакінуў для якой патрэбы толькі лаўкі са спінкамі. Памятае яна, Тацяна: тады, у вайну, ледзь не ля кожнага ганка стаяла лаўка — ці вядро вады паставіць, ці калі і самому прысесці.

Ну, а тады, у сорак чацвёртым, як нашы прыйшлі, вырашылі адкрыць школу ў хаце Данілы Лобіка. Быў у Жылічах кулак такі — Даніла Лобік. Як калгас арганізоўвалі, яго з сям’ёй вывезлі — казалі, у Котлас. Яна добра помніць, як забіралі з Лобікавага двара дабро. Шмат вазоў было ўсяго: і жыта, і бульбы, некалькі панарадаў новых і саней, вопратка розная, палатно. Але найболей запомнілася, як рагаталі людзі, калі з гарышча Лобікавай хаты знялі ці не тры капы пяньковых і лыкавых лапцяў. Цэлы панарад з коптарам накідалі! І яна, Тацяна, рагатала разам з усімі, а чаго — дык і не ведае. Мо ўжо і тады разумелі людзі, якое гэта багацце — лапці, няхай іх і тры капы?

Лобікава хата была вялікая, на дзве палавіны. Між імі былі сенцы — без падлогі, але з печчу. Зрабілі ў хаце пасля калгасныя яслі. У сенцах была кухня, на адной палавіне дзеці абедалі і гулялі, а на другой — спалі: уздоўж сцен пароблены былі тапчаны-палаці.

У вайну хата ацалела. Нават і страха не надта каб пякла. Адно што лежакі на гарышчы папрэлі, паразвальваліся. Вось у ёй, былой Лобікавай хаце, і надумаліся адчыніць школу. Часу да верасня аставалася мала, а на падлогу дзяцей не пасадзіш. І тады нехта ці не з падлеткаў успомніў лаўкі са спінкамі, што стаялі ледзь не ў кожным двары. І то праўда! Сабраць тыя лаўкі, пазбіваць з дошак сталы-казлы — хай яно і не вельмі, але вучыцца можна.

Чаму даручылі сабраць па сяле тыя лаўкі ёй, Тацяне, яна і сама не ведае. Пэўна, не было каму. Дырэктар школы, калі не забылася, быў прызначаны ўжо — хворы на сухоты Антон Трухан, па мянушцы Квочка. Які там настаўнік быў з яго. Да вайны скончыў у суседняй Гайнаўцы дзевяць класаў. Ну, але ж тады і такіх няшмат было. Хлопец ён, праўда, быў начытаны, болей за яго ці прачытаў хто тых кніжак у Жылічах. Ён і ў вайну кніжкі чытаў. Пайшоў быў у партызаны, але прабыў там нядоўга — прастудзіўся ў лесе, і яго, ледзь жывога, прывезлі да маткі. Ён, мусіць, і павінен быў збіраць тыя лаўкі, але ўсё ў раёне прападаў, каб кніжак якіх ды сшыткаў расстарацца. Мусіць, таму і сказаў ёй Качан:

— Запражы Дэраша, ён дужэйшы і спраўнейшы, і праедзь па сяле. У каго ўгледзіш — забірай! Раз яны казённыя, дык, дзела такое, не цырымонься.

Яна і паехала. Памочнікаў у яе сабралася — ці не цэлая рота: ад пяцігадовых жэўжыкаў, якім яшчэ і не да школы было, да падлеткаў, што і яе, Тацяну, перараслі. Дык яна сама нават і на двор ні да кога не заходзіла. Хлапчукі навыперадкі адзін перад адным усё абшныпараць: і двары, і дрывотні, і загуменні. Ды людзі і самі выносілі тыя лаўкі.

Адзін толькі Гэрц гвалт падняў. Калі дзеці панеслі з яго двара лаўку, ён выскачыў на вуліцу, размахаўся перад Тацянай кулакамі:

— Ты мне, гэрц, свае партызанскія замашкі не паказвай!

Яна сумелася ад неўспадзеўкі такой, але не стрывала:

— Гэта ж не тваё, дзядзька, школьнае!

Але Гэрц разышоўся:

— Ведаю, што школьнае, але на маім двары стаіць, і ты без спросу пе руш! Начальніца мпе, гэрц!

Што з таго Гэрца возьмеш? Гэрц і ёсць Гэрц. Змалада хваробу сабе займеў — грыжу — і насіўся з ёй, як дзіця з цацкай. Праз гэта, пэўна, і дзеўкі яго ганьбілі, бо ажаніўся Гэрц позна, ці не пад сорак гадоў, і прывёз сабе жонку аднекуль здалёк — маўклівую, быццам рыба, і непрыгожую, рабатую Марылю. Яе ў сяле, пэўна, на здзек, Лялькай ахрысцілі. Іначай ніхто і не зваў. Адно яны самі сябе па імёнах звалі: яна яго — Алісейкам, ён яе — Манюняй. А ўсе — Гэрц і Лялька. І за вочы, і ў вочы. А яны і не крыўдавалі, адгукаліся. Яна, Тацяпа, спачатку спрабавала была зваць яго дзядзькам Алісеем, ды часта забывалася і, бачачы, што яму тое ўсё роўна, перастала пільнавацца. Гэрц, як яна памятае, ніколі нічога ў калгасе не рабіў. Ды і дома болей адседжваўся, каб калі вядро вады Ляльцы прынёс. Калі што хто казаў часам, чаму ў калгас на работу не ходзіць, Гэрц уздыхаў і ледзь не са шкадаваннем казаў:

— А мне, братка, няможна на пуп браць. І хацеў бы, а не магу — кішкі ўніз збягаюць.

Сёй-той, не стрываўшы, кідаў:

—А Сымон Паўлінкі? У яго ж таксама грыжа, а робіць, як усе!

На тое Гэрц, быццам выхваляючыся, быццам з гонарам, адказваў:

— Дык жа ў яго, гэрц, у адной пахвіне, а ў мяне — у абедзвюх!

Лялька ж яго рабіла і за сябе, і за яго, і дома, і ў калгасе. А Гэрц днямі на лаўцы, каля свайго гародчыка-кветнічка, адседжваўся. Сядзіць, цярэбіцца, бы курыца ў пяску, і другіх павучае. Па ім дык і тое не так зрабілі, і гэта не па-гаспадарску парашылі.

Да вайны на Гэрца асабліва не зважалі — было каму рабіць і без яго. А па вайне, калі пааставаліся адны бабы, дзеўкі ды падлеткі, не лішнім аказаўся і Гэрц. Качан і пачаў быў яго прыструньваць. Ды нічога не атрымалася. Адбрэхваўся Гэрц:

— Ты ж ведаеш, Юлісь, які з мяне работнік. Каб мог, то ж я б, гэрц... Мяне ж і на вайну не ўзялі, а ты, гэрц, кажаш...

— То ты б хоць пастаяў пры жанках, падказаў што, параіў! Усё ж мужчына ты, здаецца,— казаў Качан.

— Ну, падказаць, параіць — гэта, гэрц, я магу.

І зрабіўся Гэрц, як смяяліся ў сяле, «інструктарам». Радзей і Гэрцам пачалі зваць, а ўсё — «бабскі інструктар» ды «бабскі інструктар».

Але і інструктар з Гэрца быў такі ж, як і работнік. Помніць яна, Тацяна, як перавозілі зруб з дзядзінца на Лобікава гумно, каб якую канюшню і аўчарнік агораць. Пачалі той зруб раскідаць. Камандаваў жанчынамі ды падлеткамі Гэрц. І дакамандаваўся: скацілася зверху бервяно і прыціснула самога інструктара. Не надта, праўда, але пакульгаў тыдні са два. Дык пасля і ад інструктарства адмовіўся, зноў заняў свой пост на лаўцы пры гародчыку.

Ліха б з тым Гэрцам было, надта б і ўспамінала яго Тацяна, каб ён языком не мянціў! Хіба яна не ведае, хто пра яе пагалоску — пра «партызанскую нявесту» — па сяле пусціў? Вядома, хто — Гэрц! Але і за тое яна на яго не злавалася. Хай сабе пабрэша, калі так хочацца. Чаго яна дараваць яму не магла, дык гэта таго, што ён Алёшку ў вушы ўвёў. Стары чалавек, а на такое рашыўся!

Алёшку гадоў сем было. Пераняў яго Гэрц на вуліцы і пачаў:

— Дык ці ведаеш ты, гэрц, хто твой бацька? Ага, партызан, значыцца. Так мамка сказала. Але, але, гэрц, што ж яшчэ яна скажа табе! Дык жа ведай, гэрц! Ніякі ён не партызан, а... Ды што я табе казаць буду? Ты, гэрц, пра тое ў яе самой спытай. Тады і будзеш ведаць, ці ты бацькаў сын, ці байструк. Бяжы і спытайся...

Памёр Гэрц не так даўно, пра мёртвых нельга благога казаць, але і сёння не забылася яна на сваю крыўду.

Як успомніць, дык і злосць ранейшая ажывае: рана тая зноўку баліць.

Гэта ж прыбег тады Алёшка дадому. Дурненькі яшчэ быў, не разумеў нічога. Прыбег і пытаецца:

— Мама, дык мой тата не партызан?

— Скуль ты ўзяў, сынок? — не знайшлася што больш сказаць яна, перапалохалася, хоць і ведала, хоць і чакала, што некалі спытаецца сын пра тое.

— А дзядзька Гэрц казаў, што байструк я, што тата мой не партызан.

Не адвяла яна вачэй сваіх, глядзела проста ў сынавы вачаняты, хоць і пакутліва было тое.

— Не слухай ты, сынку, таго дзядзькі дурнога! Я ж табе казала. І сама я была ў партызанах, і тата наш. Там, у партызанах, і ты ў нас знайшоўся. Гэта ж усе людзі ведаюць. І Гэрца ты не слухай. Ён хоць і стары, але дурны. Абы-што брэша.

Не ведае яна, паверыў ёй тады Алёшка ці не. Пэўна, паверыў. Але па сынавых вачанятах зразумела, што засталася ў Алёшкавай душы і нейкая кропля сумнення, і баялася, і чакала, што некалі зноў сын прыбяжыць да яе з тым жа пытаннем.

А ўсё — праз Гэрца. Людзі ж ашчаджалі яе і сына, не лезлі сляпіцаю з насмешкамі ці падцінаннямі. Нашто ўжо дзеці да розных крыўдлівых мянушак здатныя, і сваркі ў іх часцей надараюцца, а неяк жа так абыходзілася, што да таго Гэрца яе Алёшку, здаецца, ніхто не папікнуў байструкоўствам.

Яна так і не сказала Алёшку праўды. Малы быў, дык казала тое ж, што і тады, пасля першай Гэрцавай брахні, а потым, як падрос, дык, мусіць, і сам нешта зразумеў, перастаў пытацца. Так і вялося: ён маўчыць і яна маўчыць. А як пасталеў, дык, мусіць, саромеўся пытацца. Вядома, саромеўся!..

Пачула Тацяна, што быццам клямка бразнула. Ці Рыта выходзіла на двор, ці мо хто прыходзіў? Разагнулася яна ў баразне, атрэслася, пайшла да ганка.

Зазірнуўшы ў хаце на чыстую палавіну, угледзела, што Рыта з Алачкай на нагах ужо. Унучка нават адзета была, а нявестка ложак засцілала. Тацяна азвалася да іх з парога:

— Хай жа бы яшчэ паспалі. Так раненька ўспароліся.

— Выспаліся, мама. Мы і там заўсёды ў сем падымаемся,— сказала Рыта.

У голасе яе Тацяна не пачула ні ніякаватасці, ні крыўды. Наадварот, падалося, што нявестка, няйначай, акрыяла, павесялела за ноч. І таму ўздыхнула Тацяна з палёгкай, і быццам адразу ж пакінулі вызвоньваць сваю чачотку малаточкі ў скронях.

— Ну, то і добранька. Зараз я ў печы запалю, блінкоў напяку. Пакуль будзеце бліны есці, дык і бульба паспее, і яешня... Ну, то і добранька,— паўтарыла, прычыняючы дзверы.— Гуляйце пакуль.

Чырканула яна сярнічкай, паднесла да трэсак — тыя ўраз успыхнулі. Выцягнула з коміна юшку. Хоць і лета, але комін закладвала. Не адразу, як выпаліцца ў печы, а пазней, часам і па абедзе — так, здавалася, лепшы дух у хаце. Падняла на прыпек і падсунула да агню два чыгуны з паронкай — курам і свінчаці на сёння і на заўтрашняе паўдня. Чыгуны можна было б паставіць і пазней, калі дровы прагараць, але ж іначай бліноў не спячэш, блін полымя любіць, а між чыгунамі зручна патэльню прытаркнуць. Пакуль угарацца дровы, адхінулася замяшаць і занесці свінчаці. Ажно і Рыта выйшла да яе ў запечак.

— А што мне рабіць, мама? — спыталася.

— Ат, дзіцятка, а што табе рабіць?

— Вы, мама, заўсёды так. Самі ж нешта робіце. Цэлую раніцу на нагах,— Рыта стаяла ў праходзе, расхінуўшы дзве палавінкі паркалёвай занавескі, што адгароджвала запечак.

— А хай цябе кот убрыкне, з дзяўчынай! — Тацяна ажно ўсміхнулася.— Ну і праўда ж, таўкуся цэлую раніцу. Як карову прагнала, так і таўкуся. У бульбе троху пакорпалася, бо ўчора поцемну няможна было... Хочаш, дык мо падлогу падмяцеш?

— А можа, памыць?

— А не, Рытачка, не трэба. Яна чыстая, нядаўна мыла, пяску толькі нанасілася. А пачні мыць, дык на мокрую яшчэ болей набярэцца. Так падмяці, калі не лянуешся. Малой во лепш будзе гуляць, яна ж усё на падлозе... Венік у сенцах! — гукнула мацней, бо Рыта ўжо валакла на двор ходнікі вытрасаць.

Як толькі Рыта ўправілася з падлогай, Тацяна паклікала яе і Алачку за стол.

— Ідзіце, дзеткі, ешце, пакуль гарачанькія. Я й шмат напякаць не буду, бо халодны блін — сабаку хіба. Масла не шкадуйце, не куплёнае.

— А вы, мама, чаму самі не сядаеце? Нам усё носіце і носіце, а самі і не прыселі,— нявестка падсунула да стала табурэтку.— Сядайце!

— А не, дзіцятка, я троху пазней,— яна зняла фартух, выцерла рукі.— Вы ешце, на мяне не зважайце. Я падбягу, гляну, які нарад сёння. А мо і на вуліцы каго сустрэну, дык тут жа і вярнуся, не паспее астынуць.

Ёй і праўда не давялося бегчы туды, пад Пётраву хату, дзе ён на слупе вывешваў нарад,— якраз ішла адтуль Маруся Адарчына. Дзеўка і сказала, што і сёння ўсім жанчынам — на сена, толькі ўжо не ў Карчаватку, а на Лугавінне, за канаву. Дык Тацяна і ў хату тут жа вярнулася.

Рыта і Алачка даснедвалі. Прысела за стол і Тацяна. Наліла сабе малака кіслага, бульбіны ўкусіла. Есці не хацелася, хоць уга ўжо каторы час на нагах. Наранку ёй нешта ніколі есці не хочацца, у абед, зазвычай, заадно і снедае. Хутчэй для блізіру, каб нявестка лішне не думала, пажавала троху. Падумала, што возьме з сабой кілбасы нявестчынай — мо ў полі з’есца смачней. Сядзела за сталом моўчкі. Адно — унучку ўпрошвала, каб малачко выпівала да дна.

Толькі пасля ўжо, калі Рыта з Алачкай дзякуй сваё сказалі, калі прыбірала, спяшаючыся, са стала, бо, чула, жанчыны ішлі вуліцаю і трэба будзе іх даганяць, прамовіла:

— Заўтра ж, пэўне, і Алёшка прыедзе.

Сказала, зусім забыўшыся, як і ўчора, што Рыта не так, як раней, з ёй снедала. Сама сабе веры б не дала, што можа быць такое, што надыдзе на яе насланнё такое — начыста забылася. І ачомалася, калі здзівілася, што Рыта на яе словы не азвалася, і ажно пачырванела ад няёмкасці, быццам яе заспеў хто за нечым непрыгожым.

Жанчын яна не дагнала ўжо. Добра, Манька здагадалася пачакаць яе. Дык разам ішлі на Лугавінне. Яна, Тацяна, усё яшчэ не ачомаўшыся ад таго наслання, пра яго ж і з Манькай загаварыла.

— Мая ты Манечка, дальбог жа, памяць адняло. Усю раніцу так добранька было, ні яна да мяне пра тое, ні я да яе, от так, здэцца, усё, як і раней у нас. А пад канец самы, калі ўжо з хаты выходзіла, вазьмі ды ляпні.

А Манька, як заўсёды, толькі плюнула:

— Трасцу на цябе, як ты з ёй носішся! Пакрыўдзіла! А што, каб хто спытаў, ты кепскае сказала?

— Дык жа я, Манечка, не кажу, што кепскае. Проста — не хацела тое казаць, а сарвалася. Я ж думала, хай адыдзе дзеўка, акрыяе, дык пасля і сама раскажа.

— Ну, а хоць што гаварыла?

— Што ж яна скажа. Тое, што і ўчора.— Тацяна перавяла дух.— Што пайшоў Алёшка да другой. На машыну бытта паквапіўся.

Яны ішлі далёка позаду жанчын і не баяліся, што іх могуць пачуць,— гаманілі ўголас.

— Што, ва ўхажоркі машына ёсць? — перапытала Манька.

— Анягож!

— Матацыкл прыеўся ўжо, машыны захацелася! — Манька сказала зласнавата, і яе, Тацяну, гэта здзівіла. Ведала: любіла яна Алёшку, малога песціла больш, чым яна сама, і пасля заступалася за яго, нават перад ёй, Тацянай. А вось жа — асуджае. А што ж тады чужыя скажуць?

— Хто ж яго ведае, Манечка,— сказала, памаўчаўшы.— Можа, сам прыедзе, тады ўжо...

— Прыедзе,— буркнула Манька. Спакайней дадала: — Ну, а Рыта чаго прыехала? Пажаліцца табе ці яшчэ чаго?

— Пажаліцца... Пажаліцца да роднай мамкі едуць,— Тацяна ўздыхнула.— Як ты, Манька, не разумееш! Куды ж ёй яшчэ было ехаць? Водпуск жа ў яе. Алёшка каторы месяц ні рубля не дае, а і за кватэру, і за яслі, а колькі Рыта і палучае...

— Дык што, з работы сарвалася?

— Водпуск жа ў яе, кажу!

— Дык на месяц і прыехала?

— А хто ж яе ведае...

Некаторы час ішлі моўчкі. А калі мінулі Буду і пераходзілі па дрогкіх жэрдачках канаву, за якой пачыналася Лугавінне, Манька сказала:

— Ты ўжо лішне не бядуй. Неяк жа будзе. Алёшкі пачакай. А да Рыты мо і праўда з роспытамі тымі назаляцца не трэба.

Яна адно і прамовіла:

— Дык я і кажу, Манечка. Хай адыдзе...

На пакошы раса апала ўжо, і жанчыны ўвішна, адна перад адной, пачалі раскідваць копы — не растрасаць, а толькі раскідваць, бо сена было амаль сухое: хай трошку праветрыцца, дачахне, дык пасля абеду можна будзе спакойна стагаваць.

Не ўспамінала яго Тацяна, даўно ўжо не ўспамінала. Старалася не ўспамінаць, гнала прэч ад сябе думкі, калі ён часам і згадваўся, выкрасліла яго са свайго жыцця яшчэ з тае пары, як уцёк ён, на партфель свой забыўшыся. І каб во не з Алёшкам тое, дык ці ўспомніла б. А вось зараз нечакана згадалася ўсё, ажно да драбніц. Пераходзіла ад капы да капы і, сама таго не жадаючы, вярталася памяццю ў першае пасляваеннае лета, калі была яна брыгадзіркай і калі ён навязаўся на яе галаву...

Ліха яго ведае, як яно тады і рабілася, але ўсё ж адсеяліся яны неяк той першай і апошняй яе брыгадзірскай вясной. Ячмень і авёс, памятае, прывозілі аднекуль, з нейкага фонду, а бульбы дома, па хатах, сабралі. Кожную бульбіну на тры, а то і на чатыры-пяць кавалачкаў рэзалі — колькі вочак у той бульбіне было. Не бульбу садзілі ў баразну, а лушпайкі. Не дужа і вырасла тая бульба, бо адкуль сіле быць у лушпайках? Памятае, восенню выбіралі, дык дробненькая была, бы пацеркі,— на насенне толькі. А коней тых колькі было? У яе брыгадзе — дзве паркі. Адна партызанская — аднавокі Лысы і кабылка Мурка, а другую салдаты пакінулі ў сорак чацвёртым — Дэраша і Ганса. Дэраш ніштаваты конь быў, толькі падарваны, а Ганса ледзьве выхадзілі, у заднюю нагу паранены быў, і нешта надта доўга тая рана не гаілася. Праўда, к вясне паспраўнелі і Дэраш той, і Ганс, але што гэта — дзве паркі? А зямля за вайну аблогай ляжала, колькі палеткаў і зусім вольхай ды ляшчынай занялося. Калі б не трактар, якога Качан расстараўся ці не на тыдні два, дык што б яна зрабіла з тымі коньмі? Адно — бульбу б пасадзіла. А так хоць і няшмат, мо палову таго, што да вайны абворвалі, неяк адужалі.

А людзі як памучыліся! На сотках жа і нагі таго каня не было. Хто пад рыдлёўку бульбу садзіў, хто кароўку, у каго была, у плужок ушчамляў, а рэшта — саматугам. Пяць-шэсць баб у пастронкі — і аруць. Тут табе і слёзы, і рогат дурны. Дальбог жа, паверыць цяжка, але ж і рагаталі, адна з адной пацяшаліся, бо каб жа не смех той, дык ці вытрывалі б усё?

Маладая была яна, мала што і разумела. Адно ведала — трэба! Вось і прасіла:

— Бабы, дзеўкі, а што рабіць? Трэба ж! Не зробім мы, дык хто за нас зробіць?

І рабілі. Гэта цяпер, на сталы розум, часам думаецца, што іначай і быць не магло. Вайну такую страшную перабыўшы, надта ж людзі жыць хацелі. А і іншае: згаладаліся за вайну па рабоце гуртавой. Таму ёй і не надта трэба было ўпрошваць жанчын, самі на работу ішлі. Гэта пасля, як колькі гадоў запар рабілі амаль дарма, дык разленаваліся людзі, ледзьве не пад прымусам дзеўку ці бабу на работу выправоджваць трэба было. А тады, па першым часе,— не! Галодныя, голыя, а ішлі.

Тады, той вясною, прыехаў у іхнія Жылічы ўпаўнаважаны. Па сяўбе. Пазней іх шмат перабывала ў калгасе. І па жніве, і па сяўбе, і па сенакосу, і пазыках, і па мясе, і па малацэ — быццам без іх не было б ні той сяўбы, ні малака ці мяса. Зараз мо і смешна тое, але ёй, Тацяне, няйначай, шкада было іх, упаўнаважаных тых. Ходзяць з партфелямі па сяле, у канторы пасядзяць, на поле сцягаюцца, на таку ці на канюшні патаўкуцца. І чамусьці здавалася ёй, што яны і самі не ведаюць, чаго яны тут маракуюцца. Шкада было іх і па другой прычыне. Мо памыляецца яна, але здавалася ёй, што найбольшы клопат іхні быў — дзе б гэта папалуднаваць. Здаецца, так і стаіць у іхніх вачах гэтае пакутлівае пытанне: хто сёння запросіць іх паабедаць — ці сам старшыня, ці брыгадзір, ці мо пашлюць да якой кабеты? Цяпер скажы катораму пра гэта, дык пасмяецца, і ўсё. А тады? У краме — соль, гарэлка і пячэнне, не надта наабедаешся. А каб жа гэта чалавек на паўдня ці на дзень прыехаў! Па тыдню, па два, бывала, сядзелі ў сяле. Вось і глядзелі ў рот старшыні...

Упаўнаважаны па сяўбе быў невысокі, шчуплы мужчына гадоў пад трыццаць пяць, маўклівы, нават, падалося ёй, сарамяжы. Здзіўлялася, што і чырванець умеў, як дзяўчынка. Але гэта пазней заўважыла. А тады, як першы раз у канторы яго ўбачыла, дык толькі і асталося, што худы ён, кволы, бы заморак нейкі.

Качан пазнаёміў іх. Сказаў ёй і старому Папковічу:

— Гэта, таварышы, ест упаўнаважаны па сяўбе. Таварыш Дубіцкі, Іван Пятровіч. Ён зараз і пагаворыць з намі, правядзе інструктыўную параду. Сяўба, наша першая сяўба, ест дзела важнае. Падыдуць праўленцы, тады і пачнём...

Гаварыў Дубіцкі тое, што пасля гаварылі ўсе ўпаўнаважаныя: спачатку пра падзеі на франтах — вайна канчалася, але яшчэ не скончылася, пра міжнароднае становішча, а пасля пра пасяўную, пра тое, што трэба правесці яе як мага больш арганізавана, у кароткія тэрміны, падняць на гэтае дзела ўсе наяўныя сілы і рэзервы, рашуча змагацца з лайдакамі і з тымі, хто залішне распускае язык, робіць падкопы, дэзарганізуе...

Сядзела яна, слухала, і нейкае дваістае пачуццё расло ў душы. Гэта ж як гаварыла з Качаном, з людзьмі пра тую пасяўную, дык неяк не так страшна было. Цяжка, вядома, будзе, але, быць таго не можа, нешта і пасеюць, і пасадзяць. А ён як нагаварыў усяго, дык яна зноў тыя матчыны словы ўспомніла і падумала, што ёй і праўда не трэба было згаджацца на гэтае брыгадзірства. Гэта ж калі што здарыцца, дык з ёй цацкацца не будуць. Во, гэтак і кажа:

— Гэта, таварышы, не проста гаспадарчая, а ў першую чаргу вялікая палітычная кампанія, і не трэба забывацца...

І ўсё, здаецца, на яе пазірае: маўляў, табе кажу гэта найперш, бачу, што ты маладая і нічога не разумееш.

Здранцвелая выходзіла яна з канторы. Ужо была на ганак выйшла, як нехта сказаў ёй:

— Вярніся, Тацяна, цябе Качан кліча.

Вярнулася яна. Качан падміргнуў выйсці ў сенцы і сам за ёй выйшаў, папярэдне сказаўшы ўпаўнаважанаму:

— Пачакайце хвілінку, таварыш Дубіцкі.

У сенцах Качан зашаптаў ёй:

— Трэба ж, дзеўка, некуды чалавека прыткнуць. Мо да якой бабы завядзеш?

— Ой, дзядзька Юлісь, не ведаю. Да каго ж гэта?

— Не ведаю і я, дзеўка. Да сябе б павёў, дык і спаць няма дзе палажыць. Ты ж ведаеш — дзеці. Мо да Анці?

— А не, дзядзька, сораму не абярэшся пасля. У яе ж і клапоў, і вошай.

— Дык жа гэтага багацця ці не ва ўсіх хапае.

— Яно ёсць, але каторая беражэцца... Куды я, дзядзька, павяду яго? Да сябе хіба?

— Дык я так і думаў, дзеўка! Хай у цябе пабудзе. Месца хопіць,— Качан памкнуўся пайсці.

— Месца хопіць, ведама, але чым жа я карміць яго буду? Чужы ж чалавек!

— Што самі з’ясце, то і яму. Заціркі якой, бульбы, шчаўя ўжо можна назбіраць...

І ўвечары прывяла яна Дубіцкага дамоў. Ложак яму свой уступіла, сама перабралася на палаці ля печы.

Памятае, клікала яго тады, першы раз, вячэраць. Дык пачырванеў ён і адмовіўся быў:

— Дзякую, Тацяна Кірылаўна, я ўжо, можна сказаць, павячэраў. У мяне сёе-тое ў партфелі было.

Яна толькі ўсміхнулася сама сабе: ці ж не бачыла таго партфеля? Калі б у ім што-небудзь было, дык не быў бы такі пляскаты! Сказала яму:

— Не выдумляйце! Ідзіце во і паешце. Прысмакаў няма, а чым багаты, тым і рады.

Хваліўся толькі, што вячэраў. А хіба яна не бачыла, з якім апетытам глытаў клёцкі са скваркамі? І праснака ладны кавалак з’еў. Пасля чаю з мятай напіўся. Павячэраў, і калі ўставаў з-за стала і дзякаваў, дык угледзела — пачырванеў. І ёй, Тацяне, дзякуй сказаў, і матцы.

Аднекваўся Дубіцкі толькі тады, у першы вечар. А пасля — не! Лішні раз напамінаць, каб за стол ішоў, не трэба было. Быццам сем’янін — і снедаў, і абедаў, і вячэраў з імі. Самі чаго не з’ядуць, а яму пададуць: вядома, чужы чалавек і, акрамя таго, начальства.

І вось жа — спадабалася. Прыехаў пасля на сенакос, дык сам прыйшоў у хату, яна ўжо і не прыводзіла. Прыйшоў, пачырванеў, пажартаваў:

— Не прагоніце, Тацяна Кірылаўна?

К таму часу вайна скончылася. Ад таго не пабагацела ў сяле, але людзі неяк больш душою акрыялі, спадзяванак нейкі займелі, што, можа ж, мужчыны хутка вернуцца, што павінна неяк жыццё весялей пайсці. Не забылася яна, ніколі не забудзецца, як плакалі людзі, калі 9 мая мітынг быў у сяле. Ад радасці плакалі. Пасля мітынгу і вечарынка ў школе, у той Лобікавай хаце, была. Болей таўкліся на ёй падлеткі, дзеўкі з дзеўкамі, але і старых шмат сабралася, і жанчын. Шулячыха ўсіх смяшыла: мужыком пераадзелася, вусы сажай падмалявала і дзяўчат у круг вадзіла. Некаторыя бабы і паўпіваліся. І яна, Тацяна, у той вечар чарку ўзяла. У Качана. Але ад таго было ёй чамусьці не весела, а горка. Пецька ўспомніўся: як яны пасля блакады сустрэліся, як хавала яго... Глядзела, як выдурвалася Шулячыха, як круціліся ў польцы дзеўкі і падлеткі, і не весялілася, а плакала. Без слёз плакала, нутром...

«Не прагоніце, Тацяна Кірылаўна...» Каб ведала, чым яно скончыцца, яго пастаяльства, дык... А так у яе тады, здаецца, нечага і настрой быў добры і, ліха яго ведае, мо троху і прывыкла да яго. Сказала прыветліва:

— Заходзьце, Іван Пятровіч, даўно не былі ў нас. Ці ж мы з мамай такія злыя, што людзей праганяем?

Ён усміхнуўся. Усмешка ў яго была нейкая жаласлівая. Сказаў:

— Дзякую. А то вагаўся: мо ўжо я вам і абрыдзеў.

Пэўна, ён і матцы нечым прыйшоўся па душы, бо на тыя яго словы азвалася:

— Чаго ўжо там, распранайцеся.

Той летняй парой спала яна не ў хаце, а ў свіронку. Бацька яшчэ за аднаасобніцтвам паставіў той свіронак, глухой сцяной да вуліцы, а пярэклеццю ў двор. Некалі быў ён падзелены на засекі, але дошкі-перагародкі яны з маткай павыкідалі яшчэ да вайны і складалі ў свіронку дровы — на правай палавіне, а на левай — абы-што: валяліся там бочка з-пад капусты, плеценая з лазовага дубца паўасьміна, аднаногая мяліца, прасніца. Паскідала яна ўсё тое ламачча ў кут і нацягала ў свіронак, на левую палавіну, сена. Добрага сена яшчэ не было — знесла ў свіронак ахапкі, нажатыя маткай на ўзмежках. Спаць на тых ахапках і мулкавата было — вядома, дуддзё рознае, бадылле і калючкі, але соладка. Трава з узмежкаў пахла і мятаю, і дзядоўнікам, і рамонкам, і чарнобылем, і шмат яшчэ чым. А падаслаўшы пад бок посцілку-рызаўку, паклаўшы пад галаву падушку, дык і зусім добра было.

Прабыў тады Дубіцкі ў іх ці не месяц. Разы са два адлучаўся на дзень-другі ў раён, але ў нядзелю, надвячоркам, зноўку заяўляўся ў хату...

Тым днём, памятае, субота была. У Жылічах палілася лазня. Сена стагаваць канчалі. На гэтым самым Лугавінні кідалі апошні стог. Яна, памятае, жанчын прасіла:

— Давайце ўжо ўсё даб’ём, бо сёння лазня, дык дарэчы і пот, пыл гэты змыць...

У лазні ў іх і тады, і цяпер завядзёнка такая, што спярша мужчыны мыюцца, а пасля жанчыны. Бабе трэба і карову з поля пераняць, і на вячэру што зрабіць. Вось пакуль яны кешкаюцца, то мужчыны і памыюцца. І тады так было, хоць тых мужчын па пальцах можна было пералічыць.

Вяртаюцца яны з маткай з лазні, а Дубіцкі ў хаце сядзіць, піша нешта. А як паклікала матка яго вячэраць, дык выйшаў з чыстай палавіны хаты з паўлітэркай. Паставіў яе на стол і кажа:

— Вось, Тацяна Кірылаўна, і вы, маці, колькі ў вас жыву, а ні разу не давялося і чаркі ўзяць, нават за знаёмства. Дык мо сёння, пасля лазні, не грэх?

— Што вы, Іван Пятровіч? Знайшлі кампанію! — сказала Тацяна, а самой быццам і прыемна было. Ад таго, што ён вось так да іх, да яе з маткай, папросту, па-чалавечы.

— А што ж такога, Тацяна Кірылаўна? Чаму не кампанія? І гаспадыня, і брыгадзір. Работу скончылі, нядзеля заўтра, ды і пасля лазні... Я ж таксама быў, не думайце. Добры дух!

Вячэралі яны з яго паўлітэркай. Яна і выпіла нейкую кроплю, але адчула, што ў галаве зашумела. Аж самой зрабілася няёмка: падумае, што ўпілася дзеўка. А дзе ты не ўп’ешся, калі цэлы дзень аб адным посным шчаўі? Дубіцкі мужчына, а і то расчырванеўся адразу. І разгаварыўся. Гэта ж упершыню пачаў расказваць ёй і матцы пра сябе. Казаў, што адзін астаўся на цэлым свеце. Бацька да вайны памёр быццам, а матку, брата, сястру і бліжэйшых сваякоў немцы расстралялі за сувязь з партызанамі. Ён, Дубіцкі, пайшоў быў у сорак першым на фронт, але паваяваць не паспеў, трапіў у палон, адкуль уцёк у партызаны. Партызаніў не тут, у іхнім раёне, а па той бок Бярэзіны...

Расказваў усё гэта не так матцы, як ёй, Тацяне, і ўсё яе Тацянай Кірылаўнай называў. Яна ажно не стрывала, сказала:

— Ай, Іван Пятровіч, што вы ўсё — Кірылаўна ды Кірылаўна? Танька, і ўсё тут! Якая я Кірылаўна яшчэ?

А ён нібы і чакаў гэтага — больш ні разу не назваў так, пачаў зваць па імені, але не Танькай, а Таняй.

Позна сядзелі. Прымусіў Дубіцкі яе з маткай яшчэ па кроплі ўзяць. Сказаў, што не салідна гэта — утраіх вячэраць і адной пляшкі не адужаць. Матка была сказала, што бабы яны, не мужчыны, дык ён уздыхнуў:

— Ой, маці, бабы, як вы кажаце, больш за мужчын цяпер цягнуць. Усё ж на іх плячах!

Матцы тое спадабалася, забожкала, заківала галавой:

— От бо праўда ваша! Усё, усё чысцютка на бабе. Яна і з сякерай, і з плугам, і з калясьмі... Гэта ж во Танька мая ў брыгадзірах ходзіць. А ці ж дзявочая работа?

— Ну, Таня ваша — малайчына! У яе ў брыгадзе больш парадку, чым у якога мужчыны.

Яна, Тацяна, ад тых слоў уся чырванню залілася, быццам перад палаючай грубкай пасядзела. Дурная, ой якая дурная была! Думалася ж тады, што ён і напраўду пахваліў яе.

Ён гаварыў, шмат курыў, а табака смярдзючая-смярдзючая, дым — як атрута, і яна, Тацяна, урэшце паднялася з-за стала, бо і без таго дыму галава нешта разбалелася, усё цела млявасць разабрала — адно ў пасцель. Вылезла з-за стала і пайшла з хаты, на сваё лежбішча ў свіронку.

Яна ўжо, здаецца, і драмаць пачала, калі пачула, што нехта бразнуў клямкай і выйшаў на ганак. Ён ці матка? Па тым, як зарыпелі прыступкі, здагадалася — ён. Дубіцкі прайшоўся па двары, схадзіў на гумно — чула, як адшчэпліваў варотцы, вярнуўся назад. Патаптаўшыся ля ганка, зрабіў колькі крокаў да свіронка. Яна не бачыла, але пэўна ведала — падышоў да пярэклеці. І праўда: ступіў яшчэ колькі крокаў і сеў. Сядзеў і, мусіць, смактаў папяросу, бо цягнула дымам. Сядзеў і маўчаў. Маўчала і яна, баючыся паварушыцца. Нейкае быццам утрапенне найшло на яе. Нікому не казала, нават Маньцы не прызналася, што тады, як ён сядзеў і курыў, яна раптам падумала, што калі да яе падыдзе, дык не прагоніць яго. Ляжала, прыслухоўвалася не так да яго, як да самой сябе, а ўтрапенне тое не міналася, як сляпіца якая. Здрыганулася ўся, бы локцем на асцюк які накалолася, ажно ўнутры аддалося, калі пачула знячэўку:

— Вы спіцё, Таня?

Яна не азвалася, але ён, пэўна, здагадаўся, што не спіць. Па дыханні яе здагадаўся. Як спіць чалавек, дык дыхае роўна, а яна, памятае, ледзь не хаўкала ротам, бы топячыся. Здагадаўся, сказаў зноў ціха:

— І мне вось не спіцца. Быў лёг, ды выйшаў пакурыць.

І яна тады азвалася. Азвалася па-дурному, нібы якая зялепуха:

— А чаго вам, Іван Пятровіч, не спіцца?

— Эх, Таня! — ён, пэўна, выдыхнуў гэта разам з дымам, павярнуўшыся да дзвярэй свіронка, бо яна зноў пачула пах табакі.— Калі б вы ведалі...

— Што?

Брыдка, надта ж брыдка цяпер усё тое ўспамінаць. Што з ёй тады рабілася, ніяк зразумець не можа. Каб жа хоць падабаўся ён ёй, той Дубіцкі, а то ж... Кацяня хрыпатае, а не мужчына, а вось жа — дай веры. Сама, можна сказаць... Хіба ж яна не памятае, як тое «што?» сказала? Каму-каму, а сабе самой можна прызнацца: памятае! Бо, здаецца, больш ужо нікому так яна не гаварыла.

Скрыпнула дошка на пярэклеці, потым ужо ў свіронку, і адчула яна на сабе яго рукі, і адзначыла для сябе са здзіўленнем, што ён хоць і нядошлы на выгляд, але дужы, жылаваты, і сама абхапіла яго, і зайшлася ў дрыготлівай бяспамятнай знямозе — быццам ад бясконца радаснага смеху...

А пасля бы раптоўна ацверазела яна. Ляжала моўчкі і ўжо ці не з агідаю слухала, як дыхаў ён побач, брыдка было дакрануцца да яго. І на душы ў самой таксама было брыдка. Хацелася плакаць, хацелася, каб хто — толькі не ён, нават не матка — абняў яе, прытуліў, пашкадаваў. Жахнулася, калі знячэўку прыгадаўся Пецька і калі раптам бліснула маланкай у галаве: гэта ж ці не год якраз мінуўся, як пахавала яго... І ў страху сцялася ўся, і зноў мільганула ў галаве, што з ім, з Пецькам, тое было зусім іначай...

Моўчкі ляжала, здранцвелая, і баялася выдаць сябе чым, баялася, каб не здагадаўся ён, пра што яна думае, стрымлівала сябе, каб не заскрыгатаць зубамі ад пякучага болю, крыўды на самую сябе, ад сораму. Сон як рукой зняло. Адчувала, што і ён не спіць. Не спіць, а — маўчыць. Хоць бы слова сказаў, мо палягчэла б.

І калі ён раптам, павярнуўшыся, прыпадняўся на локці і пацягнуўся да яе, яна, як падкінутая спружынай, села і, хапіўшы яго за плечы, колькі сілы мела, адштурхнула ад сябе:

— Задушу!

Ёй падалося, што яна крыкнула, і спалохалася, бо яшчэ сноўдаліся, чутно было, па вуліцы пашавэлкі — маглі ўчуць... Але па тым, як прашаптаў: «Ты што, Таня?» — не ўскрыкнуў, а прашаптаў,— здагадалася, што і яна не крычала. Зноў прашаптала:

— Не лезь! Задушу!

Ён падняўся, атросся. Капошачыся ўпоцемку з вопраткай, сказаў:

— Ашалела, ці што?

А яна ўжо не магла супакоіцца. Усхапіўшыся на ногі, яна штурхнула яго да дзвярэй, прастагнала:

— Прападзі ты пропадам! Каб духу твайго тут не было!..

Яна так і не ведае, куды ён тады падзеўся. Пэўна, поначы павалокся ў раён, а мо па дарозе недзе ў стозе да сонца праваляўся. У хату не заходзіў, і на канапе астаўся ляжаць яго пляскаты, з двума замкамі, партфель. Больш Дубіцкі ў іхнім калгасе не паяўляўся. Чаму — яна не пыталася. Пэўна ж, не яна была таму прычынай. Быць таго не можа, каб яна! Бо што яна яму? Мо ў кожным калгасе меў каханку. Жаліўся, што адзін на цэлым свеце, а пасля ўведала: меў Дубіцкі жонку і двое дзяцей. Але маці пра тое яна не сказала. А партфель ускінула на гарышча. Было ў ім некалькі пакамечаных паперын, у якія загортваў, пэўна, сала, і хлебныя крошкі...

На Лугавінні яна не ўмешвалася ў бабскія гаворкі. Краем вуха чула, вядома, аб чым яны перагукваліся, ды не зважала на тое. Што ёй да таго, што Ганулін Васіль купіў машыну? Купіў дык купіў. Каб не Гануля, дык дулю б ён купіў? Не надта ён там, у Мінску, і раскашуецца, каб яшчэ і на машыну завінуцца. Каб не матка, якая во ўжо каторы год цялятніцай робіць і вунь якія грошы палучае, дык ці сабраўся б на матацыкл, як Алёшка. А пасля ці не гадзіну абгаворвалі Таісу Змітракову і яе Косцю. Быццам разводзіцца Таіса з Косцем. Дык хто за яе, а хто — за яго. Ён, кажуць, хоць і п’яніца, а чалавек добры, мухі не пакрыўдзіць, і дзяцей любіць. Найбольш Адарчына старэйшая, Франуся, за Косцю заступалася, дык бабы і рагаталі ўжо: ці не меціць яна на Таісіна месца? А Франуся праз тое яшчэ больш распалялася. Дурная Франуся, не разумее, што не можа п’яніца добрым чалавекам быць. І дзеці яму — ці ёсць, ці няма, бо ён не іх, а гарэлку любіць. А Таісу шкада, вядома. Колькі ўжо гадоў за тым Косцем гаруе! Траіх дзетак нажылі, а ён усё роўна за розум не можа ўзяцца.

Але што ёй, Тацяне, да таго? І бабы маглі б пра тое памаўчаць. Калі б Таіса тут была, дык, нябось, не гаварылі б, а за вочы дык адна перад адной. Пра чужое ўсім лёгка гаварыць. Тут табе кожны і суддзя, і пракурор, а як каторай сваё што забаліць, дык тады, як той казаў, і язык праглыне.

З Манькай, лічы, таксама не гаварыла. Потым ужо, калі ішлі з Лугавіння дадому, дык абмовіліся колькімі словамі, кілбасу, што яна, Тацяна, брала з сабой, з’елі. Так і да крамы дайшлі.

Ля крамы спытала Тацяна ў Манькі:

— Ты зойдзеш?

— Не,— адказала Манька.— Хлеба ўчора ўзяла, а так — што там купляць?

— А я забягу. І хлеба трэба свяжэйшага ўзяць, і хачу паглядзець што ўнучачцы.

— А грошы ёсцека?

— А я заўсягды з сабой дзесятку, а то і дваццацьпятку нашу, каб пры нагодзе не бегаць, не перахопліваць у каго,— яна, Тацяна, прыставіла да сцяны граблі.

У краме, акрамя Волькі-крамшчыцы, была толькі Гэрцава Лялька.

Старая жалілася Вольцы:

— Хутчэй бы да Алісейкі. Не трымаюць ногі. Было два кані, ды з’ездзіліся. Думала — не дайду.

— Дык вы б, цётка, папрасілі каго,— казала Волька.

— Пэўна, Волечка, можна было б і папрасіць, але ж і самой хочацца па сяле прайсці.

Яна, Тацяна, паздароўкалася, падышла да прылаўка.

— Насып мне, Волька, цукерак. Толькі паглядзі, каб лепшых якіх,— папрасіла.

— Якіх вам, цётка? «Вавёрачкі» ці самых даражэйшых — «Тузіка»?

— Гэта з сабачкам на паперках?

— Ага.

— Давай іх. Малой забаўка будзе,— кіўнула галавой.

— Што, унучка прыехала?

— Але ж.

— А я думала, сабе выбіраеце,— усміхнулася Волька.— І думаю: во распанела цётка Тацяна, «Тузіка» захацела.

— А ці ж мне хто ў рот глядзіць? Толькі я не надта і люблю іх,— Тацяна глядзела, як Волька важыць цукеркі, потым зноў папрасіла: — І паглядзі, дзяўчына, мо ёсць у цябе сандалікі якія?

— Таксама ўнучцы?

— А каму ж.

— А што, босая прыехала?

— Ат, босая! У туфельках прыехала. Але ж іх шкода тут насіць. Хай у сандаліках па сяле бегае. І панчошкі паглядзі. Мо ёсць такія, забылася, як іх завуць, каторыя па каленькі?

— Гольфы, цётка!

— Ага! Паглядзі, каб харашэйшыя былі! Мо ў палосачку якую ці хоць з рубчыкам-аблямовачкай.

— Ёсць, цётка. Во, глядзіце самі. Якія ўпадабаеце, такія і выбірайце. Гэтыя, сіненькія? Нясіце сваёй унучцы,— Волька падала ёй пакуначак.— Усё ці яшчэ што?

— Хто ж яго ведае. Можа, кансерву якую ўзяць? Помніш, ты мне некалі давала, дык смачная была. Не ў тым совусе, не люблю я яго, а ў алеі рыбкі маленькія плаваюць.

— Шпроты, цётка?

— Во, во! Падай бляшанку. Ну, і ўсё, пэўна. І стаяць жа нямашака часу... Во, ледзьве не забылася. Хлеба ж дай баханачку!

Расплацілася, паспяшалася да дзвярэй...

Рыта з Алачкай былі на агародзе, ляжалі на посцілцы пад яблыняй. Нявестка, угледзеўшы яе, Тацяну, паднялася, пахвалілася:

— А я, мама, градку буракоў апалола. Паглядзіце, ці добра?

— А бо, Рытачка! Яшчэ пытаешся! Я ўжо здалёк бачу. Так ужо чысценька, нідзе ні травіначкі. Адно што прарваць іх троху трэба б было. Але я тое ўвечары сама зраблю. На во, мерай Алачцы абноўкі.

Пасядзела хвіліну, цешачыся з унучкі, ды падхапілася:

— Пабягу Падласку даіць. Гэта ж на добры лад трэба было б дадому прыганяць, дзень во, як год, дык усё наўкол засеяна, няможна ганяць, увечары кругом гоняць дадому. Пабягу. А ты, Рытачка, калі не лянуешся, запалі керагаз і яечак звары. Не шкадуй, дзесятак кладзі. Што да шчаўя будзе, а што так з’ямо.

— Добра, мама.

— Пабягу ж. Бо сёння і абед кароткі. Брыгадзір і адпусціў, каб толькі кароў падаіць...

На абед яна зрабіла халаднік са шчаўя, дастала з печы гаршчочак смажаных макаронаў з яйкамі і тварагом, бляшанку тых шпротаў адкрыла. Рыта з Алачкай дык не вельмі і накінуліся, больш шчаўе сёрбалі ды макароны дзяўблі, а яна, Тацяна, рыбак тых ледзь не ўсіх з алею вылавіла. Пасля іх і шчаўя з ахвотай паела — замест піцця, бо хай тыя шпроты і не надта салёныя, але ж кансерва ёсць кансерва, пасля яе заўсёды піць хочацца. А нявестка з унучкай макароны ўпадабалі.

— Надта ж смачна,— гаварыла Рыта.— Праўда, Алачка?

— Нам такія ў садзіку давалі,— сказала малая.

— Але ж там не такія смачныя былі? — Рыта смяялася.

— І там смачныя, і тут смачныя,— Алачка стаяла на сваім.

Яна, Тацяна, пагарнулася да малой, сказала:

— Правільна, і там смачныя, і ў бабы смачныя, калі есці хочацца. А як не хочацца, дык і пірожнае нясмачнае.

— Не, пірожнае ўсё роўна смачнае!

— А няхай цябе кот убрыкне, мая ты разумніца! — засмяялася і Тацяна.

— О, мама, вы не ведаеце, якая ў мяне Алачка хітрая,— ахвотна падтрымлівала гаворку і Рыта.— Помню, купілі мы з ёй дзве цукеркі, вялікія такія, паштучна прадаюцца яны, «Селена» называюцца. Адну ёй, а другую мне. Дык Алачка і шэпча мне на вуха: «Я сваю, мамачка, спярша з’ем, а пасля мы тваю папалам падзелім».

— Ай-ай-ай, дык гэта ты і жмінда такая? Мая ж ты кветачка, мая ж ты ягадка! Бабка жартуе, дзіцятка! Ты, мамка, скажы, вялікая, а вялікія цукерак не любяць, праўда?

— Ага!

— От, чула, матачка? Алачка ўсё знае, усё разумее.— Яна чмокнула малую, паднялася.— Але ж мне расседжвацца няможна. Занясу парасяці і пабягу. Не дай бог, захмарыцца...

Два стагі злажылі да надвячорка, а яна не надта каб і натамілася. Але ж, хоць і адчувала сябе лепш, чым уранку, усё адно думкі пра тое не пакідалі. То думала, што каб хаця заўтра Алёшка прыехаў, бо пасля цэлы тыдзень зноў у паняверцы быць, то зноў вярталася памяццю назад, калі нарадзіўся ў яе Алёшка і калі думкі не было аб тым, што некалі стрэнецца з такой бядой, з такім клопатам...

Затаўсцела яна пасля той начы ў свіронку. Нікому б веры не дала і думкі такой не дапускала, неўзабаве з галавы тое выкінула, каб і не ўспамінаць, а яно во як павярнулася!

Доўга не хацела верыць, хоць ужо і тая першая прыкмета азвалася, хоць і блажыць яе пачала ўжо. Думала, што здаецца ёй, што слабасць тая ад работы, ад недасыпання, ад нішчымніцы заўсёднай. Матцы — не прызналася. Маньцы толькі сказала. І пакрыўдзілася на сяброўку, што тая ўспрыняла ўсё спакойна.

— Ну і што? — сказала.— Не ты першая, не ты апошняя. Цяперака вунь колькі без мужыкоў!

— Як ты можаш, Манька, казаць такое?

— Дык а якую трасцу ты хочаш? Ідзі тады да Параскі ў Арэхаўку!

Думка пра Параску скаланула яе. Чула, што нібы кабета тая цішком ратуе дзевак. Лёгка сказаць: ідзі да Параскі! А ці не праз тую Параску памерла Дуся Клёцкава! Усе ж тады казалі, што праз яе сышла дзеўка крывёю. Каб жа гэта як само сабой, каб сораму таго не ведаць? Спрабавала яна сёе-тое, зелле піла, але нічога не памагло...

Тым часам вярнулася ў сяло некалькі мужчын. Мала вярнулася, лічаныя з тых, што пайшлі туды, напачатку, і пасля, як нашы ў Жылічы прыйшлі. Яна, Тацяна, ніяк зразумець не можа аднаго: чаму гэта з тых, што ў сорак чацвёртым пайшлі на фронт, вярнулася дадому меней, чым з тых, што ў сорак першым? Гэта ж дай веры: адны ўсю вайну прайшлі і ацалелі, а другія пад канец — і галовы злажылі. Жанчыны дык казалі, што пагінулі яны праз тое, што на чужой зямлі ваявалі, у Германіі той праклятай, дзе з-за кожнага куста стралялі, з кожнага акна. Можа, і праўда, хто яго ведае...

А з тых, што ў сорак першым пайшлі, вярнуўся Каляй Бабок. Яна, Тацяна, як дачулася, дык адразу пабегла да Качана. Каляй жа і да вайны быў брыгадзірам, дык чаго яна будзе тыкацца, як сляпое кацяня?

Качан, праўда, заўпарціўся быў спачатку:

— Што ты, дзеўка, скачаш? Ну, прыйшоў Каляй, дык і што? І яму ест работа.

— Дзядзька Юлісь, то ж вы самі казалі — пакуль мужчыны вернуцца! — ці не са слязьмі прасілася яна.

— Ну і што, калі казаў? Колькі тых мужчын? А будавацца трэба. Ты ж іх там не заменіш.

— Дзядзька Юлісь, коней лепш вазьму, абы не брыгадзірства.

І Качан здаўся:

— Што з табой зробіш!

І пачала яна рабіць, як усе бабы. Датуль рабіла, пакуль магла. Думала, што не перажыве таго сораму, і старалася як мага адцягнуць, аддаліць той дзень, калі прыкмецяць людзі, што з ёй. Сечка асабліва ў знакі далася. К таму часу былі ўжо ў калгасе і каровы, чорна-белыя, іх усё галандкамі звалі, аднекуль здалёк прыгналі. Каровам сечку з саломы рэзалі ўсю зіму. А гэта ж не цяпер, што маторы ўсюды, звычайнай сячкарняй рэзалі. Адно што шост быў прыладжаны ад махавіка да сцяны, каб можна было чацвярым, а то і пяцярым узяцца. Махалася яна вакол таго шаста нароўні з іншымі да апошняга, аж пакуль неўмагату зрабілася. І нічога, не надарвалася. Дужая была, здаровая. Цяпер адной Падласцы пойдзе якую жменю зрэзаць, дык і дух займае, а тады...

І неяк жа перажыла той сорам. Кажуць жа, што чалавек з усім звыкаецца, нават з самай цяжкай бядой. Звыклася і яна. Але ж, памятае, усё адно хавалася ад чужога вока, без патрэбы на вуліцу не патыкалася.

А напрадвесні нарадзіўся ў яе Алёшка. Яшчэ толькі-толькі сонца на цяпло паварочвалася, на ноч пад стрэхамі ўжо цырбулі вешала, а ўдзень прымушала тыя цырбулі плакаць. Яна зусім не думала, што тым днём родзіць. Зранку паднялася, як і заўсёды, матцы яшчэ ля печы нешта пасабляла, а ў абед раптам штосьці спіна забалела, самы крыж: быццам там хто пару цаглін прывязаў, і яны ціснуць усё на ніз і ціснуць. А яшчэ праз некаторы час усю яе курчыць пачало. Пакутуе, а матцы нічога не кажа. Але ж хіба ад матчынага вока схаваешся? Пабегла яна па Аленку, сяброўку сваю яшчэ з дзявоцтва. Прыйшла старая і пачала яе, Тацяну, вучыць-ратаваць:

— Ты, дачушка, не палохайся, не думай ні пра што благое. І не наструньвайся, не пруцяней. Ад таго яшчэ болей баліць. Ты ляж і расслабся. І дыхай, дачушка, глыбока. Не палохайся, усё абыдзецца...

Надвячоркам, ужо сінела ў вокнах, радзіла яна. Пацямнела на хвілінку ў вачах у яе, а калі, вярнуўшыся да памяці, расплюшчыла вочы, дык пачула плач. Убачыла: бабка Аленка трымае на руках маленькі, чырвоненькі, маршчыністы камячок. І дзіўна: у тую мінуту нічога не зварухнулася ў ёй. Ні жалю да яго не адчула, ні замілавання. Ляжала знясіленая, спустошаная, як сама не свая, і глядзела на ўсё так, нібы яна не мае да ўсяго таго, што рабілася ў хаце, ніякага дачынення.

І толькі пасля, калі бабка Аленка палажыла Алёшку пры ёй і калі ён цёпленькім і бяззубым роцікам усмактаўся ў грудзі — толькі тады перавярнулася нешта ў яе душы, быццам гэта не ён, Алёшка, нарадзіўся, а яна сама нанова нарадзілася на свет, і ўсміхнулася яна такой усмешкай шчаслівай, якой, пэўна, датуль ні разу не ўсміхалася. Помніць, нават бабка Аленка, гледзячы на яе, сказала таксама з добрай, бяззубай усмешкай:

— Прывыкай да сыночка. Добрай парой ён у цябе знайшоўся, перад вясенькаю, калі дзянёк дужэе. Знацца, на шчасце...

А матка нічога не сказала, толькі ўздыхнула і, здаецца, змахнула з вачэй слязу. А мо і не, мо толькі здалося тое Тацяне, мо матка проста адкінула з лоба пасмачку валасоў...

Назвала яна сына Алёшкам. Не таму, што некалі Пецька прасіў назваць гэтак сына. Алёшка — гэта ў гонар дзеда, матчынага бацькі. Сама яна мо і не дадумалася б да таго, ды бабка Аленка падказала. Шапнула неяк ёй, зайшоўшы ў адведкі:

— Імя прыдумала ўжо ці не? Калі не прыдумала, дык хай Алёшкам, Ляксеем будзе. Па дзеду. І матка твая ласкавей на яго глядзець будзе, а то ж... Крыўду яна мае на цябе, дачушка. Ты не думай нічога, матчына сэрца адходлівае, але ж пакуль...

Хай будзе Алёшка, пагадзілася яна. Чым не імя? Дзеда свайго яна не памятала, матка казала, што маладым памёр, яшчэ да той германскай вайны, аднак жа — хай будзе Алёшка. Дзень, другі мінуўся, дык ужо здавалася, што і сама так думала, каб Алёшкам назваць. А прозвішча наважылася даць Пецькава — Раманкевіч. Ён жа вельмі сына хацеў. Як падумала пра тое, дык і кардонкі тыя партызанскія ўспомніла — пасведчанне іхняе шлюбнае.

Памятае, дастала яго з куфра і пайшла ў сельсавет. Не саромелася ўжо — Алёшку з сабой узяла, на руках праз сяло несла. Нічога ж благога не было ў яе наўме, калі думку тую выспельвала — запісаць сына Раманкевічам. Не бачыла ў тым граху. Гэта ж не абы-чыё прозвішча бярэ, а мужыкова.

Таму і сказала Піліпу, старшыні, калі ён спытаўся, як пісаць малога:

— Пішыце: Раманкевіч Аляксей Пятровіч.

А Піліп галаву падняў, вочы вылупіў:

— А чаму — Раманкевіч?

— А як жа яшчэ, дзядзька Піліп? Мужык жа мой — Пецька Раманкевіч.

А Піліп хмыкнуў:

— Ну, ведаеш! Знаем мы такіх мужыкоў. Вайна!.. Во і я сабе ледзь другую бабу не займеў. У шпіталі...

Яна зазлавала:

— Чаго вы, дзядзька Піліп, выскаляецеся? — І тыцнула яму пад нос кардонкі партызанскія.— А гэта вы бачылі? Хто мне Пецька быў, калі не мужык?

Піліп доўга разглядаў шлюбнае пасведчанне, урэшце сказаў:

— Ты, гэта самае, не крыўдуй, Тацяна. Каб жа я ведаў... Але як бы табе гэта сказаць, яно... Ну, добра, Пецька быў тваім мужыком, усё правільна. Ну, а малое тваё? Што Пецька да яго ці яно да Пецькі?

Яна разгубілася, не знаходзіла, што сказаць. Скрозь слёзы прамовіла:

— А ці ж грэх які будзе, дзядзька Піліп, калі я на яго прозвішча запішу?

— Пры чым тут грэх? Але чаму, скажы, на яго прозвішча? Чаму Раманкевічам?

— Дык жа і я, дзядзька, Раманкевічыха!

— Але, але. Гэта ты цяпер, дзеўка, успомніла, што ты Раманкевічыха. А па шнуравой кнізе ты хто? Колік Тацяна Кірылаўна! І не выдумляй ты, Тацяна, таго, чаго не трэба. Я не кажу, дакумент як дакумент, хоць, каб ён сілу меў, яго даўно трэба было б абмяняць. Але ж гэта каб Пецька быў жывы...

Слухала яна і пагаджалася. Праўду кажа Піліп. Яна ж і не ўспамінала пра тое пасведчанне, ляжала яно ў куфры, і ўсё. Калі б не Алёшка, дык ці шукала б яго? І ўсё ж зноў пачала прасіць Піліпа:

— Дзядзька Піліп, а ці можна, каб усё ж Раманкевічам запісаць?

Піліп крутнуў галавой, сказаў ужо зласнавата:

— Можна ці няможна, можна ці няможна... Калі Пецька твой загінуў? У сорак чацвёртым! А цяпер які год? Сорак шосты! Дык што ты хочаш, Тацяна? Так доўга ён у цябе на свет прасіўся?

Яна, седзячы на табурэтцы па другі бок стала, апусціла галаву. І тады Піліп выйшаў з-за стала, паклаў ёй на плячо руку:

— Яно і другое, Тацяна. Нашто, каб хто спытаў, табе клопат лішні? Ведаеш, як людзі могуць перавярнуць усё? Пойдуць гаворкі: дзіця на нябожчыка запісала. А Пецьку твайму тое ўжо ўсё роўна, як усё роўна і Алёшку.

Яна адно толькі ўздыхнула:

— То ўжо хоць бацьку пастаўце Пятра. Хай будзе Пятровіч.

Піліп усміхнуўся:

— Гэта — можна! Гэта тваё права. Пятровіч дык Пятровіч. Яму, Тацяна, «Пятровіч» яшчэ не скора прыдасца.

— Некалі ж прыдасца.

— Гм, ведама...

А з маткай яна за Алёшку цэлы бой вытрымала. Гэта ж маўчала-маўчала, а аднойчы і скажы:

— Што ты сабе, дачушка, думаеш? Хлопцу другі месяц, а не хрышчоны!

Яна чакала, што матка некалі пра гэта скажа, і таму спакойна адказала:

— Дык і што?

— Як гэта, дык і што? Ці аглухла? Дзіця ў хаце нехрышчонае да якой пары будзе, пытаюся?

Яна ўздыхнула:

— Ай, мама, якая розніца, хрышчонае ці нехрышчонае?

— Танька, пабойся бога, не брашы! Ты што, парцейная, што такая вумная зрабілася? Ці ты хочаш, каб бог дзіцяці долі не даў?

Тацяна ведала, што калі яна будзе агрызацца, дык матка не перастане, з маткай трэба рашуча, як і тады, калі выбіралася ў лес, і таму сказала, як адрэзала:

— Як даў радзіцца, так і долю дасць! І хопіць пра гэта, мама!

Божа мой, як яна любіла Алёшку, як дрыжала над ім! Наглядзецца, нацешыцца не магла. Радая была, што пайшоў ён не па ім, а па ёй: такі ж русявы, круглатвары, кірпаценькі. Толькі лоб не яе. У яе, Тацяны, лоб невысокі, без залысін, а ў Алёшкі, як трэба мужчыне, круты, шырокі, чысты. Як валосікі пачалі адрастаць, дык яна ўсё старалася іх угору зачасаць, каб лабок яшчэ большы выдаваў. Памятае, пакупае яго, прыадзене, валосікі зачэша, прыкладзе да грудзей і сама ўсё глядзіць ды глядзіць на яго. І так усцешыцца, што, здаецца, заціскала б яго, зацалавала б. А ён рос такі ўжо ласкавенькі, такі ўжо лізунок. Гаварыць яшчэ добра не ўмеў, а яна спытае: «Як Алёшачка маму любіць?»,— дык ён абдыме яе за шыю, так ужо шчыльненька прыціснецца і буську дае то ў адну шчаку, то ў другую. Ажно ў яе сэрца заходзіцца. Бабы, Манька тая ж казалі:

— Ну, Танька, ён у цябе такі ўжо мамчын пестунок!

А чый жа яшчэ? Вядома, мамчын. Мамчын і бабчын.

Бабка, матка яе, таксама яго любіла. Яна ж, Тацяна, калі Алёшку яшчэ і годзіка не было, з коньмі пачала рабіць, а з коньмі вядома якая работа: як паедзе раніцою, дык на цэлы дзень, не заўсёды і на абед прыязджала, толькі ўвечары дома стыкалася. А Алёшка — з бабкай. Цялушку яны ў сорак сёмым прыдбалі, дык Алёшка з бабкай і ў хляве, і на гародзе, і на аселіцы, дзе матка тую цялушку навязвала. Куды матка, туды і ён. Матка яго, памятае, усё Хвосцікам клікала.

— Мой ты Хвосцік,— казала,— што б гэта я рабіла без цябе?

Робіць яна, Тацяна, у полі — ці арэ, ці барануе,— а ўсё пра яго думае: каб жа хаця нічога не здарылася, каб жа хаця якая бяда не звалілася... Не ведае чаму, але ўсё ёй у галаву дурное нешта лезла. Ажно ці не да шаленства даходзіла! Ляйчыну конь нагой пераступіць, пастронкі заблытаюцца, загваздку ад калёс згубіць — гэта, няйначай, на бяду, на кепскае варожыць, нешта з Алёшкам там. Сілком сябе стрымлівала, каб не рынуць усё ды дадому не паперціся. Прыедзе ўвечары, дык не на канюшню, а пярвей дадому — як ён? Ухопіць яго на рукі — і адлягала ад сэрца...

І, дзякаваць, ні разу варажба тая не спраўдзілася. Ні хвароба, лічы, ні разу не прысляпілася, ні якая іншая навалач. Дужа спраўненька рос.

А ёй праз яго ой як даставалася! Гэта ж пакуль яго не было, дык ніхто пра тую «партызанскую нявесту» і не заікаўся. А як знайшоўся Алёшка, дык і пайшло. «Нагуляла Танька аднаго, нагуляе і другога...» Хіба яна не чула такога, хіба не даходзіла да яе? Колькі яна такіх крыўд выцерпела, хто калі падлічыць!

Памятае, малацілі на таку. Алёшку, пэўна, гадоў пяць было ўжо, а можа, і меней. Яна, Тацяна, снапы ў малатарню падавала, а яе коньмі хлапчукі салому адцягвалі. Прыглушылі ўрэшце трактар на абед. Качан тады ўсё яшчэ старшыняваў, наказваў:

— Глядзіце, дзеўкі, не баўцеся. Кароў падоіце, перакусіце — і сюды. Бо, дзела такое, час не жджэ, забяруць малатарню, а тады хоць за цэп хапайся.

Тады ж парадкі іншыя былі. І поначы, памятае, малацілі. Дзе трактар сваім вокам свеціць, а дзе і ліхтары — іх чамусьці «лятучымі мышамі» звалі. На людзей не зважалі. Колькі машына выцерпіць, столькі і рабілі.

Па абед не ўсе дахаты пайшлі. Хто з сабой якога агурка ўзяў ці яблыка, дык тут, на таку, перакусілі і прылеглі ў саломе адпачыць. Не хадзіла дадому і яна, Тацяна. Кульнулася са стала на торп, рукі знямелыя раскінула і, здаецца, прыдрамала на сонейку. Спахапілася ад таго, што нехта па грудзях яе мацае, каптанчык расшпільвае. Не датумкала, ці то гэта ёй саснілася, ці напраўду, як нехта наваліўся на яе і ў вусны ўпіўся. Прахапілася — ажно Сяргей Клёцкаў. Дальбог жа, не магла дацяміць, чаго гэта ён за пазуху да яе лезе, твар слінявіць.

— Сяргей, ты што — здурнеў? — быццам спакойна яшчэ спытала.

— Другім можна, а мне — не? — прахрыпеў хлопец.

Лінула кроў да галавы ў яе, у горле перасохла.

— Ах ты, смаркач! Ах ты, апоўзлік!

Не помнячы сябе, з усіх сіл штурханула хлопца ад сябе. Так штурханула, што ён толькі войкнуў і пакаціўся з торпа. Пачула, як грымнуўся вобзем. А сама перакулілася на жывот і загаласіла нема.

Колькі тады было яму, таму Сяргею Клёцкаваму? Пэўна, гадоў шаснаццаць. Дадумаўся ж, смаркач! Наслухаўся іншых... Яна тады, як адышла троху, дык і спалохалася: ці не пакалечыўся хлопец?

Нікому не сказала пра тое. І брыдка было прызнавацца, і не хацела, каб з хлопца смяяліся. А ён пасля таго ўсё яе пазбягаў, стараўся на вочы не трапляцца. Ажно праз шмат гадоў, калі ўжо ў Мінску быў, жонку і дзяцей меў, загаварыў з ёю. Ішоў вуліцаю, няйначай, на падпітку, а яна на лаўцы сядзела, дык прыпыніўся, прысеў побач, сказаў:

— А я помню, Тацяна.

Здагадалася, пра што ён, ды адно ўсміхнулася:

— І ты нічога не помніш, і я...

— Мо і твая праўда,— Сяргей уздыхнуў чагосьці.

А што яна яшчэ магла сказаць? Што не помніць, дык — няпраўда. Як не думае, як іншым галава занята, дык яно вядома — даўно ўсё тое забылася, як сон, што знячэўку пад раніцу нахопіцца. Здаецца, і снілася нешта, а што — не згадаць. А як пачне ўспамінаць пражытае, дык усё чысцютка прабяжыць перад вачамі, быццам было ці не цеперся, а ўчора...

Рыта і Алачка глядзелі па тэлевізары нейкую дзіцячую перадачу. Яна яшчэ на вуліцы здагадалася: чутна была музыка, смех і гамонка дзіцячая. Зайшла ў хату, прачыніла ціхенька дзверы ў другую палавіну — так і ёсць. Умасціліся абедзве на канапцы і так захапіліся, што і не пачулі, як яна зайшла. Гэтак жа ціхенька зачыніла дзверы — хай глядзяць. Пакуль яны заняліся там, дык яна памаленьку работу паробіць, а там прыйдзе Падласка, то астанецца толькі падаіць і вячэраць можна будзе.

Яна занесла курам, у хлеў занесла, бо каторыя і на курасадні паселі, потым збегала на гарод, нарвала бацвіння, пасекла яго секачом у ражцы, замяшала і занесла парасяці. Пасля корпалася ў сенцах з вячэрай, стараючыся не грукаць лішне, каб дзяцей не трывожыць. Рыта і не пачула нічога. Выскачыла з той хаты, калі ўгледзела, што Падласка ля варот зарыкала. Выскачыла і сумелася:

— Ой, мама, і вы ўжо дома?

Яна прызналася:

— А я ўжо і даўнавата прыйшла, але не азывалася да вас. Гледзіцё, думаю, дык і глядзіце.

— Мульцікі паказвалі.

— Дык бяжы дагледзь да канца. Вячэра ўжо гатова, толькі Падласку падаю.

— Ужо кончыліся. Алачка там нешта другое глядзіць. А праз паўгадзіны кіно будзе. Пра індзейцаў,— сказала Рыта.

— Дык от павячэраем і паглядзім. Ідзі да яе, а я тут скоранька...

Вячэралі похапкам — каб заспець пачатак таго кіно пра індзейцаў. Але яна так і не пабачыла, чым яно пачыналася,— малую спаць укладвала. Рыта хацела сама, але Тацяна замахала на яе рукамі:

— Глядзі ўжо, глядзі! Адно — цішэй зрабі, каб заснула хаця.

Сядзела на краёчку ложка, Алачку люляла, а кіно тое глядзела і не глядзела. Толькі потым ужо, калі заснула малая, перасела на канапу да Рыты, утаропілася ў экран.

Ды што там і глядзець было? Носяцца на конях тыя індзейцы, у пер’е паўбіраныя, быццам чэрці, і ўсё. Што да чаго, дык і не разабраць. А яшчэ і слоў тых ледзь чуваць: Рыта зусім ужо сцішыла. Сядзела, глядзела, а сама бы драмала. Што кіно тое, калі ў галаве іншае? Хацела спытаць у нявесткі, што было спачатку, чаго гэта яны сварацца так, індзеец гэты голы з чалавекам тым, што ў капелюшы, з пісталетам пры боку, але сказала зусім другое:

— Гэта ж, дачушка, я ва ўсім вінаватая.

Рыта ці недачула, ці не зразумела, што яна сказала, бо не адразу павярнулася да яе, счакаўшы троху, спахапілася:

— Што вы сказалі, мама?

— Нічога, дзіцятка. Кажу, гэта ж, мусіць, я ва ўсім вінаватая.

— У чым, мама?

— А ў тым...

І замаўчала. Бо і сама не ведала, як і што сказаць. Здаецца, круціцца нешта ў галаве, праясняецца, а ўлавіць ніяк не можа. І ўчора, і сёння цалюткі дзень пра адно і тое ж думае, а ўсё туман у галаве. А вось жа, здаецца, каб выгаварыцца, каб выкласці ўсё, што перадумала, дык бы і палягчэла на душы. Ды як тое зрабіць? Як сама з сабой гаворыць, дык быццам усё ясна, а з Рытай — не выходзіць. Чалавека ж нішто так не крыўдзіць, як слова. Праўду гавораць: слоўца не б’е, а забівае. Скажы што неўпапад, то яшчэ пакрыўдзіш знячэўку.

Ды ўсё ж нешта цягнула яе за язык. Доўга маўчала, урэшце зноў уздыхнула:

— Мая ж ты дзевачка, ведаю, што і табе не соладка, але ж і мне, матцы, не саладзей. Не хацела б я чуць таго і думаць пра тое. Хай бы ўсё добранька было ў вас, каб мне, матцы, адно ведаць, што радавацца, з дзетак цешыцца. А от жа...

Бачыла, адчувала, што слухае яе Рыта, хоць і маўчыць, што кіно тое глядзіць так, як і яна, краем вока.

— От ты маўчыш, і я маўчу, і як бытта няма нам чаго сказаць адна аднэй. А я, дачушка, думаю от, думаю. Мне ж цябе ці не болей шкода...

— Дык жа я, мама...

— Ведаю, ведаю, Рытачка. Што ж тут... Толькі не пра тое я...

І зноў замаўчала. Гарцавалі на конях, куляліся цераз галаву на ўсім скаку паўголыя седакі, трапна стралялі з лукаў, і стрэлы з пер’ем упіваліся, ажно, здаецца, чвякалі ў спіны і грудзі людзей са стрэльбамі ў руках, а думкі яе былі ад усяго таго далёка-далёка...

— Я гэта, дачушка, чаму кажу? — яна загаварыла быццам да Рыты, але болей, пэўна, да самой сябе.— От, помню, пайшоў Алёшка ў школку. Я на рабоце з цямна да цямна — ведама, як пры конях. Ну, але ж неяк вучыўся. Не надта добра, каб сказаць, але ж і не горай за другіх. І тройкі былі, і чацвёркі. Да пятага ці шостага класа вучыўся — не скажу нічога благога. А потым заленаваўся. Двойкі пасыпаліся, і настаўнікі пачалі на яго скардзіцца. А да ўсяго, дачушка, стаў мяне не слухацца. Адмоўчыцца, калі што скажу, а назаўтра зноў штуку якую выкіне. Што мне было рабіць? Біць, лупцаваць яго? Дык жа і біла, Рытачка! Адлупцую, ссяку да пісягоў, а потым сама ноч не сплю, галашу ў падушку. К таму часу людзі ўжо добра пачалі жыць. Нашы гарадскія папрыязджаюць з дзецьмі, дык дзеткі тыя вунь як разадзеты, ім ужо абы-якая цукерка не ў смак. А я ўспомню, як мой Алёшка гадаваўся: ні той цукерчыны малым не ведаў, ні гэтых убораў. Штанёпкі якія матка сашчэпіць, сарочачку — от і бегаў. А яшчэ і праз тое даставалася, што без бацькі. Дык я вазьму тое да галавы, наплачуся, а тады і думаю: гары яна гарам, вучоба тая, каб праз яе я яшчэ і біла яго!

А яшчэ, каб ты ведала, быў ён нейкі не такі, як усе дзеці. Іншыя на рэчку ці не за тры вярсты папруцца, надвячоркам цікуюць, каб яблыню ў каго абтрэсці ці дапасці ў гарод з бручкаю, а ён — не! У школе дык мог насваволіць, настаўніку катораму паназаляцца, а так бытта і ціхмяны быў, усё больш дома прападаў. То аўтамат які сабе майстраваў, то самакат... А от каб што дома зрабіць, памагчы мне — не. Адно што — радоўку адбудзе. Я, дачушка, дык і не прымушала. Ат, думаю, наробіцца яшчэ за свой век. А ён жа во і цяперака, хоць ты нікому не кажы, і касіць не надта, і араць не ўмее. Паспрабаваў быў, дык плужок у яго ўлукаткі ходзіць, скача і скача...

От, дзіцятка, так і вялося. Школку скончыў, у дзевяты ў Гайнаўку не схацеў хадзіць. Я не пярэчыла. Каб гэта вучыўся, як вунь Сымонішыны хлопцы, дык яно б — хай! З тройкамі ды двойкамі дык якая розніца, ці восем, ці дзесяць? А тут пабачыла, што ён пачаў з Іллюком Бодзікам дружыць. Усё каля трактара яго аціраўся. А пасля і ў полі пачаў з Іллюком прападаць. Прыйдзе дадому ўвечары — страх глянуць, такі мурзаты. Пачну сварыцца, а ён: «А мне ўжо Іллюк руль даваў...» Круціўся так, і дай веры — ці не праз год напарнікам Іллюковым зрабіўся. Я дык і рада была. Другія во школку паканчаюць і ў горад, а ён — дома, не адна я ў хаце...

Так да арміі і рабіў на трактары. І зарабляў няблага. Я, праўда, з грашыма не назалялася. Яму і адзецца трэба, і абуцца — ведама, малады. Касцюм сабе купіў, палітон модны такі — зверху бытта скура, а падшэўка — як аўчына стрыжаная, боты купіў, чаравікі... А яшчэ ж — курыць пачаў і выпіваць патроху. Што будзеш рабіць? Сварыцца на яго? Дык жа неяк павялося так. Аддзячыць чалавеку за што, дык — паўлітэрку на стол. Прывязе ён бабе дроў прычэп — яна за стол кліча. Улетку, як на камбайне рабіў, едзе з работы, а каторая пярэйме: «Алёшка, дзіцятка, тры мэндлікі ўсяго, знарок да аселіцы знесла, каб не круціцца па загуменні,— змалаці...» Ну, прапусціць тыя мэндлікі праз камбайн, а пасля ці ў кішэню пляшку, ці ў хату кліча... Дык спачатку, як патроху выпіваў, я нічога не казала. Сказала раз была, дык пакрыўдзіўся: «Ты мяне калі п’янага бачыла?» А пасля, дзіцятка, усё часцей і часцей. Ужо, гляджу, і зусім п’яны калі прыедзе. Адзін раз, дачушка, напалохалася — ноч не спала. Прыехаў пад хату, чую — матор заглушыў, а ўсё ў хату не ідзе. Выйшла я, глянула, а ён усё нешта вакол трактара тупае, абмацвае яго. А ноч цёмная, хоць вока выкалі. Я гукнула яго. Пайшлі ў хату. Зірнула пры святле — а божачкі, увесь ён у крыві, лоб рассечаны. Што з табой, дзіцятка, кажу. «Нічога, мама, ярунда!..» Якая ж, думаю, ярунда, калі такі пабіты? А бачу — добра выпіты. Заплакала я, сыночак, кажу, дабром гэта не скончыцца... Змоўчаў ён, памыўся троху, раздзеўся і лёг. А ранічкою, зацёмна яшчэ, пабег да Іллюка, і пасля ўвесь ранак каля таго трактара тупалі, усё нешта грукалі, ляпалі, бразгалі... Так і не сказаў мне нічога. Ажно пакуль Іллюк не расказаў. У Арэхаўцы ў Юзіка Савіцкага павячэраў добра, ехаў дамоў і каля Яськавага моста ў канаву паляцеў...

Рыта не азывалася, нічога ні разу не перапытаўшы. Нават не паварочвалася да яе, Тацяны,— быццам ёй тое кіно вельмі цікава было глядзець. І яна была ўдзячна ёй за гэтае маўчанне, бо наўрад ці змагла б гаварыць пра ўсё, калі б Рыта ў вочы ёй глядзела. А так выходзіла, нібы яна сама з сабой гаварыла, сама сабе спавядалася. І ўсё гаварыла і гаварыла...

— Дома спачатку, не буду маніць, не выпіваў. Усё — недзе, з некім. А неяк, гляджу, зайшоў у хату з Іллюком, памуляўся троху, а потым выпхнуў мяне ў запечак і папрасіў: «Нам бы чаго закусіць, мама...» Што мне аставалася? Каб хоць чалавека чужога ў хаце не было. Дык пасля таго і асмялеў бытта, ужо не чакаў, пакуль я ў запечак пайду ці ў сенцы...

А вясной неяк, тым годам, як у армію пайшоў, познім вечарам прыносіць у хату паўмяшка ячменю. Адкуль гэта, сынок? — пытаюся. А ён усміхнуўся: «На працадні, мама, цяпер не даюць...» Здагадалася: украў! Гэта ж пасяўная ішла, ён ячмень сеяў, от і прыхаваў. І спалохалася я, і абурылася. Кажу: як ты мог, сынок? Ці ж мы не абыдземся без ячменю гэтага? Ці ж я цябе калі вучыла гэтаму? Я ж пасля вайны галодная хадзіла, дух падцягвала, спадніца на мне не трымалася, а калі хоць бульбіну ўзяла? Маўчаў ён, а пасля агрызнуўся: «Ай, матка, ці табе дагодзіш!..» Насварылася я на яго, па-ўсякаму нагаварыла. Занясі ты, кажу, ячмень гэты куды хочаш, каб ён мне вочы не мазоліў! Дык жа і занёс. Да Адаркі...

Ну, той восенню, як бульбу выбралі, позва яму прыйшла. Бяседу я зрабіла. Думала, што мо толькі яго аднагодкі, сябрукі збяруцца, а дзе ты бачыла! Гэта ж ужо завядзёнка пайшла, што ці ў армію праводзіць, ці вяселле рабіць — усё роўна. Два дні, лічы, гулялі, бо ў раён паехалі яны на другі дзень ажно пад вечар, далей іх адпраўлялі ўначы.

Вусцішна мне стала ў хаце. Паверыш, ажно ката завяла. Не любіла я іх, памаўзоў гэтых. Помню, матка была яшчэ жывая, дык быў у нас кот. І займеў, падла, моду — спаць у мяне ў нагах. Засну я, а ён у нагах скруціцца і курну сваю завядзе. Дык я, бывала, як турну яго, ажно ён заенчыць. А матка, памятаю, сварыцца на мяне. Як табе, кажа, не стыдна, гэта ж жывое стварэнне... А тут во сама ў Манькі кацяня ўзяла. Яно каля ног круціцца, мяўкае — усё весялей...

А завезлі яго служыць далёка, аж на поўнач. Там жа, думаю, не соладка. Але маладзец быў: пісьмы часта слаў. І ўсё ў кожным: не бядуй, мама, служба ідзе нармальна, мне нічога не трэба. Ну, але ж я ўсё роўна: то пасылачку, то дзесятку вышлю. І рада была, як у водпуск ён прыехаў. Я й не пазнала б, калі б дзе сустрэла. І падрос, і паправіўся. Мужчынам зрабіўся... Пагуляў колькі дзён, пару разоў на вечарынкі схадзіў... Адзін толькі дзянёк мы з ім дровы парэзалі. Я думала, мо большае што зрабіць паможа — хляўчук трэба было б перасыпаць, а то аб’ехаў саўсім, у пуні страха засвіцілася, але такой бяды, думаю, неяк зробіцца. Добра во, што і так прыехаў, паказаўся матцы.

Зноўку я пісьмаў тых чакала, дзянькі лічыла. Я ж і не думала, што ён надумаецца пасля арміі ў Мінск. Усё пісаў: адслужу, мамачка, прыеду дамоў, зноўку сяду на трактар, а можа, і на машыну, я тут шафёрскія правы атрымаў. А прыехаў, прабыў троху — бачу, у Гайнаўку, у кантору, не ідзе. У нас ужо тады саўгас зрабілі і ў Гайнаўку кантору перавялі. А ён і кажа мне неяк: «Паеду ў Мінск, мама. Я і дакументы на Мінск выпісаў...» А я ж не ведаю, ці праўда тое, якія там дакументы яму выпісалі. Заікнулася была, што, можа, не спяшаўся б, што і тут работа знойдзецца, а ён толькі ўсміхнуўся. Неяк так, як тады, калі з ячменем тым у хату прыйшоў. Адно сказаў: «Што ты, мама, кажаш? Смаркачы вунь усе ў Мінску, а я...»

І паехаў. Нешта з тыдзень яго не было. А потым прыехаў і кажа: «Усё, мама, я ўжо на рабоце. На бульдозеры раблю, на будоўлі. Месца ў інтэрнаце далі...» Ну, то і дзякаваць богу, сынок,— кажу,— памаленьку, паціхеньку і асталюешся... Ад’язджаў ён, дык я дзвесце рублёў дала. І жыць да палучкі трэба, і касцюм які купіць, чаравікі, бо ўсё яшчэ ў вайсковым хадзіў — тое, што да арміі справіў, малое ўсё парабілася...

Паехаў ён, а мне ўсё думкі дурныя ў галаву лезуць. Днём дык хоць на рабоце, з бабамі, а дамоў прыйду, раблю што і ўсё думаю і думаю. Як ён там, што з ім, ці вячэраў сёння... Пра ўсё перадумаеш, пакуль па хаце тупаеш, пакуль у ложку тым не сагрэешся ды не заснеш. Ад думак сны благія сняцца, дык прачнуся і зноўку думаю: каб жа хаця ўсё добра было ў яго, малады яшчэ, нічога, акрамя арміі, не бачыў. Тры дні нямашака, дык мне ўжо і саўсім спакою няма. Прыедзе, спытаюся: сынок, чаму доўга не было? А ён на жартачкі ўсё пераводзіць. «Табе,— кажа,— каб за спадніцу трымаўся, як маленькі...» Прыскочыць у суботу, на вечарынку куды згойсае, у Гайнаўку ці ў Замошша, там з хлопцамі і чарку знойдзе, а ў нядзельку паснедае і бяжыць на аўтобус. Кажу: чаго ж так рана, сынок, мог бы і пасля абеду паехаць. Дык адмахнецца: «А чаго я буду ўвечары ціскацца ў аўтобусе? Цяпер свабодна заеду...» Ведама, вечарам усе едуць, але ж людцы вунь і з дзецьмі не баяцца паціскацца, а ён... Спытаюся, ці грошы хаця ёсць. Ёсць, кажа. А ўсуну чырвонца ў кішэньку, дык і нічога, і добра, не адмовіцца. Самой дык бытта і крыўдна зробіцца: гэта ж ніколі не спытае, ці мне што трэба, як я тут адна, мо што зрабіць набегла...

Паўгода, мусіць, парабіў на тым бульдозеры. Прыскоквае неяк у суботу, селі вячэраць, а ён і кажа: «А я, мама, ужо на заводзе». Чаму так, сынок? Гэта ж, пэўне, блага, кажу, бегаць з месца на месца? Засмяяўся: «Нічога ты, мама, не разумееш! А хто там затрымліваецца, на будоўлі?..» Папыталася: ну, а на заводзе што, ляпей будзе? «Цёмны ты чалавек, мама»,— кажа. Цёмны дык цёмны. Табе відней, кажу, сынок...

Тут, на заводзе, і цябе напаткаў. Я ж і не ведала нічога ўвесь час, ажно пакуль не сказаў: «Мама, як ты глядзіш, калі я ажанюся?» Ну, я думала, жартуе. Кажу: а бо, сынок, пра гэта цяперака ў матак не пытаюцца. А ён: «А я вось пытаюся!..» Бачу, не жартуе. Кажу: можа, ранавата яшчэ, не ўцячэ гэта нікуды, паспееш ачалавечыцца, ні сам во нічога за душой не маеш, ні яна — пра цябе кажу — таксама. А ён зноўку жартачкамі: «Ранняй жаніцьбы, як і ранняй сяўбы, не кайся...» Ты не крыўдуй, Рытачка, ні пры чым ты была, але ж, прызнаюся, не хацела я, каб ён жаніўся. Сям'ю заводзіць гэта ж не раз-два, і гатова. Пакуль вас двое, можна і ў чужым кутку. А, дасць бог, дзіцятка знойдзецца? Хай сабе якія добрыя людзі будуць, але каму гэта радасна, калі дзіця чужое ў хаце? Загаварыла пра гэта, дык зноўку смешачкамі адбыўся: «Ты, мама,— кажа,— памудрэй заўкома...»

Ну, а скора ж і цябе прывёз на агледзіны...

Даўно скончылася кіно, бубнеў аб нечым, хуценька варушачы губамі, мужчына ў акулярах, надта ж падобны на іхняга Квочку, а яна, Тацяна, усё гаварыла-спавядалася...

Пятніца, 30 чэрвеня

Задрамала яна ўчора позна. Ужо, здаецца, і не думала ні пра што, гнала ад сябе думкі, дык, як на тое, галава разбалелася. І не ў скронях, як уранку, а ў патыліцы — быццам свінцом налілася. Хацела ўжо ўставаць, каб пашукаць якую таблетку, але і ленавалася з-пад коўдры вылазіць, і нявестку турбаваць не хацелася. Ляжала паленам, ажно пакуль, урэшце, сон не змарыў.

А прахапілася, дык спалохалася. У галаве быццам шумела нешта. Болю не чуваць, а ўсё шуміць і шуміць. Расплюшчыла вочы, прыслухалася — не мінаецца той шум. «Што за насланнё?» —думала нейкую хвіліну. А пасля дацяміла, што шуміць тое зусім не ў галаве — гэта ж дождж за вокнамі. Дацяміла і падхапілася з ложка: памроілася, што праспала. Прабегла, забыўшыся на тэпці, да стала, зірнула на будзільнік. Было палова на пятую. Дзякаваць богу, не заспала! Прыцемак у хаце ад таго, што хмарна. Вярнулася да ложка, уздзела сукенку. Ужо за дзвярамі, у першай хаце, усунула босыя ногі ў гумовікі, узяла даёнку і выйшла на ганак.

Дождж ішоў ціхі, не густы, але спорны. Пачаўся, відаць было, нядаўна: пясок на падворку не мокры, а толькі быццам курамі падзяўбаны. І пад капяжом нават суха яшчэ было. Гэта ж, пэўна, дождж яе і разбудзіў.

Памкнулася была ў хлеў, ды схамянулася. Вярнулася ў сенцы, каб пашукаць у вядры, куды скідала са стала аб’едкі, скібку хлеба ці кавалак бліна. Падласка так прывыкла, што яна, Тацяна, прыходзіць да яе ўранку з якім-небудзь ласункам. Не пакладзеш што на язык, дык не падоіш спакойна — усё будзе круціцца, рукі лізаць і ў вочы зазіраць, чакаць, што дасі.

Карова была ўжо на нагах і адразу пацягнулася пысай да рук. Тацяна ўсміхнулася, выпрастала далонь з лустай хлеба:

— На, ласоніца! Жыва не будзеш, калі не прынясу.

І тут жа зазлавала на Падласку — накідала сваіх лепяхоў, што і не падступіцца. Гэта ж такая чысцёха была, ніколі не наробіць там, дзе ляжыць, а то — быццам сурочыў хто.

— Ах ты, бессаромніца! — Тацяна ўсердавана дала карове грымяка па сцягне.— Розум табе адняло, ці што?

Павесіла даёнку на цвічок у вушаку, узяла з кута шуфель, пашкрэбла ім дошкі, патрусіла на іх трухой з кармушкі. Прысела даіць Падласку ўсё яшчэ ў злосці. Бурчала, прыладжваючыся:

— Стой, паненка! Іш ты на яе, пакрыўдзілася! Чаго касавурышся, га? Мала табе яшчэ перапала!

Ды хутка супакоілася. Дзе ж ты тут будзеш злавацца, калі так усё разумее? Перажывае, быццам чалавек! Паверне галаву да Тацяны, паглядзіць так разумна, у плячо лізне... Не, дарма кажуць — жывёліна ёсць жывёліна. Гэта ж і не казала нічога, і не прасіла нагу адставіць, калі ўзялася за другія, з таго боку, цыцкі, а Падласка сама здагадалася, пераступіла з нагі на нагу і яшчэ паглядзела, быццам спыталася: ці добра ёй так, Тацяне, ці зручна?

І выпіхала Падласку на двор ужо зусім лагодна, гаманіла, як з чалавекам:

— Ідзі, ідзі ўжо, хопіць падлізвацца, бо вунь ужо і пастушкі занялі, ідзі, каб не даганяць пасля.

Потым вынесла курам, схадзіла пад паветку, прынесла ў хату дроў. Ціхенька парадкуючы іх у печы, у каторы раз з крыўдаю падумала пра саўгаснае начальства — усё яно на газпліткі не ўзаб’ецца. Але ж не, не за тое! Ну, вядома, плітак тых не хапае, але ж хто маладзейшы ды спраўнейшы, дык, нябось, даўно сабе паставілі. Яна, і не толькі яна, а і іншыя бабы, колькі разоў гаварылі брыгадзіру, дык адно адказвае: у іх — сем’і, а вы, адзінокія, можаце і пачакаць. Вядома, яны могуць пачакаць. Але ж каб хоць той самы Пётра падумаў іншым разам і аб тым, каму з тымі самымі дровамі ці брыкетам лягчэй: ці ім, маладзейшым і спраўнейшым, хоць і з сем’ямі, ці ім, адзінокім Танькам і Манькам? Дык жа не, не падумаў! А як бы добра было, каб плітка ў хаце стаяла. Летам печ можна было б і зусім не паліць.

Прысланіла незапаленую печ і выйшла на двор. Пакуль сёе-тое, дык сходзіць пад Пётру, паглядзіць нарад.

Дожджык, быццам і не пачынаўся, скончыўся — адно што пыл троху прыбіў ды брук памыў. Дык яна і гумовікі скінула — хай не хлябешчуць халявамі па лытках, выткнулася за варотцы басанож. На вуліцы не было ні душы. Толькі ў самым канцы, за рэчкай, нехта нёс на каромысле суды вады, але, як ні ўглядалася, не магла пазнаць, ажно пакуль той нехта не звярнуў да весніц. Толькі тады здагадалася: Волька-крамшчыца. Бацька зрабіў ёй у двары калодзеж, нават не калодзеж, а калонку, з якой ваду рукаяткай трэба пампаваць, але Волька казала, што вада надта нясмачная, дык сабе на патрэбу ходзіць па ваду ў Пупікаву крыніцу...

Пастаяла хвіліну ля варотцаў, валасы прыгладзіла, бо як паднялася, дык і не прычэсвалася дасюль, ступіла на брук і ледзьве не павалілася — паслізнулася. Ды так знячэўку, што аж у баку кальнула. Пэўна, праз гэта сарвалася ў яе нешта з языка, бо пачула раптам:

— Чаго ты мацюкаешся?

Зірнула — Шулячыха з-за паркана паглядае.

— А не кажы! Ледзьве не пляснулася.

— Што, на каравяк наступіла?

— І без каравякоў тваіх слізка. Каменне мокрае, от пята і слізганулася.

— А куды выправілася? — Каця бліжэй падалася да плота.

— Можа, Пётра ўжо нарад павесіў.

Не хацела прыпыняцца, але Шулячыха загаманіла:

— А я іду ў хлеў і чую раптам — нехта мацюкнуўся. Гляджу — ты ідзеш. Дык і думаю: чаго гэта ты? А я ж, Танька, во,— Шулячыха падняла вышэй міску з малаком, якую трымала ў руках,— клопату не мела, парасят купіла. За чацвёра дзве сотні вылажыла, а яны яшчэ каб надта дык і есці не ўмеюць. Нясу во сырадою, нібы дзецям.

— А нашто табе ажно чацвёра?

— Што ты пытаешся! Па адным тром, дык і трое. А і самой жа трэба таксама.

— Каму гэта — тром?

— Як гэта — каму? Ты што, Танька, смяешся? Каму ж яшчэ, як не дзецям?

— Дык жа ты і так стогнеш, што хворая. Хто ж табе паверыць пасля гэтага?

— Анягож не хворая!.. Але ж наша доля такая, Танька. Хто паспагадае, хворы ты ці здаровы? Пакуль цягаемся, дык і таўчомся. А што два ці чатыры, дык якая розніца? Я ж іх і гадаваць, думаеш, доўга буду? Да каляд хіба. А дзеткі, нябось, не адкінуць...

«Усё ёй мала!» — падумала Тацяна, але сказала:

— Нясі сваім сысунам, пакуль цёпленькае.

І заспяшалася. Ішла і на Шулячыху злавала. Гэта ж трэба — чацвёра парасят! Яна ж, Тацяна, каб не гідзілася чужога малака, дык і Падласкі не трымала б. Але ж як пракляцце: нават у Манькі не можа малака ў рот узяць. А і то думала не раз, каб збыць Падласку. Думала, ды рашыцца не можа. Прывыкла. Тады і зусім адна ў хаце астанецца. Так дык і раніцою пагамоніць, і ўвечары, калі доіць. Каб жа яшчэ добры чалавек трапіўся. А то прадасць чорту лысаму, дык хіба ён так дагледзіць кароўку, як яна? А гэта ж, кажуць, і кепска, калі прадаеш і шкадуеш. Гавораць, карова праз тое і малако перастане даваць. Дык прадай, і каб пасля людзі на цябе крыўдзіліся? Хай ужо будзе, пакуль можацца...

На склееным з усіх бакоў электрычным слупе вісеў ужо нарад. Яна ўтаропілася ў яго, шукаючы свайго прозвішча. А паспрабуй знайдзі тут што, у гэтых Пётравых кручках! Быццам і хораша піша, кругленькімі літаркамі, але столькі нейкіх кручкоў і завіткоў робіць, што і не прачытаць. З гэтай яго пісаніны колькі ўжо смяяліся. А Пётра не крыўдуе, кажа: «Мне гэтыя кручкі жыццё ўратавалі!»

Ён у сорак чацвёртым на вайну пайшоў, з партызанаў, і служыў пасля ў арміі доўга, нешта гадоў сем. Дык яшчэ як прыйшоў, усё казаў, што почырк яго ўратаваў. Быццам прыглянуўся яго почырк нейкаму начальству, і стаў Пётра пісарам, дык на фронт і не трапіў, і пасля ўсе гады ў пісарах праседзеў.

Пакуль шукала сябе, дык і сам Пётра выйшаў з двара. Падышоў да яе, штурхануў плячом:

— Не тыкай носам! На буракі пойдзеце, у Паддубоўе. Неба, праўда, пасмаркалася толькі, але памякчэла. Пара ўжо і палоць, і прарываць.

Зірнула на яго і ледзьве не зарагатала. Гэта ж праўду кажа яго Томка, што Пётра да сала ласы. Неяк бабы смяяліся, што пуза адгадаваў, а Томка яго вазьмі ды скажы:

— А не есць жа нічога! Усцягнецца, скварку ці кумпяка ўрэжа, з’есць з лустай хлеба, а тады вады нагібкам з вядра пап’е і як пойдзе, дык ажно ўвечары прывалачэцца.

Бабы яшчэ больш рагаталі, бо ведалі, што тая скварка на добры фунт пацягне і што не па адной той скварцы Пётра яе да вечара сноўдаецца, што не ў адной хаце перападзе яму за дзень і яшчэ колькі скварак і, вядома ж, чарка. Тацяна ледзьве не зарагатала і цяпер, зірнуўшы на Пётру: губы і барада блішчалі, аж ільсніліся — няйначай, сала еў.

Пётра, згледзеўшы, што яна ўсміхнулася, спытаў:

— А што вясёлага вычытала?

— Ага, вычытала, што ты сала еў. Томка праўду такі казала.

— А-а-а...— Пётра дастаў насоўку, выцерся.— Яна скажа! А што я яшчэ з’ем? Ці яна калі сняданак зрабіла? Прагоніць карову і зноў спаць заваліцца.

— Нічога, ты бедны не будзеш. Знойдзецца каторая, што і пачастуе.

Пётра буркнуў:

— Шмат ты частавала!

— А ты й не заходзіў! — яна зноў усміхнулася.

— Многа вас, каб да ўсіх заходзіць. І так во...

Нешта яшчэ хацеў сказаць, але выйшла на вуліцу Манька, падышла да іх, загаварыла, як заўсёды, гучна:

— Прыходзь, Пётра, заўтра да мяне ў госці.

— Ён не да ўсіх ходзіць,— сказала Тацяна.

— Да мяне зойдзе, па-суседску.

— А што ў цябе за госці?

— Хто прыйдзе, той і будзе госцем,— сказала Манька і таўханула яго локцем у бок.— Юбілей у мяне заўтра, брыгадзір!

— І колькі табе нацыўкала? — Пётра дастаў цыгарэту, прыпаліў.

— Дык жа пра гэта ў баб не пытаюцца! — зарагатала Манька.

— Баба мне знайшлася! Толькі і ўсяго, што ў спадніцы!

— А якая табе розніца? — Манька, быццам не пра яе тое, не ўсердавала.— Табе і адной Томкі зашмат, ментузу такому! Ты б не пытаўся, а прэмію якую-небудзь даў, каб гасціна весялейшая была.

— І сваёй панчохі хопіць,— пасмейваўся Пётра. Манька таксама не лезла па слова ў кішэню:

— Распатрашу, не пашкадую, толькі прыходзь.

— Клічаш, дык прыйду,— Пётра гаварыў памяркоўна ўжо.— А прэміі ўсё адно не дам. Позна спахапілася. Скажы дзякуй, калі з канторы паштоўку віншавальную прышлюць,— ён падыбаў у канец сяла, дзе быў саўгасны двор.

— Ты ж скажы, каб прыслалі! — гукнула яму ўслед Манька.

Тацяна нават зразумець не магла, сур’ёзна тое кажа сяброўка ці пацвельваецца.

Пастаяла яна з Манькай хвіліну — пара было бегчы дадому, у печы запальваць. Зайздросціла яна Маньцы. Лацвей бабе жыць з такім характарам. Быццам не прымае ўсяго да сэрца. Гэта ж каб Манька яе, Тацяніну, натуру мела, дык даўно б скапусцілася. А яе яшчэ і на жарты хапае. А Тацяна ж ведае, што не так яно напраўду, што Манька сваю бабскую адзіноту балюча перажывае, толькі не паказвае таго, не выдае на людзях, грубасцю ды гэтай сваёй знарочыстай бесклапотнасцю прыкрываецца. А сама яна не ўмее гак. Як забаліць што, дык і на твары, і на языку — затойвацца не можа...

Прыйшла дадому, прыслухалася — спяць нявестка з унучкай. Асцярожна прачыніла дзверы ў тую хату, зірнула на будзільнік — было сем. Дык ужо ж і не рана, падумала, а яна нават у печы не запальвала...

У Паддубоўі жанчыны пазаймалі кожная сабе дзялкі, а яна поруч з Манькай стала — так весялей будзе, словам перакінуцца можна. Гналі па два радкі. Бурачкі былі яшчэ кволыя. Вырвеш каторы, дык адно — мышыны хвосцік. Але палоць і праўда не рана, бо ўтравелі. Манька рванулася наперад. Толькі і чуваць,— шах-шах. Яна паспрабавала дагнаць, але засаплася. На яе радках нешта часта асот пракідваўся, а яго, каб з коранем вырваць, трэба дзесяць разоў матычкай дзеўбануць. А яна яшчэ кошык з сабой узяла — малачаю ды лебяды свінчаці сабраць, дык ківалася-ківалася, а пасля і гукнула Маньцы:

— Не прыся так, што не ўгнацца!

Манька разагнулася, азірнулася:

— А бо, я й не бачу! Ты ўжо не шчыруй так, пасля ж акучнік пусцяць.

— Поскудзі гэтай і акучнік рады не дасць.

— А ліха з ім! Пакуль зноў выб’ецца наверх, дык і буракі ў сілу ўбяруцца, ім ужо не страшна будзе,— адказала Манька, але ўсё ж замахала матычкай павольней.

А як параўняліся і адна пры адной, рука ў руку, секлі матыкамі зелле, пакідаючы за сабой тры шнурочкі яшчэ кволых, чырванаватых лісточкаў, Манька спытала:

— Што ж не хвалішся, як нявестка?

— А чым жа хваліцца? — Яна, Тацяна, уздыхнула.— Няма чым хваліцца, Манечка. Усё маўчыць болей.

— А ты хочаш, каб яна перад табой душу выварочвала?

— Хто ж кажа! Але каб пажалілася па-бабску, ці што...

Манька, не паварочваючы галавы да яе, Тацяны, сказала:

— А можа, яна не пажаліцца да цябе прыехала, а паздзекавацца, дапячы? Яны, цяперашнія, на ўсё здатныя. Іншая ці паехала б з такой радасцю да свякрухі!

Тацяна ці не абурылася:

— Не, Манька, дарма ты! Рыта не такая. Хінулася яна да мяне, бытта і да роднай маткі. Таму і прыехала.

Манька не перабівала. Грэблася матычкай, апраўляла зрушаныя бурачкі, скідала ў кучкі падсечанае і вырванае зелле. Ды нечакана, выпрастаўшыся і ўпёршыся кулаком у знямелую спіну, сказала з ранейшай зласнаватасцю:

— Ат, абое рабое! І яна не анёлак, калі сям’я развальваецца!

Тацяна таксама разагнулася, падцягнула панчоху, што камяком збілася над пятой, сказала:

— І праўда твая, Манечка, і няпраўда. Як бы там ні было, а баба заўсягды цярплівейшая, чым мужчына. Ці даўнейшая, ці цяперашняя, як ты кажаш, а ўсё адно — баба ёсць баба. Сям’я ёй дарожшая, чым катораму. Не, Манечка, напрасліну ўзводзіць на яе дарма.

Манька сашчапіла пальцы, пацерла далоні адна аб адну, атрасаючы з рук зямлю. Беручыся зноў за матычку, кінула:

— Ну, то тады твой Алёшка добрая цаца!

Тацяна прамаўчала і таксама ўрачкавала. На Маньку не пакрыўдзілася. Ведала яна Маньку. Тая заўсёды так: скажа, як мацюкнецца, а ў самой злосці — ні на грош. Яна ж і сама адчувае, што не Рыта — Алёшка вінаваты, усё больш пра тое думае. І вось жа дзіўна: толькі цяпер, пэўна, спахапілася і зразумела, што вырас Алёшка. Раней жа ўсё выдаваў малым. Нават і службу ў арміі, і жаніцьбу яго яна ўспрымала быццам праз сон. Нібы ўсё тое было не з Алёшкам, а з некім іншым. І калі ён рабіў што не так, дык яна не надта і засмучалася. Думала: ат, вядома, дзіця яшчэ, розуму таго, як у вераб’я.

Збянтэжылася, як першы раз маткай яе ў вочы назваў — тады, калі прывалок у хату паўмяшка ячменю. Той ноччу і цюкнула ёй у галаву: падрастае яе Алёшка. Але ж сэрца не хацела з тым мірыцца. Для яе ён усё адно дзіця. «Матка» тая сарвалася з языка ў злосці, няйначай. Хіба ж ён горшы за ўсіх?

А пасля, як у армію пайшоў, дык яна і зусім на тое забылася. Сэрца і без таго балела, ды і Алёшку быццам падмянілі, як зноў маленькім зрабіўся. Пісьмы пісаў, дык усё мамачка ды мамачка. Яна не саромелася чужым чытаць Алёшкавы пісьмы. Хай бачаць, хай ведаюць, які ў яе сынок. Сама сабе па пяць, па дзесяць разоў кожнае перачытае. І шчаслівая была, як ніколі: здавалася, што раней Алёшка з ёй так памногу і так добранька не гаварыў. А пасля ж неяк так сталася, што ён быццам сам па сабе, а яна — сама па сабе. Ды што хацець? Хлопцы ж з маткамі заўсёды так.

Гнала яна ад сябе ўсё кепскае. Хлопец як хлопец. А што не ўсё па яе выходзіць, дык што ж зробіш? Век другі настаў. Яна не надта перажывала і тады, калі Алёшка валасы адпусціў і калашыны ўнізе растачыў, кліны паўстаўляўшы. Такой бяды, думала. Калі ім такое даспадобы, хай носяць. Цяпер у валасах нічога не завядзецца. Каб у сяле жыў, дык, вядома, па-людску і стрыгся б, і спадніцы б тыя вакол ног не матляліся... Адно кепска — не шануе яе Алёшка грошай. Нібы яны дарма яму даюцца. Гэта ж прыехаў, памятае, яшчэ без Рыты, і пайшлі яны разам у краму, а там людзей мнагавата — якраз выхадны быў. Мужчыны вазьмі ды падкузьмі Алёшку: «Раскашуйся, рабочы клас!» Дык Алёшка як стой і выклаў дзесятку на пітво і яшчэ прыкусіць нешта. Яна, Тацяна, неяк сумелася тады. І не так ёй грошай тых было шкада, як самога Алёшкі. Падумала: «Маё ж ты дзіцятка, так у цябе лішняй капейкі ніколі не завядзецца...» І сябе самой чамусьці зрабілася шкада. Не падумаў, адкуль у маткі тыя грошы бяруцца...

— Я ж, Манечка, больш і вінавачу Алёшку,— азвалася ўрэшце.

— Ага, так я табе і паверыла! Ці нарадзілася яшчэ матка тая?

— Кінь, Манечка!

Яны дабілі занятыя імі чатыры радкі — ад дарогі, што бяжыць з сяла ў Барок, да Якубавага раўка ў Паддубоўі, без пярэдыху павярнулі назад. Прыпыніліся на хвіліну толькі — нацягнуць на лоб хусткі, каб сонца так не смаліла ў галаву.

— Я, Танька, не выскаляюся,— Маньчын голас палагоднеў.— Але ж не веру я ўсё... Як ён мог рашыцца на такое?

— Мусіць жа, мог, Манечка.

Манька, памаўчаўшы, сказала нечакана:

— Панскай натуры ён у цябе, дзеўка. Табе падмогі ад яго не было і нямашака. І ў мяне адной галава праз усё баліць, і ў цябе.

Тацяна адказала на тое лёгка, як на нешта даўно перадуманае і перабалелае:

— Каб горшай бяды не было, Манечка. Падмогі таей я ад яго і не вымагала. Сама пакуль у сіле.

— Дык чаго ж цяперака енчыш? Выгадавала гультая і абібока, дык сама і вінаватая!

— Ведама, вінаватая,— ціха прамовіла Тацяна.— Толькі ад гэтага не лягчэй, Манечка. Ці ж я яго чаму благому вучыла?

— Благому ён і сам навучыўся. Добраму ты яго не навучыла, дзеўка!

Сказала тое Манька і, як яе хто ўджаліў, ірванулася наперад, толькі камякі зямлі паляцелі з-пад матычкі. А яна, Тацяна, наадварот, як умлела, нібы яе варам усю абліло — так яе словы Маньчыны ўразілі. Не кінулася даганяць сяброўку. Ведала, пачакае Манька, пасядзіць на ўздоражку. Корпалася, падсякала матычкай зелле, машынальна пасоўвала паперадзе сябе кошык — ужо амаль поўны — і ўсё над Маньчынымі словамі думала.

«Добраму ты яго не навучыла...» А чаму ж яна вучыла яго? Усё ж рабіла, каб найлепей яму было. А ці ж добрае можа благім абярнуцца? Але ж чаму ёй сэрца па Алёшку даўно баліць, так баліць, як ніколі раней не балела, нават тады, калі маленькі быў? Сэрца матчына чуе бяду дзіцячую. Ужо не першы год той боль жыве ў яе сэрцы. І не той колішні боль па малым Алёшку, калі ёй усё на бяду варажыла. Боль той, памятае, салодкі быў і мінаўся адразу, як толькі абдымалі яе за шыю яго цёпленькія ручаняткі. А то ж — наадварот! Асабліва з тае пары, як у горад падаўся Алёшка. Прыедзе ён, у хату зойдзе, дык яна і радая, і як бы нейкі страх душу халоніць. Глядзіць на яго, на тое, як ён робіць што, ходзіць, прычэсваецца каля люстэрка, і ўсё ловіць сябе на думцы: чужы нейкі робіцца яе Алёшка. Штораз, з кожным яго прыездам усё болей палохалася яна гэтага незразумелага і неадчэпнага адчування.

Палягчэла троху, калі ажаніўся Алёшка. Мо проста не да таго было, другі клопат быў? Але праз нейкі год-другі страх вярнуўся. І боль. Шчымела сэрца і шчымела. Яна ўжо, хоць ты нікому не прызнавайся, нібы змірылася з тым страхам, быццам і чакала бяды. А яно вось і праўда. Заўчора, як Рыта прыехала, яна, Тацяна, адразу здагадалася, што нешта не тое. Рыта яшчэ і слова не паспела сказаць, і не падышла, каб паздароўкацца, а ў яе сэрца так і забілася: тах-тах-тах, і гарачыня пад грудзі падкацілася...

Дагрэблася яна да дарогі, прысела, а пасля і прылегла, каб спіна адышла. Манька загаварыла да яе зусім не пра тое:

— Чула ты ці не, як учора Гэлька ля канторы лямантавала?

— Не чула я нічога.

— Цырк, і толькі! Яе ж з пошты прагналі. Дык яна злавіла ля канторы дырэктара і давай прасіць, каб даяркай ёй пайсці. А ён вазьмі ды скажы: «Ты ж усе кармы ў свой хлеў перацягаеш!» Дык яна кляла і дырэктара, і Пётру, крычала, што гэта ён увёў дырэктару ў вушы, што зладзейка яна...

Яна, Тацяна, не слухала. Не было ёй сёння справы да Гэлькі ці да каго там яшчэ.

Прыбегла дадому — нявесткі ў хаце не было. Пэўна, у садок з Алачкай пайшла. Яна не стала гукаць іх, узяла даёнку, у кішэню паклала лустачку хлеба і пабегла ў поле. А прыйшла, дык нявестка з унучкай, бы сабраўшыся куды, у двары яе стрэлі.

— Ай-яй, няўжо бабу з малачком чакала? От разумніца мая! Бярыся за вочапку, памагай бабцы, а то баба старая, нядужая...

Так, гамонячы з малой, зайшла ў хату, узялася цадзіць малако. Следам зайшла і Рыта, прысела ля стала. Знячэўку спытала:

— Мама, аўтобус роўна ў шэсць ідзе?

— Каторы на Мінск? Ага, дачушка, у шэсць.

— Паедзем мы.

— Куды гэта? — перапытала яшчэ быццам спакойна.

— Дадому паедзем. У Мінск.

У яе ажно вядро ў руцэ калыхнулася.

— Чаго ж так, Рыта? Ты ж казала — водпуск у цябе.

Нявестка ўздыхнула. Памаўчаўшы троху, сказала:

— Водпуск, канечне. З панядзелка толькі і пачаўся. Але чаго мы тут сядзець будзем?

Сказала і змоўкла, галаву апусціла, шоргала даланёй па стальніцы.

Яна, Тацяна, не дацадзіла малако, адставіла даёнку, сама апусцілася побач са збанком на ўслон, ускінулася:

— Што ты кажаш, Рыта? Як гэта — чаго вы тут сядзець будзеце? А дзе ж вам яшчэ сядзець? І не думай!

Схамянулася, што не наліла малой. Падхапілася, выцягнула са стала шуфлядку, дастала кубачак, нагібкам пялёхнула ў яго са збанка, падала Алачцы:

— Пі, пакуль цёпленькае. Чысценька толькі, каб дно відаць было.

Рыта раптам заплакала, аблакаціўшыся на стол. Хліпаючы носам, сказала глуха:

— Не магу я, мама. Стараюся, а не магу. Хто я вам? Людзі пачнуць гаварыць...

Хацела Тацяна падняцца, падысці да Рыты, абняць, суцешыць, ды не рашылася чамусьці, у нагах нейкую слабасць адчула. З другога рога стала азвалася:

— Перастань! Прыехала — і добра зрабіла. І мне, старой, весялей, і вам тут не горай. А людзі што? Якое каму дзела? Перастань, дачушка! — І не стрывала, сама ўсхліпнула.— Мне ж таксама не лягчэй...

Слёзы як быццам падзейнічалі на нявестку. Падняла Рыта галаву, выцерла тыльным бокам далоні вочы, сказала смялей:

— Паедзем мы, мама. Пасля абеду збяромся і пойдзем памаленьку.

Маўчала Тацяна. Не ведала, што казаць. Упрошваць, угаворваць, як малую? Дык жа, дзякаваць, ужо сама матка. Хто яе самую, Тацяну, калі пашкадаваў, хто яе калі прытуліў-прылашчыў? Нечакана для сябе самой са злосцю сказала:

— Нікуды не паедзеш! Прыехала от, дык і жыві!

Рыта апусціла галаву, панікла, а ўнучка, адарваўшыся ад кубачка, уставілася на яе, Тацяну, спытала:

— Чаго ты, бабка, крычыш?

Глядзела на ўнучку нейкую хвіліну няўцямна, бы недачула, што яна сказала. Урэшце падалася да малой, правяла рукой па галоўцы:

— Крычу, бо маці твая... Табе ж тутака добранька, праўда? Па пясочку можна пабегаць і на траўцы паляжаць, і малачко во свежанькае... А матка твая ў Мінск ірвецца. Ты ж не хочаш у Мінск?

— Не, я буду ў бабкі,— Алачка ўткнулася ёй у калені.

— Я ж і кажу, што ты ў мяне разумніца. А маці...

— Ай, мама! — матлянула галавой Рыта.

— Што, ай? Чаго ты ехала сюды, га? Каб тым абрадаваць, што сказала? Дык і без цябе ўведала б! Ці, можа, і ты добрая цаца, як Манька кажа?

— Чым жа я вінаватая!

Чула, што нявестка вось-вось зноў заплача, хацела сказаць нешта мякчэйшае, ласкавейшае, аднак па-ранейшаму злосна кінула:

— А не вінаватая, дык сядзі і не рыпайся! Водпуск свой скончыш, тады паедзеш, калі так хочацца!

Устала, даліла малако ў збанок, паставіла яго на стол, прыкрыўшы зверху газетай, каб муха не ўбілася, другі збанок занесла ў кладоўку. Вярнуўшыся ў хату, пайшла ў запечак — замяшаць парасяці і курам. Не бачыла адтуль, а ведала: Рыта сядзіць там, дзе і сядзела,— на ўскрай стала. Сядзіць і маўчыць, і яна, Тацяна, не азывалася, пакуль корпалася ў запечку. А выйшаўшы на хату з вядром у адной руцэ і з міскай у другой, сказала:

— Не думай ні пра што такое, дачушка. Неяк жа будзе.— І, бачачы, што Рыта не падымае галавы ад стала, патапталася на месцы.— Я па даёнку забягала, дык вас не было відаць нідзе. Хадзіла куды з Алачкай ці толькі ў садок?

Рыта паволі падняла галаву, зірнула на яе:

— Па вуліцы прайшлі, да магазіна...

І раптам нявестка падхапілася з услончыка, абняла Тацяну, уткнуўшыся носам у грудзі:

— Мамачка вы мая!..

Разгубілася яна. Ні адштурхнуць, ні абняць — рукі занятыя. Апусціла вядро на падлогу — яно ў левай руцэ было, вочапка глуха дзынкнула аб край, атуліла Рыту гэтай вольнай левай рукой за плечы, а ў правай так і трымала міску. Гладзіла нявестку па валасах, па плячах, шаптала:

— Ну, ціха, ціха... Ну, супакойся, не плач, дзіцятка. Не трэба так...

Потым яны разам выйшлі на двор, разам ішлі да хлява. Яна несла вядро, а Рыта, ідучы ззаду, міску.

— Пастаў от тут, ля карытца, пакуль. Я вылью парасяці, дык сама выкіну, а ты рук не ўрабляй,— казала да нявесткі.— Куры да цябе не прывыкшы, дык усё адно не падыдуць. Пастаў пакуль.

— Добра, мама,— Рыта паставіла міску з тоўчанай бульбай і хлебам, адышлася, села на лаўцы ля сенцаў.

Даўшы курам, прысела побач і яна, Тацяна. Сядзелі, глядзелі, як чубіліся ля карыта куры, і маўчалі. Зайшоў на двор Шулячышын певень, паходжваў зводдаль, намерваючыся далучыцца да кампаніі, баязліва паглядаў на яе, Тацяну, але яна, як бы заўсёды зрабіла, не замахнулася на яго, не заакышкала. Наадварот, пасміхалася сама сабе, быццам сказала: «Дзеўбані, дзеўбані і ты, кавалер. Пасеш жа і маіх...»

А ўголас прамовіла да нявесткі:

— Ну, хай ядуць. Пара і нам за стол.

Пасля абеду Манька не прыйшла на буракі. Як і казала, паехала ў Мінск — надумала ж баба госці рабіць. Кінула-рынула ўсё — і паджгала. А ёй, Тацяне, мо і трэба было б з’ездзіць, дык жа...

Да жанчын яна не пайшла. Раз занялі дзялку з Манькай, трэба яе і дабіваць. Бабы вунь ужо дзе, пад самым Барком рагочуць і перагукваюцца, а яна з гэтага краю, ад сяла, адна кешкаецца. Кошыка пасля абеду не брала. Таго зелля, што ў полудзень прынесла, на два дні хопіць. А без кошыка, хай яно і невялікі замінак, работа спарней робіцца. Яна, глядзі, мо і за абедзвюх управіцца. Яно ж і трэба, раз ужо ўзяліся. Хай Манька пагойсае па Мінску, прысмакаў пашукае.

Пра Рыту з Алёшкам старалася не думаць. Бо што яна можа прыдумаць новае? Прыедзе, то і відаць будзе. Мо ён будзе больш разгаворлівы, чым Рыта, скажа матцы, чаму такую радасць ёй прыгатаваў і што рабіць цяпер.

Не верыць яна, што Алёшка, як Рыта кажа, на машыну паквапіўся. Гарыць хай яна, машына тая, каб на яе чалавека мяняць, матку свайго дзіцяці, калі ўжо не жонку. Не, не гаварыла яна гэтага Рыце, але сэрцам чуе, што не адна машына вінавата. Разлюбіў? Цяпер жа модна, кажуць, стала так гаварыць. Ледзь што — разлюбіў. І суддзі тыя ці хто там — вераць, разводзяць. А не падумаюць пра тое, што як жа гэта можна, каб чалавек дзіця сваё разлюбіў? Што ж гэта за чалавек ён такі, калі праз прыхамаць сваю дзіцяці выракаецца?

Нечакана прыгадаўся Іван Рабцэвіч. Рабіў у эмтээсе ці механікам, ці брыгадзірам. Нейкі год ён нешта часта панадзіўся ў іхнія Жылічы. Яна спачатку і думаць нічога не думала, а пасля ўжо ўведала: той Іван Рабцэвіч быццам нешта да яе займеў. Неяк раз паздароўкаўся, другі, а пасля і загаворваць пачаў. Але яна не звяртала на тое ўвагі. Ён жа нейкі такі чалавек быў, што ні з кім на вуліцы не размінецца, кожнага зачэпіць. Надта ж гаваркі быў. Заўсёды на ім быў плашчык нейкі руды і афіцэрская шапка з бліскучым брыльком — і зімой і летам.

Хутка хадзіў, подбежкам, быццам яму холадна. Бяжыць вуліцаю, каля якога старога прыпыніцца, каб закурыць стрэльнуць, анекдот расказаць, а бабу ці дзеўку каторую стрэне, дык брылёк свой прыпадыме, усміхнецца, хуценька скажа: «Здароў, дзеўка!» — і не размінецца, каб рукою яе не ляпнуць, і не па плячы, а ніжэй, па мякчэйшаму.

І гэта ж дай рады: Рабцэвіч той у сваты да яе прыходзіў!

Яна адно пасмяялася з таго сватання. Вечарам неяк, яна ўжо спаць збіралася, у дзверы нехта пастукаў. Яна ці не спалохалася: значыць, чужы нехта, калі стукаецца. Ажно адчыніліся дзверы, і зайшоў Качан, а за ім — Рабцэвіч. Патапталіся ў парозе, памуляліся троху, а потым Качан і загаварыў:

— Не лягла яшчэ? Гэта ж мы ішлі і вось надумаліся да цябе зазірнуць, дзеўка, паглядзець, як ты тут.

— А што на мяне глядзець? — сказала яна.

— А так сабе,— мармытнуў Качан, і яна раптам сумелася, бо нейкі не такі быў старшыня — быццам бянтэжыўся чагосьці.— То, можа, ватоўку скіну?

Не чакаючы, што яна скажа, Качан сцягнуў з плячэй ватоўку, зняў шапку, павесіў на цвік. Зняў свой плашч і Рабцэвіч. Яна ў недаўменні пазірала на ўсё тое. Калі распранаюцца, дык не на хвіліну зайшлі. Што ім прыспічыла? Час жа не ранні. Яшчэ больш здзівілася, калі Качан рантам дастаў з кішэні бутэльку і паставіў на стол.

Яна не стрывала:

— Што вы надумаліся, дзядзька Юлісь?

— Як бы табе сказаць, дзеўка... Дзела, значыць, ест. Пашукай чаго закусіць, гэта самае.

— Ці цётка Ганна з хаты выгнала?

— Ага, вытурыла! Дык зайшлі да цябе. Ты не прагоніш?

— Так бы і казалі, дзядзька. Зараз пашукаю чаго. А то ж я спалохалася. Хто, думаю, проці начы?

— Мы не кусаемся, каб палохацца. Пашукай што на стол,— Качан ужо асвойтаўся, прысеў да стала, кіўнуўшы і Рабцэвічу на табурэтку.

Яна падала ім скрылёк сала, акраец праснака, цыбуліну, паклала сырых яечак. Мужчыны ажывіліся, заёрзалі — Качан на ўслоне, Рабцэвіч на табурэтцы. Качан сам, не чакаючы яе, сяк-так парэзаў хлеб і сала, Рабцэвіч ачысціў цыбуліну. Урэшце Качан гукнуў яе:

— Сядай і ты, Танька!

Яна адмахнулася:

— Абыдзецеся і без мяне!

— Не, дзеўка, не абыдземся. Сядай, кажу! І чарку сабе дастань.

Яна прынесла трэцюю стограмоўку, прысела да стала. Качан наліў у чаркі. Круцячы ў пальцах сваю стограмоўку, сказаў:

— Дык дзела такое, дзеўка. Ганна нас з хаты не вытурвала, і зайшлі мы да цябе не проста так.

Ён змоўк. Рабцэвіч і зусім слова не сказаў, як у хату зайшоў. Дык яна і не цяміла, што да чаго. Усміхнулася:

— Ладна, дзядзька, зайшлі дык зайшлі. Не аб’ясце мяне, калі во гэтую цыбуліну схрабушчыце.

— Не, ты, дзеўка, чакай. Зайшлі мы не так сабе. Рабцэвіч во інтэрас да цябе мае. Ну, адным словам, сватаць мы цябе прыйшлі, Тацяна.

Яна не прыняла таго ўсур’ёз, зноў усміхнулася:

— А хай вас, дзядзька Юлісь! Захацелі чарку ўзяць, дык і бярыце. Ці ж я праганяю?

Качан адставіў чарку, закруціў галавой:

— Дык жа не проста выпіць, Тацяна! Кажу ж — чалавек інтэрас да цябе мае!

— Хопіць, дзядзька, прыдурвацца! Піце ўжо! — сказала яна і сама кульнула ў рот сваю кроплю.

Качан ніякавата змоўк, зірнуў на Рабцэвіча, крактануў:

— Ну, то калі так... Бяры, вып’ем і мы. За цябе, дзеўка!

Яны выпілі, узяліся за сала. Маўчалі. Рабцэвіч, як вады ў рот набраўшы, так і не падаў голасу. І яна здагадалася, што Качан не прыдурваецца. Гэта ж яны і праўда прыйшлі ў сваты! Таму і бутэльку з сабой прынеслі. У сваты з пустымі рукамі не ідуць. Яна не збянтэжылася і не спалохалася, наадварот — зрабілася чамусьці весела. У яе і думкі не было пра тое. Як Алёшка знайшоўся, дык усярэдзіне бы што завязалася. Нікога і нічога ёй не трэба. Ёй і з Алёшкам добра. Каб і найлепшы чалавек надарыўся, дык і то наўрад, а то, дай рады, Рабцэвіч, плашчык руды...

Спрабаваў Качан яшчэ нешта мармытаць у вусы, ды яна абарвала яго:

— Кіньце, дзядзька! Дурасць усё гэта!

Яны пасядзелі троху, моўчкі і поспешкам дапілі тое, што аставалася ў бутэльцы, гэтак жа моўчкі і паспешліва апрануліся і выйшлі з хаты.

Больш ці ўспамінала б Тацяна пра тое, каб Качан не напомніў. Ехала яна неяк снапы вазіць з Храпавіцы, і падсеў да яе ў калёсы Качан. Спачатку так пра нешта гаварыў, а потым і сказаў:

— Ты, дзеўка, падумала тады: здзяцініўся Юлісь. А тут дзела такое... Ён жа і праўда цябе ўпадабаў. Вушы мне пратрубіў: пасватай ды пасватай. Казаў: толькі праз цябе адну і наязджаў так часта ў Жылічы. А яшчэ табе скажу, мо і дарма ты заўпарцілася. Ён, вядома, не надта каб з выгляду, але ж чалавек неблагі. І ў трактарах разбіраецца...

Яна толькі і сказала:

— А мне што да таго?

Качан мармытнуў:

— Табе, вядома, відней.

І больш нічога не сказаў. Усю дарогу маўчаў, хоць і ехалі яны доўга, праз увесь Ліпнік, ажно пад Замошша...

Не думала яна ні пра якое замуства. Ні тады, калі наязджаў у іхнія Жылічы Рабцэвіч, ні пасля. І ў галаве таго не было ніколі. Толькі аднойчы нешта быццам варухнулася ў яе ўнутры. Гэта калі прыслалі ў Жылічы новага дырэктара школы — на месца Трухана-Квочкі, бо той усё хварэў. Прыехаў Рыгор Пятровіч не адзін, а з жонкай і дачушкай. Тацяна не надта і думала пра таго дырэктара новага, бо Алёшка і ў школу не хадзіў. Але ж, кажуць, добрага чалавечка відно і ў запечку. Пэўна, і праўда добры чалавек быў, бо людзі неяк адразу пра яго загаварылі. Надта ж культурны, абыходлівы быў, не праміне, каб «дзень добры» не даць. А яшчэ — працавіты і гаспадарлівы. У школе днямі навылёт прападаў. І дарма, што настаўнік і дырэктар, а ніякай работы не цураўся. Гэта ж тады, пры ім якраз, школу пачалі ставіць, на старым месцы, дзе і да вайны была, дык ён і на зрубе сядзеў з сякерай, і кроквы абрашочваў, і гліну на грубкі замешваў. Такі ўжо просты чалавек быў. Колькі і парабіў у іх, а ўсе людзі ўпадабалі і надта ж шкадавалі, калі ён з’ехаў раптоўна. Праз жонку з’ехаў. Пра тое, што Рыгор Пятровіч кепска жыве з жонкай, ведала ўсё сяло. Дырэктарка не толькі ў хаце з ім грызлася, але і на вуліцы.

Яна, Тацяна, думала пра Рыгора Пятровіча часам.

Але ж «думала» — дык мо і не тое слова. Шкадавала яна яго. Па-бабску шкадавала. Бачыла, што недагледжаны ён пры сваёй Лідачцы — яе ж усё Лідачкай звалі ў Жылічах, жонку яго звяглівую, а пра большае, пэўна ж, і думкі не было, хоць і ніякавата пачувала сябе, калі страчалася з ім на вуліцы. Ды дарма, мусіць. Яго ж усе бабы ў сяле шкадавалі, не адна яна...

У одуме тым не прыкмеціла, як і сонца апусцілася. Яна сама мо і не спахапілася б, але бабы гукнулі:

— Ты што, заначаваць тут хочаш?

Яна паднялася. Бабы ішлі ўжо дарогаю да сяла. Яна таксама гукнула, бо была далекавата, недзе на сярэдзіне загона:

— Ідзіце ўжо, не чакайце! Даб’ю, што пачала!

Жанчыны пасунуліся дарогаю ў лагчынку, пад Юркава балотца. Яна пастаяла, паглядзела на дарогу — не туды, дзе да яе падступала тое Юркава балотца, а правей, на пагорак, дзе дарога выбягала з Барка. Падумала: мо раптам Алёшка з таго Барка пакажацца? Доўга глядзела, ажно ў вачах пачалася мітульга. Сонца, што ўжо збіралася пакрысе садзіцца, усё яшчэ зырка свяціла ў твар. Мо праз тое гэтая мітульга? Глядзела і гадала, ці гэта куст там пры дарозе, ці мо і праўда хто ідзе? Урэшце ўспомніла, што там жа напраўду куст стаіць — ля струхлелага бярозавага пня. Выцерла вочы тыльным — чыстым — бокам далоні і зноўку ўзялася за матычку.

Яна хуценька дапалола канчуры, вырвала ў прыдарожным адхоне касмыль травы, выцерла рукі і матычку. Хацела ўжо ісці ў сяло, але, як хто падштурхнуў яе, азірнулася назад. Азірнулася і замерла: з Барка ішлі людзі. Трое. Пэўна ж, ад аўтобуса. Недзе такой парой якраз і прыходзіць. Здалёк не магла пазнаць тых, што спускаліся з пагорка. Адно бачыла: хлопец і дзве дзеўкі. Не дужа і верыла ў тое, што Алёшка будзе ехаць на аўтобусе. Калі наважыцца прыехаць, дык, пэўна, на матацыкле прыскочыць,— але ўсё ж не спяшалася скрануцца з месца, стаяла і пазірала: а раптам?

Калі тыя падышлі бліжэй, угледзела: ішоў Шулячышын Мішка і дзве дзяўчыны. Пэўна, з Арэхаўкі, а мо і далейшыя. Счакала, пакуль яны падышлі зусім блізка: неяк няёмка было пайсці — чакала-чакала, а цяпер уцякае.

Мішка падышоў, паздароўкаўся:

— Здарова, цётка!

Яна сказала:

— А я падумала: ці не Алёшка мой?

— Не, Алёшка не ехаў. І на станцыі яго не бачыў,— гаварыў Мішка.

Пайшла разам. Ішла і гаварыла да Мішкі:

— Дык я і верыла, і не верыла. Ён жа, пэўна, на матацыкле прыедзе. Але ж, думаю, раптам? От пастаяла і пачакала. А ты, Міша, чаму адзін?

— Сёння цяжка з дзецьмі ехаць, цётка. Сам ледзь уплішчыўся — столькі людзей. Як селядцоў у бочцы!

— Мы ж на падножцы ўсю дарогу віселі,— азвалася і адна з дзяўчат.

— Ведама, усе едуць на выхадныя. Буднім жа днём лягчэй. Рыта во наша ў сераду прыехала, дык, казала, саўсім пусты ішоў.

— А чаго яна ў сераду прыехала?

— А водпуск у яе.

— А не разам з Алёшкам?

— Нешта яму не далі.

— Вялікім начальнікам зрабіўся, што без яго не абышліся,— сказаў Мішка.

Яна адчувала, што Шулячышын хлопец пацвельваецца, але сказала памяркоўна:

— Хто ж іх там ведае, чаму так.

Мішка, памаўчаўшы, прамовіў таксама іншым тонам:

— Нешта нейкае, калі разам водпуску не далі. Так жа заўсёды разам даюць, калі нават і не ў адным месцы робяць.

— Я ж і кажу...

Ля самага сяла іх напаткаў Пётра — ішоў насустрач. Спытаў у яе:

— Кончылі там?

— Дзе ты бачыў! — Тацяна прыпынілася.— Мо палавіну.

— А чаго? Колькі там тых радкоў?

— А даўжыня якая? Ажно да раўка Якубавага!

— Ну, то тады і заўтра туды ж. Толькі каб кончылі ўжо.

— Заўтра даб’ём.

Мішка з арэхаўскімі дзеўкамі падыходзіў ужо — бачыла — пад сваю хату, а яна ўсё стаяла з Пётрам. Чаго там і стаяць было, але ж — спытаўся неўспадзеўкі:

— А што ты нейкая, бы мокрая курыца?

Яна ўсміхнулася:

— Што табе здалося?

— Не здалося, бачу.

Яна зноў усміхнулася:

— А не, Пётра. Нешта нездаровіцца.

Ён паглядзеў на яе, паківаў галавой, сказаў:

— Ну, ладна, схаджу на поле.

Яна таксама пайшла. І толькі цяпер схамянулася, што не спытала ў Мішкі пра Маньку: мо бачыў яе? Ды тут жа падумала: наўрад! Тая так рана не ўправіцца, хаця б на апошні аўтобус паспела.

Цераз вуліцу з гумна несла посцілку сена Вера-фельчарка. Летась прыслалі дзеўку ў Жылічы. Ужо ці не чацвёртую? Нешта не трымаюцца гэтыя фельчаркі на іхнім медпункце. Замуж выскокваюць. І хоць за сваіх, жыліцкіх, хлопцаў, а з сяла з’язджаюць, бо тыя хлопцы — хто ў Мінску, а хто яшчэ дзе. Прыедзе каторы, на вечарынку раз-другі сходзіць — от і фельчаркі няма. І гэтая таксама хуткая. Летась прыслалі, і летась жа замуж выскачыла. За Толю Кастусёвага. Кастусь дык і не хацеў, каб сын жаніўся. Казалі, што і адлупцаваў кавалера. Але ж — ажаніўся. Пры медпункце перавязачная была, дык там пачалі жыць. Усю зіму там і праседзелі. А нядаўна Толю ў армію ўзялі, дык Кастусь, хоць і муляўся, а ўзяў нявестку да сябе. А дзеўка і не шманае, ганарліва ходзіць. Кажуць жа, загрубела. А мо і няпраўда, калі во посцілкі з сенам цягае?

Падумала: з поўным перайшла, прыедзе-такі Алёшка...

Прыехаў ён пазнавата. Яна ўжо і гаспадарку дагледзела, і на пару з Рытай падворак падмяла. Рыта падбівала і вуліцу падмесці, але яна запярэчыла: сёння падмяцеш, а заўтра і следу таго няма. Дык яны адно каля лаўкі, што пры гародчыку, і каля варотцаў пашкрэблі дзеркачом. І ўнучка памагала, са сваім вядзерцам і грабелькамі круцілася каля іх.

Пасля пайшлі ў хату. Рыта тэлевізар уключыла — кіно нейкае пачыналася. Яна таксама прысела на хвіліну — вось-вось павінна была прыйсці з поля Падласка. Праз тое кіно і не пачула, як затарахцеў і змоўк ля варотцаў матацыкл. Падхапілася, калі пачула, што клямка бразнула ў сенцах. Выйшла ў першую хату, ажно — Алёшка на парозе. У куртачцы балоневай, у шапцы-гаршку на галаве. Весела сказаў:

— Здарова, маці!

— Здароў, сынок! — адказала і замітусілася: паправіла абрус на стале, змахнула анучай-адстаўніцай услон і табурэтку.

Алёшка, распранаючыся, здзіраючы з галавы той гаршчок, казаў:

— Ледзь даехаў. Спачатку падача запартачыла, а пасля счапленне паляцела, дык загараў на дарозе. Во калі прыехаў, хоць і выехаў...

І замоўк на паўслове, бо з другой хаты выйшла Рыта. Вырачыўся на яе, у твары змяніўся. Не так са злосцю, як са здзіўленнем — гэтак падалося Тацяне,— сказаў:

— А ты чаго прыпёрлася?!

Тацяна, трымаючы ў руках анучу, якой выцірала табурэтку, быццам не ведаючы, куды яе прыткнуць, крыкнула:

— Алёшка!

Рыта крутнулася на парозе і шмыганула назад, прычыніўшы за сабою дзверы.

— Не крычы, сынок! А куды яшчэ было ёй ехаць?

Сказала спакойна, спадзеючыся, што і ён астыне, апамятаецца. Ён і праўда быццам збянтэжыўся. Адно прабурчаў:

— Куды хоча...

На вуліцы зарыкалі каровы, і Тацяна абрадавалася таму. Кінулася за перагародку, узяла даёнку. Ідучы праз хату да дзвярэй, сказала нібы сама сабе:

— Пайду ж падаю.

Саскочыла па звычцы з ганка і ледзь не напаролася на матацыкл — Алёшка, як заўсёды, паставіў яго ля сяней. Заўсёды памятала, як прыязджаў, што тут ён ставіць свайго каня на начлег, а сёння забылася.

Падласка была ўжо ў хляве. Крутнулася галавой да яе, пацягнулася пысаю да рук і, не знайшоўшы нічога, незадаволена матлянула рагамі.

— Я табе махну, ненажэра! Абыдзешся! Павярніся, бо стала, што не падступіцца.

Прысеўшы ўрэшце пры боку, зласнавата тузанула за цыцкі, ад чаго Падласка зноўку здзіўлена азірнулася на яе.

Нечакана ўгледзела ў дзвярах Алёшку. Падышоў, пачапіўся рукамі за вушакі, сам падаўся галавой і грудзямі да яе, у хлеў. Павісеў так моўчкі, потым ціха сказаў:

— Дык што, мама?

Яна не адразу азвалася. Нешта злоснае хацела сарвацца з языка, яшчэ перад тым, як ён загаварыў, але цяпер тое слова захліпнулася — даўно Алёшка не пытаўся ў яе нічога вось так, сцішана і быццам вінавата. Яна апусціла галаву, паклала рукі на калені. Седзячы, як і сядзела, на дыбачках, прагаварыла:

— Гэта я павінна спытацца ў цябе: што, сынок?

Ён маўчаў. Адштурхнуўшыся ад вушакоў, паківаўся, потым сеў ля парога на перавернуты, з дзіркай у дне, чыгун. Яна чакала, што ён нешта скажа, але Алёшка маўчаў, і таму зноў спытала:

— Дык што, сынок?

Ён павярнуў да яе галаву — гэта яна адчула, хоць і не глядзела ў яго бок,— і сказаў:

— Я ж і прыехаў, каб сказаць. А ты, аказваецца, усё ведаеш.

Яна здрыганулася, бо ён сказаў тое ці то з крыўдаю, ці то з папрокам, і яшчэ болей панікла, ніжэй апусціла галаву. Сцяўшыся, прамовіла як мага спакайней:

— Я, сынок, нічога не ведаю. Адкуль жа мне ведаць?

Ён як спахапіўся:

— А што, яна не сказала?

— Хто — яна?

Ён сплюнуў:

— Ну, чаго ты прыкідваешся?

І зразумела яна, канчаткова паверыла, што Рыта сказала праўду: скруціўся яе Алёшка. Да гэтай хвіліны верыла і не верыла, усё яшчэ на нешта спадзявалася. Думала: мо пасварыліся, пагыркаліся па-пустому, ці мала што бывае, жывучы разам, а Рыта па-бабску ўзяла тое да галавы і тую пярэстарку прыдумала і машыну. Ажно ж — праўда! Як цяпер і пра што гаварыць з ім? Ушчуваць, сварыцца? Хіба паможаш?

Млелі, дзеравянелі ногі. Адчувала, што калі яшчэ пасядзіць так нерухома, дык не падымецца, пройме ногі курч. Яна паправіла між каленяў даёнку і хуценька, быццам шукаючы паратунку, затузала за цыцкі. Асабліва чыста не выдойвала, паднялася. Курч усё-такі пайшоў па нагах — ад костачак да каленяў па лытках, і яна, як п’яная, ледзь пераступіла цераз парожак і ў нясцерпе апусцілася на яго, выцягнуўшы перад сабой ногі.

— Што, ногі самлелі? — спытаў Алёшка.— Зэдлічак брала б ці калодачку якую.

Яна прамаўчала. Нейкая абыякавасць раптам завалодала ёю.

— Ты, мама, пасядзі, не спяшайся...— пачаў Алёшка.

Але яна перапыніла яго:

— Рыта здагадаецца.

— Хай здагадаецца! Падумаеш, прынцэса!.. Не атрымалася ў нас з ёй. Памыліўся я. Дурань быў, паспяшаўся,— ён закурыў.

Сонца села ўжо. Над могілкамі, дзе яно закацілася, асталася толькі жоўтая палоска, на дварэ ўжо добра-такі пашарэла, і вочы Алёшкавы губляліся пад насупленымі бровамі. Яна спрабавала ўгледзець іх, але марна: ён быццам хаваў іх ад яе. І тады яна перастала глядзець на яго, пазірала прама перад сабой, на агрэставы куст за парканам, угадваючы ў густым, амаль чорным лісці светлаватыя, ужо буйныя ягады.

Голас Алёшкаў быў глухі, яго словы даплывалі да яе як здалёк, яны зрываліся з вуснаў неяк сутаргава, бы чапляліся за язык.

— І не кажы мне, мама, пра любоў. Не маленькі. Усе яны любяць гуляць у любоў, пакуль дзяцей няма... Ты век тут свой зжываеш, нічога іншага не бачыла. Усё жыццё рабіла, адно каб галоднай не быць. Дык што, і мне вахлаком быць? Не, мама, хопіць! Сёе-тое зразумеў... Ды што я табе буду расказваць? Яна ж во паспела расказаць. Яна ж табе і пра машыну паспела наплявузгаць, і пра ўсё іншае... Тады дурнем быў, цябе не паслухаў, у дзевяты не пайшоў. Дык яна ні разу і не напомніла. А Нэлка, мама, адразу сказала, каб восенню ў школу ішоў. Яна інжынерам робіць, завочна інстытут канчае. Праз яе толькі і пабачыў, як людзі жывуць. Нэлка, яна... І не слухай, што старэйшая там, ці што. Цесць правільна сказаў: старэйшая, дык разумнейшая, мужыка пільнавацца будзе... Я, мама, не так сабе. Зразумеў, што жыцця не будзе. Я ж табе не казаў раней. Яна ж мне, ведаеш, што сказала, Рыта твая? «Да трыццаці будзе ў мяне чацвёра дзетак...» Харошая перспектыва! Інкубатарка!.. Прыперлася во, а чаго, каб хто спытаў? Людзям на пасмешышча... Я ад яе нічога не патрабую. Чарга падыдзе, атрымае кватэру і хай жыве.

Яна не перабівала. Сядзела здранцвелая і слухала. А калі ён змоўк, спытала:

— А Алачка?

Ён павярнуўся да яе, перапытаў:

— Што — Алачка?

— Як жа яна будзе... без бацькі?

Ён сказаў спакойна, нават абыякава:

— Цяпер шмат такіх, што без бацькі. Падумаеш!

І гэта быццам апякло яе. Горла сцялася, і яна сказала як не сваім голасам:

— Апомніся, сынок! Ты ж бацька!

Ён зноўку паглядзеў на яе і, шпурнуўшы за паркан пагаслую цыгарэту, выцяў яе яшчэ больш балюча:

— Кінь! А ты? Дзе мой бацька?!

Яна паднялася і паплялася ў хату. Ішла, а ногі не трымалі яе. Хацелася пакаціцца вось тут, на падворку, у гэты шэры, ахаладзелы ўжо пясок і загаласіць.

Але яна стрывала. Зайшла ў хату, машынальна працадзіла малако. Паткнулася была на другую палавіну, нават адчыніла дзверы, ды ўбачыла — Рыта, спінаю да яе, сядзела з Алачкай на каленях на крэсле, плечы яе ўздрыгвалі. Тацяна ціхенька зачыніла дзверы, вярнулася да стала, апусцілася на ўслон і зноў, як там, па парозе, здранцвела.

Ён зайшоў у хату не скора. А мо ёй падалося, што яго доўга не было? Зайшоў, пастаяў ля дзвярэй, потым пайшоў за перагародку, спаласнуў рукі — яна чула, як зацурчала ў бляшанку вада. Калі ён выйшаў на хату, выціраючы насоўкай рукі, яна падняла галаву, зірнула на яго. Ён усміхнуўся неяк крыва і прамовіў:

— Дык што, вячэраць будзем?

Яна сказала ціха:

— Едзь, сынок... Туды, адкуль прыехаў...

Было, пэўна, у яе голасе нешта такое, што змусіла яго здрыгануцца. Яна ўжо не глядзела на яго і не бачыла, але ведала: ён таропка ўскінуў на яе вочы і, мусіць, доўга і няўцямна глядзеў на яе. Але яна не падняла вачэй.

І тады ён, як падкінуты спружынай, сарваўся з месца, кінуўся быў да дзвярэй, ужо і клямкай бразнуў, але спыніўся, матлянуўся да сцяны, дзе віселі яго куртачка і шапка-гаршчок. Ухапіў іх і зноўку кінуўся да парога, штурхануў дзверы. Яны расчыніліся шырока, на ўвесь праём, ён выпусціў клямку з рук, кульнуўшыся без аглядкі з ганка ў прыцемак двара. Дзверы так і асталіся расчыненыя.

Яна не паварухнулася, каб зачыніць іх. Сядзела і слухала, як шаргануў ён рулём па сенечных дошках, як штурхаў нагою варотцы, выцягваючы матацыкл на вуліцу, як пасля некалькі разоў ірваў-тузаў педаль, заводзячы матацыкл, і як, урэшце, матор завёўся, заверашчаў прарэзліва і злосна.

Яна не паварухнулася, хоць тое тарахценне азвалася ў грудзях пякучым болем. Але, дзіўна, той заўсёдны страх чамусьці прапаў. Недзе падсвядома раптоўна асела ў галаве думка: быць таго не можа, каб не вярнуўся Алёшка, каб не апомніўся рана ці позна...

Сядзела датуль, пакуль трэск матацыкла, глухнучы з кожнай хвілінай, зусім не прапаў у цішы начы.

Тады яна паднялася, выйшла на вуліцу, зашчапіла варотцы, якія ён таксама забыўся ці не схацеў узяць на кручок, зачыніла дзверы ў сенцы і ў хату. Патупаўшы троху ля стала, спакваля, быццам зусім спакойна, разгарнула абрус, дастала відэльцы, сподкі, кубкі, нарэзала хлеба, прынесла з кладоўкі міску, прыкрытую талеркай,— у місцы былі масла і сыр.

Потым, счакаўшы хвіліну, адчыніла дзверы на чыстую палавіну і, усунуўшы туды галаву, паклікала:

— Ідзіце, дзеткі, вячэраць!


1976

Тэкст падаецца паводле выдання: Гіль М. Камандзіроўка ў Вішанькі: Апавяданні, аповесці. - Мн.: Маст. літ., 1987. - 316 с.
Крыніца: скан